Gezondheidseffecten bij straling (draadloze communicatie) Luc Verschaeve Wetenschappelijk Instituut Brussel & Universiteit Antwerpen
Rue Juliette Wytsmanstraat 14 | 1050 Brussels | Belgium T +32 2 642 51 11 | F +32 2 642 50 01 | email:
[email protected] | www.wiv-isp.be
Discussie rond gevaren van draadloze communicatiesystemen Verschillende opinies ondanks zelfde wetenschappelijke gegevens Verschillende sprekers – verschillende standpunten
Verschillende oorzaken 1.
Thermische effecten vs. niet thermische effecten Chemische stoffen: hoge dosis → Extrapolatie naar lage dosis meestal mogelijk
RF- straling: Hoge ‘dosis’ (vermogens) laten geen extrapolatie toe.
Vb.
4 W/kg = thermisch effect
Maes A., Verschaeve L., Arroyo A., De Wagter C., Vercruyssen L. (1993) In vitro cytogenetic effects of 2450 MHz waves on human peripheral blood lymphocytes. Bioelectromagnetics 14, 495-501. Effecten aangetoond in menselijke witte bloedcellen bij 79 W/kg werden ten onrechte als “bewijs” voor de schadelijkheid van mobiele telefoons aanzien!
Dit is volstrekt onjuist en irrelevant! Vele positieve studies zijn t.w.a. hoge vermogens (thermische effecten) ook al werd dat niet als zodanig beschreven of was dit niet de bedoeling in vitro studie …..→
Verschillende oorzaken 2. Verschillende studies =
Verschillende betekenis
Epidemiologische studies zijn theoretisch het meest aangewezen maar in werkelijkheid is dat niet zo. Daarom zijn andere studies onontbeerlijk al hebben zij ook tekortkomingen.
Verschillende oorzaken 3. WEIGHT OF EVIDENCE ! A single study can form the basis of an hypothesis, but does not provide the basis for hazard identification. Confirmation of the results of any study are needed through replication and/or supportive studies.
The resulting body of evidence forms the basis for science-based judgments by defining exposure levels for
6
adverse health effects and no observable adverse effects.
Verschillende oorzaken
“Weight of evidence”: DIT IS GEEN MATHEMATISCH GEMIDDELDE !!
Verschillende oorzaken 4. -(Foute) dosimetrie -Verschillende voorstellingen van de blootstelling (V/m, W/m2, mW/cm2, …). -Frequentie -Modulatie van het signaal -Blootstellingsduur -Verschillende biologische systemen & celtypes -Verschillende gevoeligheden -Verschillende studieprotocols -Aantal bestudeerde personen en/of cellen → statististiek! -Foute interpretatie van studieresultaten (“overinterpretatie” e.a.) -Foute studies ….
Belangrijke onderzoeksdomeinen 1. 2. 3.
4.
Genetische effecten Bloed-hersen barrière Kanker Alzheimer en andere neurodegeneratieve ziekten
Genetische effecten = studie van de effecten op het genetisch materiaal (DNA)
Somatische cellen
geslachtscellen
Overdracht op nageslacht
Teratogene effecten
10
kanker (Initiatie, promotie & progressie)
Sterfte
Erfelijke ziekten
Genetische effecten DNA schade: alkalische komeettest 18
Number of investigations
-Human white blood cells 16 14 -Human cell lines (glioblastoma, lymphoblastoid cells, 12 fibroblasts, …) 10 no effect -Mouse and rat cells (fibroblasts, …) 8 effect 6 4 2 0 comet assay in vitro
Synergy: 954MHz+MMC 80
Mean SCEs/cell
70
0+0 954+0 0+0,05 954+0,05 0+0,1 954+0,1 donor2 0+0 954+0 0+0,05 954+0,05 0+0,1 954+0,1
60 50 40 30 20 10 0
8 different donors
Maes A., Collier M., Slaets D., Verschaeve L. (1996) Environ. Molec. Mutagen. 28, 26-30
Zhang MB, He JL., Jin LF., Lu DQ. (2002) Biomed. Environ. Sci. 15 (283– 290.
donor3 0+0 954+0 0+0,05 954+0,05 0+0,1 954+0,1
Maes A., Collier M., Verschaeve donor4 L. (2001) 0+0 954+0 Bioelectromagnetics 22, 91-96 0+0,05 954+0,05 0+0,1 954+0,1 donor5 Stronati L., Testa A., Moquet J., 0+0 Edwards A. , Cordelli E., et al.. 954+0 (2006) 0+0,05 954+0,05 Int. J. Radiat. Biol. 820+0,1 339– 954+0,1 346. donor6 0+0 954+0 0+0,05
Microwave news: “ Belgian study: tower radiation strengthens chemical mutagen”
Cytogenetische biomonitoring van GSM gebruikers en andere RFblootgestelden 17 studies, 3 vinden GEEN effect → Bewijs voor schadelijkheid? NEEN Nagenoeg alle studies bevatten te veel onnauwkeurigheden en zelfs grove fouten waardoor elke conclusie onmogelijk wordt.
Foute methodologie! Cf. Verschaeve L. (2009) Mutation Research 681, 259–270
Genetische effecten: conclusie Geen duidelijkheid. De meeste ‘positieve’ effecten kunnen eenvoudig verklaard worden als zijnde het gevolg van ‘thermische effecten’, foute dosimetrie of foute experimenten (zie ook eerder: onvoldoende grote steekproeven, aantal bestudeerde cellen, enz.). De meeste experts gaan ervan uit dat genetische effecten als gevolg van RF (GSM) straling zowel als synergetische effecten onwaarschijnlijk zijn.
Bloed – hersen barrière De BBB (blood brain barrier) is een fysiological barrière die wordt gevormd door de endothele cellaag langs de bloedcappilairen. De BBB controleert de doorgang van metabolieten en toxische chemische stoffen (zoals bacteriën en virussen) naar de hersenen.
Bloed - hersen barrière Sham exposed rat brain Blootgestelde rathersenen, albumine lekkage rond de cappilairen
Normaal voorkomen van albumine in de hypothalamus
Salford
Bloed-hersenbarrière
Eerste studies toonden m.b.v. verschillende methoden effecten aan in laboratoriumdieren: Frey et al. (1975) Oscar and Hawkins (1977) Albert et al. (1977ab, 1979,1981)
Latere studies konden dit niet bevestigen: Vb. Merritt et al. (1978) Preston et al. (1979) Preston and Prefontaine (1980) Lin and Lin (1980) Ward et al. (1982) Ward and Ali (1985) Tsurita et al. (2000) Twee follow-up studies door Oscar et al. (1981, 1982) konden de originele resultaten niet confirmeren (bewijs dat de eerdere studieresultaten artefacten waren) Inmiddels > 60 studies over de bloed – hersen barrière!
Inmiddels > 60 studies over de Bloed – hersen barrière! Algemene conclusie: Geen aanwijzingen voor een effect op de bloed – hersen barrière wanneer de blootstelling ‘niet thermisch’ is! Een ‘weight of evidence’ benadering leert dat effecten alleen mogelijk zijn in geval van thermische
blootstellingen Cf. Stam R. (2010) Electromagnetic fields and the blood-brain barrier. Brain Res Rev. 65, 80-97.
Kanker In vivo onderzoek bij dieren Geen aanwijzingen voor kankerinductie op een drietal uitzonderingen na (op één na te verklaren) Epidemiologisch onderzoek bij de mens
Glioma: kortdurende blootstelling
Glioma: Langdurige blootstelling
Meningioma: kortdurende blootstelling
Meningioma: langdurige blootstelling
IARC = International Agency For Research on Cancer
IARC Klassificatie Groep 1:
Kankerverwekkend bij de mens
Groep 2A:
Waarschijnlijk kankerverwekkend bij de mens
Groep 2B:
Mogelijk kankerverwekkend bij de mens
Groep 3:
Niet klasseerbaar
Groep 4:
Waarschijnlijk niet kankerverwekkend
EVALUATIE EVIDENCE IN EXPERIMENTAL ANIMALS
Sufficient
Limited
Inadequate
ESLC
Evidence in humans Group 1 Sufficient Limited
Group 2A
Group 2B
Group 2B
Group 3
Inadequate
Evidence suggesting lack of Carcinogenicity (ESLC)
Group 3
Andere gegevens (mechanismen e.a.) kan de klassering beïnvloeden wanneer de gegevens bij mens en dier onvoldoende duidelijk zijn
Group 4
RF en de ziekte van Alzheimer
CHAMPS RF ET MALADIE D’ ALZHEIMER Lettre aux parlementaires Wallon (audition téléphonie mobile du 12 janvier 2012)
Nous avons aujourd'hui six études internationales qui montrent qu'il y a un lien entre exposition prolongées aux champs électromagnétiques et maladie d'Alzheimer." il faut que les pouvoirs publics prennent conscience de la gravité de la situation actuelle et fassent qu'on n'installe plus une antenne à côté d'une crèche ou d'une école maternelle. Ceci est absolument inacceptable en termes de santé publique."
Mobiele telefonie en de ziekte van Alzheimer
Internationale expertgroeprapporten
Meer dan 30 internationale expertgroepen hebben zich de afgelopen 10 jaar gebogen over de mogelijke schadelijke effecten van radiofrequenties, i.h.b. deze van mobiele telefoonfrequenties: Alle, op één na, zijn van mening dat er geen aanwijzingen zijn voor effecten van welke aard ook (ten hoogste ‘limited’ evidence’ in sommige, vooral in vitro studies) Alle onderstrepen wel de onzekerheid m.b.t. lange termijneffecten wegens ‘te vroeg’ Alle kunnen zich vinden in een aanpak van het ‘gezonde verstand’
Dus….. Onzekerheid blijft maar …. IARC: kent geen GROEP 5: Niet kankerverwekkend ! Je kunt de aanwezigheid van een effect bewijzen maar niet de afwezigheid ervan Dit betekent ook niet dat er geen effecten mogelijk zijn!
Dus...???
En in scholen ….?
De beslissing of draadloos internet op alle plaatsen, of GSM en wifi in scholen kan of niet kan is nauwelijks een wetenschappelijke maar wel een maatschappelijke discussie
Moet men altijd en overal draadloos bereikbaar zijn (in ondergrondse parkeergarages, op het strand,…) Moet men een GSM antenne op het dak van een school weren?
Is dat een oplossing? Wat zijn de consequenties? (slecht bereik, grotere uplinkblootstelling, …) Is het dat wat men wil?
Wat zijn de gevolgen van het bannen van GSM op school? Is dat OK? Indien niet is een GSM antenne op het dak van de school wellicht nog de betere oplossing. Is wifi op school en in het straatbeeld een probleem?
Risico’s niet bewezen en volgens de meeste experts niet direct waarschijnlijk (bij de lage blootstellingen, zelfs cumulatief) – je kunt het voorzorgsprincipe toepassen, maar niet tot het extreme … Maak een lijst van risico’s op school: er is niet alleen de GSM en wifi straling vb. geweld, pesten, verkeersveiligheid, toestand van de gebouwen, …..Waaraan dient men de prioriteit te geven?
Je hoeft geen kleine gaten te dichten als er geen aandacht wordt geschonken aan grote gaten elders!
EVALUATIE EVIDENCE IN EXPERIMENTAL ANIMALS
Sufficient
Limited
Inadequate
ESLC
Evidence in humans Group 1 Sufficient Limited
Group 2A
Group 2B
Group 2B
Group 3
Inadequate
Evidence suggesting lack of Carcinogenicity (ESLC)
Group 3
Andere gegevens (mechanismen e.a.) kan de klassering beïnvloeden wanneer de gegevens bij mens en dier onvoldoende duidelijk zijn
Group 4
INTERPHONE STUDIE GLIOMA 13 landen, 2000-2004 2708 gevallen van glioma’s, 2972 controles 50-70% deelnemers Persoonlijke interviews
Relatief risico sinds gebruik mobiele telefoon < 2 jaar
0.6 (0.5-0.8)
2-4 jaar
0.8 (0.7-1.0)
3-9 jaar
0.8 (0.6-1.0)
≥ 10 jaar
1.0 (0.8-1.3)
INTERPHONE STUDIE: GLIOMA Relatief risico volgens cumulatief gebruik van een mobiele telefoon < 5 uur
0.7 (0.5-0.9)
5-13 uur
0.7 (0.5-0.9)
13-31 uur
1.1 (0.8-1.4)
31-61 uur
0.7 (0.6-1.0)
61-115 uur
0.8 (0.6-1.1)
115-200 uur
0.7 (0.6-1.0)
200-360 uur
0.8 (0.6-1.0)
360-735 uur
0.8 (0.6-1.1)
735-1640 uur
0.7 (0.5-1.0)
> 1640 uur
1.4 (1.0-1.9)
Hardell studies: GLIOMA 1148 gevallen, 2438 controles ~90% deelname Vragenlijsten + follow-up via telefonisch interview Relatief risico sinds gebruik mobiele telefoon 1-5 jaar
1.1 (0.9-1.4)
5-10 jaar
1.3 (1.0-1.6)
> 10 jaar
2.5 (1.8-3.3)
Relatief risico volgens cumulatief gebruik van een mobiele telefoon 1-1000 uur
1.2 (1.0-1.5)
1000-2000 uur
1.8 (1.2-2.8)
>2000 uur
3.2 (2.0-5.1)
