God is een DJ Samuel de Zeeuw, Stipo 17 maart God is een DJ

‘God is een DJ’ Samuel de Zeeuw, Stipo 17 maart 2014

God is een DJ Inzichten over de snelle ontkerkelijking van vele kerkelijke stromingen in Nederland tijdens de afgelopen 60 jaar door de opkomst van de sex, drugs en rock & roll revolutie, en de rol die rituelen hierin hebben gespeeld.

Samuel de Zeeuw Stipo Thuisgevoel project

1


Inleiding Een mens zal niet snel dat deel van zijn religie laten varen waarvan hij gemak heeft (A.A. Horn). Om jezelf ergens thuis te voelen is het van belang, dat je een binding aangaat met je medemens, maatschappelijke instituties, en gedeelde gebruiken, normen en waarden. Een al oud middel, om deze bindingen tussen mensen onderling, en tussen mensen en gebruiken, vlaggen, idealen, genootschappen, bedrijven of maatschappelijke instituties te creëren, is het inzetten van rituelen (Alaxander 2004). Rituelen worden in dit essay gedefinieerd als: An idealized sequence of activities involving gestures, words, and objects, performed in a particular place, with the special ability to carry ancestral wisdom, create mutually focused emotions and attentions in a momentarily shared reality, and influence sacralized entities or forces on behalf of the actors goals and interests, which thereby generates solidarity and symbols of group membership. Rituals can fulfill religious obligations or ideals, satisfy spiritual or emotional needs of the practitioners, strengthen of social bonds, provide social and moral education, demonstrate of respect or submission, allow one to state one's affiliation, obtain social acceptance or approval for some event—or rituals are sometimes performed just for the pleasure of the ritual itself (Collins; Durkheim). Hoewel velen wetenschappers en schrijvers de bijzondere kracht van rituelen, om bindingen en collectieven te smeden, hebben benoemd, kan meer inzicht in de verbindende werking van rituelen een bijdragen leveren aan het creëren van meer thuisgevoelens. Dit essay heeft tot doel om deze verbindende werking van rituelen beter te kunnen begrijpen. Als er een omgeving is waar dit goed onderzocht kan worden dan is het wel in de kerk. Kerken gebruiken al sinds jaar en dag rituelen om mensen aan elkaar, het Christendom en de kerk te binden. Wat kerken echter nog interessanter maakt is, dat hoewel kerken bekend staan om hun krachtige rituele gebruiken, er toch over het algemeen sprake is van ontkerkelijking in Nederland. Sterker zelfs, één van de meest opvallende en indrukwekkende ontwikkelingen van de afgelopen 60 jaar is de ontkerkelijking van West-Europa en dan vooral in Nederland. Aangezien kerken en rituelen zo onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn roept de ontkerkelijking enige twijfel op over het succesverhaal van rituelen, of toch niet? Om hier een beter inzicht voor te krijgen moeten we dieper inzoomen op de ontkerkelijking in Nederland en de rest van de wereld. Want zowel in de statistieken en in de etnografische nuance blijkt veel informatie te liggen die ons meer kan leren over de werking van rituelen. Hier volgen een paar opvallende statistieken met betrekking tot de ontkerkelijking in de wereld en in Nederland in het specifiek. Terwijl in 1947 nog 82,9% vaker dan één keer per maand naar de kerk ging, was dit in 1980 slechts 38% en in 2009 nog maar 17% (SCP). De ontkerkelijking ging het snelst van de jaren ‘60 tot aan 1985. Hierna was er nog steeds sprake van een ontkerkelijking, maar in een trager tempo. De ontkerkelijking is vooral in gang gezet doordat de jongeren, die behoren tot de generatie van 1945 - 1959 en die behoren tot de generatie van 1960 – 1974, wegbleven uit de kerken (SCP). De ontkerkelijking is aanzienlijk sneller gegaan in de grote en middelgrote steden, dan in de gemeenten met minder dan 50.000 inwoners (SCP). Dat hoogopgeleiden minder vaak gelovig zijn dan laagopgeleiden, bleek in 2004 nauwelijks te gelden. Mensen met een HBO of Universitaire opleiding bleken slechts 3 procentpunten vaker buitenkerkelijk te zijn dan het gemiddelde.

2


Onderzoek uit 1970 liet, contra-intuïtief genoeg, zelfs het tegenovergestelde zien. Mensen die de mulo gedaan hadden bleken 2 procentpunten vaker buitenkerkelijk te zijn dan mensen die de HBS gedaan hadden. Dit is contra-intuïtief, omdat de meeste mensen veronderstellen dat er een sterk negatief verband bestaat tussen wetenschappelijke kennis en religie. Onderzoek heeft echter aangetoond dat een dergelijk verband niet bestaat (Bruce 2002: 106-107). Ten slotte is het opvallend dat 97% van alle mensen die buitenkerkelijk zijn opgevoed, ook later in het leven buitenkerkelijk zullen blijven. Niet alleen blijkt het dus zo te zijn dat de meeste kerken slecht in staat zijn gebleken om hun traditionele achterban vast te houden tijdens de afgelopen 60 jaar, maar ze blijken nog slechter te zijn in het bekeren van ongelovigen. Hoewel mensen veel minder dan vroeger naar de kerk gaan om geloof te belijden, wordt de kerk nog wel veel gebruikt voor feestelijke ceremonies, zoals de doop, het huwelijk en de begrafenis. Zo werd in 2002 in het minst gelovige land van Europa (Denemarken), 65% van de kinderen gedoopt, vond 63% van de mensen trouwen in de kerk belangrijk, en liet 80% zijn begrafenis vooraf gaan door een kerkdienst (SCP). Dat er in Nederland een indrukwekkende ontkerkelijkingstrend gaande is, wil nog niet zeggen dat alle kerkelijke stromingen even sterk leeglopen. Het aandeel mensen dat verbonden was aan de Nederlands-Hervormde kerk zakte tussen 1958 en 2007 van 23% naar 6%, dat van de gereformeerde kerk ging van 8% naar 4% en dat van de Rooms-Katholieke kerk nam af van 42% naar 17%. Alleen de Evangelische kerkgenootschappen, zoals de Evangelische Broedergemeenten en de Pinkstergemeenten, zijn gegroeid. Deze kerkgenootschappen bestonden in 1958 nog niet in Nederland, en zijn vanaf de jaren 70/80 overgewaaid uit de Verenigde Staten, Suriname en een aantal Afrikaanse landen. Tot 2007 is het aandeel leden van deze gemeenten gestegen van 0 naar 6 tot 8 procent. Over het precieze aandeel bestaat discussie, omdat een onbekend aantal thuiskerken van etnische minderheden, in sommige schattingen wel en in andere schattingen niet worden meegerekend (SCP). De evangelische gemeenten groeien vooral doordat immigranten zich aansluiten bij één van deze gemeenten en doordat autochtonen van een andere stroming overstappen naar een evangelische gemeente. De evangelische kerk trekt bovendien de meeste buitenkerkelijke mensen aan. Van de 3% mensen die buitenkerkelijk is opgevoed en toch besluit zich te laten bekeren, wordt het grootste deel bekeerd door evangelische gemeenschappen. De evangelische stromingen doen het niet alleen goed in Nederland, maar zijn ook verantwoordelijk voor de onstuimige groei van het christendom in delen van Afrika, China en Zuid-Amerika. Barret et al schrijven dat zo’n 7600 Europeanen op een doorsnee dag de kerkdeur achter zich dichttrekken, maar dat daar 23.000 duizend nieuwe christen in Afrika tegenover staan, en dat ook in Brazilië, China en Chili met name de pinkstergemeenten kunnen bogen op forse groeicijfers (SCP; 102). Veel mensen maken de fout door te denken dat ontkerkelijking een mondiaal fenomeen is, wat onherroepelijk de wereld gaat beheersen door de toenemende modernisering. Dit blijkt niet zo te zijn. Zo behoort de Verenigde Staten, die toch bekend staat als uiterst modern en democratisch, tot de meest religieuze landen ter wereld (SCP; 102).

3


Al deze gegevens roepen een heleboel vragen op. Hoe kan het dat de ontkerkelijking een typisch West-Europees fenomeen is? Hoe kan het dat ondanks de algemene ontkerkelijkingstrend in Nederland, sommige kerkelijke stromingen sneller leeglopen dan anderen, en dat sommige stromingen, tegen de trend in, zelfs een bloei doormaken? Hoe kan het dat het christendom in Afrika, China en Zuid-Amerika bloeit? Hoe kan het dat de Verenigde Staten, ondanks een vergelijkbare modernisering als West-Europa, nog steeds een bolwerk van het christendom is? Hoe kan het dat de jeugd van de arbeidersklasse als eerst wegbleef uit de kerken en niet de hogeropgeleiden zoals vaak wordt verondersteld? En hoe kan het dat de ontkerkelijking in steden sterker is dan in dorpen? In dit essay zal ik beargumenteren dat al deze vragen mede beantwoord kunnen worden aan de hand van de volgende stelling: De sex, drugs en rock & roll revolutie heeft ervoor gezorgd dat het seculiere landschap in West-Europa een aantrekkelijk alternatief is geworden voor vele kerkelijke stromingen, omdat zij beter is in het vormen van rituelen met transcendente effecten¹ dan die kerkelijke stromingen. Hierbij ga ik uit van de aanname dat mensen in alle tijdperken en overal ter wereld vanuit hun natuur geluk proberen na te streven. Ik wil niet beweren, dat de ontkerkelijking uitsluitend komt door de sex, drugs en rock & rol revolutie. Dat de kerken nu leegstromen komt door vele uiteenlopende factoren. De sex, drugs en rock & roll revolutie is eerder de druppel die de kan heeft laten overlopen, na een eeuwenlang lopende seculariseringtendens. Al vanaf de verlichting is de christelijke kerk steeds verder verdreven uit het publieke domein, en heeft het initiële functies verloren aan andere instituties. Zo heeft de kerk met de scheiding tussen kerk en staat nog maar een kleine politiek macht, hebben andere educatiestromingen het christelijke onderwijs naar de marges geduwd, heeft de wetenschap de hegemonie over het verklaren veroverd, en is onze uitgebreide verzorgingsstaat het voornaamste vangnet voor de armen en zwakken geworden. De sex, drugs en rock’n roll revolutie heeft alleen één van de laatste strohalmen van de kerk uitgedaagd: spiritualiteit. Ik zal in dit essay eerst beargumenteren, waarom het creëren van transcendente gevoelens een essentiële eigenschap van de kerk moet zijn om aan hun spirituele doelstellingen te voldaan, en zo ongelovigen te bekeren en hun achterban te behouden. Hierna zal ik uiteenzetten waarom de sex, drugs en rock & roll revolutie mede verantwoordelijk is voor de indrukwekkende ontkerkelijking van de afgelopen 60 jaar in Nederland, waarom sommige kerkelijke stromingen harder zijn getroffen dan andere, en waarom er zo’n groot verschil is tussen de mate van ontkerkelijking in West-Europa en de Verenigde Staten. Hierbij zal de rol van de sex, drugs en rock & roll revolutie in het opwekken van transcendente gevoelens een centrale rol innemen. Vervolgens zal ik bespreken in hoeverre mijn theorie historisch draagvlak heeft. Ten slotte zal ik de verzamelde velddata toetsen aan de theorie. Methoden Om mijn theorie te toetsen heb ik drie hypothesen opgesteld, die in elkaars verlengde liggen, en die alle drie bevestigd moeten worden om de theorie aannemelijk te maken. -

Het godsgevoel (transcendente gevoel) komt voort uit collectief ritmisch synchroon handelen² op basis van fenomenen die mensen tot extase (collectieve effervescence)³

4


kunnen drijven. Hiervoor is een gemeenschap van spiritueel gelijkgestemden en een fenomeen dat zich leent om collectief ritmisch synchroon in euforie te komen vereist. Muziek is bij uitstek een fenomeen om het godsgevoel te creëren, omdat muziek universele sferen kan maken dat mensen naar een ander level brengt, muziek zich uitstekend leent om collectief ritmisch synchroon te handelen, en omdat muziek gekoppeld kan worden aan rituelen met spirituele associaties. -

De ontkerkelijkingstrend van vele kerkelijke stromingen in Nederland is mede ingang gezet, omdat met de komst van de sex, drugs en rock & roll revolutie de seculiere wereld een geschikter landschap werd om collectieve effervescence te bereiken dan vele kerkelijke werelden.

-

De kerken die aspecten van de sex, drugs en rock & roll revolutie hebben weten te incorporeren in het rituele kerkwezen, of alternatieve extatische rituelen hebben weten te construeren, hebben jongeren beter weten te behouden of zelfs weten aan te trekken, dan de kerken die dit niet hebben gedaan.

Om deze hypothesen te toetsen heb ik zowel secundair literatuuronderzoek gedaan, als veldonderzoek. Het onderzoek in de secundaire literatuur was gericht op: (1) Hoe religie ontstaat en de rol van rituelen hierin, (2) hoe de sex, drugs en rock’n roll revolutie heeft kunnen opkomen, (3) wat de maatschappelijke gevolgen hiervan waren, (4) hoe verschillen in de manier waarop rituelen vormgegeven worden ervoor hebben gezorgd dat de Verenigde Staten zoveel minder is ontkerkelijkt dan West-Europa, terwijl beide contreien veel van dezelfde ontwikkelingen hebben doorgemaakt, en (5) of er historische consistentie is voor mijn hypothesen. Het veldonderzoek was gericht op: (1) Wat de verschillen zijn in de manier waarop rituelen vormgegeven worden binnen de diverse kerkelijke stromingen, (2) of er tussen de diverse protestantse stromingen duidelijke verschillen zijn in de hoeveelheid en type kerkgangers en (2) zo ja, waarom die verschillen bestaan. Het veldonderzoek is beperkt tot de protestantse kerken binnen Nederland en dan in het specifiek tot de gereformeerde, hervormde en evangelische kerken. Ik heb hiervoor gekozen omdat de verschillende protestantse stromingen veel met elkaar delen, maar nou juist verschillen in de mate waarin ze rituelen gebruiken die transcendente gevoelens willen en kunnen opwekken. Hierdoor kan ik goed observeren of de manier waarop en de mate waarin binnen rituelen transcendente gevoelens worden opgewekt, een rol speelt in het gehalte en type kerkganger dat wordt aangetrokken of behouden. Om ook nog andere Christelijke stromingen, zoals het katholicisme, er bij te betrekken, zou te veel werk kosten en wellicht de data zelfs vertroebelen. Dat ik me heb beperkt tot Nederland, komt puur door een gebrek aan tijd en geld. Ik heb ervoor gekozen om een participerende observatie te doen. Hierdoor kon ik meegaan in de vibe en de prikkelingen zelf ervaren. Naast een participerende observatie heb ik mensen geïnterviewd. Hierbij heb ik ze niet laten weten dat ik ze interview, omdat op deze manier de antwoorden zo puur mogelijk blijven. Er was geen gebrek aan mensen om mee te praten, noch was het zo dat ik beperkt werd in mijn vraagstelling. Mensen stonden open voor alle vragen en namen ruim de tijd deze te beantwoorden. Dit kwam niet op de laatste plaats, omdat er na de dienst altijd

5


een drankje gedronken werd. Vaak ging ik zelfs na de dienst nog mee lunchen. De gesprekken verliepen dus op een natuurlijke wijze. Hoewel ik vanaf het begin al vragen had bedacht om te stellen, waren de eerste interviews behoorlijk open. Nadat ik in twee kerken met veel mensen gesproken had, had ik wel de meest relevante vragen verzameld. Deze vragen vroeg ik vervolgens aan alle respondenten. Het gesprek werd zo steeds meer van semi-gestructureerde aard. Zowel met de vragen die ik stelde aan respondenten, als met de kerken die ik bezocht maakte ik gebruik van de grounded theorie. Pas toen ik op het punt was dat ik geen nieuwe informatie meer tegenkwam ben ik gestopt met onderzoeken. In totaal ben ik gedurende drie weken naar zoveel mogelijk zondagsdiensten gegaan, meestal in de ochtend of avond, maar soms ook in de middag. Na de diensten zorgde ik er altijd voor dat ik binnen een uur mijn ervaringen opschreef, om zo scherp mogelijk te kunnen analyseren. Naast de zondagdiensten heb ik op andere dagen met dominee’s, gelovigen en afvalligen gesproken over hun geloofsbeleving en de hedendaagse ontkerkelijking. Bij deze gesprekken heb ik verteld, dat ik een onderzoek deed waardoor ik direct kon notuleren wat er gezegd werd. Doordat ik meerdere vormen van onderzoek - participatie, observatie, literatuur, kwantitatieve data, open interviews, semi-gestructureerde interviews, en wel en niet incognito- heb gedaan is de triangulatie enigszins gewaarborgd. Om de triangulatie echter nog sterker te waarborgen, heb ik een aantal keer samen met een vriend of vriendin observaties en participaties verricht om de ervaringen te vergelijken, en heb ik besloten om pas na de velddata, de kwantitatieve studies van het CBS en SPB over de mate van ontkerkelijking binnen diverse protestantse stromingen te bestuderen.

6


De oorsprong en evolutie van religie Religious inspiration is drawn from the fact that the sum of the individuals is more than the sum. Individuals develop powers and beliefs that cannot be traced within the individual alone, and a greater unity, a deity, grows from these units (Simmel in, Furseth en Repstad 2006: 39). Om goed te begrijpen waarom het creëren van transcendente gevoelens in spirituele rituelen een essentiële eigenschap van de kerk is, om ongelovigen te bekeren en om een achterban te behouden, is het nodig om te begrijpen hoe religie ontstaat en hoe het geëvolueerd is. In dit hoofdstuk zal ik uiteenzetten, hoe mensen ideeën ontwikkelen over heiligheid. Het gevoel dat mensen hebben in een bepaalde omstandigheid, beïnvloed sterk wat mensen denken. In andere woorden, bepaalde omstandigheden geven het brein impulsen om in een bepaalde richting te denken. Ga maar eens na voor jezelf. Als je naast je studie moet werken in de bediening op een drukke dag in een lokaal restaurant, dan zet je, je hoofd waarschijnlijk zoveel mogelijk op nul, probeert er het beste van te maken, maar denkt desalniettemin veelal lichtelijk geïrriteerde dingen, omdat je bezig bent met een handeling die je eigenlijk maar haastig en saai vindt. Als je op een mooie zomerdag nieuwe huizen gaat bezichtigen, ben je waarschijnlijk vol enthousiasme aan het bedenken hoe je het huis zal gaan inrichten. In deze zelfde lijn, is het van belang om de volgende vragen te stellen als je wilt begrijpen hoe religies zijn ontstaan en evolueren: in wat voor situaties trekken mensen initieel profane ideeën of objecten het sacrale in? Wat voor situaties zorgen ervoor dat mensen religieuze ideeën creëren en deze ook besluiten te belichamen in objecten, symbolen en sociale bijeenkomsten? Durkheim en Simmel denken dat de momenten waarop mensen iets bovennatuurlijks verzinnen, zijn ontwikkelt vanuit omstandigheden waarbij mensen in een transcendente staat verkeren. De transcendente staat van zijn voelt, volgens hen, als een extatische energie die meer lijkt te zijn dan de energie van de som der delen, als een energie waardoor je boven jezelf uitstijgt en daardoor gemakkelijk als spiritueel kan aandoen. Als mensen eenmaal zijn beland in een transcendente staat van zijn dan trekken ze het profane het sacrale in. Wat gekoppeld wordt aan deze transcendente staat van zijn, hangt af van de sociale interactie die er is tussen de ontvangers onderling en de interactie tussen de ontvangers en hun omgeving. Zo zal iemand bijvoorbeeld, in lijn met het Pavlov effect, de transcendente staat van zijn koppelen aan de kerk met haar rituelen, tradities en mores, als die persoon het transcendente gevoel heeft ervaren in een kerk. Doordat mensen het heerlijke spirituele gevoel graag nog een keer willen beleven, zullen dezelfde rituelen worden herhaald, en omdat herhaaldelijk dezelfde omstandigheden, acties en ideeën gekoppeld worden aan het transcendente gevoel wordt de spiritualiteit geïnstitutionaliseerd in een religie. Durkheim schrijft: Rituals and the church keep social representations from dissipating and losing their force by dramatically reenacting the collective memory of the group. Finally, they reconnect individuals to the social, a greater power energy that inspires them when they return to their mundane pursuits (Ritzer 2008: 209).

7


Religie wordt op deze manier een object van cultivatie, dat een eigen leven gaat leiden, een leven dat zo dominant kan zijn dat het de creatieve actoren die het hebben geconstrueerd op vergaande wijze kan dwingen tot conformatie van de religieuze kosmologie. Simmel schrijft: The gods do not exist as the idealization of individual characteristics, but the relationship that exists between individuals have a tendency to influence religious ideas and images. Religion on its turn, tends to stimulate the preservation of a certain form of relationship that exists between individuals (Furseth en Repstad 2006: 39). Religies kunnen dan ook behoorlijk robuust van aard zijn, mede omdat ze in vergaande mate de sociale interactie van de actoren weten te bepalen. Dat de vorm van een religie nauw verbonden is met de heersende sociale interactie, impliceert echter ook dat de vorm van een religie kan veranderen of dat zelfs de religie als geheel kan verdwijnen, als de sociale interactie veranderd. Hoewel religies dus robuuste instituties kunnen zijn, kunnen ze ook altijd veranderen of verdwijnen als antagonistische krachten een grotere macht hebben op de sociale interactie tussen mensen. Dit betekend in de praktijk dat als de ecclesiastische rituelen van een religie vervagen of plaats maken voor rituelen die aan een andere levenswereld verbonden zijn, dat dan hiermee ook de ideeën van desbetreffende religie vervagen of worden vervangen door de ideeën van de andere levenswereld. Dit valt goed terug te zien in de evolutie van religies. Er valt een trend waar te nemen waarbij religie steeds abstracter is geworden, naarmate de samenlevingen complexer zijn geworden en steeds verder zijn verwijderd van de natuur. De ontwikkeling is als volgt gegaan: natuurreligies→ totempaalreligies → polytheïstische religies → monotheïstische religies → non-bovennatuurlijke religies. Vroeger leefden mensen in en met de natuur. De natuur was nog een ware wildernis, met allerlei gevaren en schoonheden. De macht, het gevaar en de schoonheid van de wildernis vertaalde zich vaak in religies die doordrenkt waren van de natuur waar ze in leefden. Naarmate het leven zich meer ging afspelen in de beschaafde wereld, vervreemden mensen van de natuur. Mensen waren minder betrokken bij de natuur en de rituelen bevonden zich minder in de natuur, waardoor hiermee ook de religie veranderde. De wildernis, die een geïnstitutionaliseerd eikpunt vormde in de initiële religie, verloor immers haar waarden doordat het niet meer gesacraliseerd werd in de nieuwe rituelen. Eerst werden natuurfenomenen aanbeden, maar naarmate samenlevingen zich meer ontwikkelden in complexere samenlevingen met grotere groepen mensen, ingewikkeldere politieke structuren en abstractere levensvragen, zijn religies en haar objecten van aanbidding abstracter geworden. Religies zoals het Jodendom, Islam en Christendom zijn bij uitstek voorbeelden van dergelijke abstracte religies. In deze religies is er één god die almachtig is, die de mens naar zijn evenbeeld heeft geschapen en die de wereld ten behoeven van de mens heeft geschapen. De rol van de natuur is hier ver te zoeken. Men leeft in deze religies niet meer in en met de natuur, maar in en met cultuur. Niet meer de verhalen over oom uil en de verraderlijke adder voeren de boventoon, maar er ligt meer nadruk op maatschappelijke vraagstukken en vragen over het begin en einde van ruimte en tijd. De vragen in de Tora, Bijbel en Koran gaan nauwelijks over hoe we samen moeten leven met de natuur, maar vooral over hoe we moeten leven in relatie tot elkaar en tot god. Later in dit essay zal ik uitgebreid in gaan op de vraag waarom mensen in Nederland zo massaal de kerkdeuren van de monotheïstische religies achter zich hebben dichtgetrokken. Ik zal uiteenzetten

8


dat dit komt doordat tijdens de sex, drugs en rock & roll revolutie de sociale interactie tussen mensen zo sterk is veranderd dat hierdoor veel kerken de meest basale reden van hun bestaan – namelijk, mensen in contact brengen met het transcendente - hebben verloren aan seculiere instituties zoals discotheken, festivals en opzwepende sektarische bewegingen, omdat de oude ecclesiastische rituelen hun daadkracht hebben verloren. Het belang van de kerk om een transcendent gevoel op te kunnen wekken God is een DJ (Faithless). Zoals we hebben gezien, vinden religieuze concepten mede hun oorsprong in een transcendent gevoel, omdat tijdens een transcendente staat van zijn de religieuze concepten worden gekoppeld aan het transcendente gevoel. Het vermogen om een transcendent gevoel op te wekken bij mensen is dan ook een essentiële eigenschap voor een vitale religie. In het christendom staat god centraal en de kerk is binnen het christendom het instituut dat mensen in contact beoogt te brengen met god. Als de kerk faalt om mensen in contact te brengen met god – of althans, als de kerk faalt om het gevoel van contact met god te realiseren - dan faalt het om mensen te binden aan het geloof. Om een godsbesef te ervaren is het voor mensen nodig om de idee van een god te koppelen aan een transcendent gevoel. Hierdoor is het vermogen van de kerk om rituelen te hebben die transcendente gevoelens kunnen opwekken, een essentiële eigenschap voor de kerk om mensen aan zich te binden. Het belang van muziek in het opwekken van transcendente gevoelens Music is the mediator between the spiritual and the sensual life (L. van Beethoven: 1833) We hebben in voorgaande hoofdstukken gezien dat het creëren van transcendente gevoelens essentieel is voor het ontstaan van heiligheid en een godsbesef. In dit hoofdstuk zal ik uiteenzetten hoe transcendente gevoelens gecreëerd worden, en wat de rol van muziek is in het opwekken van transcendente gevoelens en het koppelen van deze transcendente gevoelens aan een spirituele ervaring in de kerk. Transcendente gevoelens ontstaan volgens Collins, Durkheim en Simmel, doordat een collectief dezelfde euforische gebeurtenis in tijd en ruimte deelt op het moment dat iedereen van elkaar voelt dat alle geesten op één level zitten. Het moment waarop we collectief dezelfde gevoelens delen, omdat we collectief dezelfde gebeurtenissen in tijd en ruimte meemaken, noemt Collins ‘collectief ritmisch synchroon handelen’. Als we door collectief ritmisch synchroon te handelen een collectieve effervescence weten te creëren, dan ontstaat het transcendente gevoel. Rituelen zijn in essentie fenomenen waarbinnen collectief ritmisch synchroon gehandeld wordt, en waarbij alsmede goed een collectieve effervescence gecreëerd kan worden. Bij collectief ritmisch synchroon handelen kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het samen klappen na een doelpunt in een stadion, het samen aangaan van de strijd in een oorlog, het samen rouwen voor een bekend idool, maar zeker ook het samen maken van of luisteren naar muziek. Muziek is bij

9


uitstek een aspect van een ritueel waarbij mensen doormiddel van collectief ritmisch synchroon te handelen in een collectieve effervescence kunnen komen, en zo transcendente gevoelens kunnen koppelen aan het spirituele. Muziek leent zich uitstekend om collectief ritmisch synchroon te handelen, omdat het goed een gemeenschappelijke emotionele ervaring weet te creëren door gezamenlijk betrokken te zijn in vergelijkbare daden. Overstreet schrijft hierover: I have my own particular sorrows, loves, delights; and you have yours. But sorrow, gladness, yearning, hope, love, belong to all of us, in all times and in all places. Music is the only means whereby we feel these emotions in their universality. Onderzoek toont aan dat het basale gevoel dat door bepaalde muziek wordt opgewekt een bijzonder groot universeel component kent. Dit bleek toen Thomas Fritz Westerse muziek aan stammen in Afrika en de Amazone lieten horen die onmogelijk eerder met deze muziek in aanraking gekomen konden zijn. Zonder dat de teksten te verstaan waren koppelden de respondenten 60% van de keren hetzelfde basale gevoel aan een nummer als westerlingen. Zo konden ze makkelijk onderscheiden of een nummer bedoeld is om een melancholisch gevoel te creëren, te kalmeren, op te vrolijken, of om mensen op te zwepen voor de strijd (www.intermediair.nl). De ene combinatie van tonen en ritmen wekt dus universeel een ander gevoel op dan een andere combinatie van tonen en ritmen. Zelfs vele dieren, zoals honden, blijken op een vergelijkbare manier te reageren op verschillende muziekstijlen als mensen. De gave om bepaalde frequenties te koppelen aan bepaalde gevoelens, blijkt ook al vroeg in ons leven te ontwikkelen. Baby’s van drie jaar oud blijken al vrolijke nummers te kunnen onderscheiden van droevige of agressieve nummers, en op de leeftijd van zes jaar kunnen kinderen subtiele verschillen in gevoel net zo goed koppelen aan muziek als volwassenen. Het feit dat oorlog-, of beroerte slachtoffers waarbij het muziekcentrum in de hersenen is aangetast, niet meer de verschillende muziekstijlen aan een gevoel kunnen koppelen, bevestigt eens te meer dat muziekbeleving een belangrijke biologische component kent. Dit neemt natuurlijk niet weg dat cultuur ook een aanzienlijke rol speelt. De Nora schrijft: A good deal of music’s affective powers come from its co-presence with other things – people, events, scenes (de Nora 2000: 66). De associatie die mensen hebben bij bepaalde stijlen of nummers is medebepalend voor de emotie die het opwekt. Als bijvoorbeeld bepaalde muziek steeds gebruikt wordt bij een bepaald ecclesiastisch ritueel, dan wordt de desbetreffende muziek gekoppeld aan de emotionele ervaring van het ecclesiastische ritueel. En indien iemand deze emotionele ervaring wil herbeleven, dan kan het opzetten van de associatieve muziek effectief ingezet worden. De Nora schrijft: One of the first things music does is to help actors to shift mood or energy level, as perceived situations dictate, or as part of the ‘care of self’. (…) Music is an accomplice in attaining, enhancing and maintaining desired states of feeling and bodily energy. By this what respondents often mean is that its specific properties – its rhythms, gestures, harmonies, styles and so on – are used as referents or representations of where they wish to be or go, emotionally, physically and so on (de Nora 2000: 53). Aangezien kerkgangers vaak een vergelijkbare associatie hebben met kerkmuziek, vergroot dit de capaciteit om collectief ritmisch synchroon te handelen. Uit onderzoek blijkt niet alleen dat muziek zich uitstekend leent voor ritmisch synchrone handelingen, maar ook dat dit collectieve effervescence kan creëren. Zo heeft Perez met elektroden aangetoond dat het gelukscentrum van mensen bij mooie muziek op een vergelijkbare manier reageert als bij een

10


lekkere maaltijd of seks, en dat zelfs bij baby’s dergelijke reacties in het gelukscentrum van de hersenen zijn waar te nemen (www. Intermediair.nl, www.youtube.com/watch?v=mxLgrB3Xylc). Huron heeft op hormonaal niveau aangetoond dat muziek een bevredigend effect kan opwekken. Zo komt er een dosis oxytocine vrij als mensen samen naar muziek luisteren en de muziek samen waarderen. Dit hormoon zorgt voor sociale verbondenheid en dat een ervaring niet meer vergeten wordt. Dit zelfde hormoon komt in een hoge dosis vrij bij de moeder vlak na een bevalling. Ook De Nora constateert dat bepaalde soorten muziek de capaciteit bezit om mensen naar een hoger level te brengen. Zij schrijft: It can raise you to an other plane (de Nora 2000, 48) Als dat andere level wordt gedeeld door anderen, is dat een sterke bindende factor. Doordat men met muziek makkelijk op één level kan komen en omdat muziek bij mensen een prettig gevoel teweeg kan brengen, wordt vaak de hypothese aangenomen dat muziek de evolutionaire functie heeft om mensen met elkaar te binden en zo de saamhorigheid te vergroten. Huron schrijft: Samen zingen en dansen, maar ook luisteren naar muziek brengt mensen tot elkaar. Ze vormen zo een team, dorp, of natie, en dat is belangrijk voor de mens. Daarom heeft ook ieder land een volkslied, elke kerk zijn liedboek en worden ceremonies rond de dood begeleid met een lied. Met muziek kan je vele kanten op. Je kunt mensen in hogere staat van paraatheid brengen, maar ze ook kalmeren net als een moeder die haar kindje in slaap wiegt. Het sociale voordeel dat mensen hebben bij muziek zou ook verklaren waarom succesvolle muzikanten zo gerespecteerd en begeerd worden. Aangezien muziek zich zo goed leent om transcendente gevoelens op te wekken en aangezien religies wellicht hun oorsprong kennen in deze gevoelens, is het niet verwonderlijk dat vele religieuze rituelen zijn gecentreerd rondom muziek en dans. De spiritualiteit die wordt opgewekt door muziek kan worden gekoppeld aan kerkelijke fenomenen zoals, het kruis, de lofaanbidding of het godsbesef, waardoor mensen emotioneel aan de kerk worden gebonden. Het blijkt ook dat jongeren die deelnemen aan het koor of de band van de kerk, minder vaak afvallig worden dan de jongeren die hier niet aan deelnemen (www.rkk.nl). Ook blijkt dat de gemeenten en stromingen waar opwekkingsmuziek een centrale rol innemen, het beter doen dan waar dit niet gebeurt. Zo floreren de evangelische stromingen en christelijke concerten waar de opwekkingsmuziek een centrale rol inneemt, terwijl de meer nuchtere en sobere liturgie van de hervormde en gereformeerde kerk gepaard gegaan is met een afname van het aantal kerkgangers.

11


Sex, drugs en rock & roll revolutie We're more popular than Jesus now. I don't know which will go first, rock 'n' roll or Christianity (John Lennon, 1966). We hebben gezien dat de vorm die een religie aanneemt te allen tijde nauw verbonden is met de sociale interactie die er heerst. Dit betekent dat als de sociale interactie veranderd, dat dan de religie mee evolueert, of bij drastische verandering van de sociale interactie zelfs kan verdwijnen. Zo benadrukt V. Alaxander (2003: 41) bijvoorbeeld, dat recalcitrante muziekstromingen, zoals rock’n roll, de sociale interactie dusdanig kunnen veranderen dat hierdoor de hele samenleving verandert. Zij schrijft: Art can somehow put ideas into people’s heads. Art has an impact on society. Ik zal in dit stuk betogen dat de sociale interactie door de komst van de sex, drugs en rock’n roll revolutie dusdanig is veranderd, dat het de kerkelijkheid van vele christelijke stromingen in Nederland heeft vervreemd van zijn actoren. Ik zal ook betogen dat met name veel jongeren door de sex, drugs en rock’n roll revolutie zijn vervreemd van de kerk, omdat de kerk niet meer het transcendente, spirituele gevoel onder de jeugd wist te creëren, dat aan de basis stond van zijn legitimatie als instituut. Freud stelt in Die zukunft einer illusion (1928) dat het christendom binnen Europa verdreven zal worden, op het moment dat Europeanen besluiten zich over te geven aan nieuwe rituelen waarmee ze hun diepste instincten en hun strikte affectbeheersing laten vieren. Nog geen 30 jaar later begonnen zich al de eerste tekenen voor te doen, dat Freuds theorie wel eens waarheid zou kunnen worden. De sex, drugs en rock’n roll revolutie opende de deuren naar een postfreudiaanse antibeschaving, gekenmerkt door een hedonistische viering van de geneugten van het zelf en een verwerping van het christendom. Maar hoe kan het dat de naoorlogse generatie een filosofie en levensstijl had ontwikkeld, die de ascetische tradities achter zich lieten om vervolgens het hedonisme in te springen, en hoe is het kerkswezen hierdoor veranderd? In de generatietheorie verklaart Mannheim hoe het kan dat generaties van elkaar verschillen. Hij beargumenteert dat de kloof tussen generaties afhankelijk is van de mate waarin het mogelijk is om te verschillen en de mate waarin er wil is om te verschillen. Dwang en een gebrek aan alternatieven beperken de mate waarin het mogelijk is om te verschillen. Generaties zullen minder van elkaar verschillen als er geen middelen zijn om te veranderen, als er geen aantrekkelijk alternatief is om naar te veranderen, of als de jeugd strikt wordt opgevoed. Al sinds de verlichting is religie om ideologische redenen steeds verder verwijderd van het publieke domein en steeds meer in het privédomein terecht gekomen (Giddens, Berger, Luhmann, Habermas). Dominatie moest steeds meer gelegitimeerd worden met rationeel-legale redenen (Weber). Gestoeld op rationeel-legale argumentatie zijn instituties zoals de staat, wetenschap, zorg en educatie, steeds verder losgekoppeld van religie, waardoor er steeds minder institutionele dwang is gekomen om te conformeren aan het religieuze landschap. In steden is meer differentiatie en dus omvat religie hier ook minder van het publieke domein. Hiernaast is het zo dat in steden de sociale controle kleiner is, waardoor naast de institutionele dwang, ook de sociale dwang hier kleiner is om

12


naar de kerk te gaan. Dat de dwang voor de jeugd om kerkelijk te blijven verkleinde, had naast institutionele redenen ook e

moreel-pedagogische redenen. Vele mensen hadden tijdens de 2 wereldoorlog op traumatische wijze ondervonden, wat er kon gebeuren als een geïndoctrineerde massa zich kritiekloos overgaf aan collectieve ideologieën. Hierdoor kwam er een herwaardering van individuele rechten en vrijheden, maar dan wel in een samenleving met een sociaal-economisch vangnet om niet te vervallen in de chaotische jaren van het interbellum (Mazower 1999: 291-330). Hier kwam nog eens bij dat het Westen zich tijdens de koude oorlog extra ging hechten aan de liberale vrijheden van het kapitalisme om zich te onderscheiden van de communistische antagonist. Er werd door deze omstandigheden bij de opvoeding minder gelet op het belang van collectieve gemeenschappelijkheid en meer op het belang van het individu. We wilden kritische, zelfstandige burgers creëren. Hierdoor versoepelde de opvoeding niet alleen op straat en in het onderwijs, maar ook binnenshuis (Mazower, Draaisma). Terwijl de opvoeding versoepelde, kregen jongeren ook meer economische onafhankelijkheid, waardoor zij zich makkelijker aan het ouderlijke gezag konden onttrekken (Draaisma, V. Alaxander 2003; 48). Tijdens de eerste drie decennia na de oorlog maakte Europa een periode van ongekende economische bloei mee. Er was een overschot aan werk, wat er voor zorgde dat jongeren onder aantrekkelijke arbeidsvoorwaarden konden werken. Jongeren kregen een hoog loon en veel vrijetijd. In het begin waren het vooral laagopgeleide jongeren uit de arbeidersklassen – welke niet gebonden waren aan een studie – die economisch onafhankelijk werden van hun ouders. Bennett schrijft: That working-class youth were at the centre of the new style-orientated post-war youth culture is difficult to dispute. During the post-war period working-class youth were the social group with the largest amounts of disposable income and thus the first ‘specifically targeted and differentiated consumers’. By contrast, middle-class teenagers were at this time still constrained in their spending (1999: 601602). Niet snel hierna werden ook de hogeropgeleide jongeren relatief economisch onafhankelijk van hun ouders door de komst van een riante studiefinanciering. De naoorlogse jeugd had dus niet alleen weinig institutionele en pedagogische dwang om religieus geëngageerd te blijven, maar was ook economisch onafhankelijk. Doch, het verhaal is hiermee nog niet klaar. Want behalve dat er weinig dwang was om een religieus leven te leiden, had het kapitalistische systeem - gesteund door de opkomst van de televisie en radio - in de jeugd een nieuwe markt ontdekt die openstond voor nieuwe vormen van conspicuous consumption en amusement (Draaisma; Bennet 1999: 604; V, Alaxander 2003: 48-49). Meer dan ooit te voren waren er hierdoor alternatieven ontstaan die het mogelijk maakten om onconventionele levensstijlen te omarmen, die aantrekkelijker waren dan de traditionele levensstijlen van de voorgaande generaties. In lijn met de theorie van Mannheim zouden we verwachten dat er in tijden van losse opvoeding, relatieve onafhankelijkheid en aantrekkelijke alternatieven, een flinke transgenerationele kloof zou ontstaan. Niets bleek minder waar te zijn. De tand des tijds had omstandigheden gecreëerd die het mogelijk maakten, dat in de loop van de jaren 50, 60 en 70 een jeugd opkwam die steeds meer

13


keuzen maakten gebaseerd op verleiding in de plaats van op onderdrukking. De keuze of iemand naar de kerk ging hing meer en meer af van de wil om naar de kerk te gaan (Bauwman). In stedelijk West-Europa was de keuze wel duidelijk. Jongeren verlieten massaal de deuren van de kerk en openden de poorten naar festivals, discotheken en nieuwe sektarische bewegingen. Mede onder invloed van nieuwe muziekstromingen brak een nieuw tijdperk aan, dat het einde van de vanzelfsprekende kerkelijkheid en traditionele ascetische levenswijzen betekende en het begin inluidde van de hedonistische sex, drugs en rock’n roll revolutie. Maar waarom koos de wil van jongeren zo massaal ervoor de kerken achter zich te laten om deze vervolgens in te ruilen voor festivals, discotheken en andere vormen van spiritualiteit? Dit kwam, vooral doordat de sex, drugs en rock’n roll revolutie ervoor heeft gezorgd dat er in het seculiere landschap rituelen waren ontwikkeld – zoals met honderdduizend man springen, dansen en zingen op de muziek van een popidool met historisch ongekende populariteit – waarbij mensen veel beter het transcendente gevoel konden ervaren, dan in de kerk. Met het verliezen van de concurrentiestrijd om mensen in contact te brengen met een bovennatuurlijk gevoel heeft de kerk veel van zijn spirituele kracht en dus legitimatie verloren. Zeker in Nederland was er een groot verschil tussen de hedonistische jeugdcultuur en de ascetische traditie. De kerken in Nederland werden door jongeren ervaren als saaie bolwerken met een verplichtend karakter. Deze was namelijk veelal afgestemd op de nuchtere, sobere en ascetische traditie van de oudere generatie. De jeugdcultuur van Nederland stond in contrast hiermee bekend als één van de meest losbandige, tolerante en vrijzinnige culturen in de geschiedenis van de mensheid. Bel schrijft: Amsterdam had taken its place as one of the international centers for an international youth culture to congregate, its place – as the local avant-garde had it of “magic center” where it all happened, where sex, drugs and rock’n roll were freely available. Foreign journalist were astounded at the transformation of the Netherlands from a country widely seen in the fifties as caught in the stultifing patterns of a bourgeois, parochial and inward-looking society to one charaterized by libertarianism and tolerance of cultural diversity. De losse en hedonistische combinatie van sex, drugs en rock’n roll bleek een uitmuntende combinatie te zijn om mensen in extase te brengen. De rock'n roll bleek met zijn opzwepende en swingende ritmen, en opruiende teksten het ultieme middel om de hedonistische jeugdcultuur aan te zwengelen en de jeugd weg te houden van de saaie kerken. Mazower schrijft: When Elvis Presley came to Europe, he turned teenagers into ‘wild barbarians in ecstasy’ or even ‘haunted medicine men of a jungle tribe governed only by music’, he confronted western civilization with African primitivism, and drove young girls into intoxicating sexual delinquency (1999: 320). Het bevreemdt dan ook niet dat de ouderwetse kerkelijke stromingen zoals de hervormde en gereformeerde kerk tot op vandaag onderhevig zijn aan leegloop. Niet elke stroming is echter onderhevig aan leegloop. Zoals we hebben gezien, maken de evangelische stromingen zelfs een bloei door. Dit ondersteunt mijn stelling, aangezien de evangelische stromingen wel veel aandacht besteden aan rituelen met opwekkingsmuziek. Doordat de evangelische kerken wel door middel van

14


swingende muziek en dans transcendente gevoelens weten op te wekken, hebben deze een spirituele legitimatie weten te behouden en zelfs weten te versterken. Opvallend is dus, dat de kerkelijke stromingen die weinig aandacht besteden aan rituelen waarbij transcendente gevoelens worden opgewekt, sinds de sex, drugs en rock'n roll revolutie onderhevig zijn aan een flinke leegloop, terwijl de kerken die wel sterk gericht zijn op het opwekken van transcendente gevoelens floreren. Dat mensen in West-Europa weinig naar de kerk gaan voor geloofsbelijdenis, maar nog wel veel gebruik maken van de kerk als het gaat om feestelijke ceremonies, zoals dopen, trouwen en begrafenissen, duidt er eens te meer op dat in de hedendaagse samenleving de behoefte om naar de kerk te gaan sterk samenhangt met de mate waarin het leuk is om naar de kerk te gaan.

15


Geografisch comparatieven studie Het mag wel duidelijk zijn wat Bobby Troup bedoelde met het bekende liedje “Get your kicks on route 66” (Ferguson 2011: 309). In het vorige hoofdstuk heb ik laten zien dat de sex, drugs en rock'n roll revolutie in Nederland heeft geleid tot een snelle ontkerkelijking. De sex, drugs en rock’n roll revolutie kent echter zijn oorsprong in een land, dat ondanks deze revolutie nog steeds één van de meest religieuze landen ter wereld is. Hoe valt de hardnekkigheid van het christendom in de Verenigde Staten te verklaren in een tijd van zijn steile val in Europa (Ferguson 2011: 308)? In dit hoofdstuk zal ik op deze vraag ingaan. Toen De Tocqueville in 1835 en Weber in 1904 voet aan wal zetten in Amerika viel het ze al vrij snel op dat de bevolking van de Verenigde Staten buitengewoon religieus was. Beide beschrijven ze, hoe hun mond openviel bij het volgen van route 66. Nooit hadden ze zoveel kerken op een rijtje gezien. Volgens Weber was de discrepantie in de mate van religiositeit tussen West-Europa en Amerika te verklaren door de mate waarin kerken met elkaar concurreren. In West-Europa was er een staatskerk in het leven geroepen, welke gesponsord werd door de staat. Als een kerk gesponsord wilde worden dan moesten deze aangesloten zijn bij de staatskerk. Hierdoor bestond er weinig concurrentie tussen verschillende geloofsstromingen en kwamen nieuwe stromingen moeilijk van de grond. In de Verenigde staten daarentegen hadden de founding fathers gezorgd voor een strikte scheiding tussen staat en kerk, waardoor kerken moesten competeren om kerkgangers voor zich te winnen, die geld in de kerk wilden steken. De meest aantrekkelijke kerken kregen logischerwijs de meeste kerkgangers en als mede het meeste geld. De competitie om kerkgangers betekende dus in de praktijk een strijd om aantrekkelijkheid. Opwekkingsmuziek en opzwepende toespraken werden hierbij gebruikt om de ceremonies aantrekkelijker te maken. Weber schrijft: Competition among sects is strong, among other things, through the kind of material and spiritual offerings at evening teas of the congregations. Among genteel churches also, musical presentations contribute to this competition. The sermons were delivered with obvious inner conviction; the preacher was often moved (Weber 1920/2011: 213). Tot op de dag van vandaag zijn kerken in Amerika verwikkeld in een hevige concurrentiestrijd om kerkgangers en tot op de dag van vandaag zijn kerken in Amerika indrukwekkende tempels met diensten waar opwekkingsmuziek en gepassioneerde toespraken een belangrijke plaats innemen (Ferguson). Misschien wel meer dan ooit zelfs. De Amerikaanse kerken hebben namelijk, in tegenstelling tot Nederlandse kerken, tijdens de jaren 60 en 70 geprofiteerd van de komst van nieuwe muziekstijlen die uitzonderlijk goed bleken te zijn in het opwekken van transcendente gevoelens. Terwijl de kerken in Nederland sinds de sex, drugs en rock’n roll revolutie tot de marges zijn teruggedrongen, is de dichtheid van kerken op route 66 sinds de Tocqueville en Weber alleen maar toegenomen. Langs de route 66 staat er nu gemiddeld 1 kerk per 1000 bewoners. Dit gebied heeft hiermee een kerkdichtheid die behoort tot de hoogste ter wereld. Op route 66 zijn er vele begaafde en charismatisch sprekende predikanten, die ouderwets bijbelonderwijs combineren met een soort optreden dat je eerder associeert met rock,n roll (Ferguson 2011: 309). Ferguson schrijft

16


het volgende over het floreren van bepaalde Christelijke stromingen door de sex, drugs en rock’n roll revolutie: Paradoxaal genoeg viel de komst van de nieuwe drie-eenheid van seks, drugs en rock’n roll in de Verenigde Staten samen met een hausse van het evangelische protestantisme. De priester Billy Graham wedijverde met de Beatles om wie er de meeste jongeren in het stadion wist te krijgen. In 1972 organiseerde de christelijke studentengroep Campus Crusade in Dallas een evangelische conferentie, die eindigde met een concert dat het christelijke Woodstock werd genoemd (2011: 308). Terwijl in Nederland de sex, drugs en rock’n roll revolutie betekende dat het seculiere landschap rituelen had ontwikkeld die relatief beter waren in het opwekken van transcendente gevoelens dan de kerken, verhoogde de spirituele capaciteit van de Amerikaanse kerken doordat ze de sex, drugs en rock’n roll revolutie succesvol wisten te incorporeren in de ecclesiastische rituelen van het Christendom. Vergelijkbaar is de situatie in China, Afrika en Zuid-Amerika. Hier is de kerk een feest om naar toe te gaan. Hier wordt op een zodanige wijze aandacht besteed aan de aanbidding en lofviering, dat mensen transcendente gevoelens creëren. Ook hier valt het bruisende geloof samen met de aanwezigheid van vele uiteenlopende soorten kerken en stromingen die doormiddel van transcenderende rituelen met swingende muziek en indrukwekkende preken elkaar beconcurreren om kerkgangers.

17


Historische studie We hebben gezien dat de sex, drugs en rock'n roll revolutie in Nederland wel gepaard is gegaan met de ontkerkelijking van de gereformeerde en hervormde kerken, maar niet van de evangelische kerken. Ook hebben we gezien dat de ontkerkelijking in de VS veel minder sterk is. Ik heb dit verklaard aan de hand van de mate waarin een institutie wel of niet rituelen heeft weten te creëren die relatief goed zijn in het opwekken van transcendente gevoelens. De evangelische en Amerikaanse kerken zijn goed in het opwekken van transcendente gevoelens en zijn niet ontkerkelijkt, terwijl de gereformeerde en hervormde kerken in Nederland, die niet goed zijn in het opwekken van transcendente gevoelens, wel zijn ontkerkelijkt. In dit hoofdstuk zal ik de geschiedenis van het vrome Spanje bespreken, om te onderzoeken of er historische consistentie is met het patroon dat de aanwezigheid van rituelen met een hoge transcenderende capaciteit leidt tot veel kerkgangers en rituelen met een lage aanwezigheid daarvan leidt tot weinig kerkgangers. e

In het 18 eeuwse Spanje ontving de rooms-katholieke kerk meer dan 20% van het bruto nationaal product. Deze geweldige rijkdom bekostigde een uitgebreid kerkelijk establishment, zo omvangrijk dat in een stad als Valencia één van elke dertig inwoners tot de geestelijke stand behoorde. Toch was rond 1800 het rooms-katholicisme een “lijk in staat van ontbinding” (Peter). Er moest iets gebeuren om de schrijnende ontkerkelijking tegen te gaan. De kerk moest fundamenteel moderniseren. Er werd besloten om het volk meer zeggenschap te geven over de manier waarop de kerk georganiseerd dient te worden. Dit bleek vergaande gevolgen te hebben. Waar eerst alle kapellen, broederschappen en lokale heiligdommen, die niet geallieerd waren aan de staat, systematisch werden onderdrukt en verwoest, werden deze nu geïncorporeerd in het roomse kerkwezen. Allerlei populaire vormen van vroomheid, die de clerus sinds de 16e eeuw afwijzend of afstandelijk bejegend had, werden vanaf 1830 door de geestelijkheid gestimuleerd. Zo werd de verering van heiligen bevorderd door publicaties over talloze nieuwe heiligenlevens, waarin hun wonderen werden beklemtoond. Het miraculeuze werd op een geheel nieuwe manier gepropageerd. In het 19e-eeuwse Spanje werden buitengewone verhalen over wonderbaarlijke gebeurtenissen - die onder het ancien régime onmiddellijk tot een onderzoek door de inquisitie zouden hebben geleid - nu door de kerk met graagte ontvangen. Al het uiterlijke werd benadrukt. De eredienst maakte meer gebruik van muziek en vond plaats in grotere en uitbundiger versierde kerken (Peter). De modernisering van het katholicisme ging gepaard met een ongekende popularisering. Treffend blijkt dat uit de pelgrimages. De religieuze gelegenheden die voorheen altijd met stiekeme feesten gepaard waren gegaan, werden niet langer verboden of genegeerd, maar zo georganiseerd dat ze zelf typisch katholieke rituelen en festiviteiten werden. In al deze gevallen werden de populaire behoeften serieus genomen en beantwoord. De popularisering van het katholicisme ging zo gepaard met een clericalisering van de religieuze volkscultuur. Als gevolg daarvan was de Katholieke kerk rond 1870 ongemeen veel krachtiger, effectiever en populairder dan in 1770. Zelfs zo populair, dat Spanje van een matig religieus land uitgroeide tot het meest religieuze land in Europa. We zien dus wederom dat het vermogen om mensen te binden aan de kerk sterk in verband staat met de mate waarin de kerk mensen spiritueel weet te ontroeren, dat wil zeggen, de mate waarin de kerk bij mensen een transcendent gevoel weet op te wekken. In het geval van Spanje gebeurde dit

18


onder andere door meer aandacht te besteden aan het uiterlijk vertoon van de kerk, maar vooral door rituelen uit te voeren die met gebruik van muziek en volkstradities mensen collectief ritmisch synchroon wisten te laten handelen, waardoor er een collectieve effervescence kon ontstaan. Velddata Het geloof gaat bij de evangelisten om de bezieling van God en Jezus. Deze bezieling gaat verder dan beleven. Mijn vader en moeder komen respectievelijk uit een hervormd en gereformeerd nest, maar zijn overgestapt naar het evangelisme. Bij de hervormden en gereformeerden zit men in de kerk, luistert men naar de preek, zingt men een lied, maar raakt het je niet. Bij de evangelische kerk bezielt het je. Je ziel smelt samen met god en dit heb je bij de hervormde en gereformeerde kerk niet (Anke). In dit hoofdstuk zal ik aan de hand van de karakteristieken van de evangelische, hervormde en gereformeerde kerk, uiteenzetten waarom de ene kerkelijke stroming in het hedendaagse Nederland getroffen wordt door ontkerkelijking, terwijl de andere, tegen de trend in, floreert. Algemeen Ik heb bij de hervormde kerk de meest schrijnende tekenen van ontkerkelijking gesignaleerd. Ze weet slecht haar jonge kerkgangers vast te houden en zelden mensen te bekeren. Dit bleek uit gesprekken die ik heb gevoerd met voorgangers en gelovigen, en uit de moeite die ik moest doen om een dienst te kunnen vinden die werd bezocht door mensen onder de 40. De hervormden die ik sprak waren doorgaans boven de 40 en maakten zich zorgen over de vergrijzing. De typische hervormde kerkganger is blank, boven de 40 jaar, hoogopgeleid, rationeel, nuchter, Eliaans beschaafd, progressief en heeft een Bourdieuaans hoog cultureel kapitaal. Vanuit de gereformeerde hoek heb ik ook ontkerkelijking gesignaleerd, maar in mindere mate dan bij de hervormde kerk. De gereformeerde kerk weet slecht mensen te bekeren, maar kent een redelijk robuuste achterban. Er is wel enige sprake van vergrijzing binnen deze stroming, maar deze is beperkt. De typisch gereformeerde kerkganger behoort tot de middenklasse, is blank, van elke leeftijd, rationeel, nuchter, conservatief en Eliaans beschaafd. De evangelische kerken zaten doorgaans tjokvol. Ook kon ik vanuit de gesprekken opmaken dat deze kerken groeiende zijn. De groei komt doordat ze naast het vasthouden van hun eigen kerkgangers, ook kerkleden uit andere kerkelijke stromingen, ongelovigen en zelfs moslims aan zich weten te binden. Opvallend is dat de evangelische kerk goed is in het vasthouden en aantrekken van jongeren. De typisch evangelische kerkganger is multi-raciaal, van elke leeftijd, conservatief, informeel in de omgang, emotioneel, laagopgeleid en heeft een laag cultureel kapitaal. Gemeenschapszin In alle stromingen speelde de gemeenschap een grote rol om naar de kerk te gaan. De hervormden en gereformeerden vertelden vaak dat je in de kerk met andere gelovigen kan praten over je twijfels en de betekenis van bepaalde bijbelse passages. Door de gemeenschap wordt je geloof in leven gehouden. Dit werd eens te meer benadrukt toen de voorganger van de Maranatha ministeries

19


(evangelische kerk) een preek hield over het belang van de gemeenschap. Hij vertelde dat het ware geloof alleen beleden kan worden in een gemeenschap en dat de mensen die niet naar de kerk gingen op den duur het geloof zullen verliezen. De gemeenschap zou namelijk essentieel zijn om in aanraking te komen met god en om het geloof scherp te houden. Naast dat de gemeenschap belangrijk is voor het geloof in god en de bijbel, biedt de gemeenschap ook een sociaal netwerk dat buiten de kerkelijke muren reikt. De kerk is een centrum waar mensen vriendschappen, liefdesrelaties en werkrelaties uit halen. Bij de koptische pinkstergemeenschap kwam dit het sterkst naar voren, omdat mensen uit Ethiopië en Eritrea in de kerkelijke gemeenschap onderlinge steun vinden in een vreemd land. Sfeer (1) Hoe los of stoïcijns is de aanbidding en de lofviering in de kerk? Bij de hervormde en gereformeerde kerk zijn de diensten vooral gecentreerd rondom de preek en minder rondom de aanbidding of lofviering. Het geloof wordt eerder op rationeel dan op emotioneel vlak beleefd. Dat wil zeggen, het christendom biedt de kerkgangers meer een wijsheid en een verklaring voor het leven, dan een gevoel in contact te staan met god. Het geloof draait dan ook vooral om de bijbel en de uitleg daarvan, en in mindere mate om de relatie met god. Twijfels over bepaalde passages, of het bestaan van god worden openlijk geuit en discussies over de betekenis en boodschap van bepaalde passages worden openlijk gevoerd. Elke keer weer vertelden mensen mij dat iedereen twijfels heeft, en dat de kerk er juist is om te kijken hoe anderen met jou vragen omgaan. Men gaat naar de kerk om te leren van een geleerde dominee die bijbelles geeft en niet zozeer om te feesten of om in een extase te komen. Het is zelfs een taboe om in extase te komen. Zo zei Anne bijvoorbeeld: Ik vind het evangelisme maar niets. Ik hou er niet van om de controle te verliezen en zoek in een kerk meer een goede preek. Zij was hierin geen uitzondering. Geen één keer is mij verteld dat iemand naar de kerk ging om in contact te komen met god, laat staan dat iemand een transcendente ervaring kreeg in de kerk. Er werd dan ook niet geprobeerd om mensen in extase te brengen door middel van ritmische muziek, uitbundige dans, of een opzwepende preek. De muziek bestond doorgaans uit harmonieuze en rustgevende orgelmuziek en de preek was inhoudelijk en vrijwel zonder opzwepend stemverhef. Ik heb zelfs mensen zien slapen in de kerk. Als buitenstaander had ik niet bepaald het gevoel dat ik iets bovennatuurlijks had ontmoet in de hervormde en gereformeerde kerken, maar meer dat ik twee interessante en rustgevende uren had meegemaakt. Dit komt allemaal overeen met de theorieën van Elias en Bordieu. De gereformeerden en vooral ook de hervormden hebben vaak een hoog cultureel kapitaal en behoren tot de hogere klassen in de samenleving. Ze legitimeren hun maatschappelijke macht voor zichzelf en ondergeschikten door het rationele en beschaafde boven het emotionele en instinctieve te plaatsen. De evangelische kerk centreert zich, in tegenstelling tot de hervormde en gereformeerde kerk, sterk rondom de aanbidding en lofviering. Men probeert tijdens de dienst niet alleen meer kennis te vergaren over de bijbel, maar ook dichter bij god te komen. Dit uit zich in swingende muziek, uitbundige dans en opzwepende preken met levendige voorbeelden. Mensen zingen, klappen en dansen gezamenlijk om in contact te komen met god, of om hem te eren. Hier zijn de rituelen en gewoonten erop gericht om collectieve effervescence te creëren en om je te laten gaan. Het is niet

20


raar als je tijdens de zondagdienst ziet dat mensen in huilen uitbarsten, tegen de muur halleluja blijven herhalen, of zelfs flauwvallen van beroering. Hier zal je dan ook het vaakst mensen aantreffen die zeggen in contact te zijn met god. Tijdens mijn observaties heb ik geconstateerd dat de evangelische kerk van de drie in dit essay besproken stromingen, het meeste aandacht besteed aan het opwekken van collectieve effervescence door collectief ritmisch synchroon te handelen. De manier waarop muziek wordt gebruikt, speelt hierbij een grote rol. Tevens heb ik geconstateerd dat evangelisten het diepst in god geloven, het minste jongeren kwijtraken en het meeste nieuwe kerkgangers weten te werven. Ogenschijnlijk staan de eerste en de tweede observatie met elkaar in verband. Doordat de evangelische kerk goed is in het opwekken van transcendente gevoelens, zijn ze het meest vroom van de drie stromingen, trekken ze de meeste nieuwe kerkgangers en weten ze het beste hun jongeren vast te houden. (2) Hoe strikt en dogmatisch is men in de kerk? De evangelisten leefden van de drie stromingen de regeltjes het striktste na, en waren het meest zwart-wit in het verschil tussen goed en kwaad. Vaak is me verteld dat ik moest oppassen voor de duivel en dat ik het pad van god moet bewandelen, omdat ik anders in de hel zal belanden. Vaak werd hierin het seculiere landschap als de wereld van de duivel afgeschilderd en het kerkelijke landschap als de wereld van god. Seks voor het huwelijk, drugs, criminaliteit en homofilie zijn trucjes van de duivel om mij het seculiere landschap in te trekken. Uit de kerk stappen is dan ook een ernstige zonde. Hoewel ik wel een paar progressieve gereformeerden heb ontmoet, waren de meesten behoorlijk traditioneel, strikt in de leer en maakten ze een duidelijk onderscheid tussen goed en kwaad. Over het algemeen staan gereformeerden negatief tegenover moderne muziekstromingen zoals rock'n roll en techno, een naakte kledingstijl, homofilie, euthanasie, seks voor het huwelijk en drugs. Overstappen naar een andere kerkelijke stroming (met name naar de evangelisten) ligt gevoelig en uit de kerk stappen is net als bij de evangelisten des duivels. Gereformeerden worden behoorlijk beschermd opgevoed om er voor te zorgen dat ze niet in het seculiere landschap verdwalen. Door de beschermende opvoeding bestaat het netwerk van de meeste gereformeerden dan ook uitsluitend uit andere gereformeerden. De hervormden zijn het minst strikt in de leer en maken het minst zwart-wit onderscheid tussen goed en kwaad. Velen waren van mening dat de bijbel in zijn tijd geplaatst moet worden en dat Jezus in deze tijd beslist andere dingen zou hebben gedaan. Hervormden vinden het belangrijk om door de regeltjes heen naar de diepere boodschap te kijken. De meeste hervormde dominees en kerkgangers stonden tolerant tegenover euthanasie, anticonceptie, homofilie en seks voor het huwelijk. Er werd niet gesproken in termen van de duivel. Mensen geloofden doorgaans niet dat je bezeten kon zijn van de duivel, en als je uit het geloof stapte werd je niet verbannen uit de familie. Hiermee stonden de hervormden het meest van de drie stromingen met één been in het seculiere landschap.

21


Conform de generatietheorie van Mannheim kunnen we begrijpen dat de hervormde kerk het meest ontkerkelijkt is van de drie stromingen. De hervormden zijn immers het meest blootgesteld aan alternatieve levensstijlen en hebben bovendien de meeste vrijheid gehad om op deze alternatieve levensstijlen in te gaan. Conclusie In dit multiculturele tijdperk, met de aanwezigheid van honderdduizenden nieuwe Nederlanders, die elk een plekje moeten krijgen in de samenleving, zijn er vragen ontstaan over integratie, wat ons als straatgenoot, buurtgenoot, stadsgenoot of landsgenoot met elkaar verbind, en hoe we meer thuisgevoelens zouden kunnen creëren. Tevens zijn er in toenemende mate zorgelijke geluiden te horen over de aftakeling van normen en waarden. Rituelen worden vaak aangehaald, als mechanismen, die uitkomst kunnen bieden om de saamhorigheid te versterken en bepaalde normen en waarden te versterken. Binnen religies worden rituelen al eeuwen geroemd en ingezet vanwege hun kracht om gemeenschappen te creëren en te onderhouden, en vanwege hun kracht om religieuze ideeën te laten internaliseren in de algemene belevingswereld van haar aanhangers. Ook politici en burgers experimenteren vaak met rituelen om het thuisgevoel in welk gradiënt dan ook te vergroten. In straten worden jaarlijks terugkerende straatfeesten georganiseerd, in de lokale voetbalclubs worden wekelijks volksliederen over de stad van herkomst gezongen, en op landelijk niveau is er een inburgeringritueel ontwikkeld om de nieuwe Nederlanders met trots hun nieuwe pospoort te overhandigen. Hoewel het gebruik van rituelen dus al veel gebruikt wordt, is er nog maar weinig bekend over de precieze werking ervan, en waarom sommige rituelen wel aanslaan en andere juist niet. In dit essay heb ik de bindende werking en kracht van rituelen onderzocht, om zo bij te dragen aan het debat over de vraag hoe we meer thuisgevoel onder burgers kunnen bewerkstelligen. Dit heb ik gedaan door te kijken naar het gebruik van rituelen in diverse kerkelijke stromingen. Kerken zijn interessante plekken om rituelen te bestuderen, omdat rituelen binnen alle kerkelijke stromingen een grote rol innemen, terwijl er tegelijkertijd een grote verscheidenheid is in de mate waarin verschillende kerkelijke stromingen in Nederland en de rest van de wereld leeglopen of juist floreren. Terwijl er in Nederland sinds de jaren 50/60 over het algemeen spraken is van een sterke ontkerkelijking, zijn er hier ook kerkelijke stromingen geweest die tegen de trend in hebben gefloreerd. Ik stel dat dit grotendeels te verklaren valt doordat de capaciteit van rituelen om een transcendent gevoel op te wekken tussen de diverse kerkelijke stromingen sterk verschilt. De mate waarin kerken ontkerkelijkt zijn, is te verklaren door de mate waarin een kerk, in vergelijking met het seculiere landschap, capabel is om transcendente gevoelens (godsgevoel) te creëren. Het transcendente gevoel ontstaat door collectief ritmisch synchroon te handelen op basis van fenomenen die mensen in collectieve effervescence kunnen brengen. De vereisten hiervoor zijn: een gemeenschap van

22


spiritueel gelijkgestemden; en een fenomeen dat zich leent om collectief ritmisch synchroon in euforie te komen. Muziek is bij uitstek een fenomeen om transcendente gevoelens te creëren, omdat muziek zich uitstekend leent om collectief ritmisch synchroon te handelen, muziek mensen in een staat van ontroering naar een ander level kan brengen, en omdat muziek gekoppeld kan worden aan rituelen en ceremonies met spirituele associaties. Als een kerk minder goed transcendente gevoelens blijkt te kunnen creëren dan het seculiere landschap, dan zal het zijn spirituele functie verliezen en daarom leeglopen. Als een kerk hierin beter blijkt te zijn dan het seculiere landschap, zal het floreren. Met de opkomst van de sex, drugs en rock’n roll revolutie ontstonden er instituties in het seculiere landschap die bijzonder goed bleken te zijn in het creëren van transcendente gevoelens. Elvis, Hendrix, the Beatles, the Rolling Stones en vele anderen wisten duizenden jongeren op de been te brengen die samen onder drugs naar hun favoriete halfgod gingen luisteren. Deze nieuwe instituties bleken met hun swingende muziek veel beter in staat te zijn collectieve effervescence op te wekken dan de kerk met haar traditionele kerkmuziek. Vele jongeren verlieten de kerk, omdat ze niet meer naar de kerk wilden gaan. De kerk was het synoniem voor saai, terwijl het seculiere landschap nog nooit zo aantrekkelijk was geweest. In het begin waren het vooral de jongeren uit de arbeidersklasse in de grote - en middelgrote steden, die wegbleven uit de kerk. Zij waren op relatief jonge leeftijd financieel onafhankelijk en hadden relatief veel sex, drugs en rock’n roll om zich heen, waardoor zij optimaal in de gelegenheid waren de effecten van de sex, drugs en rock’n roll revolutie te beleven. Met de komst van studiefinanciering en goed betaalde studentenbaantjes ontkerkelijkte niet veel later ook de hogeropgeleiden in een rap tempo. Hoewel de meeste kerkelijke stromingen sinds de sex, drugs en rock’n roll revolutie onderhevig zijn aan ontkerkelijking, geldt dat niet voor alle verschillende kerkelijke stromingen. Van de drie protestantse stromingen die ik heb onderzocht bleken de hervormde en gereformeerde kerk zwaar getroffen te zijn door de ontkerkelijking, terwijl de evangelische kerk juist gedurende de jaren ’60 en ‘70 naar Europa is komen overwaaien uit Amerika, Suriname en Afrika en sindsdien hier een sterke bloei heeft doorgemaakt. Het verschil tussen de leegloop van de hervormde en gereformeerde kerk aan de ene kant en de bloei van de evangelische kerk aan de andere kant, is te verklaren door de mate waarin de kerken capabel zijn om transcendente gevoelens te creëren. De hervormde en gereformeerde kerk benaderen het christendom tijdens de dienst op een rationele manier. Elke minuut van de dienst is gepland en wordt beheerst uitgevoerd, er wordt veel aandacht besteed aan hermeneutiek, de preek staat centraal, er is weinig aandacht voor de aanbidding en lofviering, er wordt niet vrijuit gedanst, geklapt en gezongen op hedendaagse swingende muziek, er wordt niet getracht mensen in extase te brengen, en er heerst een taboe op het verliezen van de controle. De evangelische kerk daarentegen benadert het christendom tijdens de dienst op een emotionele manier. De dienst loopt zoals het loopt; er is veel aandacht voor de aanbidding en lofviering; het geloof wordt met overgave bezield, uitgedragen en nageleefd, er wordt vrijuit gedanst, geklapt en gezongen op hedendaagse swingende muziek; en er wordt getracht op een extatische wijze in contact te komen met god. Doordat de hervormde en gereformeerde kerk slechter in staat zijn transcendente gevoelens te creëren dan het seculiere landschap, hebben deze stromingen veel van hun spirituele waarde verloren en hebben kerkgangers deze stromingen verlaten. De evangelische

23


kerk daarentegen is zeer effectief in het creëren van transcendente gevoelens, waardoor deze kerk in staat is gebleken om te floreren ten tijde van algemene ontkerkelijking. De evangelische manier van geloofsbeleving trekt niet alleen in Nederland volle zalen. Ook in China, Afrika en Zuid-Amerika zorgen evangelische kerken voor een onstuimige toename van het christendom. De evangelische kerk heeft er zelfs voor gezorgd dat de sex, drugs en rock’n roll revolutie in het zeer moderne Noord-Amerika, niet heeft kunnen beletten dat de Verenigde Staten tot op de dag van vandaag één van de meest religieuze landen ter wereld is gebleven. Niet op de laatste plaats is dit de Verenigde Staten gelukt, omdat de evangelische kerken de transenderende krachten van de muziek uit de sex, drugs en rock’n roll revolutie succesvol hebben weten te incorporeren in het kerkswezen. Ten slotte zien we dat de kerk in Spanje het Christendom een ongekende opleving heeft doorgemaakt, nadat er meer aandacht kwam voor muziek, de esthetiek van de kerk, en volkse rituelen en feesten. Wederom zien we hier dat het toenemen van de capaciteit om transcendente gevoelens en vermaak te creëren in rituelen, gepaard is gegaan met een toename van het aantal kerkgangers en gelovigen. Kortom, de mate waarin rituelen mensen met elkaar en met bepaalde idealen weet te verbinden, wordt grotendeels bepaald door de mate waarin ze mensen weten te vermaken en de mate waarin ze een transcendent gevoel weten te creëren. Het is daarom belangrijk voor rituelen om mensen ritmisch synchroon te laten handelen, waardoor ze in een collectieve effervescence belanden en zo een transcenderend gezamenlijk gevoel opbouwen die ze kunnen koppelen aan bepaalde ideeën of gebeurtenissen. Discussie Ondanks vele patronen die duiden op een positief verband tussen aan de ene kant de mate waarin een kerk transcendente gevoelens weet te creëren en aan de andere kant het aantal kerkgangers en de vroomheid van de kerkgangers, beantwoordt deze theorie niet alle vragen en is verder onderzoek nodig. Onder meer vereisen de volgende vragen nader onderzoek: Hoe kan het dat er ooit een ascetisch geloof als het calvinisme heeft kunnen opkomen? Kan je niet in je eentje geloven? Is het wel zo dat het belang van transcendentie voor het slagen van rituelen in kerken te generaliseren is naar een algemeen belang van transcendentie in alle rituelen? Onderzoeken die nog gedaan moeten worden zijn: - Onderzoeken die de mate van succes van rituelen buiten de kerk onderzoeken. - Onderzoeken die onderzoeken hoe het ascetische calvinisme heeft kunnen opkomen.

24


Literatuurlijst Alexander, J. 2004: From the depths of despair: Performance, counterperformance, and September th

11 . Sociological Theory 22(1): 88-105. Alaxander, V 2003: Sociology of the arts: exploring fine and popular forms. London: Blackwell Aupers, S. & D. Houtman. 2006: Beyond the spiritual supermarket: The social and public significance of New Age spirituality. Journal of Contemporary Religion 21(2): 202-222. Barrett, D.B., G.T. Kurian en T.M. Johnson (eds.) 2001: World Christian Encyclopedia. A Comparative Survey of Churches and Religions in The Modern World (2 delen). Oxford: Oxford University Press. Bauman, Z 1998: Postmodern religion?. Oxfort: Blackwell. Bennett, A. 1999: Subcultures or neo-tribes? Rethinking the relationship between youth, style and musical taste. Sociology 33(3): 599-617. Berger, P 1961: The precarious vision: A sociologist look at social fiction and the Christian faith. New York: Doubleday. Bering, J 2011: The god instinct: London: Nicholas Brealey Publishing Bruce, S. 2002: God is Dead. Oxford: Blackwell. Chapter 5 and Chapter 10. Buchmann, M., & M. Eisner. 1997: The transition from the utilitarian to the expressive self: 19001992. Poetics 25: 157-175. Draaisma, A. 2010: Rocksongs als spiegel van de tijd? Utrecht: Universiteit Utrecht. Durkheim, E 1982/1895: The elementary forms of the religion life. London: George Allen & Unwin. Collins, R. 2004: Interaction Ritual Chains. Princeton: Princeton University Press. Elias, N. Het Cilivisatieproces. Sociogenetiscche en Psychogenetische Onderzoekingen. Amsterdam: Boom. Deel 2: Samenvatting: Ontwerp van een civilisatietheorie. Pp. 579-700. Ferguson, N. 2011: Beschaving: Het Westen en de rest. Amsterdam: Uitgeverij Contact. Furseth, I & repstad, P. 2006: An introduction to the sociology of religion: classical and contemporary perspectives. Burlington: Ashgate.

25


Freud, S. 1928: The future of an illusion. Robson-Scott: New York Giddens, A. 1990: The consequences of modernity. Stanfort: Stanfort University Press. Habermas, J. 2002: Religion and Rationality: Essays on reason, god, and modernity. Cambridge: Polity Press. Luhmann, N. 1982: The differentiation of society. New York: Colombia University Press. Mazowe, M. 1999: Dark continent: Europe’s twentieth century. New York: Pinguin Books. De Nora, T. 2000: Music in Everyday Life. Cambridge: Cambridge University Press. Chapter 3: pp. 45-74. Norris, P. & R. Inglehart. 2004: Sacred and Secular, Religion and Politics Worldwide. Cambridge: Cambridge University Press. Chapter 3, Comparing secularization worldwide, pp. 53-79. Ritzer, G. 2008: classical sociological theory. Boston: McGraw-Hill. Simmel, G. 1997: Essays on religion. New Haven: Yale University Press. Smith, A. 1904: An inquery into the nature and causes of the wealth of nations. London Verkaaik, O. 2010: The cachet dilemma: Ritual and agency in new Dutch nationalism. American Ethnologist 37(1): 68-81. Weber, M 1920/2011: The protestant ethic and the spirit of capitalism. New York: Oxfort University Press. http://www.kerkmuziek.nu/organisaties/organisaties-nederland http://www.kerkmuziek.nu/kerkmuziek-van-nu/indeling-kerkmuziek http://www.rkk.nl/geloofsgesprek/weblog/2011/detail_objectID733940.html http://www.pkn.nl/4/site/uploadedDocs/def_kerk_daar_zit_muziek_in(1).pdf http://www.intermediair.nl/artikel/weekblad-archief/22675/de-muzikale-mens.html http://www.ngk.nl/amsterdamcentrum/ http://oranjekerkamsterdam.nl/ http://www.xrr.nl/ http://www.houseofworship.nl http://www.moedergodskerk.nl/ http://www.nicolaas-parochie.nl/nicolaaskerkamsterdam.html http://pvrooden.home.xs4all.nl/Peter/publicaties/1988b.pdf http://ejas.revues.org

26


Dankbetuiging -

Michaël Deinema

-

Elias de Otter

-

Anna Dekker

-

Sander van der Ham

27


Veelgebruikte termen

(1) Het transcendente gevoel: Durkheim en Simmel denken dat het moment waarop je iets bovennatuurlijks verzint, ook voortkomt uit een transcendente staat van zijn. De transcendente staat van zijn voelt, volgens hun, als een extatische energie die meer lijkt te zijn dan de energie van de som der delen, en is het absolute toppunt van genot. Als mensen eenmaal zijn beland in een transcendente staat van zijn dan trekken ze het normale het sacrale in. Wat gekoppeld wordt aan deze transcendente staat van zijn hangt af van de sociale interactie die er is tussen de ontvangers onderling en de interactie tussen de ontvangers en hun omgeving. Zo zal iemand bijvoorbeeld in lijn met het Pavlov effect, de transcendente staat van zijn koppelen aan de kerk met zijn rituelen, tradities en mores, als diegene het transcendente gevoel heeft ervaren in een kerk. Doordat mensen het heerlijke spirituele gevoel graag nog een keer willen beleven gaan ze de zelfde rituelen herhalen. Omdat herhaaldelijk de zelfde omstandigheden, acties en ideeën gekoppeld worden aan het transcendente gevoel wordt de spiritualiteit geïnstitutionaliseerd in een religie. Durkheim schrijft: Rituals and the church keep social representations from dissipating and losing their force by dramatically reenacting the collective memory of the group. Finally, they reconnect individuals to the social, a greater power energy that inspires them when they return to their mundane pursuits (Ritzer 2008: 209). Transcendente gevoelens ontstaan volgens Collins, Durkheim en Simmel, doordat een collectief de zelfde euforische gebeurtenis in tijd en ruimte deelt op het moment dat iedereen van elkaar voelt dat alle geesten op één level zitten. (2) Collectief ritmisch synchroon handelen Het moment waarop we collectief de zelfde gevoelens delen, omdat we collectief de zelfde gebeurtenissen in tijd en ruimte meemaken, noemt Collins ‘collectief ritmisch synchroon handelen’. Als we door collectief ritmisch synchroon te handelen een collectieve effervescence weten te creëren, dan ontstaat het transcendente gevoel. (3) Collectieve effervescence: Collectieve effervescence is een term die door Durkheim in de wereld is gebracht. Hij doelt hiermee op het fenomeen dat alle deelnemers van een collectief samen een euforisch gevoel voelen.

28


Bijlagen (1) Belangrijke vragen: Waarom zit je bij deze kerk? Wat maakt deze kerk zo aantrekkelijk? Waar staat deze kerk voor en wat voor soort stroming is deze kerk? Wat doet deze kerk allemaal er aan om jongeren te ontvangen? Wat voor rol speelt muziek in deze kerk? (Als muziek een grote rol speelt) Waarom is muziek zo belangrijk? Hoe wordt muziek ervaren? Wat zijn de elementen in een kerk waardoor je dichter bij god komt? Geloven je ouders? Geloof je zelf? In hoeverre bestaat jou vriendengroep uit ongelovigen, of onkerkelijken? Vind je het leuk om naar de kerk te gaan? In hoeverre speelt lol een rol in je geloofsovertuiging? In hoeverre is de gemeenschap belangrijk? Waarom is de gemeenschap belangrijk? Is de dienst meer bedoeld om de aanwezigheid van god te voelen, of om de bijbel beter te begrijpen? Heb je broers en zussen die niet meer kerkelijk zijn, en zo ja waarom? (2) Algemene ontdekkingen over de kerk: Er zijn in het christendom vele stromingen. Heel globaal genomen is er al het onderscheid tussen de katholieken en de protestanten. Beide kerkelijke stromingen zijn uiteraard bezig met het verhaal van

29


de bijbel en geloven als mede in jezus de profeet. Ook staat in beide stromingen de kerk en de gemeenschap centraal. De gemeenschap houdt je geloof scherp en geeft antwoord op de twijfels die je hebt over het geloof. Al hoewel muziek in de verschillende stromingen een andere plek in neemt, is het in elke stroming een essentieel onderdeel. Volgens Paulus is muziek zelfs één van de kernen waar het christendom opgebouwd is en wat het onderscheid van de Romeinse godsdienst. De gemeenschap houdt je geloof scherp en geeft antwoord op de twijfels die je hebt over het geloof. Het is echter te simpel om alle kerken binnen een stroming over één kam te scheren. De katholieken zijn over het algemeen liturgischer ingesteld, dan de protestanten. Dit wilt zeggen dat ze veel waarde hechten aan traditionele rituelen. Elke week worden de zelfde rituelen uitgevoerd. Ook doen de katholieken aan verafgoding en de protestanten niet zo zeer. In Nederland wonen zowel protestanten als katholieken. Al zijn de beide geloven door het hele land heen verspreid, toch is er een globale scheidslijn tussen de geloven. De protestanten wonen in het noorden en westen van het land, en de katholieken wonen in het zuiden en oosten van het land. Binnen het protestantisme zijn er ook vele stromingen. -

De gereformeerde kerk: De stereotype refo’s zijn de zwarte kousen gemeenschappen. Hoewel de gereformeerde gemeenten wel de meest radicalen zijn die ik heb onderzocht (tot dusver), heb ik geen observaties gedaan, die stroken met het stereotypen. De gereformeerde kerk is dogmatisch ingesteld en is vooral bezig met de leer van de bijbel. De bijbel wordt ook relatief strikt en letterlijk opgevat in de gereformeerde traditie. Hoewel er ook progressief ingestelde refo’s zijn, zullen gereformeerden over het algemeen negatief staan tegenover moderne muziekstromingen (rock en roll, techno etc), schokkende klederdracht, homofilie, euthanasie, sex voor het huwelijk, drugs etc. Het is bij de gereformeerde kerken belangrijk dat er een goede predikant is, die een verdiepende les geeft over de bijbel. Het geloof wordt rationeel beleid. Rituelen en gewoonten zijn niet bedoeld om in te spelen op de emotie op zo’n wijze dat men de beheersing verliest, of om extase te bereiken. Men beleid het geloof op een beheerste manier, zonder zich in trance te laten gaan. God wordt ook rationeel besproken. Men is bezig om rationeel god te verklaren en te leven volgens de bijbel. De protestantse ethiek zoals Weber die beschreven heeft is vooral te vinden in de gereformeerde kerk. (Dat wilt zeggen: geloven in de predestinatie leer, hard werken, een sober bestaan leiden, en rationeel en beheerst zijn). De leden bij gereformeerde kerken zitten meestal bij de kerk, omdat hun ouders er ook bij hebben gezeten. Er zijn meestal minder leden te bekennen, die eerst ongelovig waren. Het overstappen naar een andere kerkstroming ligt gevoelig, hoewel het zeker wel gebeurd en het niet wordt verworpen. Zo zijn er bv veel studenten van huis uit gereformeerd, die in de grote stad een meer gematigde kerk opzoeken. De strategie om leden te behouden is meer het afsluiten, van de ‘zondelijke’ buitenwereld. Gereformeerden mensen zijn vaak in een beschermde omgeving opgegroeid en hebben in hun netwerk amper ongelovigen zitten.

-

De hervormde kerk: De hervormde kerk kan gezien worden als de gematigde, minder traditionele en modernere vorm van de gereformeerde kerk. Ook hier zullen de diensten meer gecentreerd zijn rondom de preek dan om de aanbieding of lofviering. Men gaat naar de kerk om te leren van een geleerde dominee die bijbelles geeft en niet om te feesten of

30


om in een extase te komen. Men houdt zich hier echter overwegend minder dogmatisch vast aan de regeltjes en het draait meer om het grotere plaatje. Zo staan veel hervormde dominees en kerkgangers tolerant tegenover hedendaagse muziek stromingen, schokkende klederdracht, homofilie, sex voor het huwelijk etc. -

De vrijzinnige kerk: De vrijzinnige kerk is de minst dogmatische van alle christelijke stromingen. De bijbel wordt hier meer gezien als een boek met veel wijsheden en minder als een boek die letterlijk genomen moet worden. Er heerst hier dan ook geen taboe om een moderne progressieve levensstijl te leiden. Euthanasie, sex voor het huwelijk, alcohol etc worden niet als een belemmering gezien om een goede christen te zijn. De aanbidding en lofviering neemt een centralere rol in de dienst, dan bij de hervormde en gereformeerde kerk. Muziek speelt hierbij een belangrijke rol. De muziek is ook vaak opgebouwd uit moderne instrumenten. De orgel is dus niet de voornaamste instrument. Deze stroming is dan ook een zeer laagdrempelige stroming en zal bij atheïsten vrij makkelijk vallen. Er zullen hier dan ook relatief veel mensen kunnen worden aangetroffen, die eerst ongelovig waren en zich hebben bekeerd tot het christendom.

-

De evangelische kerk: De evangelische kerk centreert zich het meest van alle stroming rondom de aanbidding en lofviering. Men probeert tijdens de dienst niet alleen meer kennis te vergaren over de bijbel, maar ook dichter bij god te komen. Dit uit zich in intense dans en muziek. Mensen zingen, klappen en dansen om in contact te komen met god, of om hem te eren. Hier zijn de rituelen en gewoonten er op gericht om in een extase te komen en om je te laten gaan. De muziek, dans en preek worden opzwepend gebracht. Hier zal je dan ook het vaakst mensen aantreffen die zeggen in contact te zijn met god. Veel evangelische kerken zijn wel dogmatisch en strikt in de leer. Er heerst vaak geen tolerante opvatting tegenover euthanasie, sex voor het huwelijk, drugs, heidenen en homofilie. Ook wordt er net als bij de gereformeerde kerk een relatief strikt onderscheid gemaakt tussen het goede en kwade, en tussen het sacrale en profane. God is het goede en de duivel is het slechte. De hemel is voor hen die een goed leven heeft geleidt en de hel voor degene die een slecht leven heeft geleid.

Binnen het katholicisme zijn er ook meerdere stromingen. -

Rooms-katholiek:

-

Orthodox-katholiek:

De sites van de verschillende stromingen geven al een goed beeld. Daarom heb ik ze hier onder elkaar gezet. -

Gereformeerd: http://www.ngk.nl/amsterdamcentrum/

-

Hervormt: http://oranjekerkamsterdam.nl/

-

Vrijzinnig: http://www.xrr.nl/

31


-

Evangelisch: http://www.houseofworship.nl/ (hier is goed de opzwependheid te horen en te zien van deze stroming).

-

Orthodox: http://www.moedergodskerk.nl/

-

Rooms: http://www.nicolaas-parochie.nl/nicolaaskerkamsterdam.html

(3) Filmpjes en forums over de EO jongeren dag: De EO (evangelische omroep) jongeren dag is razend populair en is elk jaar tjok en tjok vol. De filmpjes op de site laten inderdaad een sfeer zien, waarvan ik zou verwachten dat er veel jongeren naar toe komen. Er wordt hedendaagse muziek met spirituele teksten afgewisseld met opzwepende en emotionele preken. Er hangt een hele spirituele sfeer. Het lijkt als een perfecte manier om een Gods ervaring te krijgen. Ik kan me voorstellen dat je er in extase komt en dat jet het gevoel is dat er meer is dan de som der delen. Op de forums lees je inderdaad veel over de aanwezigheid van god op het feest. (4) Interview Anne (de vriendin van mijn broer). Zaterdag 26-11-2011: De vriendin van mijn broer is mijn sleutelfiguur. Zij heeft mij eerder al veel uitgelegd over de verschillende stromingen binnen het christendom en haar visie op het christendom. Zij is zelf hervormt opgegroeid en is nog steeds een vroom gelovige. Zij vindt de gereformeerden vaak iets te radicaal, maar vindt de evangelisten ook maar niets. Zij houdt er niet van om de controle te verliezen en zoekt in een kerk vooral een goede preek. Ik ga nu met haar lunchen en vragen om nog eenmaal het verschil tussen de stromingen uit te leggen. Er zijn honderden verschillende soorten kerken die allemaal de nadruk leggen op weer net andere aspecten van het geloof. Maar alle protestantse kerken zijn wel in te delen in drie soorten stromingen. De gereformeerde, hervormden en evangelisch. De gereformeerde zijn het meest dogmatisch. De preken worden meestal gegeven door dominees, die er voor hebben gestudeerd. Het zijn vaak hele inhoudelijke praatjes, die gezien moeten worden als een college. De kerkgangers van de gereformeerde kerk leven graag in enige afsluiting van de bedorven buitenwereld. Deze kerken trekken niet vaak nieuwe kerkgangers, omdat ze relatief gesloten zijn en vaak als saai ervaren worden. De voortzetting van kerkgangers komt voort uit kinderen van eerdere kerkleden. De evangelische kerk is het andere uiterste. Deze kerk legt meer de nadruk op de viering van god. Hier draait het meer om het halleluja gehalte. De preken worden meer gegeven door goede speechers, die er niet perse voor gestudeerd hebben. Preken zijn eerder opzwepend dan een college. Er wordt veel aandacht besteed aan muziek. De muziek zijn meestal ook niet standaard psalmen die samen gezongen worden, of standaard klassieke muziek, maar meer swingende mantra’s. Hier ligt wederom dus minder nadruk op de inhoud van de teksten net als bij de psalmen, maar meer om het aanbidden van god in een viering met muziek als de uiting van je geloof. Deze kerken zijn meestal toegankelijk en doen meer aan werving. Ze hebben vaak net iets aantrekkelijkere internet sites en aantrekkelijkere muziek. De evangelische kerk trekt meer mensen aan van buiten dan de andere kerken. Deze kerken zijn zeker de afgelopen 10 jaar in de mode geraakt in een poging om jongeren aan te trekken. Veel van deze kerken zij als spruiten uit de grond gekomen de afgelopen 10 jaar.

32


Deze kerken zijn vaak door jongeren zelf opgericht, omdat ze de andere kerken te ouderwets en saai vonden. Ze hebben meer gekeken naar de Amerikaanse en Australische voorbeelden. (4) Telefoongesprek met mijn katholieke grootouders zaterdag 26-11-2013: Opa Mijn grootouders zeggen dat vroeger iedereen naar de kerk ging, of ze nou geloofde of niet. Zo geloofde de broer van mijn opa helemaal niet, maar ging hij alsnog naar de kerk. Hij vond het gewoon leuk om naar de kerk te gaan. Zijn hele sociale leven draaide rondom de kerk. De kerk was de manier waarop je vrienden ontmoeten en waar je een vrouw tegenkwam. Oma Vroeger ging men gewoon naar de kerk. Of je geloofden of niet, of je wilden of niet. Vroeger zeiden ze: geloven is aannemen, dat je maar te doen hebt. Toen de opvoeding wat minder strikt was, bleven mensen weg. Dit gebeurden tijdens de jaren 60. Mensen accepteerde niet meer die conventionele gedachten. Haar katholieke kerk zijn weinig jongeren. Volgens oma zijn er in de protestantse kerk veel meer jongeren. Hoe kan dit? Zij denkt dat dit komt omdat de katholieke kerk veel dogma’s kent en ouderwetse rituelen. De protestanten zijn meer gericht op de bijbel. De jongeren vinden die dogma’s vervelend. Er zijn allemaal dogma’s buiten de bijbel om. Dingen zoals het geloof in de paus is een fenomeen die niet veel waardering krijgt. De protestantse kerk gaat veel meer puur over de bijbel, zonder andere kerkelijke tradities waar aan gehouden moet worden. Oma denkt dat de dogmatiek van de katholieke kerk de jongeren niet meer aanspreekt. Mijn oma is veel meer met jezus bezig dan met god. God vindt ze twijfelachtig, maar jezus ziet ze als de profeet. (5) Crossroads kerk (vrijzinnig/evangelisch) zondag 27-11-2013 (11:00 – 16:30): Algemeen Volgens de kerkleden was deze kerk niet helemaal in een hokje te plaatsen, omdat ze een moderne versie van de kerk proberen te zijn/worden. Volgens sommigen had crossroads het meeste weg van een evangelische kerk gericht op jongeren, en volgens sommige was het een vrijzinnige kerk. Het feit dat zij zich niet willen laten vangen in een hokje geeft eigenlijk al aan dat deze kerk iets vrijzinnigs heeft. In elk geval waren er veel jongeren. Niemand was boven de 60 jaar oud en +- 80% was tussen de 16 en 30. De kerk waar ik vandaag (zondag 27/11/1011) was probeert een platvorm te bieden voor jong gelovigen en probeert de kerk een aantrekkelijke plaats te maken voor ongelovige jongeren. Er waren dus nogmaals veel jongeren aanwezig. De sfeer in de kerk trof mij als zeer gastvrij, gezellig en warm. Mensen ontvingen mij hartelijk. Zo herkenden meerdere mensen direct dat ik nieuw was en maakten mij wegwijs. Ik vertelde ze eerlijk dat ik zo mijn twijfels had bij god, maar dat ik het idee van een hechte gemeenschap mooi vind aan de kerk en dat ik wel vertrouwd ben met de rituelen van de kerk, omdat ik deze van thuis heb meegekregen. Niemand

33


veroordeelden mij. Sterker zelfs ze legden uit dat iedereen wel eens twijfels heeft over god en dat we hier ook samen zijn om over die twijfels te praten. Ik heb de preek meegemaakt en ben daarna met wat jongeren iets gaan eten om uitvoerig over religie te praten. Het waren zeer tolerante gelovigen. Ik vertelde ze bv dat ik niets tegen sex voor het huwelijk heb, pro homo-emancipatie ben en eens in de zoveel tijd wel geniet van een jointje of paddo’s. Allen reageerde hier zeer coulant op. Geen enkele van de jongeren had iets tegen homo’s, allemaal vonden sex voor het huwelijk acceptabel, en hoewel niemand zelf drugs gebruikten zeiden ze dat dit naar hun idee niet in de weg lag om een goede christen te zijn. Om even de luchtige en gezellige sfeer te schetsen zal ik een scene beschrijven die mij verbaasden. Iemand was aan het vertellen dat men moest proberen om ongelovigen naar een eetavond mee te krijgen, toen een verliefd stel aan het zoenen raakten. De vertellende jonge vrouw keek het zoenende stel aan en zei dat intimiteit wellicht een goede tactiek is om ongelovigen aan een eettafel te krijgen. Iedereen moest toen hard lachen. Ik heb tijdens de hele dienst veel verliefde stelletjes aan elkaar zien frunniken en verliefd zien smoezen. Er waren twee vragen die ik me voornamelijk afvroeg: (1) Hoe maakten ze het aantrekkelijk voor gelovige jongeren? / waarom kiezen zoveel jongeren voor deze kerk? Deze kerk is behoorlijk eigentijds. Er wordt veel geëxperimenteerd met van alles en nog wat om het aantrekkelijk te maken voor jongeren. Zo is de muziek meer hedendaags. De muziek was een ware (soft) rockband, met een drummer en elektrische gitaren. Ook organiseert de kerk vele evenementen buiten de kerk om voor jongeren. Zo houden ze tripjes, hebben ze eetclubjes en hebben ze een eigen voetbalteam. Veel evenementen worden via een eigen facebooksite geregeld. De diensten zelf zijn ook behoorlijk modern. Er wordt gebruik gemaakt van filmpjes, powerpointpresentaties en hedendaagse woordgebruik. Ze proberen ook te experimenteren met de vorm van de diensten. Zo wisselen ze om de week een normale dienst af met een trackdienst. Een normale dienst is zingen en een preek (wat zij praatje noemen, omdat ze preek te formeel vinden klinken). Een trackdienst houdt in dat je kan kiezen tussen diverse tracks. In een track ga je met de groep mensen die die track gekozen hebben gezellig samen zitten met een bakje koffie en gebak om een religieuze vraag te beantwoorden, om ideeën te ontwikkelen over nieuwe evenementen, of om nieuwe ideeën uit te voeren. Toen ik ze vroeg waarom ze voor deze kerk gekozen hebben, antwoorden ze allemaal, omdat ik me meer thuis voel in een kerk met jongeren in een moderne vorm. Ze vonden het leuk aan de kerk dat het niet zo dogmatisch was, maar juist lekker los. Ik werd er keer op gewezen dat het niet om de regeltjes ging, maar het geloof in god en de here jezus en wat we van hun konden leren. Ook zeiden ze dat iedereen er iets anders uit haalt en dat dat helemaal niet erg is. Je hoeft het niet met alles eens te zijn, wat de dominee zegt en de bijbel moet echt gelezen worden in het licht van de huidige moderne tijd. De bijbel moet niet meer gelezen worden, alsof wij nog in de context leven van 2000 jaar geleden. Het interpreteren van de bijbel gebeurde daarom ook niet al te strikt en het was volgens hun, dagelijkse gespreksstof om er achter te komen wat god en jezus in deze tijd zouden vinden. Ik kreeg het gevoel alsof de bijbel een puzzel is. De jongeren vonden het ook erg leuk aan deze kerk dat het buiten de kerk zoveel organiseerden. Niemand begon uit zichzelf specifiek over de

34


muziek. Als ik ze vroeg over de muziek, dan moesten ze vaak lachen en glunderen. Ja zeiden ze dan, dat zijn nou precies van die dingen waardoor het aanspreekt bij jongeren. Sommigen vergeleken het met de saaie psalmen in de houten bankjes die ze als kind gewent waren. Dit vonden ze toch duidelijk aantrekkelijker. Lekkere muziek en normale stoelen. Het viel mij op dat er veel leden waren die zijn grootgebracht bij een andere kerk, of die zelfs van een andere stroming kwamen. De helft van alle ondervraagden ongeveer kwam uit een gereformeerd nest. De meesten van hun waren voor hun studie naar de grote stad vertrokken en zijn daar opzoek gegaan naar nieuwe kerk. Het viel mij bij hun op, dat ze duidelijk spraken over dat deze kerk heel anders is dan de kerk van thuis. Ze voelden zich hier doorgaans beter thuis. Ze vonden het net als alle andere prettig dat het niet zo dogmatisch is, dat er veel jongeren zijn, dat het een gezellige gemeenschap is en dat er veel activiteiten buiten de kerk om georganiseerd werden. De ex-gereformeerde vertelden mij ook vaak expliciet dat het ze niet zo belangrijk vonden wie er komt preken, maar dat het om het samen vieren en aanbidden van god ging. Een aantal van mijn gesprekspartners waren ook eerst ongelovig en daarna door deze kerk christelijk geworden. Dit fascineerde mij en brengt me op de volgende vraag. (2) Hoe maakten ze het aantrekkelijk voor ongelovige jongeren? Het is een laagdrempelige kerk, waar niet dogmatisch de bijbelleer wordt gepredikt. Ik wil heel duidelijk maken, dat er een zeer gastvrije en gemoedelijke sfeer hangt. Je wordt direct opgenomen in de gemeenschap. Ik kreeg gelijk een warm en liefdevol gevoel. Er was niets strengs, radicaals, of engs aan deze mensen hier. Ik kan me voorstellen waarom ongelovigen zich prettig voelen bij deze kerk. Het is er zeker niet saai en je wordt snel onderdeel van een hechte gemeenschap. Maar dit verklaard niet waarom ongelovigen naar die kerk toekomen. Het verklaard alleen waarom ze er blijven als ze er eenmaal zijn aangekomen. Om de ongelovigen aan te trekken worden vele strategieën gehanteerd. Er is echt spraken van een actieve houding. Er wordt op internet advertenties geplaatst, er worden feesten gegeven die ze ook aantrekkelijk voor ongelovigen proberen te maken met goede bands, jonge leden gaan naar scholen en universiteiten om tijdens de lunch in discussie te gaan met andere jongeren, en er waren alpha eetavonden gegeven wat inhoud dat ze gezellig gaan eten en dat de gelovigen ongelovigen gasten uitnodigen om te komen praten over religie onder een lekkere maaltijd. Hoe opzwepend was de mis / wat was de sfeer? Ik heb een referentie kader opgebouwd over kerken in mijn leven. Met name de kerken van mijn grootouders en de twee kerken in de Verenigde Staten hebben mijn referentie kader geconstrueerd. Ik zal de sfeer omschrijven voor zover ik het nog niet heb gedaan, en vergelijken met mijn zeer onervaren verwachtingen over de kerk. Het was een zeer gemoedelijke, losse en gezellige sfeer. Men zong en danste lekker, maar kwamen niet in een soort trance terecht zoals ik wel eens heb gezien in de verenigde staten. Ik kan de sfeer in de kerk denk ik het best omschrijven door drie aspecten zintuigelijk te meten. (1) Hoe los of stoïcijns is de aanbidding en de lofviering in de kerk? (2) Hoe strikt en dogmatisch in de leer en uiting van het geloof is men in de kerk? (3) Hoe ziet de kerk er uit?

35


(1) De aanbidding en lofviering waren gezellig en gemoedelijk. Er werd muziek gemaakt met moderne instrumenten. Dus geen orgel, maar elektrische gitaren en een drumstel. Uiteraard was er wel een spirituele sfeer, maar het bleef wel beheerst en rationeel. Mensen stonden lekker te lachen en religieuze liederen te zingen, maar er waren niet mensen die ineens op hun knieën vielen, die met hun ogen gingen draaien, of die om de havenklap halleluja riepen (zoals ik wel in de Verenigde Staten gezien heb). (2) De kerkleden waren niet dogmatisch en strikt in de leer. Ze waren bijzonder vrij zelfs. Ze stonden tolerant tegenover homo’s, ongelovigen, alcohol, sex voor het huwelijk, anticonceptie en zagen man en vrouw als gelijkwaardig. Mensen droegen ook gewoon de kleren die ze mooi vonden. Er is niet één dominee, die er voor heeft geleerd, maar elke week staat er iemand anders. De bijbel is volgens de kerkgangers open voor interpretatie. De bijbel moet niet al te strikt en letterlijk genomen worden, maar we moeten de wijsheden er uithalen die god en jezus ons hebben meegegeven. Ik kreeg niet het gevoel dat men er erg veroordelend was. Zelfs god was niet zo veroordelend kreeg ik het gevoel. Zo heb ik nul keer de duivel of hel gehoord als bestaande elementen. Sterker zelfs ik heb alleen maar gehoord dat de hel en de duivel niet bestaan. Ik wil niet zeggen dat ze niet geloofden in goed en kwaad, maar het onderscheid was in elk geval niet zwart-wit gesteld, maar juist open voor discussie. (3) De kerk was geen kerk, maar werd gehouden in een school. De preek en het zingen gebeurd in de aula en de tracks gebeuren in de klaslokalen. Het is dan ook geen kerk die bezoekers trekt om zijn architectonische schoonheid. De nieuwkomers in de kerk kennen de kerk dan ook via via, door het internet, of door wervingsacties.

(6) Gesprek pastor van de oude kerk Zaterdag 04-12-11: Ik belde de oude kerk, om te vragen of ze op zondag avonddienst hadden, toen ik de pastor aan de lijn kreeg. Wij hebben uitgebreid gesproken over de ontkerkelijking en de oude kerk. De oude kerk wordt goed bezocht volgens de pastor. Er komen vooral van 40 jaar of ouder, maar er zijn ook een handje vol jongeren. De jongeren nemen vaak verbonden aan het koor. Ook zegt hij dat er veel mensen komen die niet geloven in god, maar het gebouw zo mooi vinden en graag luisteren naar en zingen op de liederen van het koor. Het koor en de architectuur trekt dus veel mensen. Dat de oude kerk zo vol is, geeft echter volgens de pastor geen representatief beeld van andere hervormde kerken. De hervormde kerk is flink aan het onkerkelijken, verteld de pastor met verdriet. Bij de behoudende milieus is er minder ontkerkelijking en de evangelische gemeenten die bloeien zelfs. Er is meer druk volgens de pastor bij de behoudende gemeenten. Jongeren voelen hier meer druk om naar de kerk te gaan. Als ze dat niet doen, dan zijn ze soms zelfs niet meer welkom in de familie. Veel van deze mensen gaan naar de kerk omdat het een gewoonte is en omdat het moet. Niet omdat ze het zo graag willen. De hervormde kerk is onderhevig aan de meeste ontkerkelijking van jongeren. Dit komt volgens de pastor, omdat het een vrij tolerante kerkstroming is aan de ene kant en aan de andere kant wel echt

36


sterk gericht is op de bijbel en traditioneel is. Er is dus weinig afsluiting en dwang om jongeren voor het geloof te behouden. Er zijn ook weinig spectaculaire vieringen die de jeugd aantrekt. Het is vrij moeilijk om de jongeren aan de kerk te binden in deze tijd van duivelse afleidingen, als je het overlaat aan de menselijke wil. Aan de andere kant vindt hij ook dat je het als kerk niet moet willen om mensen te verplichten naar de kerk te komen. (7) Telefoongesprekken met andere hervormde kerken op basis van het gesprek met de pastor. Zaterdag 04-12-11 de hele dag en zondag 05-12-11 s’ochtends: Ik heb na het gesprek met de pastor vele hervormde kerken gebeld door heel nederland heen. Het beeld was inderdaad zoals de pastor mij vertelde niet rooskleurig. Veel kerken waren stervende. Sommigen hadden niet eens meer enige aanwas van kinderen. Mij is verteld dat de Oranje en Jaruzalem kerk in Amsterdam nog wel hervormde kerken zijn met veel aanhang van jongeren. (Ik zal later proberen hier contact mee op te nemen).

(8): The house of worship (evangelische gospel) zondag 05-12-11 (11:00 – 13:00) Algemeen De house of worship was een relatief kleine en gemengde gemeente in Noord Amsterdam. Ongeveer 40% was tussen de 15 en 30 jaar. Er waren ongeveer 25 mensen in de kerk. Toen ik ze vroeg of gospel kerken altijd zo weinig mensen trokken, zeiden ze dat dit beslist niet zo is. Ze verzekerde me dat de grootste kerken in Amsterdam gospel kerken waren, omdat Surinamers nog overwegend gelovig zijn. De grote gospel kerken zitten alleen in Zuid-Oost en West. In Noord wonen niet zo veel Surinamers en dus zit de kerk ook niet zo vol is mij verteld. Ik ben de kerk deze keer ingegaan met iets meer structuur over wat ik wil weten dan de eerste keer. Wederom ben ik zeer hartelijk ontvangen en voelde mezelf snel thuis. Ik kreeg echter wel het gevoel dat ik meer dan welkom was. Ze wilden duidelijk meer kerkgangers. Muziek en de gemeenschap zijn belangrijk in deze gemeenten. Het was een hechte gemeenschap. Iedereen kende elkaar en was betrokken in het leven van anderen kerkgangers. Op de waarom de gemeenschap belangrijk was, kreeg ik van iedereen een soortgelijk antwoord. Dit antwoord was in de zelfde strekking als wat ik bij crossroads te horen kreeg. Men vertelde mij dat het geloof moeilijker te belijden is zonder een gemeenschap. Je kan met andere bepaalde vragen beantwoorden, je wordt gesteund in je overtuiging en je kan met gelijkgestemde beter opgaan in het geloof.

37


Sfeer (1) Hoe los of stoïcijns is de aanbidding en de lofviering in de kerk? De aanbiddingen en lofvieringen waren bijzonder los, onrationeel, opzwepend, en speelde in op de emotie. Ik kwam binnen toen ik een kring met mensen zag staan die elkaars handen vast hielden, heen en weer bewogen met hun bovenlichaam en afwisselend hardop aan het bidden waren. Ik ging er tussen staan en deed net als de rest mijn ogen dicht terwijl ik half swingend naar iemands gebed luisterde. Het gebed was intens, gepassioneerd en meeslepend. Het was heel anders dan ik met mijn grootouders ooit had meegemaakt. De vrouw sprak met haar hele lichaam en met de een samengetrokken gezicht in spirituele taal. “Oohh heren Jezus die onze bloed gezuiverd heeft, oohh heren Jezus wijs ons het pad der wijsheid, help ons geen zonden te begaan en hen te vergeven die zondigen(…….)”. Het deed me een beetje denken aan Martin Luther King. Na deze vrouw begon een andere vrouw het gebed te leiden. Ik merkten dat ze allen de kunst van het meeslepende gebed hanteerde, de ene nog beter dan de ander. De andere waren tijdens het gebed niet stil en maakte kreten als “halleluja”, “jhe”, “ehhuhh”, “god weet het”. Na het gezamenlijke gebed begon het zingen en dansen. Er was een band met een drum, bas, klarinet, keyboard en dwarsfluit. De muziek die werd gespeeld,was harmonieus en met makkelijke teksten die groots met een beemer werd geprojecteerd. Iedereen zong, klapte en danste mee. Ik zou de sfeer et best als spiritueel kunnen omschrijven. Mensen waren intens en vrij bezig. Sommige stonden zwaar naar binnen toegekeerd met open handpalmen in de Jezus houding mee te spacen. Andere waren op een sierlijke wijze aan het dansen. Weer andere waren met vlaggen aan het rondzwaaien, of zaten op de knieën richting de muur gebogen. Ik werd onder de hoede genomen bij een vrouw, die merkten dat ik niet gewend was me zo te laten gaan. Ze hield mijn hand vast en vertelde me dat ik gewoon lekker kon zingen zonder dat ik raar zou worden aangekeken. Ik heb geprobeerd me te laten gaan, maar kwam niet verder dan zingen en klappen. Bijna huilend knielen en halleluja roepen, of innig dansen durfden ik niet aan. Ik schaamde me tegenover mezelf en bovendien bevat het niet de lading die de andere duidelijk wel hadden. Desalniettemin, voelde ik me vanaf het moment dat ik mijn grens geaccepteerd had vrij en heb er flink van genoten uitbundig te zingen en dansen. Als je zo innig, intens en uitbundig met zijn alle aanbid en viert, dan komt er een heerlijk gevoel over je heen. Dit is een gevoel die extatisch genoemd kan worden, er wordt een aura geconstrueerd die meer lijkt te zijn dan de som der delen. Ik kan begrijpen, dat als je hier echt gedreven in wordt, dat dan de aanwezigheid van een soort god achtig iets gevoeld kan worden. Het gevoel wat er gecreëerd werd valt te vergelijken met het gevoel dat mensen kunnen ervaren als ze op een festival zijn, waar iedereen totaal in trance zich laat gaan. Ik heb hier tot nu toe het meest gevoeld, dat mensen werkelijk geloofden. Mensen gingen totaal op in hun geloof. De woorden zoals halleluja, werden echt gemeend. De preek van de apostel (zo noemen zij de dominee) was eveneens gepassioneerd. Er werd niet zozeer extreem diep ingegaan op de bijbel, maar de bijbel werd op een opzwepende wijze vertaald in dagelijkse praktijken. Hij wist de aandacht er bij te houden door vaak zijn stem afwisselend te verheffen en weer te kalmeren. Ook vroeg maakte hij af en toe een grapje, en vroeg hij soms iets aan het publiek. “Paulus zei: Kies zonder te morren. Wat zei Paulus?”. Het publiek

38


luisterde ook niet stilletjes naar de preek, maar maakte kreten als ze het ergens mee eens waren. “halleluja, amen, oohh lord, ja god weet het, ehuh”. Muziek en dans hadden een centrale rol in hun geloofsuiting. Ze noemden stuk voor stuk dat dit hen helpt dichter bij god te komen. Ze beschreven de gevoelens van uitstijgen. Ook beschreven ze, dat muziek en dans een manier is om god te aanbidden. Op deze manier eer je god. Het werd zelfs door een paar letterlijk een offer genoemd. Ten slotte wordt het ook gezien als een manier waarop je, je liefde voor jezus en god kan tonen en vieren. (2) Hoe strikt en dogmatisch in de leer en uiting van het geloof is men in de kerk? Zoals ik al zij waren hier echte gelovers. Hier heb ik geen twijfelachtige of kritische houding tegenover het bestaan van god of andere vraagstukken van de bijbel ervaren. De volle overgave aan god en vertrouwen in de bijbel uiten zich in een dogmatische en strikte dispositie tegenover het geloof. De bijbel werd behoorlijk letterlijk genomen en er werd een strikte scheiding tussen het goede en slechten, en het sacrale en profane gemaakt. Een aantal keer heb ik ze horen spreken over de listige duivel. De duivel probeert ons te verleiden om te zondigen, maar daar moeten we niet intrappen. Zondaars zoals ongelovigen, dieven en verslaafden komen in de hel. De mensen die ik na de dienst heb gesproken stonden over het algemeen niet tolerant tegenover sex voor het huwelijk, euthanasie, homofilie etc. Sommige jongeren echter zeiden echter wel af en toe te zondigen. Ze probeerden dit niet te doen, maar vielen toch soms nog ten prooi aan de duivel.

(3) Hoe ziet de kerk er uit? Het is een jaren 50 kerkgebouw. Het heeft geen toren, maar is een kubus zonder al te veel tierelantijntjes. Het zou elke protestantse kerk kunnen zijn. Binnen ziet het er echter heel anders uit dan ik ooit heb gezien. Overal hingen spreuken, gewaden, vlaggen en zijde doeken. De kerk had een groot altaar waar de band op stond en waar de dominee stond te prediken. Het altaar had meer weg van een podium. Het stond niet heel veel hoger dan de rest. Iedereen kon het podium op en af naar eigen wil. Hier was men heel vrij in. Verder kon men zitten op lekkere stoelen die met veel ruim tussen de rijen waren opgesteld.

Wat doen ze om jongeren te behouden en aan te trekken? De marketing die ik hier aantrof was behoorlijk matig. Ik had het idee dat de kerk redelijk naar binnen gekeerd was, hoewel wel iemand vertelde dat ze soms naar het leger des hels gaan om wat mensen te helpen. De site die ze hebben is zwaar gedateerd. Er hing wel een echte familie sfeer, dus mensen deden wel samen dingen naast de kerk, maar er waren niet heel veel activiteiten speciaal voor jongeren. Een manier om jongeren te behouden en aan te trekken zou de band kunnen zijn. Ze

39


hadden veel en goede instrumenten. De band bestond uit jongeren, die op en af liepen. Iedereen is vrij om op het podium mee te jammen of te zingen. Ik kan me wel voorstellen dat er niet al te veel jongeren blijven hangen. Hoewel ik het erg fijn vond in de kerk, lijkt het me meer iets voor middelbare leeftijd. Dit komt gewoon omdat er geen speciale jongere diensten zijn, weinig jongeren zijn, geen speciale jongere activiteiten. De jongeren die er waren, waren van huis uit gelovig. Ik denk dat de druk van huis uit om naar de kerk te gaan ook groot is. Jongeren worden op deze manier ook gedwongen om naar de kerk te gaan. Ongelovigen werden ook als mensen beschouwd die door de duivel waren verleid. Het contact met de ouders zal dan ook vrij lastig blijven als de kinderen besluiten uit te stappen, hoewel de kinderen niet verstoten zullen worden uit de familie.

(9) Muiderkerk (koptisch evangelische pinkstergemeenschap) zondag 05-12-11 (15:30 – 17:00): Algemeen Ik was onderweg naar mijn vriendin toen ik langs de Muiderkerk liep. Ik dacht: Laat ik eens kijken of er misschien een coster ofzo binnen is. Ik ben de coster niet tegengekomen, maar trof iets aan waar ik niet eens van durfden te domen. Ik stapten een tjok volle zaal binnen. Er waren misschien wel 200 mannen en vrouwen van 18 jaar en ouder. De pubers en kinderen zaten in een aparte zaal naast de dienst met een oppassende vrouw. Ik werd wederom hartelijk binnengehaald. Een man wees mij een plek en ik kreeg een tolk. Het was namelijk een Ethiopische pinkstergemeente. Ik was er duidelijk een vreemde en onverwacht, maar zeker niet onwelkom. Ik heb over deze gemeente het minst goed een beeld, omdat ik niet erg veel mensen gesproken heb die Nederlands konden en ik er niet de hele dienst geweest ben. Gemeenschapszin De gemeenschapszin in de kerk was groot. Ik vermoed dat de gemeenschap zelfs een essentiële rol speelt om naar de kerk te gaan, maar dit heeft niemand mij zo expliciet verteld. De kerk functioneert als een ontmoetingsplaats waar gelijkgestemde van de zelfde etniciteit elkaar kunnen treffen. In de gemeenschap vinden ze steun in een vreemd land. Sfeer (1) Hoe los of stoïcijns is de aanbidding en de lofviering in de kerk? Het swingde werkelijk de pan uit in de kerk. Iedereen zong luidkeels en vrolijk mee met een Afrikaans koor in gewaad. De muziek was zeer ritmisch en swingend. Mensen danste ook maar bleven met hun dans wel op hun plek staan. De sfeer was niet zo spiritueel als in de house of worship, maar wel feestelijker. Het was een uitbundige versie van de crossroad dienst. Mensen raakten niet in een soort van trance. Muziek speelde wel duidelijk een grote rol in de dienst.

40


(2) Hoe strikt en dogmatisch in de leer en uiting van het geloof is men in de kerk? Uit de gesprekken die ik gevoerd had, bleek wel dat het hier draaide om een behoorlijk dogmatische en strikte manier van geloven. Net als bij alle evangelische kerken die ik tot nu toe ben tegengekomen was er een strikte scheiding tussen goed en kwaad. Ook stond men niet tolerant tegenover sex voor het huwelijk, homofilie etc. (3) Hoe ziet de kerk er uit? De gemeente mocht gebruik maken van de ruimte die in handen was van een andere gemeente. Er valt dan ook niets relevants over te vertellen. Hoe overtuigd van hun geloof waren de kerkgangers? De enkeling die ik had gesproken was zeer overtuigd gelovig.

Wat doen ze om jongeren te behouden en aan te trekken? Ik trof een hechte gemeenschap aan, die volgens mij alles met elkaar delen. Het grootste deel van het netwerk wat de mensen hadden bestond uit andere kerkgangers. Het zal erg moeilijk zijn om de gemeente te verlaten, omdat je hiermee vervreemd van je netwerk. Ook wordt het geloof hier echt met de paplepel ingegoten. Dwang en angst spelen zeker een rol om te blijven. Maar ook is de gemeenschap een bron van steun en vreugde om te blijven. Ik betwijfel, maar ben hier niet echt op ingegaan, of ze buiten hun etnische groep leden werven. Wel helpen ze alle Ethiopische christenen te vestigen in Nederland. (10) Jaruzalemkerk (gereformeerde / hervormt) zondag 05-12-13 (19:00 21:00): Algemeen Dit is de kerk die ik heb bezocht op aanraden van de pastor van de oude kerk. Ik wilde namelijk weten waarom jongeren naar een hervormde kerk gingen. Ik kwam de kerk in en werd wederom weer gastvrij onthaald. Het was deze keer echter wel anders dan andere keren. De mensen die mij bij het binnenkomen benaderde, waren vriendelijk en warm, maar ook verbaast, serieus en deftig. Ze vertelden mij direct wat de gang van zaken was en waren positief verbaast dat een ongelovige hun kerk binnenstapten. Het publiek was gemengd, maar er waren vooral mensen tussen de 20 en 30. Dit kwam omdat deze kerk een magneet was voor studenten, die vanuit gereformeerde en hervormde huizen kwamen en naar de grote stad toe waren verhuist. Ze vertelde mij dat ze voor deze kerk gekozen hadden, omdat deze veel weg had van de kerk die ze van thuis uit gewend waren. De studenten die ik sprak zeiden nog nooit te hebben meegemaakt dat een onbekende en ongelovige hun kerk binnenstapten. De kerk was volgens de mensen ie ik sprak een mengsel tussen

41


de gereformeerde en hervormde kerk. Ze hadden ook twee voorgangers, waarbij de ene iets strikter in de leer was dan de ander. De tradities en rituelen van de verschillende stromingen botste ook niet zeiden ze, omdat die veel op elkaar lijken. Ook ontstonden er vele echtparen tussen hervormde en gereformeerde.

Gemeenschapszin De gemeenschapszin was net als in elke andere kerk naar mij idee sterk. Na afloop van de dienst heb ik uitgebreid met wat studenten gesproken. Velen van hen waren hechte vrienden, of zelfs echtparen. Ze vertelde me ook dat ze in hun privé leven amper ongelovige vrienden hadden. Soort zoekt soort legden ze me uit en bovendien waren ze allen van huisuit grootgebracht met andere gelovige. De gemeenschap van de kerk speelden een belangrijke rol in het leven van de mensen en was ook een reden om naar de kerk te gaan en het geloof niet thuis te belijden. Uiteraard was de manier waarop ze hier en in de meeste kerken spraken anders dan in die van de koptische kerk. In de koptische kerk was het meer dan een sociaal leven, het was daar van belang voor veiligheid, werk, huisvesting etc.

Sfeer Hoe los of stoïcijns is de aanbidding en de lofviering in de kerk? De sfeer was absoluut het minst los van alle kerken die ik bezocht heb. De dienst was sterk georganiseerd en punctueel. Op de minuut was de speech en zang gepland, eveneens wist iedereen van te voren welke nummer gezongen gingen worden. Iedereen bleef netjes op de plaats staan zingen en er was zeker geen spraken van dans of klappen. Als een psalm werd begonnen, dan zong men wel lekker mee. Tijdens de preek ging iedereen zitten en luisterde of viel in slaap. De preek werd niet geïllustreerd met alledaagse voorbeelden, maar ging erg diep in op de bijbel. Ik moet ook zeggen dat ik er niet altijd alles van kon volgen. Tijdens de preek zou ook niemand het wagen om halleluja te of andere kreten te roepen. Iedereen wist precies wanneer wat gezegd moest worden. Soms dan zei ineens (voor mij ineens, maar voor hun duidelijk routine) iedereen ‘amen’. De muziek die gespeeld werd was orgel muziek. Het was geen feestelijke of ritmische muziek, maar eerder harmonieus en rustgevend. Als ik aan mensen vroeg wat de rol van de muziek was, dan zeiden ze dat het mooi was, maar ook niet. Ik kreeg niet verhalen over extase te horen of het dichter bij god komen. Er werd sowieso zwaar neergekeken op mensen die zich onbeheerst lieten gaan en niet meer onder controle hadden. Mensen waren er erg vriendelijk, rationeel, beheerst en netjes. De preek en hiermee de inhoud van de bijbel stond centraal in de dienst en niet het vieren van een feestje zeiden ze allemaal. Ze kwamen naar de kerk vooral om de voorganger te horen spreken. De voorganger stond niet op een podium net als in alle andere kerken waar ik geweest was, maar op een altaar wat wel zeker 2,5 meter hoger stond dan de rest. Dit was om gezag uit te stralen en de hiërarchie te benadrukken vertelde één student mij lacherig, maar wel goedkeurend.

42


De mensen die ik er aantrof deden mij echt denken aan de protestantse ethiek. Hard werken, sober, beschaafd, rationeel. Het geloof draaide ook veel minder dan bij de evangelische kerk om in een extase dichter bij god te komen. In hun geloof werd erg rationeel gekeken naar wat bedoeld wordt met de bijbel en wat we ervan kunnen leren. Het viel me wel op dat de mensen hier veel minder onvoorwaardelijk geloofden in god en de verhalen uit de bijbel, dan de evangelisten. Men was kritisch en sommige erkende openlijk dat zij ook twijfels hadden in de waarheid van de bijbel en god. Ze vertelden mij ook dat zij bepaalde passages uit de bijbel verwerpelijk en ouderwets vinden. Ik trof hier dus zeker niet de diep en diep vrome gelovige, zoals ik die tegenkwam in de evangelische kerk. Hoe strikt en dogmatisch in de leer en uiting van het geloof is men in de kerk? De mate van striktheid in de leer verschilde per persoon. De studenten die ik sprak hadden allemaal sex met voorbehoedsmiddelen. Sex voor het huwelijk lag iets gevoeliger. Sommige bleven maagd en andere niet. Jezelf laten gaan met drugs gebeurden niet, maar ze deden er wel erg nuchter onder. Ze keurden het niet goed, maar begrepen het wel en bovendien komen ze uit deze tijd en zijn ze niet wereld vreemd. Over homofilie waren de meningen verdeeld. Er waren mensen bij die het toch echt niet goed vonden, maar er waren er ook bij die het tolereerde. Iedereen droeg normale kleren en was makkelijk in de omgang. Niemand probeerde mij echt te overtuigen van hun gelijk, maar gingen gewoon open de discussie aan en begrepen mijn bezwaren. Ook verschilde de mate waarin men een onderscheid maakte tussen goed en slecht, en sacraal en profaan. Sommige geloofden dat ongelovigen in de hel komen, maar het merendeel geloofde niet in de hel. Ouderen waren strikt in de leer en dogmatisch vergeleken de studenten. Onder de studenten waren de gereformeerde strikter en dogmatischer, maar dit onderscheid was kleiner dan tussen student en oud.

Hoe ziet de kerk er uit? Het was een jaren 50 kerk. De het skalet van de kerk was vergelijkbaar met die van de house of worship, maar totaal anders ingericht. Er zeten onaangename houten bAnken, die weinig ruimten lieten voor beweging. Het altaar benadrukte een duidelijke hiërarchie. Er stond een schitterend orgel in de kerk. Er was geen beemer of zo, maar er waren bundel, waaruit men kon lezen. Kortom, het zag er uit als een traditionele kerk.

Wat doen ze om jongeren te behouden en aan te trekken? Wat me hier ook weer opviel is dat jongeren trekken jongeren. Het was een studenten kerk. Dit organiseerde zichzelf, door soort zoekt soort, maar ook heb je christelijke studenten verenigingen die verbonden zijn aan bepaalde kerken. Deze kerk is hier één van. De kerk organiseerde ook veel activiteiten buiten de kerk voor de studenten, hoewel ook dit weer mede geregeld was vanuit de studentenverenigingen. Ze trokken eigenlijk alleen studenten aan van die naar Amsterdam verhuist

43


waren en van hervormde of gereformeerde huizen kwamen. Ze deden ook niet veel moeite, afgezien van kerstmis, om ongelovigen naar de kerk te krijgen. Ze hadden ook niet een and ofzo wat vreemde jongeren aan zou kunnen trekken. Ze hebben ook niet een denderende site ofzo. En mensen waren erg positief verbaast over mijn komst. Kortom, sterke marketing voor studenten en reeds gelovigen, maar nauwelijks voor ongelovigen.

(11) Interview met Anke (ex-lid van de pinkstergemeente) woensdag 07-12-11: Volgens Anke ontstaat het godsbesef doordat je met zijn alle met de geesten één kant op staat (wow). Dit kon zij niet zo letterlijk noemen in de groep, omdat het tornt aan het godsbesef. Ze zagen wel in dat je door collectief ritmisch synchroon te handelen dichter bij god kwam. Als Anke zei dat god gewoon groepsdynamica was, dan werd haar duidelijk gemaakt dat het toch echt gewoon god was. Volgens Anke waren er vele ware gelovigen in de gemeente. Volgens haar konden mensen zo god beleven, omdat ze zo onkritisch keken naar god. Ze namen het gewoon aan. Volgens Anke zaten er ook gewoon veel domme mensen bij. Anke had veel mocht niet uit de gemeente. Zij was de dominees dochter. En ze dachten dat god een plan had voor de gemeente. Als zij de gemeente uit zou stappen, dan zou zij het plan van god voor de gemeente en zelfs de mensheid verprutst hebben. De wereld buiten de gemeente werd gezien als de poel des verderfs. Anke wilde echter weg, omdat zij het rationeel allemaal niet goed kon plaatsen. Hoewel zij al lange tijd niet geloofden in god, viel het haar zwaar om de stap te nemen om er uit te stappen, omdat haar grote verantwoordelijkheid was toegedicht en zij de hele gemeente veel pijn doen. Men had het idee dat zij overstapte naar de duivel. Zij werd gezien als iemand die bezeten was van de duivel. Er was veel onderdrukking in de kerk. Je mocht niet verlegen zijn, je mocht niet ongelukkig zijn, je mocht niet onrein zijn, je mocht niet ergeren etc ect. Dit was allemaal duivels. Niet dat men dat niet voelde, maar niemand toonde het. Alles was te zwart-wit om realistisch te zijn. Alles was of sacraal of profaan. Als je iets fout deed, dan moest je jezelf richten naar god en dan wordt het je vergeven. Dit hele onderscheid tussen het heilige en duivelse viel Anke als kind erg zwaar, omdat zij perfectionistisch is. Anke heeft besloten om uit de gemeente te stappen, omdat de communicatie langs elkaar heen ging. Als zij bv pijn in haar rug had, dan legde mensen een hand op haar hoofd en hielde een spreuk om het weg te jagen. Zij geloofde hier alleen niet meer in en zo leef je totaal lang elkaar heen. Dat was te eenzaam voor Anke, om zo langs iedereen te leven in je omgeving. Ze was ook erg beschermd opgevoed. Of als Anke iemand tegenkwam die erg vriendelijk was, dan zei haar vader: ‘ja maar hij heeft niet god en jezus in zijn hart, en is dus duivels’. Alle ongelovige waren duivels. De ouders van Anke komen van gereformeerde en hervormde huizen. Zij hadden alleen kritiek op deze kerken. Ze hadden de kritiek dat het hun niet raakten. Ze wilde god voelen. Toen kwamen ze in contact met de pinkstergemeente. De boodschap hier was dat god ons vrij had gemaakt (het komt

44


voort uit de slavernij en dat het christendom hun heeft bevrijd). Dit gaat gepaard met veel feest. Hier voelde zij zich vrij en voelde zij god. God kan ons bevrijden. Er waren opwekkings- en genezingsbijeenkomsten. Hier werd de duivel uit je gedreven. Dit waren een werkelijk extatische evenementen. Hier lieten zij zich werkelijk bekeren. Als je jezelf bekeerd tot god, dan kies je te leven in gods wil. Dit is heel anders dan dat je gedoopt dan wordt je opgenomen in het verbond van god. Terwijl als je jezelf bekeerd dan kies je voor god uit vrije wil. Tijdens de rituelen dat je werkelijk kiest voor god, gebeurd het vaak dat mensen plotseling een lichtflits zien en in totale extase raken. Je moet dan met zijn alle in een zwembad stappen met de bekeerde. Iedereen heeft het zelfde gewaad aan in de hele zaal. Je heet allemaal zuster en broeder. Je moet eerst een eed afnemen en zingen. Dan word je in het zwembad gedompeld. Met het onderdompelen, liet je, je oude leven achter je en begon je met een nieuw leven. Anke ervaarde dit soort rituelen met enorm veel vreugde, maar ook met de vraag: ‘Wat is dit?’. In de evangelische gemeenschap werd gebroken met de traditionele gemeenten. De opkomst van de evangelische kerk was in de jaren 60/70 over komen waaien uit Amerika. In de evangelische kerk stonden de aanbiddingen en lofvieringen centraal. Er waren ook geen geleerde voorgangers. De gemeenten werden meer sektarisch. De rituelen om in extase te komen kwamen centraler. Uiteraard bleef de boodschap van god en jezus door alles heen gaan. Dit was immers wat aanbidden werd. Muziek speelden een grote rol in de diensten en rituelen. Je had liederen voor alles. Als je blij was, of als je droevig was, als je toch verlegen was, dan kon je door liederen dichter bij god komen. Je kon je door liederen je dankbaarheid tonen en dichter bij god komen. Na dat je echt hebt gekozen voor god, dan kon je nog een keer bekeerd worden, om zo de heilige geest in je te krijgen. Met de heilige geest krijg je de gave van profetie. Dit ervaarde Anke als een ware trip. Hier leer je met zijn alle praten in tongen. Iedereen kraamt maar wat uit en praat zo met de geest. Anke heeft ook veel kennis over de gereformeerde en hervormde kerk, vanwege haar ouders. De gereformeerde en hervormde kerk zijn helemaal niet gericht op de extase. Hier is het zelfs des duivels om je zelf zo te laten gaan en controle te verliezen. De preken en de geloofsuiting zijn veel rationeler en beheerster. God wordt hier veel minder gevoeld in de vorm van een gevoel, maar is veel sterker een soort rationele verklaring en levenswijsheid voor het leven. De dienst is minder gericht op het voelen van de aanwezigheid god in het moment en meer in de leer van de bijbel als leidraad. Anke zegt dat het bij de evangelisten meer gaat om de bezieling van god en jezus. Bezieling gaat nog verder dan beleving zegt Anke. Bij de hervormde en gereformeerde zeiden haar ouders, zit je in de kerk, luistert men naar de preek, zingt men een lied, maar raakt het je niet. Bij de evangelische kerk bezielt het je. Je ziel smelt samen met god en dit heb je niet bij de hervormd en gereformeerde kerk. Anke leiden een dubbel leven. Op school had ze ongelovige vrienden, maar buiten school begaf zij zich weer binnen de gemeenten.

45


De pinkstergemeente had vele activiteiten om jongeren aan te trekken. Ze hielden jongeren avonden. Evangeliseren (zingen op de markt). Dit werkte volgens haar vaak. Er zijn veel dolende zielen, die opzoek was naar een warme gemeente. De gemeente waar zij zat kon bovendien schitterende muziek maken. Maar ook maakte ze theater en voerde het op straat uit. Ze maakte mooie optredens. Mensen kwamen in elk geval kijken. Ze schat dat ongeveer tien ongelovige zich per jaar liet bekeren. Zo groeide ze gestaagd. De evangelische kerk groeit nog steeds. Het bloeit zelfs zegt ze. De diensten waren echt vooral om dichter bij god te komen en minder om de bijbel te leren. Maar uiteraard was het ook om gesticht te worden, om verrijkt de dienst te verlaten en niet alleen vrolijk. Ze gaven je ook wijsheden uit de bijbel mee. De bijbel loopt als rode draad door het hele geloof heen. Je praat ook buiten de dienst over god en jezus, maar de dienst is vooral om lekker je emoties er uit te laten door zingen etc, te aanbidden en dankbaar te zijn in het leven. De gemeente was niet erg tolerant. Homofilie etc was duivels. In haar gemeente waren op een rare manier heel erg veel kinderen net te laat geboren. Acht maanden na het huwelijk kwamen de baby’s. Rara, de politie pet. Je mocht geen sex voor het huwelijk.

(12) Maranatha ministries

volle evangelie 11/12/13 9:30 – 12:15:

Algemeen De kerk zat tot de nok gevuld. Er waren zoveel mensen dat er nu standaard een dubbele dienst is (er begint er ook standaard op zondag één om 12:15). Mensen moesten aan de zijkant staan, omdat er niet voldoende stoelen zijn. Er waren honderden mensen. De menigte was zeer gemengd. Er waren ook veel jongeren bij. Mensen kwamen van de hele stad, en sommige die ik sprak kwamen zelfs uit andere steden, zoals Alkmaar en Rotterdam. Er waren ook een heleboel mensen die bij de kerk waren aangesloten op latere leeftijd en niet omdat hun ouders er bij zaten. Meer dan de helft kwam van andere kerkstromingen, zoals het rooms-katholicisme, of hervormde protestantisme, maar ik ben er ook mensen tegengekomen die bekeerd waren vanuit de Islam, of het atheïsme. Er zaten mensen van alle rassen, maar er zaten overwegend donkere mensen uit Suriname, de Antillen of Afrika. Gemeenschapszin De gemeenschapszin was groot. Het belang van gemeenschapszin werd weer eens duidelijk hier in de kerk. De voorganger hield een preek waarin hij benadrukten hoe belangrijk de gemeenschap is voor het belijden van een geloof. Hij vertelde dat het ware geloof alleen beleid kan worden in een gemeenschap, en dat gelovers die niet naar de kerk gingen op den duur het geloof verliezen. De

46


gemeenschap is essentieel om in aanraking te komen met god en om het geloof scherp te houden. (hier benadrukt hij in andere woorden dat andere mensen nodig zijn om een collectieve effervescence te beleven en dat andere mensen nodig zijn om gelijkgestemd te blijven, zodat de collectieve effervescence ervaren kan worden. Wat mij ook opvalt is dat de evangelische kerk wederom het belang van de gemeenschap benadrukt, omdat de gemeenschap het godsgevoel weet te creëren en instant weet te houden, terwijl de vrijzinnige, hervormde en gereformeerde kerk de gemeenschap belangrijk vindt, omdat het je helpt de bijbel te begrijpen en je kan helpen om antwoord te krijgen op je twijfels en vragen over god en de bijbel. Hiermee benadrukt de evangelische kerk de emotie en de hervormde, gereformeerde en vrijzinnige kerk de ratio. Dit komt ook overeen met wat ik tot nu toe heb geobserveerd, namelijk dat de evangelisten meer overtuigd zijn in hun geloof dan de andere stromingen). Hij legde de metafoor met Jezus. Jezus kon niet slagen zonder volgers, en de volgers konden niet slagen zonder Jezus. Zo kon een gelovige niet geloven zonder de gemeente en kon de gemeente niet bestaan zonder gelovigen. Hierna ging hij door met te zeggen dat mensen, die slechts naar de kerk komen voor hun sociale leven of het ritme van de muziek, huichelaars zijn en dat deze niet op het juiste adres zijn, omdat ze de sfeer drukken en god niet eren. (hiermee benadrukt hij op een latente wijze, dat de gemeenschap en de muziek de trekpleisters zijn van de kerk, en dat de sfeer beter het godsgevoel creëert als er alleen maar gelijkgestemden in de zaal zitten. Wederom was één van de grootste redenen voor mensen om naar deze kerk te gaan, het feit dat zij zich prettig voelen in de gemeenschap.

Sfeer Hoe los of stoïcijns is de aanbidding en de lofviering in de kerk? De sfeer was net als in alle andere evangelische kerken erg los. Ik heb slechts een paar nieuwe dingen gezien, en zal alleen de nieuwe dingen vanaf nu gaan bespreken. Mensen konden op het podium komen dansen, zingen en bidden, net als in de andere evangelische kerken, maar deze keer heb ik iemand zo hard zien spacen, dat diegene in een shock raakten. Terwijl zij lag te stuiptrekken op de grond legde iemand - die aan de zijkant als taak stond te kijken met dekentjes in haar hand een dekentje over haar heen. Ook begon er iemand in huilen uit te barsten.

Hoe strikt en dogmatisch in de leer en uiting van het geloof is men in de kerk? Ik ben weer ne als in andere evangelische kerken bijna uitsluitend diep gelovigen tegengekomen. Als ik ze vroeg of ze twijfels hadden in god en de bijbel, dan vertelden ze dat ze als puber ook twijfel hadden, maar dat god hun had aangeraakt. Ze zeiden dat ik gewoon moest vragen: God als u er bent laat mij u voelen, en dat als ik er open voor sta, dat god dan binnen komt. Kortom, het waren ware gelovigen. Ze waren heel anders dan de mensen in de vrijzinnige, hervormde, of gereformeerde kerk, die zeiden dat iedereen wel eens twijfels heeft etc.

47


Ook wederom waren vele erg dogmatisch in het goed en kwaad verschil en strikt in de leer met bijbel als handleiding. Wel had ik het idee dat er een grote scheiding was tussen jong en oud. Oud was duidelijk strikter. Zij waren bv tegen roken, euthanasie en homofilie etc. De jongeren gaven bij dit soort vragen gelijk aan dat ze niet zo heilig waren als de paus. Sex voor het huwelijk was normaal, maar werd toch afgekeurd. Sex met anticonceptie, daar heb ik niemand tegen horen ageren. De jongeren vonden roken, drinken en abortus bv ook niet zo’n zonde als de oudjes. Hoe ziet de kerk er uit? Het was wederom een jaren 50 achtig gebouw. Het was modern ingekleed. Het podium stond laag. Men kon op het podium komen om te dansen en zingen. Ook stond er een band op het podium te spelen. De band was erg professioneel. Ik zag niet van die doeken overal zoals in de house of worship. Wat doen ze om jongeren te behouden en aan te trekken? Er werd extreem veel gedaan om jongeren aan te trekken. Ze gaan elke woensdag en donderdag de straat op en naar scholen en universiteiten toe. Er is een leuke band met koor. Er worden vele activiteiten georganiseerd buiten de diensten om. Er is bv elke tweede en vierde vrijdag van de maand een feest in de kerk ‘youth explosion’ genaamd. Er wordt veel met internet geregeld. Er zijn speciale jongeren diensten en bijbel lessen. De bijbel lessen worden echter wel een stuk minder bezocht dan de feesten en zondagdiensten vertelde de voorganger mij bezorgd. Met kerst regelen ze een concert – ‘all for love’ genaamd - met bekende artiesten, om nieuwe jongeren aan te trekken. Etc etc, ik kon het niet meer opslaan in mijn hoofd. De organisatie was ook erg goed. Er waren speciale mensen betaald aangenomen, om jongeren aan te trekken en om activiteiten te creëren. Maar wederom was de voornaamste trekpleister voor jongeren, de aanwezigheid van andere jongeren. Verder noemde ze wederom vaak de muziek en activiteiten als aantrekkingspunt. Eigenlijk legde een andere jongeman het goed uit. Hij zei: de muziek en feesten trekken de nieuwsgierigheid, en de warmte van de gemeenschap en de jongeren zorgen ervoor dat jongeren deze kerk kiezen als kerk om in neer te strijken.

48

God is een DJ Samuel de Zeeuw, Stipo 17 maart God is een DJ

Recommend Documents