Gezond zwanger (I): Hoe je zelf vruchtbaarheid, zwangerschap en gezondheid baby kunt beïnvloeden. bevinding. Tekst: Drs

Gezond zwanger (I): Hoe je zelf vruchtbaarheid, zwangerschap en gezondheid baby kunt beïnvloeden

Gezond zwanger:

leefstijl en voeding zijn van cruciaal belang De dochter van Uitzichtmedewerker Hans Stoop is zwanger. Een goede reden voor hem om zich te verdiepen in de relatie tussen gezondheid en zwangerschap. Een verminderde vruchtbaarheid, een problematische zwangerschap en afwijkingen bij de baby zijn vaak te herleiden tot de leefstijl, luidt een belangwekkende bevinding. Tekst: Drs. Hans Stoop

R

oken, alcoholgebruik, ongezonde voeding en vetzucht hebben een ongunstige invloed op vruchtbaarheid en zwangerschap. Anders gezegd: Onze manier van leven veroor­ zaakt voortplantingsstoornissen. Wetenschappelijk onderzoek laat daar geen onduidelijkheid meer over bestaan.

Om vrouwen met een zwangerschapswens hiervan te door­ dringen, werd twee jaar geleden het spreekuur ‘Gezond zwanger worden’ in het leven geroepen. Op dat moment ken­ den we al het zogeheten ‘Preconceptiespreekuur voor voeding en leefstijl voor vrouwen en mannen’. Doel daarvan: aandacht vragen voor de gevolgen van ziekten, geneesmiddelengebruik, ongezonde voeding en dito leefstijl. Helaas bleek er onvol­ doende tijd en geld te zijn voor het aanspreken van patiënten op hun gedrag. Bovendien rust daar een taboe op. Om die reden kwam er het spreekuur ‘Gezond zwanger worden’. Een van de belangrijkste adviezen aan mensen met een kinder­ wens die dit spreekuur bezoeken is: eet gezond. Dit in navolging van allerlei organisaties zoals het KWF, het Voedingscentrum, de Nierstichting en Nederlandse Hartstichting die er alles aan doen om de gevolgen van een ongezonde leefstijl onder de aandacht te brengen, zodat de kans op hart­ en vaatziekten en kanker vermindert. Opmerkelijk is dat hun aanbevelingen nauwelijks verschillen van ‘De 10 geboden voor de patiënt’ en ‘Het te volgen dieet’ die door Cornelis Moerman werden opgesteld. We hebben het dan over eind jaren dertig van de vorige eeuw, zo’n zeventig jaar geleden dus.

8

Minder vanzelfsprekend

Strekking van alle adviezen is dat we in het dagelijks leven veel kunnen doen aan het voorkomen van ziekten. Niet alleen stoppen met roken is van belang maar ook minderen met alcohol (en anders bij voorkeur een glas goede rode wijn), meer consumptie van verse groenten en vers fruit eten en dan het liefst van biologisch­dynamische kwaliteit, een paar keer in de week vette vis en een half uurtje per dag bewegen. Hoe eerder we hiermee beginnen, hoe meer voordeel we daarbij kunnen hebben. Niet iedereen is even gemotiveerd om die adviezen ter harte te nemen. Bij vrouwen met een kinderwens ligt dat doorgaans gunstiger. Zij willen immers niets liever dan een kind ter wereld brengen en dat zo’n goed en gezond mogelijke start geven. Nu is zwanger worden helemaal niet zo vanzelfsprekend als menigeen denkt. Eén op de zes paren in Nederland kampt met vruchtbaarheidsproblemen. De meeste van hen zoeken hulp bij de medische wetenschap. Inmiddels ondergaan zo’n 17.500 vrouwen in Nederland een behandeling met geassi­ steerde voortplantingstechnologie zoals met medicijnen, in vitro fertilisatie (‘reageerbuisbevruchting’), vruchtbaarheids­ bevorderende behandeling en intra cytoplasmatische sper­ ma­injectie (ICSI). Deze technieken worden met steeds meer succes toegepast. Anno 2009 is 1 op de 60 kinderen in Nederland geboren door middel van IVF of ICSI. De ontwikkelingen zijn snel gegaan. De eerste persoon ter wereld die met medische hulp werd verwekt, is pas 31 jaar oud!

Van essentieel belang

Bij de vruchtbaarheidsproblematiek ligt de oorzaak voor 20 procent bij de man en voor 38 procent bij de vrouw. In een kwart van de gevallen ligt het aan beiden en voor de overige 15 procent is geen bewijs te vinden voor onvruchtbaarheid. De relatie met een gezonde leefstijl begint al bij de vrucht­ baarheid, van zowel de man als de vrouw. Vitaminen en mineralen zijn ook hierbij van essentieel belang. De gezond­ heidstoestand, de voedingstoestand, eiwitinname en de hoeveelheid aan vetten in het dieet van de aanstaande vader en moeder hebben duidelijk invloed op de vruchtbaarheid. Met name de dagen en weken voor de periode om zwanger te

9

worden zijn van grote invloed op de gezondheid van het nageslacht maar ook op de vruchtbaarheid. Goede voeding is dus simpelweg een van de belangrijkste factoren voor het krijgen van (gezonde) kinderen. Tevens wordt door goede voeding het immuunsysteem van de moe­ der in ‘opperste staat van paraatheid’ gebracht. Allemaal gun­ stige omstandigheden voor de aankomende zwangerschap. Eetstoornissen, zoals boulimia en anorexia, kunnen van invloed zijn op de vruchtbaarheid. Doordat de productie van een bepaald hormoon (GnRH) bij een te laag lichaamsgewicht vermindert, kan de eisprong onregelmatig worden of zelf tot stilstand komen. Bij de man kan een te laag lichaamsgewicht leiden tot een verminderde hoeveelheid sperma of een ver­ minderde spermafunctie. Overgewicht bij de aanstaande moeder kan een relatie heb­ ben met onvruchtbaarheid door de optredende verminderde activiteit van de geslachtshormonen, waardoor de eisprong onregelmatig wordt. Ook gaat het lichaam door de verminder­ de activiteit meer insuline aanmaken met als gevolg dat een onvruchtbaarheidsaandoening kan ontstaan. Bij de man kan overgewicht leiden tot een afwijkend hormoonsignaal dat mogelijk van invloed is op de spermaproductie.

Niet te veel cafeïne

Bij een gezonde leefstijl hoort niet te veel cafeïne. Een over­ dosis cafeïne werkt in op het zenuwstelsel en dat kan weer van invloed zijn op de eisprong en zaadvorming. Ook aspar­ taam, wat in veel lightproducten zit, heeft een remmende invloed op de eisprong. Uit onderzoek is verder naar voren gekomen dat bepaalde voedingsstoffen (de juiste voeding dus) een grote invloed kunnen hebben op de conditie van zaadcellen. Zo blijken foliumzuur en zink een gunstig effect te hebben op de vorming van het mannelijk zaad. Extra vitamine C zorgt, naast de antioxidanten die zich in volwaardige voeding bevinden, ervoor dat de zaadcellen minder ‘samenplakken’ en daardoor veel beweeglijker zijn. Dat heeft uiteraard zijn voordelen voor de bevruchting. Het is goed om te weten dat zaadcellen niet goed tegen warmte kunnen. Vandaar dat de teelballen zich buiten het lichaam bevinden, waar het een paar graden koeler is. Mannen met een zittend beroep is om die reden aan te ra­ den om zo af en toe vijf tot tien minuten rond te wandelen.

Op latere leeftijd

De keuze om pas op latere leeftijd kinderen te krijgen, is in de afgelopen decennia heel algemeen geworden. Bekend is echter: Hoe ouder de vrouw, hoe sterker de afname van de vruchtbaarheid. De vruchtbaarheid van vrouwen bereikt een piek tussen de twintig en vijfentwintig jaar. De kans om meteen zwanger te worden is bij vrouwen tot 30 jaar 25 pro­ cent. De kansen zijn gehalveerd op je 35e en afgenomen tot 10 procent op je veertigste. Ook bestaan er meer risico’s voor moeder en kind bij een zwangerschap op latere leeftijd. De leeftijd van de vrouw is dus een belangrijke factor die de kans op een zwangerschap bepaalt. Er zijn vele oorzaken voor het feit dat de vruchtbaarheid na de leeftijd van 35 jaar sterk daalt. Eén van de belangrijkste ervan is de afname van de kwaliteit en kwantiteit van de eicellen. Eicellen zijn namelijk al bij de geboorte aanwezig en wachten tot de pubertijd om via een eisprong in de eileider te komen. Dit in tegenstelling tot de zaadcellen bij de man die steeds weer opnieuw aangemaakt worden. Deze constante productie van nieuwe zaadcellen kan beïnvloed worden door wat de man eet, drinkt of inademt. Van alcohol en roken is bekend dat ze een duidelijk invloed kunnen hebben op de kwaliteit van de zaadcellen. Maar ook stress, milieuvervuiling en top­ sport hebben een negatieve invloed op de spermakwaliteit.

10

Onderzoek naar zowel actief als passief roken heeft ons geleerd dat de lucht die ingeademd wordt invloed kan hebben op de hormonale cyclus (menstruatie) maar ook op de aan­ maak van spermatozoön. Omgevingsfactoren zoals pesticiden (bestrijdingsmiddelen) kunnen eveneens schade aanrichten. Dat is gebleken uit onderzoek waarbij gekeken werd naar zwangerschap bij echtparen die werkzaam zijn in bijvoor­ beeld de landbouw. Een verminderde vruchtbaarheid kan uiteraard ook bepaald worden door factoren waarop we geen invloed hebben zoals een aangeboren aandoening of een ziekte.

Preparaten

Van de farmaceutische industrie liggen inmiddels al de nodige (of onnodige) vitaminen­ en mineralenpreparaten in de schappen om er voor te zorgen dat de ouders en uiteraard het kind niets tekort komen. Ze kunnen zeker een welkome aanvulling op onze dagelijkse voeding zijn, maar wanneer onze maaltijden volwaardig en evenwichtig zijn samengesteld, zeg maar conform Moerman, zijn ze in de meeste gevallen overbodig. Aanvullende vitaminen en mineralen moeten vooral niet gezien worden als een vervanging van goede voeding. Volwaardige, evenwichtige voeding is de beste basis voor een voorspoedige zwangerschap en een goede gezondheid voor moeder en kind. En om het u wat makkelijker te maken: het Moermandieet voldoet precies aan de criteria van volwaar­ dige voeding (zie www.moermanvereniging.nl). Ik wil hier niet een gezonde leefstijl propageren als de álles bepalende factor voor vruchtbaarheid, een voorspoedige zwangerschap en een gezonde baby, maar veel oorzaken van problemen op dit gebied zijn hiertoe wel te herleiden. Ik denk bijvoorbeeld aan het ‘open ruggetje’ (spina bifida) dat voor­ komen kan worden door voldoende folaat (of foliumzuur) in te nemen. Vandaar dat onze leefstijl wel dé factor is waar we zelf veel invloed op kunnen uitoefenen. Bronnen: Medisch Contact 2008; 86 (41): 1672. Congres European Society of Human Reproduction and Embryology van 28 juni tot 1 juli 2009. Bretveld RW et al. Reprod Biol and Endocrinol. 2006 31 May; open access. Annual Meeting of the Society for the study of Reproduction July 18 to 22 2009, D.L. Lawrence Convention Centre in Pittsburg. Westphal LM et al. J Reprod Med 2004 49 (4): 289-93. Ebisch IM et al.Int J Androl 2006; 29 (2): 339-45 en Paradiso Galatioto G et al. World J Urol. 2008; 26 (1): 97-102. Bionieuws 2009; 13: 3.

Redactie zoekt contact met ouders In het vorige nummer van Uitzicht startte de redactie een serie ‘Kinderen met kanker’. De volgende aflevering van deze serie staat gepland voor het eerstkomende nummer. Graag wil de redactie in contact komen met ouders van wie hun kind (tot 15 jaar) kanker had of heeft. Hoe verwerken kinderen en ouders dat, welke gevolgen heeft het, waaraan heb je als ouders behoefte en wat kun je als ouders met natuurlijke bestrijding van de ziekte dan wel verbetering van de weerstand van je kind? Reacties naar: [email protected] of naar: Hof van Azuur 30, 2614 TB Delft.

Snel en veel eten maakt sneller dik Gezond eten draait in de eerste plaats om wat je eet. Maar dat is niet het enige. Ook de manier waarop je eet, legt gewicht in de schaal. Letterlijk. Mensen die hun eten naar binnen schrokken tot ze vol zitten, hebben meer kans op overgewicht.

D

it is gebleken uit een onderzoek van de Universiteit van Osaka, waaraan bijna 3.300 Japanse volwasse­ nen hebben meegedaan. De informatie die de onderzoekers verkregen, betrof de snelheid waarmee de deelnemers eten en of zij meestal eten tot ze vol zit­ ten. Daarnaast werd van iedere deelne­ mer het gewicht en de lengte gemeten. 46 procent van de mannen en 36 pro­ cent van de vrouwen gaf aan een snelle eter te zijn. Ook bleek een behoorlijk aantal deelnemers te eten totdat ze vol­ daan zijn: 51 procent van de mannen en 58 procent van de vrouwen. Degenen die hun eten snel verorberen en ook

eten tot ze niet meer kunnen, hebben gemiddeld een hogere Body Mass Index (BMI) en een grotere calorie­inname. En als klap op de vuurpijl hebben men­ sen die snel eten en zich volproppen, een driemaal grotere kans op overge­ wicht. Dit alles zou te maken hebben met het feit dat de hersenen niet tijdig het signaal kunnen geven dat je genoeg hebt gegeten.

Grote hoeveelheden

Overgewicht is dus ten dele toe te schrijven aan het in rap tempo eten van grote hoeveelheden voedsel. Enkele de­ cennia geleden was dit nog een betrek­ kelijk zeldzaam fenomeen, maar de tij­

den zijn veranderd. Tegenwoordig slaan we grote hoeveelheden voedsel in voor weinig geld, dat vervolgens in net zulke grote hoeveelheden naar binnen ge­ werkt wordt. Bovendien is eten, in te­ genstelling tot vroeger, niet meer zozeer een moment van samenzijn. Hoeveel mensen maken immers nog tijd om met de hele familie aan tafel te zitten? Op de bank voor de televisie lijkt een popu­ lairdere eetplek te zijn geworden, met als vervelende bijwerking dat mensen ongemerkt meer eten dan ze nodig heb­ ben. Hier valt makkelijk een eind aan te maken: zet die televisie uit en maak van het eten weer een bezigheid op zich. Wel zo gezond en gezellig!

Beweeg met plezier Het kan niemand ontgaan: bewegen is goed voor je gezondheid en welzijn. Toch voldoet lang niet iedereen aan de huidige beweegnorm. Maar dat kan veranderen. Kies een activiteit die bij je past! Europa hobbelt in alle opzichten achter Amerika aan. In het goede, maar ook in het slechte. In die laatste categorie valt het toenemende gebrek aan lichaams­ beweging, met alle gevolgen voor de gezondheid van dien.

Richtlijn

De Amerikaanse overheid doet flink haar best om zo veel mogelijk burgers uit hun luie stoel te krijgen. Volgens de richtlijn zouden kinderen en adolescen­ ten minstens een uur per dag moeten bewegen en volwassenen minstens tweeënhalf uur per week. Onder bewe­ gen wordt onder meer fietsen, stevig wandelen, aerobics en tuinieren ver­ staan. Dit alles om gewicht te verliezen, chronische ziekten te weren en langer in leven te blijven.

In tegenstelling tot eerdere beweegad­ viezen wordt in de nieuwe Amerikaanse richtlijn meer nadruk gelegd op de keu­ ze van het type lichamelijke activiteit. Je moet het namelijk wel leuk vinden om te doen. Dit lukt alleen als je een sport kiest die ook daadwerkelijk bij je past. Heb je bijvoorbeeld een jaarabonne­ ment op de sportschool en ga je maar eens in de drie maanden? Dan is de kans groot dat je het niet echt leuk vindt. Zeg het op en ga iets leukers doen. Als je maar in beweging blijft.

Actiever leven

Met deze aansporingen hoopt men dat de Amerikaan een actiever leven gaat leiden. Op dit moment beweegt meer dan een derde van de Amerikaanse vol­ wassenen te weinig; een kwart sport he­

lemaal niet op regelmatige basis. Dit brengt hen in een gezondheidstoestand waarin zij meer kans op chronische ziekten en een vroegtijdige dood heb­ ben. Dat is dan vooral het gevolg van hun te grote lichaamsomvang. Hoewel de richtlijnen menig Amerikaan bekend in de oren zal klinken, denken deskundigen toch dat ze met deze posi­ tievere benadering meer effect zullen hebben. Bewegen hoeft geen verplicht nummer te zijn als je weet dat je zelf mag weten hoe. Want wie sport met ple­ zier, zal het veel langer volhouden. De adviezen voor Nederland zijn precies het zelfde. Zorg dat je lol beleeft aan het bewegen. Maar er geen corvee van!

11

Gezond zwanger (2): Zo moeder zo kind

Gezond eten en leven

vergroten de kans op een gezonde baby De dochter van Uitzichtmedewerker Hans Stoop is zwanger. Een goede reden voor hem om zich te verdiepen in de relatie tussen gezondheid en zwangerschap. Een verminderde vruchtbaarheid, een problematische zwangerschap en afwijkingen bij de baby zijn vaak te herleiden tot de leefstijl, luidt een belangwekkende bevinding. In deze tweede aflevering gaat Hans Stoop in op gezonde voeding als onderdeel van de gewenste leefstijl. Tekst: drs. Hans Stoop

V

oor velen is een gezin een grote wens, maar in de eerste aflevering werd al duidelijk dat het krijgen van kinderen niet áltijd zo vanzelfsprekend is. Voor nieuw leven zijn in ieder geval een gezonde (mannelijke) zaadcel en een gezonde (vrouwelijke) eicel noodzakelijk. Maar minstens zo belangrijk is dat de versmolten zaad-eicel zich gedurende negen maanden in een veilige omgeving kan ontwikkelen tot een gezond nieuw mensje met alles er op en er aan. Jaarlijks worden tegenwoordig in Nederland ongeveer 200.000 baby’s geboren en iedere keer weer gaat daar een bijzonder ingenieus proces aan vooraf. Het fijne weet nog steeds niemand, maar feit is dat in verreweg de meeste gevallen alle organen en systemen aangelegd zijn zoals het hoort. De meeste baby’s presenteren zich dan ook zonder problemen. Anderzijds gaat dit proces niet vanzelf. Voor een gezonde en complete baby zijn bouwstoffen en een goed werkend regelmechanisme nodig dat correcties kan aanbrengen wanneer iets niet helemaal gaat zoals het zou moeten gaan. Dit gebeurt allemaal in het lichaam van de moeder. Zij moet er van het

begin af aan voor zorgen dat de ongeboren baby geen tekorten oploopt. Ook dient de foetus te worden beschermd tegen allerlei schadelijke invloeden uit de omgeving. Een goede gezondheid en een gezonde leefstijl leveren een zeer belangrijke bijdrage aan een voorspoedige zwangerschap en een welgeschapen zoon of dochter. Ze beperken het risico die eventuele schadelijke stoffen zouden kunnen veroorzaken. Een eventuele kans op complicaties in de zwangerschapsperiode is dus goed terug te dringen.

Voeding van cruciaal belang

Anders gezegd: de aanstaande moeder kan er zelf alles aan doen om de zwangerschap een prima start te geven, niet alleen vanaf het prille begin van de zwangerschap maar zelfs al daarvoor. Dit alles wordt nog eens bevestigd door een recent onderzoek van de Erasmus Universiteit waaruit blijkt dat een ongezond leven een grotere kans biedt op een problematische zwangerschap waarbij de baby zich minder ontwikkelt in de buik van de aanstaande moeder.

Tabel 1: Vitamines en mineralen zijn van groot belang voor moeder en kind. Belangrijke vitamines en mineralen

Symptomen en/of gevolgen bij een tekort voor de aanstaande moeder

Symptomen en/of gevolgen bij een tekort voor de nakomeling

Vitamine B12

Onvruchtbaarheid Miskraam

• zwaarlijvigheid • insulineresistentie • hoge bloeddruk

Folaat (foliumzuur) (Vitamine B9/B11) Vitamine D

• Spina bifida • insulineresistentie

Magnesium en zink

Engelse ziekte in pubertijd Door afwijkingen van het bekken problemen bij de bevalling Storing in hormoon-receptor binding

Calcium

Botontkalking

IJzer

Bloedarmoede

12

• zwaarlijvigheid • hoge bloeddruk

Een gezonde levensstijl betekent in de eerste plaats gezonde voeding. De juiste voeding van hoogwaardige kwaliteit is al ruim voor de zwangerschap van cruciaal belang. Deze voeding kan ervoor zorgen dat we juist die vitaminen en mineralen (micronutriënten) binnen krijgen die erg belangrijk zijn voor het zo goed mogelijk functioneren van ons lichaam, Micronutriënten spelen een essentiële rol in het functioneren van onze cellen. Ook vormen ze de centrale componenten van de vele enzymen in ons lichaam. Dit is natuurlijk altijd belangrijk, maar van extra groot belang wanneer er sprake is van een kinderwens. In de periode voor de eisprong en de daaropvolgende zwanger­ schap is er een toegenomen behoefte aan vitaminen en mineralen om een snelle groei van placenta, foetus, baarmoeder en borsten mogelijk te maken. Aan die vraag kan het lichaam bij voldoende en gezonde voeding in de meeste gevallen ruimschoots voldoen.

Belangrijkste micronutriënten

Hieronder volgen de belangrijkste micronutriënten (zie ook tabel 1): • Vitamine D. Deze vitamine dient al vóór de pubertijd van de jonge vrouw in voldoende mate aanwezig te zijn. Tekorten aan vitamine D kunnen namelijk leiden tot de ‘Engelse ziekte’. Dit is een aandoening waarbij de botten onvoldoende verharden, zodat er vervormingen aan het bekken kunnen ontstaan. Een natuurlijke bevalling is dan niet meer mogelijk. • Zink. Tekort aan zink kan leiden tot ondergewicht van de baby met alle gevolgen van dien. Zo’n 80 procent van de baby’s die overlijden in de periode van 22 weken zwangerschap tot 7 dagen na de geboorte (de zogeheten perinatale periode), heeft een laag geboortegewicht. Uit onderzoek blijkt dat het geboortegewicht van de kinderen toeneemt als zink wordt toegediend aan vrouwen met een laag zinkgehalte in het bloedplasma. Verder is zink, evenals magnesium van belang bij de vorming van (geslachts)hormonen. • Vitamine B12. Deze vitamine dient niet alleen om de kans op onvruchtbaarheid te verminderen, maar ook om een miskraam te voorkomen. Het is een onmisbare stof voor de normale celdeling en eiwitaanmaak. Gedurende de zwangerschap wordt de mogelijkheid om vitamine B12 op te nemen minder. Maar wanneer er voldoende in de voeding van de moeder zit, hoeft dit geen problemen te geven. Strenge vegetariërs kunnen een tekort ontwikkelen doordat vitamine B12 met name in dierlijke producten voorkomt. In het Moermandieet is de eidooier en de karnemelk ruim vertegenwoordigt, dus geen

13

zorgen over een tekort wanneer u het Moermandieet volgt. Een tekort aan vitamine B12 en foliumzuur (B11) kan afwijkingen aan het centrale zenuwstelsel van de baby veroorzaken, zoals het ‘open ruggetje’ en de zogenaamde ‘hazenlip’, in de medische wereld schisis genoemd. Zwaarlijvigheid, insulineresistentie en een hogere bloeddruk kunnen op middelbare leeftijd het gevolg zijn van B12-tekorten tijdens de zwangerschap. Weliswaar beschikken we over een voorraadje vitamine B12 in ons lichaam voor ongeveer drie jaar, maar we merken een tekort pas als die voorraad op is en wanneer het dus te laat is.

Deling 1

Embryonale periode (week) 2

3

4

5

6

Foetale periode (maand) 7

8

4

5

6

7

8

9 Hart

Centrale zenuwstelsel Ogen Oren

• Vitamine A. Deze vitamine is belangrijk voor een normale groei en voor een goede gezondheid van ogen en huid. Tijdens de zwangerschap is er niet meer vraag naar vitamine A. Eerder moet een zwangere vrouw opletten dat ze niet te veel vitamine A binnenkrijgt omdat die vet afbreekt. Uitkijken derhalve met orgaanvlees, waarin veel vitamine A zit, en met sommige vitaminepreparaten.

Lippen en deel aangezicht Gehemelte Tanden Bovenste ledematen

• Foliumzuur. Dit is een vitamine van de B-groep, vroeger bekend onder de naam vitamine B11. Deze vitamine is essentieel voor een normale stofwisseling, weefselvernieuwing en groei. Een tekort leidt tot onvoldoende DNA-aanmaak en herstel. Mogelijke gevolgen zijn haar- en vaataandoeningen, aanlegstoornissen van de neurale buis (het centrale zenuwstelsel, de hersenen en het ruggenmerg) en zwangerschapscomplicaties. Dat is dan ook de reden dat geadviseerd wordt om geruime tijd -het liefste zo’n zes weken- voor de aanvang van de zwangerschap te zorgen dat er voldoende folaat (foliumzuur) ingenomen wordt (zie ook fig. 1). Via de voeding is het lastig om voldoende folaat op te nemen. Het zit er wel in, maar er gaat veel verloren bij de bereiding om de simpele reden dat het een instabiele stof is. • Vitamine B6. Deze vitamine is niet alleen heel belangrijk voor de aanmaak van rode bloedcellen maar ook voor die van eiwitten, koolhydraten en vetten. Ons immuunsysteem kan evenmin zonder B6. De zwangerschap zorgt voor een extra vraag naar deze vitamine. Extra vitamine B6 wordt ook aanbevolen bij misselijkheid en braken. • Vitamine C. Belangrijk voor heel veel lichaamsprocessen. Omdat het volume van het bloedplasma gedurende de zwangerschap toeneemt, daalt het vitamine C niveau met 10 tot 15 procent. Dit is zonder probleem op te vangen door voldoende verse groenten en vruchten te gebruiken in en naast de dagelijkse maaltijden. Omdat vitamine C actief naar de foetus wordt getransporteerd, dient men op te passen met doseringen van 1 gram en meer. • IJzer. IJzertekort komt wereldwijd heel veel voor in alle sociale klassen. Zo’n tien tot twintig procent van de (jong) volwassen vrouwen heeft een ijzertekort. Er zijn meerder redenen waarom tijdens de zwangerschap extra ijzer nodig is. Zowel de placenta als de ongeboren vrucht vragen om ijzer. Een niet-zwangere vrouw heeft 15 mg ijzer per dag nodig, een vrouw die in verwachting is het dubbele. De mogelijkheid om ijzer op te nemen wordt minder door de gelijktijdige aanwezigheid van melk, koffie of thee. Vitamine C helpt een handje bij de opname van ijzer.

14

Onderste ledematen Externe geslachtsdelen

• Calcium (kalk). De vraag naar calcium neemt gedurende de zwangerschap sterk toe omdat de foetus deze stof nodig heeft voor de vorming van het gestel. De foetus is in staat om in alle omstandigheden voldoende calcium uit het bloed van de moeder te halen. Om te zorgen dat de moeder geen tekort krijgt, moet er dus ruim voldoende calcium via de voeding ingenomen worden. • Choline. Dit micronutriënt is een belangrijke stof voor de foetus tijdens de zwangerschap, omdat het een rol speelt bij de ontwikkeling van de hersenen en de zenuwen. Ook deze stof wordt actief getransporteerd naar de foetus met als mogelijk gevolg dat de moeder een tekort oploopt. Voldoende aanwezigheid van choline verbetert geheugen en concentratie. Choline komt in ruime mate voor in eieren en in vis, tarwe en groenten. Het zit niet standaard in alle multivitamines.

Eind van de winter

Ondanks de nodige voorzorgsmaatregelen kan er natuurlijk toch nog van alles misgaan. Zo treden bij twee tot drie procent van alle baby’s aangeboren (congenitale) afwijkingen op die herkenbaar zijn. Als de afwijking volledig erfelijk is bepaald, treedt er áltijd een afwijking op, ook al is de omgeving normaal. Maar zijn de genen niet erfelijk belast, dan is een afwijking puur het gevolg van omgevingsfactoren. Dat wordt treffend geïllustreerd door het gegeven dat bij zwangerschappen die starten in het vroege voorjaar, meer aangeboren afwijkingen voorkomen dan bij zwangerschappen later in het jaar. Waarschijnlijk worden die afwijkingen veroorzaakt door voedingstekorten van de moeder gedurende het eind van de winter. Dat wordt nog een bevestigd door onderzoek waaruit blijkt dat eventuele risico’s tijdens de zwangerschap kunnen verdwijnen door voeding van goede kwaliteit!

Afbeelding 1: De verschillende perioden waarin organen en systemen in ontwikkeling gevoelig zijn voor invloeden uit de omgeving. Uit: Human embryology and developmental biology, B.M. Carlson.

Bronnen: L. Silva. Proefschrift: Zwangerschapsvergiftiging. Ashworthe C.J. et al. Reproduction; 2001; 122: 527-535 Ebisch IM et al.Int J Androl 2006; 29 (2): 339-45 en Paradiso Galatioto G et al. World J Urol. 2008; 26(1): 97-102. Annual Meeting of the Society for the study of Reproduction July 18 to 22 2009, D.L. Lawrence Convention Centre in Pittsburg Pront R et al. Andrologia 2009; 41(1): 46-50 Molloy AM et al. Food Nutr Bull. 2008; 29(2 suppl): S101-11 discussion S112-5 Nutr Rev 1992 Jan;50(1):22-4; MMWR Morb Mortal Wkly Rep 1991 Aug 2;40(30):513-6. Jensen CD et al. Cancer Causes and Control 2004; 18: 559-570 en Kwan ML et al. Public Health Rep. 2009; 124(4): 503-14 Liu CJ et al. BMC Cancer 2009;9: 15

Tabel 2: Bronnen van belangrijke vitamines en mineralen (micronutriënten) en het voorkomen ervan. Stoffen die een belangrijke rol spelen tijdens de zwangerschap met de producten waarin ze voorkomen Magnesium

cacao, schelpdieren, garnalen, sojabonen, noten, groene groenten, ongepelde granen

Zink

oesters, zaden, zeevis en schaal- en schelpdieren, bruinbrood, peulvruchten, rijst

Vitamine D

zonlicht, vette vis, roomboter, ei

Vitamine B12

vette vis, kwark, ei, smeerwortel

Vitamine B6

volkorenproducten, ei, melk, noten, vis, bananen

Folaat (B11)

groene groenten (o.a. broccoli, spruitjes), linzen, asperges, fruit, volkoren producten, ei

Choline

ei, tarwekiemen, vis, groenten

IJzer

veldsla, tarwebrood, appelstroop, ei

Calcium

melkproducten, groene groenten, bonen

15

De dochter van Uitzichtmedewerker Hans Stoop is zwanger. Een goede reden voor hem om zich te verdiepen in de relatie tussen gezondheid en zwangerschap. Een verminderde vruchtbaarheid, een problematische zwangerschap en afwijkingen bij de baby zijn vaak te herleiden tot de leefstijl, luidt een belangwekkende bevinding. In deze derde aflevering geeft Hans Stoop aan hoe aanstaande moeders zelf de risico’s tijdens én na de zwangerschap kunnen beperken. Tekst: drs. Hans Stoop

Gezond zwanger (3): Kwalijke effecten van infectieziekten, pesticiden, roken, medicijnen, weekmakers en straling

Goede voeding kan levenslange problemen helpen voorkomen lijkt de ongeboren vrucht het meest op een volwassen mensje. Alle belangrijke lichaamsstructuren zijn dan aanwezig en groeien in de foetale periode verder. In deze fase kan blootstelling aan giftige stoffen afwijkingen veroorzaken maar voor het overige geldt dat een foetus minder kwetsbaar is voor omgevings­ factoren dan een embryo. Vandaar dat veel onderzoek op dat laatste is gericht.

a

b

c

Afbeelding 1: ontwikkeling van een embryo; 5 weken (a), 14 weken (b) en 20 weken (c).

V

anaf het samensmelten van de ei- en zaadcel tot aan de geboorte van de baby vinden er heel wat veranderingen plaats. Daarin zijn verschillende stadia van de ontwikkeling te onderscheiden. Het eerste stadium van ontwikkeling noemen we zygote (zie afbeeldingen 1 en 2). Deze periode duurt zo’n twee weken vanaf de eigenlijke bevruchting die plaatsvindt in het bovenste gedeelte van de eileider. Nadat eicel en zaadcel met elkaar versmolten zijn, start het vermenigvuldigen van de cellen. Het gevormde klompje cellen komt na enkele dagen in de baarmoeder terecht waar het zich nestelt in de wand. De zygote voedt zich met het baarmoederslijmvlies en het dooierzakje. In deze periode is de gevoeligheid voor allerlei stoffen, zowel uit de voeding als uit de omgeving, erg groot. Het is met name in deze fase van groot belang dat de juiste hoeveelheid voedingsstoffen ingenomen wordt. Er is een verhoogde behoefte aan folaat (foliumzuur) en vitamine B6, vitamine A, vitamine C, vitamine B3, B2 en B12. Nog sterker is de behoefte aan ijzer en jodium. Vandaar dat ook aanbevolen wordt extra te

12

eten om aan deze behoeften tegemoet te komen. Let wel, méér voedsel van hóge kwaliteit.

Uitwisseling via placenta

In het volgende stadium, dat duurt van de tweede tot ongeveer de achtste week, spreken we van een embryo. In dit vroegste stadium van ontwikkeling vindt een snelle groei en specialisatie van de lichaamscellen plaats. Het embryo dient in deze periode gevoed en beschermd te worden zodat het kan groeien en zich gezond kan ontwikkelen. Het embryo wordt gedurende deze fase groter en heeft al snel meer voeding nodig dan het kan krijgen van het baarmoederslijmvlies en het dooierzakje; er wordt een placenta (moederkoek) gemaakt. Deze ligt tegen het slijmvlies van de baarmoederwand aan. In de placenta stroomt het bloed van het embryo vlak langs het bloed van de moeder. Hierdoor kan er uitwisseling van stoffen plaatsvinden. Aardig om te weten is dat een volgroeide placenta een uitwisselingsoppervlak van 12-14 m2 heeft! De ongeveer vijftig centimeter lange

navelstreng vormt de verbinding tussen het embryo en de placenta. Via de ader in de navelstreng gaat bloed van de placenta naar het embryo en via twee slagaders gaat er bloed van het embryo naar de placenta toe. Er is dus een min of meer directe verbinding tussen moeder en het ongeboren kind, wat duidelijk aangeeft hoe groot de invloed is van de moeder op het kind. Via het bloed van de moeder krijgt het embryo de benodigde voedingsstoffen en geeft het zelf weer afvalstoffen via het bloed af aan het bloed van de moeder, die ze vervolgens uit haar lichaam verwijdert (zie afbeelding 3). Omdat alle organen in aanleg zijn en nog niet functioneren, is het eigenlijke doel van de placenta om de functie van de lever, de nieren, de longen en de darmen over te nemen. Met andere woorden: een goedfunctionerende placenta is van levensbelang voor het embryo.

Verhelderend is een onderzoek dat tot doel heeft om na te gaan of ondervoeding vóór de geboorte gevolgen heeft voor de gezondheid op latere leeftijd. Daaruit komt informatie die we ook hier goed kunnen gebruiken. Het onderzoek is uitgevoerd onder een groep mannen en vrouwen die tussen november 1943 en februari 1947 geboren

zijn in een ziekenhuis in Amsterdam. Dankzij deze unieke groep van mensen zijn we meer te weten gekomen over het ontstaan van een aantal ziekten zoals suikerziekte, hart- en vaatziekten en kanker. Het onderzoek laat zien dat ondervoeding tijdens de zwangerschap blijvende negatieve gevolgen heeft voor de gezondheid van de nakomeling, met name als de ondervoeding vroeg in de zwangerschap plaatsvond. De omgeving van het embryo blijkt dus niet alleen een grote invloed te hebben op de ontwikkeling, maar ook op het risico om ziek te worden op volwassen leeftijd. Studies zoals hier beschreven, suggereren tevens dat een onvoldoende foetale groei gevolgd door een inhaalsprong gedurende de kindertijd, een duidelijke aanleiding geeft tot onder

Natuurlijk folaat werkt het beste Vitaminesuppletie tijdens en voor de zwangerschap wordt aanbevolen om de eenvoudige reden dat de hedendaagse voeding van dié kwaliteit is dat er onvol­ doende vitamines, mineralen en derge­ lijke in aanwezig zijn. Dit geldt niet al­ leen tijdens de zwangerschap, maar ook in de periode hiervoor! Belangrijk is te weten dat natuurlijke vitaminen in ons voedsel een betere werking hebben op ons lichaam dan synthetische. Wat folaat betreft blijkt een tekort tij­ dens de zwangerschap te kunnen leiden tot een ernstig tekort bij de moeder met als gevolg stoornissen in de vorming van rode bloedcellen en een grotere kans op hart- en vaatziekten. Voor moeder en kind dient voldoende aanwezig te zijn. Het embryo zorgt dat het als eerste aan zijn trekken komt, om het populair te zeggen. Dat gaat dus bij een tekort ten koste van de moeder. Komt ook het em­ bryo tekort, dan leidt dat tijdens de zwangerschap tot een verlaagd geboor­ tegewicht en kan dat de eerdergenoem­ de aanleg- en ontwikkelingsstoornissen tot gevolg hebben. Folaat is de natuurlijke vorm van het syn­ thetische foliumzuur. Folaat (ook wel vi­ tamine B9 of B11) komt van nature voor in verse groenten. De hoeveelheid folaat vermindert tijdens het oogsten, de op­ slag en de bereiding. Vandaar dat syn­ thetisch folaat (foliumzuur) als supple­ ment aanbevolen wordt. Maar natuurlijk folaat werkt het beste.

Ondervoeding als risicofactor

In het volgende stadium van de ontwikkeling spreken we van de foetus. In deze periode, die begint rond de achtste week,

Afbeelding 2: afbeelding van bevruchting en vroege ontwikkeling van een menselijk embyo wanneer het de eileider passeert en zich nesteld in de baarmoederwand.

13

Kruiden natuurlijke heelmeesters

Van moeder naar foetus

Van foetus naar moeder

O2 Voedingsstoffen - Koolhydraten - Aminozuren - Vetten Hormonen Antilichamen Vitamines IJzer, spoorelemen­ ten Medicijnen Gigtige substanties - Alcohol - Virussen

O2 Water en zouten Creatinine Bilirubine Hormonen Rode bloedcel anti­ genen

Afbeelding 3: uitwisseling van stoffen van de moederlijke en foetale circulatie via de placenta (moederkoek).

andere zwaarlijvigheid, hypertensie (hoge bloeddruk), nieraandoeningen en suikerziekte. Verder is gevonden dat een laag eiwit­ niveau bij de moeder kan leiden tot een abnormale groei bij de ongeboren baby en ná de bevalling tot hart- en vaataandoeningen, hoge bloeddruk en zwaar­ lijvigheid bij de nakomeling. Dit laatste gebeurt ter compensatie van de slechte voeding in de baarmoeder gedurende de eerste periode van de bevruchting.

Afwijkende ontwikkelingen

Sinds begin jaren veertig van de vorige eeuw is bekend dat ook infectieziekten zoals mazelen en rode hond (rubella) aangeboren afwijkingen kunnen veroorzaken. Van het rubellavirus weten we dat het een syndroom van abnormale ontwikkeling kan veroorzaken: stoornissen aan de ogen, oren en hart. Heel wat onderzoeken laten zien dat er aanwijzingen zijn dat ook pesticiden een belangrijke rol kunnen spelen bij een afwijkende ontwikkeling. Dit geldt met name voor mensen die hiermee beroepsmatig in aanraking komen, zoals bijvoorbeeld in de landbouw. Andere nadelige factoren uit de omge-

ving zijn bijvoorbeeld kwik bevattende chemische verontreinigingen, tabaksrook en actief roken van tabak door de moeder. Roken tijdens de zwangerschap kan zelfs als gevolg hebben dat er een voortijdige bevalling plaatsvindt of dat de baby erg klein is. Ook heeft het, net als het gebruik van koffie en thee, invloed op het centrale zenuwstelsel. PCB’s, die bijvoorbeeld gebruikt werden als weekmaker in kunststoffen, kunnen eveneens een kwalijk effect hebben. Ze zijn weliswaar sinds 1985 verboden maar komen nog veel voor in onze bodem. Ze zijn moeilijk afbreekbaar en hopen zich op in vetweefsel van dieren. Blootstelling aan lood en medicijn­ gebruik tijdens de zwangerschap zijn andere risicofactoren. Dat medicijnen schade kunnen veroorzaken, is heel duidelijk gebleken bij de Softenonaffaire. Boosdoener was Thalomide, dat in Nederland bekend was onder de merknaam Softenon. Dit kalmeringsmiddel, dat tevens ingezet werd tegen ochtendmisselijkheid, werd eind jaren vijftig van de vorige eeuw veel­

Verschillende oorzaken van aangeboren afwijkingen

Kritische periode (in dagen)

Afwijking(en)

Rubella virus

0-60

Grijze staar (cataract) of hartafwijkingen

0-120+

Doofheid

Thalidomide (Softenon)

21-40

> Lees verder op pagina 27

Ontbrekende of onderontwikkelde ledematen

Mannelijke hormonen (androgenen)

Voor 90

Clitoris vergroting en vergroeide schaamlippen

Na 90

Clitoris vergroting

Anti-stollingsmedicijnen

Voor 100

Onderontwikkeling van de neus

Na 100

Mogelijk geestelijke vertraging

Radioactief jodium therapie

Na 65-70

Foetale schildklierdeficiëntie

Tetracycline (antibioticum)

Na 120

Kleuren van tandemail in het melkgebit

Na 250

Kleuren van het email van het blijvend gebit

Klachten aan de luchtwegen Tekst: Petra Pronk

K

ruiden zijn natuurlijke heelmeesters. We kunnen ze inzetten bij heel wat aandoeningen. Daarom introduceert Uitzicht een nieuwe rubriek: Kruiden, natuurlijke heelmeesters. Niet alleen met waardevolle informatie, maar ook met een recept erbij. Petra Pronk schrijft er in nauwe samenwerking met Marry Foelkel de tekst voor. In dit nummer de eerste aflevering: Klachten aan de luchtwegen Het is volop winter. Griep (al dan niet Mexicaans) en verkoudheid waren rond. Zijn we overgeleverd aan de elementen, of kunnen we iets doen om onszelf te beschermen en onze weerstand te versterken? Marry Foelkel neemt een duik in haar winterkruidentuin en plukt kruiden die verlichting kunnen bieden bij klachten aan de luchtwegen. Winter is het griepseizoen en iedereen is bang voor de griep die ons aanpakt op de luchtwegen. Maar je hoeft niet werkeloos af te wachten tot je ziek wordt. De natuur heeft genoeg te bieden om klachten aan de luchtwegen te voorkomen of te verzachten. Van de meeste kruiden kun je heerlijke thee maken. Een paar voorbeelden.

Klimop

In de nieuwe kruidenboeken is de klimop verdwenen. Reden is dat klimop in grote hoeveelheden giftig is. Maar het is wel jammer, want met mate gebruikt is klimop heel nuttig. Eén blaadje in de thee versterkt de luchtwegen en gaat kramp in de luchtwegen tegen. Voorzichtigheid is geboden: van alles een beetje en van niks teveel!

Weegbree

Zolang het niet vriest, ligt de weegbree overal in de natuur voor het oprapen. Anders in het najaar een bosje plukken en drogen. Zowel van de grote als de kleine weegbree zijn alle onderdelen bruikbaar: bloem, zaadjes en blad. De werking is slijmoplossend en ontzurend. Dat laatste is een belangrijke functie in deze tijd waarin we veel te veel verzurend voedsel binnen krijgen. In z’n algemeenheid versterkt weegbree de weefsels en gaat allergische reacties tegen (hooikoorts). Je kunt het verwerken in thee of in hoestsiroop. De smaak is licht bitter, dus het is verstandig ook iets zoets in de thee te doen zoals honing of meaple siroop of iets venkel.

Dennenknoppen

De topjes van de grote den zijn uitstekende luchtwegondersteuners. De topjes, die in februari of maart geplukt kunnen worden, hebben een ontstekingsremmende en slijmoplossende werking. Je kunt er thee van trekken of ze verwerken tot hoestsiroop. Ook kun je er een stoombad mee maken.

Tijm

Tijm overleeft in ons klimaat de winter meestal niet, dus je kunt de plant het beste in november helemaal kaalplukken en de blaadjes verwerken. Bijvoorbeeld in thee of hoestsiroop. Ook zijn ze te gebruiken in bad.

Heermoes

Heermoes is een basisingrediënt als het gaat om luchtwegklachten. Het bevat veel calcium en silicium (kiezelzuur) en werkt versterkend op het longweefsel. De smaak is neutraal. Een prima basis dus voor alle theeën.

Recepten Thee voor de luchtwegen

¼ Weegbree, heermoes, tijm, venkel, dennentop en eventueel linde of vlierbloesem, in gelijke delen. Dit overgieten met gekookt maar iets afgekoeld water Het toevoegen van een stukje schil van een eco citroen of citroensap verhoogt de waarde. De wilde natuur biedt nog veel Heil=heel planten.

Geneeskrachtige siroop

Neem 75 gram gekneusd kruid naar keuze, overgieten met 3 dl heet water. Af laten koelen, daarna inkoken met 2 dl meaple siroop tot het weer de oorspronkelijke siroopdikte bereikt heeft. Op dezelfde manier gemaakte siroop van jonge groene dennenappeltjes is niet alleen gezond maar ook een traktatie.

Tabel 1: aangeboren afwijkingen en hun oorzaken.

14

15

KRUISWOORDPUZZEL Het Nieuwe Jaar begint met Zegen aan de menschen, Gelyk men is gewoond malkaar Geluk te wenschen. Dus koom ik hier met regt in ‘t kwyten van mijn pligt, Met U mijn Zegen Wensch te brengen in dit Digt. (Uit 1764) Heel veel Gezondheid en Voorspoed in 2010! ‘Een gezonde leefstijl daar weten leden alles van’. Dat is de oplossing van de puzzel in Uitzicht 2009/09. Pas sinds een aantal jaren wordt serieus onderzoek gedaan naar de relatie tussen psychische processen en (het ontstaan van) ziekten zoals kanker. Tot ver in de twintigste eeuw ging men er vanuit dat lichaam en geest twee losstaande aspecten van de mens zijn. Nu komen wetenschappers steeds meer tot de ontdekking dat het niet te ontkennen valt: kanker en psyche hebben met elkaar te maken. Plato schreef in ongeveer 380 v. Chr.: ‘De grote vergissing die bij de behandeling van het menselijk lichaam tegenwoordig wordt gemaakt, is dat de artsen eerst de ziel van het lichaam scheiden’. De visie van dokter Hans Moolenburgh is: “Ieder mens heeft zijn eigen melodie. Door opvoeding, school en dergelijke leert hij een andere melodie te zingen. Op een gegeven moment weet hij niet meer wat zijn eigen melodie is. Als je dat te lang doet, kun je ziek worden”. Moolenburgh heeft veel patiënten gezien die door hun ziekte weer hun eigen melodie zijn gaan zingen. De prijzen gaan naar de volgende winnaars: 1e prijs: mevr. Kroeskop, Vlaardingen, 2e prijs: dhr. Gomperts, Zwijndrecht 3e prijs: mevr. Adriaansz, Zoetermeer. De inzenddatum voor de puzzel in Uitzicht 2010/01 sluit 15 maart 2010. LET OP! Het inzenden van de oplossing is alleen mogelijk door: overschrijving van tenminste € 1,00 op girorekening 6189 (eventueel via uw bank) t.n.v. Moermanvereniging te Alphen aan den Rijn. Vermeld uw oplossing onder mededelingen. Gert Tretmans. Tuinvaas 16 7609 ZT Almelo tel/fax: (0546) 56 94 11.

26

1

2

3

4

15

5

16

6

23

27

25

26

41

46

36

42

47

43

48

49

51

53

54

59

52

55

56

60

61

65 70

57 63

67

71

73

74

77

81

85

69

72

76

80

64

68

78

82

86

79

83

84

87

Verantwoording De redactie van Uitzicht en het bestuur van de Moermanvereniging brengen de inhoud ter kennis en beoordeling; zij aanvaarden geen verantwoordelijkheid voor de toepassing ervan. Overname van artikelen door derden is uitsluitend toegestaan met schriftelijke toestemming vooraf. Redactie en bestuur behouden zich het recht voor zonder opgave van redenen teksten, advertenties en te beantwoorden vragen te weigeren.

Medewerkers aan dit nummer: Drs. Bob Hornstra, arts Riëtte Janssen Hans Nieuwstad Petra Pronk Dr. Gert Schuitemaker Drs. Hans Stoop

Aangeboren afwijkingen

Natuurlijk kan, ondanks dat er goede voorzorgsmaatregelen genomen zijn, er toch iets niet precies verlopen zoals het zou moeten gaan in de baarmoeder. Wanneer dit het geval is kan de baby hier direct, of later, nadelige gevolgen van hebben. We spreken dan van aangeboren (congenitale) afwijkingen. Twee tot drie procent van de borelingen vertoont een aangeboren afwijking die herkenbaar is. De oorsprong van aangeboren afwijkingen kan gezien worden als een interactie tussen de genetische aanleg van het embryo (de erfelijke eigenschappen die het meegekregen heeft van beide ouders) en de omgeving. Zoals bekend ligt de basisinformatie van elk mens opgeslagen in zijn genen (de dragers van onze specifieke erfelijke eigenschappen in onze lichaamscellen). Wanneer deze

Fotografie Stef Breukel e.a.

88

65

82

79

28

36

51

37

77

9

31

4

10

84

83

75

40

87

45

63

24

12

60

11

36

13

33

56

6

1

73

34

15

36

52

32

45

25

59

48

62

69

73

81

68

Horizontaal: 1. lagere landbouwschool 4. jongensnaam 8. handvat 12. roem 15. melkklier 17. een en ander 19. lidwoord 20. hogepriester 21. krijgsgod 23. nogmaals meten 26. proberen 27. omlaag 29. verkorting van microfoon 30. dun 32. duivel 34. oude Franse daalder 35. jongensnaam 37. getij 39. orgelregister 41. montuur (Frans) 43. Frans lidwoord 44. grappenmaker 46. dochter van Thestius 48. installatie 49. jong varken 50. aarde 51. ongeschreven regels met betrekking tot erezaken 52. keur 53. noodsein 54. plaats 56. gestold vleesnat 58. vreemde munt 59. voegwoord 60. vals 62. plaats in Limburg 64. zangnoot 65. de wacht houden 66. lofdicht 68. munteenheid van Nigeria 70. schaden 71. kers 73. jongen 75. op jacht gaan 76. opschrijven 78. lijfwacht 80. het zij zo 81. gelofte 82. godin van de dageraad 84. plaats in Polen 85. de mensen 86. in stukken snijden 87. gevat - 88. windrichting. Verticaal: 1. windvrij 2. leeuw (Engels) 3. zetel (Latijn) 5. Votre Excellence 6. lidwoord 7. venster 9. jongensnaam 10. telwoord 11. ex tempore 12. krijgsmacht 13. voorzetsel 14. Europeaan 16. waarneming door radiogolven 18. evenementengebouw in Maastricht 20. vrouwelijke gast 22. van licht katoen vervaardigde weefsels 24. honing (Frans) 25. handige zet 26. situatie waarbij geen mogelijkheid meer is tot een oplossing 28. woede 30. eetgelegenheid voor officieren 31. handvat 33. dichterbij komen 35. met paneermeel bestrooien 36. de zegen over iets afsmeken 38. edelman 40. planeet 42. Friese mansnaam 43. inhoudsmaat 45. roodachtig 47. handeling 49. nogmaals 55. voorteken 57. land in Azië 60. naaigerei 61. harde vrucht 62. water 63. door de mond 65. het gewicht bepalen 67. modder 69. bijbelse figuur 70. vrouw 71. tijdelijke smaak 72. smart 74. ontwikkelingsstoornis van autistische aard 75. broodbeleg 76. troefkaart 77. gevangenis 79. en zo wijders 82. errore excepto 83. selenium. Als u de hele puzzel hebt opgelost, kunt u aan de hand van de cijfers ook de onderste balk invullen. Hier ontstaat dan de uiteindelijke oplossing.

Redactiecommissie Drs. Simon de Graaf (FIAC) Truus Hartsink Drs. Hans Stoop Cor van Groningen Redactieadres Redactie Uitzicht Hof van Azuur 30 2614 TB Delft Advertenties Advertentiemogelijkheden en tarieven kunnen worden aangevraagd bij: J.P.H. Geraats Louis Regoutstraat 36 6006 LL Weert Telefoon (0495) 53 22 20 Inschrijving Uitzicht ISSN 0169-9938 Uitzicht op internet www.moermanvereniging.nl

E-mail: [email protected] Kopij volgend nummer: Magazine 10/2009 vóór 21 november 2009

> Vervolg van pagina 14

vuldig gebruikt. Het veroorzaakte tal van afwijkingen. Ook ioniserende straling, zoals röntgenstraling en bestraling bij de behandeling van kanker, kan afwijkingen in de ontwikkeling van de ongeboren baby veroorzaken (zie tabel 1).

Eindredactie Cor van Groningen

58

62

66

75

14

35

40

50

13

20

34

39

12

30

33

45

11

29

32

44

10

19

24

28

38

9

18

22

31

8

17

21

37

7

c o l o f o n

Oplossing

Uitzicht is het tijdschrift van de Moermanvereniging voor natuurlijke kankerbestrijding. Het verschijnt tien keer per jaar en wordt gratis aan de leden van de vereniging beschikbaar gesteld.

genetische informatie beschikbaar komt, zijn de structuren of organen die zich ontwikkelen onderworpen aan de invloed van de omgeving. Deze omgeving ondersteunt of verstoort een goede ontwikkeling. Als de afwijking daarentegen erfelijk bepaald is, vindt áltijd een afwijkende ontwikkeling plaats, ook al is de omgeving normaal. Het zijn dus puur de omgevingsfactoren die inwerken op de embryologische ontwikkelingen wanneer de genen normaal zijn. Een zeer belangrijke bevinding is dat voeding van goede kwaliteit eventuele risico’s die kunnen optreden gedurende de zwangerschap, kan doen verdwijnen! Verder is nog van belang om te weten dat een zwangerschap een aanzienlijke belasting is voor het lichaam van de aanstaande moeder, met name voor het hart en het bloedvatstelsel. Het slagvolume van het hart neemt bij een zwangere vrouw met vijftig procent toe. Vandaar ook de kans op een hoge bloeddruk en diabetes (zwangerschapssuikerziekte) tijdens de zwangerschap. Al met al volop redenen om een zo’n gezond mogelijke leefstijl te volgen.

Bronnen: Langley-Evans SC. Proc. Of the Nutr. Soc. 2006; 65: 97-105. Environmental Health Perspectives 2004;112(5):631-635. Wigle DT et al. J Toxicol Environ Health B Crit Rev. 2008; 11(5-6): 373-517. Kwan ML et al. Am J epidemiol 2007 165(1): 27-35. Wen W et al. Cancer 2002; 95(8): 1786-94. Belson M et al. Environmental Health Perspectives 2007;115(1):138-145. Polakowski L. Obster Gynecol 2009 Aug;114(2, Part 1):318-325. Plichart M et al. Eur. Journ of cancer prevention 2008;17(4): 376-383. Jensen CD et al. Cancer Causes and Control 2004; 18: 559-570. Kwan ML et al. Public Health Rep. 2009; 124(4): 503-14. Balkova D et al. Akush Ginekol Soffia 2007; 46(6):27-31. Stallings VA Pediatr Blood Cancer 2008; 50:442-444). House SH Nutr. Health, 2009; 20(1): 51-67. Proefschrift L. Pellis Wageningen 2006: Folate metabolism in the humon colon.

27