Grondrechten tegen, jegens en voor de overheid
Mr.A.G. Maris
Kluwer - Deventer - 2008
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord Lijst van afkortingen
V XIX
Hoofdstuk 1 Inleiding (art. 6 en 10 EVRM)
1
1.1.
Kritiek op Rost van Tonningen-airest
1
1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7.
De vraag in drie arresten Inhoud boek Onderscheid grondrechten Natuurlijke personen, private rechtspersonen en overheden Grondrecht op behoorlijke rechtspleging Kernargumenten
1 1 2 3 3 4
Hoofdstuk 2 ^4ra/-arrest (art. 6 EVRM) 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11. 2.12. 2.13. 2.14. 2.15. 2.16. 2.17. 2.18.
^m/-arrest, inleiding Inhoud Aml-arrest Benf/iem-uitspraak van EHRM Aral-atrest jo Ben//iem-uitspraak Uitleg Aral-arrest in literatuur Uitleg ^raZ-arrest in literatuur onjuist Redeneringen gemeente 's-Gravenhage Conclusie P-G Arrest HR Algemene benadering HR Bescherming burger tegen overheid volgens EVRM Nederlands recht Omstandigheden tussen partijen Op losse schroeven zetten Kroon gaf gemeente ongelijk Mijn uitleg van Aral-arrest Standpunt EHRM over Aral-anest Schrijvers die beroep overheid op art. 6 EVRM aanvaarden
5 5 5 6 7 8 9 20 11 12 15 16 16 18 18 19 19 20 20
VII
INHOUD
Hoofdstuk 3 Aard en inhoud recht op behoorlijke rechtspleging (art. 6 EVRM) 23 3.1.
Art. 6 primair geen afweerrecht
23
3.2. 3.3. 3.4. 3.5.
Art. 6 recht op zorg, op voorzieningen Art. 6 secundair afweerrecht Afweerrechten van EVRM uitgebreid met rechten op zorg, op voorzieningen Slotsom
24 25 26 27
Hoofdstuk 4 Geschiedenis bestuursrechtspraak (art. 6 EVRM)
29
4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. 4.8. 4.9. 4.10. 4.11. 4.12. 4.13. 4.14. 4.15. 4.16. 4.17. 4.18. 4.19. 4.20. 4.21. 4.22. 4.23.
29 29 30 30 31 32 33 34 34 35 36 37 38 38 40 42 42 42 43 44 46 47 48
Betekenis bestuursrechtspraak Constitutionele kaders van rechtspraak Constitutioneel kader van rechtspraak, beginsel van scheiding der machten "Déclaration des droits de l'Homme et du Citoyen" Franse constituties Nederlandse staatsregelingen en grondwetten Grondrechtelijk constitutioneel kader van rechtspraak Conclusie Rechtspraak in Frankrijk tijdens Franse revolutie Voorgeschiedenis, "parlements" Montesquieu en rechtspraak Modernisering rechtspraak Bestuursrechtspraak 1789-1813 Frankrijk Bataafse republiek en Koninkrijk Holland Praktijk Ontwikkeling bestuursrechtspraak na restauratie Ontwikkeling in Frankrijk uit bestuurlijke geschilbeslissing Ontwikkeling in Nederland uit bestuurlijke geschilbeslissing Weerstand in Nederland tegen bestuursrechtspraak Ontwikkeling in Nederland uit burgerlijke rechtspraak Praktische realisering bestuursrechtspraak Terugblik en vooruitzicht
Hoofdstuk 5 Grondrecht op behoorlijke rechtspleging en "«vil" (art. 6 EVRM) 51 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. VIII
Internationale regelingen na tweede wereldoorlog EHRM, verdragsgeschiedenis "civil" EHRM, autonome uitleg "civil" Oprekking "civil", belastinggeschillen, Ferrazzini-uitspraak Indirecte ingangen voor belastinggeschillen "Dissenters" bij FerrazzwZ-uitspraak Geen oprekking "civil" voor belastinggeschillen Geschillen topambtenaren met overheid Nogmaals verdragsgeschiedenis "civil"
51 53 55 57 59 60 61 62 63
INHOUD
5.10. 5.11. 5.12. 5.13. 5.14. 5.15. 5.16. 5.17. 5.18. 5.19. 5.20. 5.21. 5.22. 5.23.
Achtergrond Nederlands bevoegdheidsartikel "First steps" argument Tekst art. 6 ten aanzien van "civil" niet gewijzigd Geen andere betekenis van "civil" Wijziging uitleg "civil", terughoudendheid EHRM Groei aantal zaken over art. 6 EVRM Verschil met GoWer-uitspraak Wegredeneren "civil" Oplossing door nationale wetgever Oplossing door Nederlandse rechter jo EVRM Oplossing door Nederlandse rechter jo Nederlands recht Rechtspraak en literatuur Meer fiscale rechtspleging onder EVRM en/of nationaal recht Conclusies
64 65 66 67 68 70 71 72 72 73 73 75 75 76
Hoofdstuk 6 Invloed grondrechtelijk constitutioneel kader van rechtspraak (1) 79 (art. 6 EVRM) 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8. 6.9. 6.10. 6.11. 6.12. 6.13. 6.14. 6.15. 6.16. 6.17. 6.18. 6.19. 6.20. 6.21. 6.22. 6.23. 6.24. 6.25. 6.26.
Art. 6 EVRM, EHRM EVRM nieuw in 1950 Andere verdragen EVRM, handhavingsmechanisme Handhavingsmechanisme, vroegere informatieprocedure Ontwikkeling rechtspositie klager "Interim measures" Samenvattend recht op behoorlijke rechtspleging, nieuw Oude bestanddelen, ombuiging, ius de non evocando Invloed grondrechtelijk constitutioneel kader van rechtspraak Kennisnemingsrecht en reactierecht conclusie A-G, 5orgew-uitspraak Lobo A/ac/wrfo-uitspraak en Vermeulen-uitspraak, andere grondslag Reactierecht op conclusie A-G en recht op afwezigheid A-G in raadkamer "Appearances", "apparences" "The right to adversarial proceedings" "Proper participation" Afwezigheid in raadkamer en "appearances" Andere aspecten van "the right to adversarial proceedings" Andere oplossingen dan reactierecht Verrassingsbeslissingen "Dissenting opinion", P-G "amicus curiae" "Onus on the tribunal" Onafhankelijkheid en onpartijdigheid rechter, subjectief en objectief Standpunt procespartij, "appearances" "Appearances" en vervanging van Turkse militaire rechter Belang van procespartijen zwaarder accent
79 79 80 81 83 85 88 92 92 94 94 96 97 98 99 100 102 103 104 105 106 108 110 112 113 114
IX
INHOUD
6.27. 6.28. 6.29. 6.30. 6.31. 6.32. 6.33. 6.34. 6.35. 6.36.
Beginsel van scheiding der machten als constitutioneel kader Kleyn e.a.-uitspraak EHRM over onafhankelijkheid en onpartijdigheid, vervolg Beide constitutionele kaders van rechtspraak Nadere overweging van "appearances" Reactierecht en "appearances" Recht op afwezigheid P-G in raadkamer en "appearances" Onafhankelijkheid en onpartijdigheid en "appearances" Verzakelijking van "appearances" Conclusies
115 117 120 122 123 124 125 126 127 129
Hoofdstuk 7 Grondrecht op behoorlijke rechtspleging naar Nederlands recht en EVRM (art. 6 EVRM)
131
7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 7.6. 7.7. 7.8. 7.9. 7.10. 7.11. 7.12. 7.13. 7.14. 7.15. 7.16. 7.17. 7.18. 7.19. 7.20. 7.21. 7.22. 7.23. 7.24. 7.25. 7.26. 7.27. 7.28. 7.29. 7.30. 7.31.
131 132 134 135 137 138 139 140 141 142 145 145 147 149 151 153 154 156 156 157 159 161 162 164 165 167 168 170 170 174 176
Grondwet Formule en bewoordingen GoWer-uitspraak Art. 112 lid 1 Gw, beginselbepaling Grondwetshistorisch argument Nederlandse literatuur Grondrecht op behoorlijke rechtspleging voor overheid, volgens HR Conclusie P-G voor Aral-axrest Zakelijke reikwijdte art. 112 lid 1 Gw Art. 112 lid 1 Gw en verkiezingsafspraken Vergelijking art. 112 lid 1 Gw en art. 6 lid 1 EVRM Art. 17 en 18 Gw en GoWer-uitspraak Art. 1 8 1 i d l e n 2 G w Art. 18 lid 2 Gw en ^j>ey-uitspraak McVicar-uitspraak, recht op toegang tot rechter E, C. en S.-uitspraak, "fairness", "to participate effectively" "Equality of arms", "legal aid", "legal representation" "Onus" op nationale rechter, art. 18 Gw Conclusies, art. 18 Gw en art. 6 EVRM Art. 17 Gw, geschiedenis Afhouden van rechter "Bij uitsluiting" in bevoegdheidsbepalingen Conflictenbesluit Secundair afweerrecht, art. 6 EVRM, EHRM-jurisprudentie /?oc/ie-uitspraak, "rights" PMis-uitspraak .Homsiiy-uitspraak Immobiliare Sqffï-uitsprask .Brumarescu-uitspraak /Jyafty/fc/i-uitspraak Popov (2)-uitspraak
INHOUD
7.32. 7.33. 7.34. 7.35. 7.36. 7.37. 7.38. 7.39. 7.40. 7.41. 7.42. 7.43. 7.44.
Logothetis-uitspraak AMc'-uitspraak Popescu-uitspraak Öneryildiz-uitspraken Afweerrecht en recht op zorg Van de Hurk-uhspraak Indirecte inbreuk op recht op behoorlijke rechtspleging Stran Greek Refineries e.a.-uitspraak Building Societies-üitspraak Draon-uitspraak Verwante uitspraken Anagnostopoulos e.a.-uitspraak Conclusies, uitspraken EHRM, art. 6 EVRM jo 17 Gw
177 178 179 180 181 181 185 185 186 187 189 189 191
Hoofdstuk 8 AWO-arrest en Uden-arrest (art. 6 EVRM)
193
8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 8.6. 8.7. 8.8. 8.9. 8.10. 8.11. 8.12. 8.13. 8.14. 8.15. 8.16. 8.17. 8.18. 8.19. 8.20.
193 193 195 196 198 199 200 201 202 203 203 204 205 205 206 207 208 209 209 210
Overheid tegen overheid, Nederlands recht en art. 6 EVRM Inhoud ^ O - a r r e s t HR Art. 112 lid 1 Gw of art. 6 lid 1 EVRM Changoe-arrest en AWO-anest Algemene lijn Grondslag rechtsstaatgedachte (1) Grondslag rechtsstaatgedachte (2) Grondslag rechtsstaatgedachte HR Dezelfde beginselbron HR en EHRM Persoonlijke reikwijdte, art. 112 lid 1 Gw en art. 6 lid 1 EVRM Belgisch en Duits recht Zakelijke reikwijdte, art. 112 lid 1 Gw en art. 6 lid 1 EVRM Conclusie ^Wü-arrest HR Inhoud Uden-arrest HR Belastingzaak en "criminal charge", art. 6 lid 1 EVRM Kritiek op t/fifen-arrest HR EHRM over art. 34 EVRM Karige motivering Gemeente Uden als ondernemer Conclusie Uden-arrest en A^O-arrest HR
XI
INHOUD
Hoofdstuk 9 "The right to adversarial proceedings" en "the principle of equality of arms" (art. 6 EVRM)
211
9.1. 9.2. 9.3. 9.4. 9.5. 9.6. 9.7. 9.8. 9.9. 9.10. 9.11. 9.12. 9.13. 9.14. 9.15. 9.16. 9.17. 9.18. 9.19. 9.20. 9.21. 9.22. 9.23. 9.24. 9.25. 9.26. 9.27. 9.28. 9.29. 9.30. 9.31. 9.32. 9.33. 9.34.
211 212 213 214 215 216 216 217 219 219 220 221 221 222 224 227 228 230 232 232 233 234 236 242 243 243 245 246 248 249 251 252 254 255
Reactierecht op conclusie P-G in cassatie voor overheid £>e/«wrt-uitspraak en Borgers-uitspraak Lobo Machado-uitspmak en Vermeulen-uitspraak J.J. -uitspraak en K.D.B, -uitspraak Quadrelli-mtspmak Reinhardt en Slimane-Kaïd-mtspraak "Imbalance" Martinie-uitspraak Skondrianos-uitspraak Pawco/im-uitspraak Reactierecht in strafcassaties Wynen-mtspraak Berger-uitspraak Gög-uitspraak Nideröst-Huber-mtspraak H.A.L. -uitspraak Brandstetter-uitspraak 5«/«/-uitspraak Garcia ^/va-uitspraak, art. 5 lid 4 EVRM Zanz-uitspraak Migon-uitspraak Öca/a/i-uitspraak ATress-uitspraak ER. -uitspraak Fretté-uitspraak Immeubles Groupe Kosser-uitspraak ,4/W-uitspraak }Von-uitspraak Fortum Corporation-uitspraak "Equality of arms" Wijze van argumentatie, GoWer-uitspraak Freedom and Democracy Party (ÖZDEP)-uitspraak Bw/rowc-uitspraak Conclusies
Hoofdstuk 10 Inpassing reactierecht op conclusie P-G in Nederlandse cassatierecht (art. 6 EVRM)
257
10.1. 10.2. 10.3. 10.4.
257 257 258 259
XII
Reactierecht, strafcassatie, geschiedenis Procesbeleid HR na Sorgers-uitspraak Wetgeving Reactierecht OM
INHOUD
10.5. Reactie op reactie 10.6. Recht op laatste woord en reactierecht, Nederlands recht 10.7. Recht op laatste woord en reactierecht, EVRM 10.8. Zakelijk en menselijk aspect, EVRM 10.9. Geen recht op laatste woord volgens EVRM 10.10. Reactie P-G op laatste woord 10.11. Reactierecht, belastingcassatie, "criminal charge", geschiedenis 10.12. HR na EHRM-uitspraken, eerste en tweede periode 10.13. HR na Borgers-nitspraak, eerste periode 10.14. Twee implementatieaspecten, persoonlijke reikwijdte 10.15. Zakelijke reikwijdte 10.16. HR na Lobo Machado-mtspraak en Vermeulen-uitspraak, tweede periode 10.17. Persoonlijke reikwijdte 10.18. Zakelijke reikwijdte 10.19. Reactie op reactie 10.20. Wetgeving 10.21. Reactierecht civiele cassatie, geschiedenis 10.22. HR na Bomers-uitspraak 10.23. Beperkingen van HR op reactierecht 10.24. Persoonlijke reikwijdte reactierecht volgens HR 10.25. Zakelijke reikwijdte reactierecht volgens HR 10.26. Reactie op reactie 10.27 Wetgeving
262 264 265 266 267 268 268 269 270 272 272 273 273 274 275 276 276 278 279 281 282 283 283
Hoofdstuk 11 Invloed grondrechtelijk constitutioneel kader van rechtspraak (2) (art. 6 en 10 EVRM)
287
11.1. Parlementaire immuniteit, A. -uitspraak 11.2. Art. 6 en 8 EVRM 11.3. Geschiedenis 11.4. Parlementaire immuniteit in Nederland en andere verdragsstaten 11.5. Rechtvaardiging parlementaire immuniteit 11.6. Grondrechtelijk constitutioneel kader van rechtspraak 11.7. Traditie, "European consensus", "margin of appreciation" 11.8. Intrinsieke gronden 11.9. Art. 10 EVRM 11.10. Vergelijking met de pers 11.11. Ontwikkeling media 11.12. Enge uitleg art. 10 lid 2 EVRM 11.13. "Chilling effect" 11.14. Uitlatingen "buitenshuis" en ^.-uitspraak 11.15. "Consultative Assembly" 11.16. Eigen, parlementaire sancties 11.17. Nederland
287 288 289 290 292 293 294 295 296 297 298 299 300 303 304 305 307 XIII
INHOUD
11.18. Valkuil 11.19. Vrees voor rechter, rechtvaardiging 11.20. Parlementaire immuniteit "narrower" in U.K. 11.21. Schadevergoeding door staat 11.22. Immuniteit rechter 11.23. Grondslag art. 6 en 8 EVRM versterkt 11.24. Uitlatingen "buitenshuis" 11.25. Coste/k-uitspraak 11.26. Doorbreking parlementaire immuniteit, Cordova (7^-uitspraak 11.27. Cordova (2>uitspraak 11.28. Patrono, Cascini en Stefanelli-uitspraak 11.29.Xe//er-beslissing 11.30. Plaats parlementaire immuniteit 11.31. "Parliamentary functions" 11.32. ,4.-uitspraak in ander licht 11.33. "Parliament as a whole" 11.34. yerasa/ew-uitspraak en Roseiro Bento-uitspraak 11.35. Art. 10 lid 2 EVRM en bescherming parlement en parlementariërs 11.36. "Present-day conditions" 11.37. Karhuvaara en Iltalehti-uïtspraak 11.38. Geen "chilling effect" door art. 10 lid 2 EVRM 11.39. Parlementariërs, ambtsdragers, art. 10 EVRM 11.40. Parlementariërs, ambtsdragers, art. 34 EVRM 11.41. Scheiding der machten 11.42. A-uitspraak en art. 14 jo 6 EVRM 11.43. Conclusies
308 309 309 310 311 311 312 313 315 316 317 319 321 322 323 324 326 329 330 332 334 335 337 338 340 341
Hoofdstuk 12 Rost van Tonningen-arrest (J?vJ-arrest) (art. 10 EVRM)
343
12.1. Voorgeschiedenis i?vJ-arrest 12.2. Inhoud RvT-arrest 12.3. Rechtsliteratuur over beslissing van subsidiaire vordering 12.4. Waarom niet art. 71 Gw? 12.5. Rechtspraak als wapen in politiek debat met regering 12.6. Duitse rechtspraak BVerwG 12.7. Duitse rechtspraak OVG Munster 12.8. Duitse rechtspraak BVerwG en OVG Munster 12.9. Duitse rechtspraak en .«vT-arrest 12.10. Duitse rechtspraak en literatuur over recht op behoorlijke rechtspleging 12.11. Achtergrond Duitse rechtspraak over recht op vrijheid van meningsuiting 12.12. Punten van overeenstemming tussen RvT-arrest en Duitse rechtspraak 12.13. Verschil burger en overheid, Coste//.s-uitspraak EHRM 12.14. Duitse rechtspraak en literatuur over parlementaire immuniteit 12.15. Consequenties RvT-arrest
343 344 346 347 349 352 354 355 356 358 359 361 361 363 365
XIV
INHOUD
Hoofdstuk 13 "The right to freedom of expression" (art. 10 EVRM)
369
13.1. Art. 6 en 10 en overheid 13.2. Casfó//s-uitspraak 13.3. "Reply" 13.4. Betekenis "reply" 13.5. 7««z/-uitspraak 13.6. Lehideux en Isorni-uitspraak 13.7. /faic/i/nov-uitspraak 13.8. Aypn'aHOH-uitspraak 13.9. "Reply" en art. 10 EVRM 13.10. Recht op reputatie van overheid 13.11. Hoedanigheid Castells 13.12. Pakde/nirli-uitspraak,Jerusalem-uitspraak en Roseiro Bento-uitspraak 13.13. Democratie, eerste en tweede democratische weg 13.14. Parlementariër "buitenshuis" 13.15. Parlementariër "binnenshuis" 13.16. Conclusie 13.17'. Allenet de Ribemont (A. de fl.)-uitspraak 13.18. Art. 10 EVRM en overheid 13.19. Y.B. e. a. -uitspraak 13.20. "Les autorités de police" en art. 10 EVRM 13.21. Y.B. e.a.-uitspraak en A. de .R.-uitspraak 13.22. Recht "to impart" en recht "to receive" 13.23. Baczkowski e.a. -uitspraak 13.24. Ckristian Democratie People 's Party (CDPP)-uitspraak 13.25. Sanodh-uitspraak 13.26. Roseiro Bento-uitspraak 13.27. "Dialogue" 13.28. Conclusie
369 369 369 372 374 375 377 379 380 380 3 82 384 3 86 389 3 89 390 391 392 393 394 395 395 397 399 401 403 404 405
Hoofdstuk 14 Klachtrecht EVRM (art. 6 en 10 EVRM)
407
14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 14.5. 14.6. 14.7.
407 407 408 409 409 410 410
Twee redenen Art. 34 EVRM, "everyone" in art. 6 en overheid Verschillen tussen art. 6 en 34 Nieuwe en oude klachtrecht Art. 6 en 34 niet te vergelijken Subsidiair, art. 34, recht op initiële toegang en art. 6 "Fair triaF' binnen proces voor overheid in art. 6 en in EHRM-procedure 14.8. Aral-arrest en Uden-arrest, recht op initiële toegang en art. 6 14.9. Samenvatting, art. 6 en 10 14.10. Betekenis "governmental organisation" 14.11. "Fonctions publiques", Ayuntamiento de ^-beslissing
411 412 412 413 XV
INHOUD
14.12. Province ofBari e.a.-beslissing 14.13. Consejo General de Colegios Oficiales de Economistas de Espanabeslissing 14.14. Section de commune d'Antilly-beslissing 14.15. Hatzitakis e. a. -beslissing 14.16. Ayuntamiento de A/w/a-beslissing 14.17. Danderyds AiwimwH-beslissing 14.18. Kerken 14.19. "Personnes morales" 14.20. Radio France e.a.-beslissing 14.21. Parlementariërs, ambtsdragers 14.22. Conclusies
413 415
Hoofdstuk 15 Rechtsgeding en politiek debat (art. 6 en 10 EVRM)
429
15.1. "Human rights" nog steeds overheersend 15.2. Recht op initiële toegang tot rechter voor overheid 15.3. Recht op toegang binnen het proces voor gedagvaarde overheid 15.4. Adstruerende rechtsliteratuur 15.5. Participatiestructuur en rechtsgelijkheid van partijen 15.6. Art. 14 IVBPR en art. 10 "Universal Declaration" 15.7. Rechtsgelijkheid en recht op initiële toegang tot rechter voor overheid 15.8. Rechtsgeding als geïnstitutionaliseerde botsing van gelijke grondrechten 15.9. Debat bij rechtsgeding, overeenkomst en democratische politieke beslissing 15.10. Varianten 15.11. EHRM en rechtsgelijkheid in debat, art. 6 en 10 EVRM 15.12. Historisch verband tussen debat in rechtsgeding en bij politieke beslissing 15.13. Andere tij den, dezelfde behoefte 15.14. Samenvatting
429 430 430 431 433 434 435 436 438 439 441 442 443 444
Hoofdstuk 16 Gronden voor recht van overheid (art. 6 en 10 EVRM)
445
16.1. Inleiding 16.2. "Human rights" 16.3. Tegen de overheid 16.4. "Meedoen" door overheid 16.5. Uitvoering positieve verplichting en inkapseling overheid 16.6. Historische achtergrond en argumenten van EHRM 16.7. Franse revolutie, "res publica", "gemeene best" 16.8. Verschillen tussen toen en nu 16.9. Sociale beweging en bredere emancipatie 16.10. EHRM art. 6 en 10, sociale beweging en bredere emancipatie 16.11. Mogelijke juridische argumenten van EHRM 16.12. Art. 6 EVRM 16.13. Plaats van beginsel van dienende overheid
445 446 446 447 447 448 449 450 451 453 453 454 454
XVI
416 416 417 419 421 424 424 426 427
INHOUD
16.14. Inhoud beginsel van dienende overheid 16.15. Betekenis beginsel van dienende overheid 16.16. Art. 6 en beginsel van dienende overheid 16.17. Recht op toegang tot rechter als aspect van "rule of law" 16.18. Participatiestructuur van rechtsgeding 16.19. Art. 10 en beginsel van dienende overheid 16.20. Democratie 16.21. Niet ambt, wel ambtsdragers? 16.22. Participatiestructuur van publiek en politiek debat 16.23. Rechtsvormende taak van EHRM 16.24. Rechter als secundaire rechtsvormer 16.25. EHRM als secundaire rechtsvormer 16.26. Grenzen voor EHRM 16.27. Conclusie
455 456 456 457 458 459 459 460 460 460 462 462 464 465
Trefwoordenregister
467
XVII
