IE04 Impuls 17
25-03-2008
16:06
Pagina 1
Katern voor scholing, her- en bijscholing
17 Een uitgave van Intech Elektro & ICT en OTIB april 2008
inHoud 1
Basiskennis
Grondbeginselen van licht en verlichting
Grondbeginselen van licht
5
en verlichting
Fotowedstrijd ‘Zo moet het niet!’
5 Otib nieuws
Een verlichtingsinstallatie is er niet alleen om onze omgeving zichtbaar te maken of efficiënt en veilig werken mogelijk te maken. Steeds meer moet verlichting ook zorgen voor een aangename atmosfeer in binnenruimten en een comfortabele levens- en werkomgeving creëren. De verlichting onderstreept de functionele en decoratieve kwaliteit van de ruimte en de afmetingen ervan. Zij verbetert niet alleen de visuele waarneming, maar bepaalt ook de emotionele atmosfeer – koel of warm, zakelijk of huiselijk, vrolijk of plechtig. In dit artikel worden verlichtingssystemen en verlichtingsarmaturen besproken en komt ook het bijzonder actuele thema ‘verlichting en milieu’ aan de orde. Bij de verlichtingssystemen wordt onderscheid gemaakt tussen algemene, architectuur-, werkplek-, accenten omgevingsverlichting. Algemene verlichting: Deze verlichting levert een gelijkmatig verlichtingsniveau in een groot gebied (afbeelding 1). In bepaalde ruimten, zoals opslag- en bedrijfsruimten en garages is een enkele armatuur of armatuurgroep voldoende voor de totaal vereiste verlichting. Deze te verlichten ruimten vind je normaal gesproken daar waar het uitlichten
van de ruimte en het beeld van de ruimte ten opzichte van te verlichten objecten secundair zijn en de kosten het beslissende criterium. Hier zijn vooral een goede lichtverdeling en een horizontale verlichting zonder schaduwzones van belang. Architectuurverlichting: Deze verlichting benadrukt de kenmerken en de kenmerkende elementen van de ruimte, zoals wanden, plafonds, vloeren, en is dus niet gericht op de objecten die zich in de ruimte bevinden (afbeelding 2). Armaturen voor architectuurverlichting leveren over het algemeen maar een geringe verlichtingssterkte op in de ruimte, waardoor meestal aanvullende armaturen
1. Algemene verlichting levert een gelijkmatig verlichtingssterkteniveau op.
17 1
IE04 Impuls 17
25-03-2008
16:06
Pagina 2
grondbeginselen van licht en verlichting
2. Architectuurverlichting benadrukt wanden, plafond of vloer.
4. Accentverlichting benadrukt foto’s, kunstobjecten in musea en aanbiedingen in winkels.
3. Werkplekverlichting zorgt voor licht op specifieke werkplekken.
5. Bij de omgevingsverlichting gaat het normaal gesproken om een combinatie van algemene, architectuur-, werkplek- en accentverlichting.
voor de algemene verlichting van de ruimte of de werkplekverlichting moeten worden toegepast. Werkplekverlichting: Deze verlichting is voor een specifieke werkomgeving, bijvoorbeeld bureaus en toonbanken (afbeelding 3). De direct op het werkoppervlak gerichte verlichting beperkt de afhankelijkheid van de algemene plafondverlichting en levert een betere verlichtingskwaliteit op bij bepaalde taken. De meeste armaturen voor werkplekverlichting leveren gebundeld licht en zijn plaatselijk gegroepeerd. Accentverlichting: Benadrukt bepaalde objecten in een ruimte, bijvoorbeeld schilderijen, kunstobjecten in musea en bijzondere aanbiedingen in winkels (afbeelding 4). Deze wijze van verlichting mag geen al te sterke helderheidcontrasten opleveren. Omgevingsverlichting: De ook wel 17 2
‘ambient lighting’ genoemde omgevingsverlichting geeft sfeer aan woon- en werkruimten. Het gaat normaal gesproken om een combinatie van algemene, architectuur-, werkplek- en accentverlichting, waarmee een bepaalde sfeer in een ruimte tot stand komt (afbeelding 5).
Armaturen Een armatuur dient ervoor om via reflectoren en lamellen het licht van de lichtbron te verdelen en naar de gewenste plek te sturen (afbeelding 6). Bovendien kan een armatuur de verblinding begrenzen en de lamp beschermen. Het bevat elementen voor de verdeling, filtering en de omzetting van het door de lamp uitgestraalde licht en omvat alle onderdelen die voor de bevestiging en de bescherming van de lamp(en) en de aansluiting van de stroomvoorziening nodig zijn.
Armaturen voor gasontladingslampen bevatten bovendien een elektrisch voorschakelapparaat respectievelijk een starter en een spoel voor stroombegrenzing. Elektronische voorschakelapparaten zijn compacter en lichter en hebben grote voordelen wat betreft regeling, energiebesparing, lichtkwaliteit en ontsteking. Het ruime toepassingsgebied van armaturen kan in diverse categorieën worden ingedeeld (afbeelding 7): - inbouwarmaturen; - opbouwarmaturen; - pendelarmaturen; - uplights; - downlights; - spotlights of schijnwerpers; - decoratieve armaturen; - vrijstaande armaturen; - lichtrailsystemen.
IE04 Impuls 17
25-03-2008
16:06
Pagina 3
grondbeginselen van licht en verlichting
De styling en constructie van een armatuurbehuizing zijn afhankelijk van het doel waarvoor het armatuur is ontworpen. Het spectrum gaat van doelmatig voor industriële verlichting tot stijlvol voor exclusieve winkels en architectuurverlichting. Armaturen moeten (net als lampen, voorschakelapparaten en regeleenheden) voldoen aan internationale en Europese veiligheidseisen. Daarbij behoren normen en standaarden voor elke armatuurklasse in relatie tot elektrische veiligheid, elektromagnetisch storingsgedrag, slagvastheid en bescherming tegen uitwendige invloeden, brandbaarheid, uv-straling enzovoorts. Een bevoegde medewerker van de fabrikant of een gevolmachtigde vertegenwoordiger moet een zogenoemde conformiteitverklaring overleggen, die naast andere noodzakelijke informatie de specificaties bevat die op het product van toepassing zijn. Als de fabrikant over faciliteiten beschikt, zodat hij zelf een volledige keuring overeenkomstig de van toepassing zijnde richtlijnen kan uitvoeren, heeft hij daartoe het recht. Een door een laboratorium van derden uitgevoerde keuring is niet vereist, maar kan toch meer zekerheid geven, wanneer het erom gaat het naleven van de normen te waarborgen.
6. Basiselementen van een armatuur.
7. Voorbeelden van inbouw- (links) en pendelarmaturen (onder).
Verlichting en milieu Al langere tijd spannen de producenten van verlichtingsproducten zich bijzonder in om hun producten milieuvriendelijker te maken. Denk alleen maar aan de invoering van de SL-energielamp in 1980, het eerste praktische alternatief ter wereld voor de gloeilamp (afbeelding 8). Deze lamp verbruikte slechts een vierde van de energie en had in vergelijking met de gloeilamp die zij verving, een tienmaal langere levensduur. Ondanks de hoge aanschafkosten konden met de SL de totale bedrijfskosten voor de verlichting met de helft omlaag. Een wereldwijde trend is miniaturisering van deze lampen. Door de reducering van het materiaalverbruik en de gebruikte onderdelen zijn het grondstof- en energiegebruik al aan de bron beperkt. In 1995 werd de fluorescentietechniek van de volspectrumlampen ingevoerd, wat de volgende voordelen oplevert: - het lichtverlies door veroudering daalt aanzienlijk;
8. Moderne, energiebesparende compacte fluorescentielampen zijn even groot en geven dezelfde verlichtingskwaliteit als gewone gloeilampen, maar daarvoor is veel minder energie nodig. Links de eerste
SL-lamp
die begin jaren tachtig op
de markt werd gebracht en rechts een nieuwer model, de Softone 6yrs.
17 3
IE04 Impuls 17
25-03-2008
16:06
Pagina 4
grondbeginselen van licht en verlichting
- de levensduur van fluorescentielampen stijgt; - verwisseling van lampen is minder vaak nodig. Een belangrijke ontwikkeling op het gebied van de miniaturisering was in 1995 de invoering van de TL5-slimline fluorescentielamp. Aan de ene kant heeft deze 16 mmlamp een hoog verlichtingsrendement en aan de andere kant wordt dankzij de slanke constructie het glasverbruik bij de productie tot meer dan de helft teruggebracht. Gelijk met de miniaturisering en geïnspireerd door het groeiende milieubewustzijn in onze maatschappij is een nieuw doel vastgesteld en ook bereikt: de beperking van schadelijke stoffen bij de productie en in het eindproduct. Lood (in glas en soldeertin) en kwik spelen een belangrijke rol in de lampentechniek. De beperking van het kwikgehalte tot minder dan 1,5 mg per lamp bij de TL-D Super 80 betekende een beslissende doorbraak (afbeelding 9). Kwik wordt niet alleen in tl-lampen gebruikt, maar ook in de meeste hogedruk-gasontladingslampen. Met het op de markt brengen van de kwikvrije SON-lamp in 1999 is het gelukt om een honderd procent kwikvrije hogedruk-gasontladingslamp te produceren. Tegelijkertijd zag men af van de toepassing van lood bij het solderen van de sokkels voor gasontladingslampen.
9. De
80-lampen met
een zeer laag kwikaandeel en zijn volledig recyclebaar.
10. In vergelijking met vroegere elektromagnetische stroomkringen (onder) leveren elektronische hf-voorschakelapparaten (boven) onder andere energiebesparingen op van minstens 25 procent.
De afgelopen jaren gaf de vooruitgang bij de vastestof- of led-techniek nieuwe perspectieven voor de verlichtingsindustrie. De vastestof-verlichtingstechniek betekent een volledig nieuwe geminiaturiseerde, hoogwaardige en qua straling energiebesparende witte lichtbron, die uv- en warmtevrij werkt en een zeer lange levensduur heeft (> 50.000 h). Naast de vooruitgang bij de lampenproductie –met daarbij het lagere energieverbruik, de langere levensduur, grotere lichtopbrengst van lampen en verbeterd lichtcomfort– ontwikkelden zich ook de armaturen
Voorschakelapparaten Gasontladingslampen en tl-lampen kunnen niet zoals gloeilampen direct op het 230 V-net worden aangesloten, maar dit gebeurt via een voorschakelapparaat. Voorschakelapparaten hebben meestal verschillende functies. De bekendste zijn: - Bij het ontladingsproces maakt elk elektron van de toegevoerde stroom meerdere nieuwe elektronen uit het gas vrij, waarmee de ontladingsbuis is gevuld. Bij ongeregelde stroomsterkte zou een steeds grotere vloed van nieuwe elektronen ontstaan. De stroomsterkte zou snel omhoog gaan en de lamp laten doven of barsten. Het is de functie van het voorschakelapparaat om de stroomsterkte te beperken. - Bij het inschakelen van een gasontladingslamp is de elektrische weerstand in het gas tussen de elektroden vaak te groot om voldoende elektronen vrij te maken en daarmee het ontladingsproces op gang te brengen. Het voorschakelapparaat veroorzaakt slechts kortstondig een hogere elektrische spanning, waardoor de ontlading begint en de lamp licht geeft. In deze functie gebruik je het voorschakelapparaat als ‘starter’. - Om een gasontladingslamp soms meer en soms ook minder licht te laten leveren, moet de toegevoerde elektrische energie worden geregeld. Deze verandering van de energietoevoer is ook een functie van het voorschakelapparaat en wordt dimmen genoemd.
17 4
TL-D
‘groene sokkel’ hebben
verder. Nieuwe elektronische hf-voorschakelapparaten en regeleenheden maken een energiebesparing mogelijk van minstens 25 procent tegenover de vroegere elektromagnetische schakelingen (afbeelding 10). Elk van deze voorschakelapparaten, die voor een storingsvrij bedrijf met een brede keuze aan fluorescentielampen, compactfluorescentielampen en ontladingslampen voor een hoge intensiteit zijn ontwikkeld, heeft een eigen toepassingsgebied. De verschijning van de speciale TL5-lampen in combinatie met de zogenoemde OLC-optiek (omnidirectional luminance control) voor kantoorruimten geldt als een belangrijke stap, waarmee elke lumen aan lamplicht ook daadwerkelijk nuttig kan worden gebruikt. Hogere lichtopbrengsten en efficiëntere armaturen alleen zijn niet voldoende. Ze moeten een deel zijn van een totaalconcept ter bescherming van de natuurlijke hulpbronnen van onze wereld. Lichtregel systemen maken enorme besparingen mogelijk, vaak tot zo’n vijftig procent. Lichtmanagementsystemen, waarbij de binnenverlichting met alle andere installaties wordt verbonden, komen tegemoet aan de tegenwoordige vraag naar een uiterst flexibel, energie-efficiënt gebouwmanagement. En met nieuwe ontwikkelingen op het terrein van telemanagementsystemen zullen we spoedig in staat zijn, het verlichtingsplan van een hele stad te beheren en te sturen, van een individueel armatuur of verkeerslicht tot een compleet dichtbevolkt gebied.
IE04 Impuls 17
25-03-2008
16:06
Pagina 5
fotowedstrijd
otib nieuws
Fotowedstrijd ‘Zo moet het niet!’ Onder het motto ‘Zo moet het niet’ gaat Intech Elektro en ICT op zoek naar foto’s van slecht of foutief uitgevoerde installaties. Inzenders van wie de foto's worden geplaatst in Intech kunnen rekenen op een technisch handboek van Isso ter waarde van maar liefst 245 euro. Het handboek bestaat uit twee delen en bevat
ruim 1.400 pagina’s aan technische kennis. Vermeldt u alstublieft kort en bondig welke fouten te zien zijn op de foto en uiteraard ook uw naam en adres. Mail of stuur de foto’s naar: Redactie Intech Elektro en ICT ‘Zo moet het niet’
[email protected] Postbus 188 2700 AD Zoetermeer
Nieuwe EVC-brochure is uit Iedereen leert in verschillende situaties elke dag bij; op het werk, op school of gewoon thuis. Het is voor werkgevers hier-
Prijswinnaar van deze maand Kijk voor meer foto’s van slecht uitgevoerde installaties op www.intechei.nl, Zo moet het niet.
Emile Theunissen is deze maand de winnaar van de fotowedstrijd. Hij ontvangt het handboek Installatietechniek van Isso. Van harte gefeliciteerd namens de redactie!
Deze foto is genomen in een verdeelkast waar een
De boutjes voor de bevestiging van de stroomtrafo’s
tweegeleideraftakking onder de hoofdschakelaar is
lagen los in de kast.
door vaak niet eenvoudig een beeld te krijgen van wat een werknemer aan vakmanschap allemaal in huis heeft. Voor de werknemer is het moeilijk in te schatten wat hij binnen het vakgebied waard is. EVC kan op deze vragen een antwoord geven. EVC staat voor Erkennen van Verworven Competenties en is een instrument om ervaring en vakmanschap vast te leggen. In de nieuwe brochure van Otib leest u meer over EVC en welke rol Otib hierin kan vervullen. Voor meer informatie kunt u zich richten tot de Otib-servicedesk, tel. 0800 885 58 85 (gratis).
verwijderd door de bedrading weg te knippen. Op de fase stond bij de inspectie nog gewoon spanning.
Nieuwe cursuscatalogus is er!
Een elektroverdeler die heel slordig is aangesloten. Ook is een groep met rubbersnoer bekabeld.
Een verdeler voor een liftinstallatie geheel zonder bescherming.
De nieuwe cursuscatalogus van Otib is er! Hierin vindt u een helder overzicht van een groot aantal cursussen, trainingen en opleidingen waarmee u als werkgever of werknemer aan de slag kunt. U ontvangt de cursuscatalogus per post. Indien u meerdere exemplaren wilt ontvangen, kunt u deze aanvragen bij de Otib-servicedesk, tel. 0800 885 58 85 (gratis). Het spreekt voor zich dat niet alle cursussen, opleidingen en trainingen in deze papieren catalogus staan vermeld. De markt is immers volop in beweging. Een actueel cursusoverzicht vindt u altijd op www.loopbaanplanner.nl of via www.otib.nl. 17 5
