Geschillen tussen aandeelhouders Contrast law seminars – 7 mei 2015
Robbie Tas Advocaat te Brussel/Leuven (intui) Docent Vennootschapsrecht KU Leuven
Inleiding •
Geschillen in vennootschappen: kwantitatief zeer belangrijk, en vaak zeer ingrijpend, zowel op menselijk als op financieel vlak en mbt werking onderneming
•
Ganse plejade aan gerechtelijke en buitengerechtelijke actiemiddelen, in verschillende gradaties
•
Belang van dossieropbouw en bepalen strategie (veronderstelt kennis van mogelijke uitkomsten): - Strategie: Wat is het te bereiken doel ? Welke middelen hebben we om dat doel te bereiken ? Waar moeten we op letten – wat mogen we zeker niet doen? - Dossieropbouw: Groot belang eerste correspondentie (vnl. tussen partijen zelf) Het is niet omdat je iets kan doen, dat je het ook moet doen (wees redelijk!)
Overzicht Vooraf: enkele tips mbt dossieropbouw
1. Conventionele mechanismen voor regeling geschillen 2. De wettelijke geschillenregeling
3. De gerechtelijke ontbinding 4. Casus BFF: advies Mark Suikerberg
Vooraf: enkele tips mbt dossieropbouw •
•
Formalisering besluitvorming (vergadering volgens het boekje) bij conflicten: -
Cfr. formele oproeping AV na voorafgaande vergadering RvB, oproeping door bevoegde orgaan (desnoods na vraag adh. > 20%), alle vergaderingsgerechtigden (incl. bestuur, commissaris) uitnodigen enz.
-
Opletten voor valsheid in geschrifte (antidatering notulen of opmaken notulen van vergadering die niet heeft plaatsgevonden)!
-
Evt. schriftelijke algemene vergadering mogelijk (mits unanimiteit)
Verloop algemene vergadering of RvB: aanwezigheid derden (boekhouder, advocaat, deurwaarder…) mogelijk ? -
Meerderheid: enkel mits toelating bij meerderheidsbeslissing
-
Minderheid: altijd recht op bijstand advocaat
-
Hoe dan ook: recht op bijstand indien rechten van verdediging aan de orde (b.v. uitsluiting in coöperatieve venn.)
-
Iedereen gelijk voor de wet
Vooraf: enkele tips mbt dossieropbouw • Bewijs verloop algemene vergadering/RvB: notulen
- Best notulen terplaatse opstellen en laten tekenen - Evt. aanwezigheid gerechtsdeurwaarder
- Evt. vergadering voor notaris houden - Evt. onmiddellijk na vergadering eigen verslag doorsturen
- Eigen verklaringen: evt. vooraf meedelen en laten aanhechten aan notulen
Vooraf: enkele tips mbt dossieropbouw •
Opletten voor communicatie per e-mail: bewijswaarde! – evenwaardig aan brief (b.v. per e-mail voorstel doen tot overname aandelen…)
•
“Ongeoorloofd verkregen bewijs” - B.v. Opnemen gesprekken (b.v. met smartphone) - B.v. Onrechtmatig verkregen e-mails - Quid gebruik als bewijsmiddel ?
•
Cfr. Antigoonrechtspraak H.v.Cass. in burgerlijke zaken (o.m. Cass. 10-03-2008): - principieel recht op bewijs - ongeoorloofd verkregen bewijs kan toch gebruikt worden, tenzij: op straffe van nietigheid voorgeschreven vorm (zelden) betrouwbaarheid bewijsmiddel aangetast door wijze van verkrijging recht op eerlijk proces komt in gedrang (geen tegenspraak mogelijk) - sommige rechtspraak sluit onrechtmatig verkregen bewijs toch uit, andere niet
1. Conventionele mechanismen voor regeling van geschillen • Clausules over conflictenbeslechting in statuten of adhs-ok
• Geldigheid voorafgaande afspraken <> dwingend karakter geschillenregeling • Vaakst voorkomende mechanismen (cfr. uiteenzetting J. Stevens): - Beslissing aan een derde overlaten (evt. bemiddeling) - Wipaandeel / wipbestuurder - Optieregeling (evt. gekoppeld aan good leaver/bad leaver) - Shootout-clausules
1. Conventionele mechanismen - opties • Vaak opties (put/call) in adhs-okn, gekoppeld aan specifieke omstandigheden (al dan niet conflictsituatie) • Ook zgn. “Amerikaanse clausules” (Texas shoot out, Russische roulette, Siciliaanse/Mexicaanse clausule…) - “équilibre de la terreur” - weinig effectief toegepast, vooral incentive voor onderhandelingen owv onzekere uitkomst - clausules gaan uit van volledig symmetrische situatie: zelden het geval
1. Conventionele mechanismen – opties • Omstandigheden waarin optie kan worden uitgeoefend: - Adh. niet langer operationeel actief in vennootschap - Ernstige tekortkoming aan verplichtingen - Faillissement/vereffening/onvermogen adh. - Ernstig en duurzaam conflict / patstelling • Prijsbepaling optie vaak afhankelijk van reden uitoefening: good leaver/bad leaver • Rechtsleer gaat doorgaans uit van geldigheid opties, maar misschien minder evident dan men denkt?
1. Geldigheid voorafgaande afspraken <> dwingend karakter geschillenregeling • Clausules mbt alternatieve conflictbeslechting principieel geldig, maar geen beletsel instellen geschillenregeling (geen ontvankelijkheidsvereiste – beoordelingselement gegronde reden) • Geldt dwingend karakter ook voor prijsbepalingsclausules? -
Indien niet specifiek voor geschillenregeling (b.v. voorkooprecht): hooguit feitelijk beoordelingselement Indien wel specifiek voor geschillenregeling: rechtspraak verdeeld (meerderheid rechtsleer: bindend) O.i. genuanceerd bekijken (door partijen gekozen opties respecteren, maar toetsen of nog verantwoord)
• Dwingend karakter geen beletsel voor clausules mbt bijkomende gevolgen geschillenregeling (bv. niet-concurrentieregeling, bevrijding zekerheden …)
1. Conventionele invulling “gegronde redenen” / good leaver-bad leaver • Optie in adhs-ok, gekoppeld aan specifieke omstandigheden
• Uitoefening optie in omstandigheden die geen gegronde reden uitmaken strijdig met dwingend karakter geschillenregeling ? - Nee: is nu eenmaal essentie optie (bevestigd door Voorz. Kh. Hasselt, 7-06-2013, en Antwerpen 15-01-2015, onuitg.) - Maar: rechter kan toch toetsen of toepassingsvoorwaarden niet zijn gemanipuleerd
1. Conventionele invulling “gegronde redenen” / good leaver-bad leaver • Kan adh. nog vordering uittreding/uitsluiting instellen indien voorwaarden optie zijn vervuld ? - Principieel wel - cfr. Voorz. Kh. Leuven 22-05-2007 - Rechter behoudt toetsingsmogelijkheid, ook qua prijs - Geldt in het bijzonder voor “bad leaver clausules” (cfr. hoger mbt bindend karakter prijsbepalingsclausules)
2. De wettelijke geschillenregeling • Algemeen
• Beperkte bevoegdheid Voorz. Kh. • Gegronde reden
• Prijsbepaling
2. De wettelijke geschillenregeling algemeen •
Regeling geschil door verwijdering adh. (vennootschapsrechtelijke echtscheiding) – in NV en BVBA (niet-publiek) – alternatief voor gerechtelijke ontbinding (drastischer sanctie)
•
Gedwongen overdracht (uitsluiting): eiser heeft min. 30% stemmen (of 20% indien nog andere effecten)
•
Gedwongen overname (uittreding)
•
Gegronde reden vereist (cfr. wettige reden voor gerechtelijke ontbinding)
•
Procedure zoals in kort geding, Voorz. Kh.
•
Populairste vennootschapsprocedure – kwantitatief succesvol: leidt tot definitieve oplossing geschil
2. De wettelijke geschillenregeling algemeen • Wel aantal pijnpunten: - Onzekerheid over uitkomst procedure op zich - Onvoorspelbaarheid prijsbepaling + betalingsmodaliteiten - Geen mogelijkheid aanverwante problemen te regelen <> afspraken bij vrijwillige overname aandelen: Garanties mbt lijken in de kast Beëindiging zekerheden door verkoper Terugbetaling rekening-courant verkoper Niet-concurrentiebeding verkoper Evt. schadevergoedingen – correctie hangende procedures
• Evt. op te lossen via conventionele/statutaire clausules (hoger)
2. De wettelijke geschillenregeling – algemeen: dwingend recht • Regels inzake uitsluiting/uittreding van dwingend recht: - Aandeelhouder kan vooraf geen afstand doen van recht om vordering in te stellen - Nietigheid clausules die toepassing wettelijke regeling beperken of uitsluiten - Nietigheid clausules die drempels opleggen of begrip “gegronde reden” beperken • Wel vatbaar voor arbitrage (restrictief geïnterpreteerd) • Conventioneel conflictbeslechtingsmechanisme principieel wel mogelijk (maar slechts indien zinvol – geen onontvankelijkheid)
2. De wettelijke geschillenregeling algemeen • Subsidiair karakter: - Enkel mogelijk indien geschil niet kan worden opgelost met minder ingrijpende actiemiddelen - Dwz in principe eerst naleving statutaire/conventionele procedures voor verzoening/bemiddeling – tenzij duidelijk dat dit niet zinvol is (rechtspraak is terzake vrij soepel!) - Anderzijds minder ingrijpend dan gerechtelijke ontbinding
2. De wettelijke geschillenregeling algemeen • Verhouding tot ontbinding: - Normaal geniet uittreding/uitsluiting voorkeur, wegens voortbestaan venn. - Maar bij wederzijdse vorderingen tot uittreding: niemand wil venn. verderzetten, dan voorkeur voor ontbinding
2. De wettelijke geschillenregeling beperkte bevoegdheid Voorz. Kh. • Strikt beperkt tot vordering uitsluiting/uittreding
• Niet: gedwongen uitvoering overeenkomst overdracht aandelen • Wel bevoegd mbt geschillen die ontvankelijkheid raken (b.v. betwisting hoedanigheid adh.) • Ook bijzondere bevoegdheden mbt toepassing overdrachtsbeperkingen
2. De wettelijke geschillenregeling beperkte bevoegdheid Voorz. Kh. •
Niet bevoegd voor randproblemen: - Terugbetaling RC - Vrijgave zekerheden - Toepassing niet-concurrentiebeding - …
•
Cass. 19-02-2009: kan ook geen schadevergoeding toekennen
•
Uiteraard ook geen andere maatregelen (deskundigenonderzoek, gerechtelijke ontbinding…)
•
Evt. beroep op regels Ger.W. inzake samenhang (maar rechtspraak stelt zich afwijzend op)
2. De wettelijke geschillenregeling – voorlopige maatregelen •
Rechter kan voorlopige maatregelen opleggen in afwachting van vonnis ten gronde (via apart kortgeding of in het kader van procedure zelf: art. 19, lid 3 Ger.W.)
•
B.v. schorsing rechten verbonden aan de aandelen
•
B.v. opheffing wettelijk vervreemdings-/bezwaringsverbod over te dragen aandelen
•
B.v. tijdelijk ontslagverbod bestuurder/zaakvoerder
•
B.v. tijdelijk verbod bepaalde beslissingen te nemen
•
Vraag of ook aan de vennootschap zelf maatregelen kunnen worden opgelegd ? (Gent 30 juni 2014: nee – maar discussie mogelijk)
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden •
Vereist voor beide procedures
•
“Van aandeelhouder kan in redelijkheid niet worden verwacht dat hij een bepaalde aandeelhouder nog duldt (uitsluiting) of dat hij nog aandeelhouder blijft (uittreding)”
•
Concrete invulling verschilt enigszins: - Uitsluiting: objectieve situatie - vennootschapsbelang staat voorop - Uittreding: individueel belang adh., meer sanctionerend karakter (“fout”)
•
Evolutie rechtspraak: onderscheid vervaagt: - Geen fout vereist (zelfs toerekenbaarheid ter discussie) - Toenemend belang “duurzame onenigheid” (vgl. schuldloze vennootschapsechtscheiding)
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden • In principe moet gegronde reden zich situeren op aandeelhoudersniveau • Handelingen op bestuursniveau kunnen wel meespelen, maar volstaan in de regel niet • Verstoorde relatie buiten venn. (b.v. igv (v)echtscheiding) kan ook meespelen, maar invloed op werking venn. aan te tonen • Cass. 28-11-2011: ook feiten die geen rechtstreeks verband houden met venn. waarin uittreding wordt gevorderd, kunnen gegronde reden vormen (nl. feiten in andere venn. met zelfde aandeelhouders) > dan ook conflict op bestuursniveau, igv echtscheiding…
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden • Klassieke indeling gegronde redenen:
- Misbruik van meerderheid of minderheid - Ernstige tekortkoming vennoot
- Duurzame en ernstige onenigheid tussen vennoten
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden • Misbruik van meerderheid/minderheid:
- ongerechtvaardigd ontslag bestuurder/zaakvoerder - niet-respecteren rechten minderheid - doelbewuste benoeming commissaris om controlerecht onmogelijk te maken - systematisch niet-uitkeren dividenden - blokkering kapitaalverhoging door minderheid - …
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden • Ernstige tekortkoming vennoot
- Niet-nakomen afnameverplichting <> belang venn. - Eenzijdige opzegging belangrijk contract met venn. - Weigering te goeder trouw overnamegesprekken verder te zetten - Ontwikkelen van concurrerende activiteiten - Schending regels belangenconflicten - Niet-respecteren afspraken statuten of adhs. overeenkomst - …
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden •
Ernstige en duurzame onenigheid - Is dé gegronde reden bij uitstek geworden - Cass. 19 februari 2009: Uittreding lost conflicten op die vennootschapsbelang/ ondernemingscontinuïteit in gevaar brengen of ernstige onenigheid vennoten Geen bewijs van fout nodig in hoofde van verweerder - Cass. 16 maart 2009: Van vennoot die overname vordert kan niet in redelijkheid worden verlangd dat hij nog vennoot blijft Impliceert niet steeds foutieve gedraging die specifiek toerekenbaar is aan verwerende vennoot en waaraan eisende vennoot vreemd is
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden Besluit:
• Verschil inzake invulling gegronde reden vervaagt • Voor geen van beide procedures is fout vereist (cfr. ernstige en duurzame onenigheid) • Vereiste van “toerekenbaarheid” lijkt weg te vallen – ook eisende vennoot mag boter op het hoofd hebben
2. De wettelijke geschillenregeling – gegronde reden • Opletten voor dossieropbouw:
-
B.v. ontslag bestuurder B.v. eenzijdig beslissingen doorduwen B.v. geen rekening houden met rechten andere adhs. B.v. aanstelling commissaris om controlerecht te fnuiken B.v. expliciete formulering intentie om adn. te kopen of te verkopen
2. Prijs van de aandelen – peildatum •
Prijs aandelen is cruciaal – geen mogelijkheid vordering alsnog in te trekken
•
Rechter bepaalt prijs, meestal na advies deskundige
•
Tijdstip van waardering: peildatum
•
Klassiek drie courante peildata: - Ontstaan gegronde redenen - Datum dagvaarding - Datum vonnis
•
Evt. toepassing minderheidsdécote
2. Prijs van de aandelen - peildatum • Keuze peildatum: laat toe om rekening te houden met concrete omstandigheden en billijkheid (<> oneigenlijke schadevergoeding) • Opdracht deskundige: kan ook rekening houden met invloed gegronde reden op de waarde • Bepaalde strekking: kritiek op peildatum als middel om schadevergoeding toe te kennen (cfr. Cass. rechtspraak)
2. Prijs van de aandelen - peildatum • Cass. 9 december 2010 (uitsluiting): - Aandelen moeten worden gewaardeerd ttv overdracht - Bij waardering geen rekening houden met gevolgen van gedragingen partijen/houding igv procedure • Cass. 5 oktober 2012 (uittreding): - Aandelen te waarderen op tijdstip van overdracht, want dan ontstaat recht op de prijs - Abstractie maken van invloed gedragingen partijen + manipulatie prijs tijdens procedure - Toch nog opening in concreto: in casu mocht het Hof van Beroep de peildatum zetten op datum inleiding geschil
2. Prijs van de aandelen - peildatum • Rechtspraak na Cass. 5 oktober 2012: inzake uittreding is datum overdracht het uitgangspunt, maar afwijking mogelijk mits goede motivering • Opmerking: “abstractie maken van invloed gegronde redenen resp. houding partijen als gevolg van procedure”: wordt schijnbaar in 2 verschillende betekenissen gebruikt: - Verbod om werkelijke waarde te corrigeren (Cass. 2010, uitsluiting) - Verplichting om werkelijke waarde te corrigeren (Cass. 2012, uittreding)
2. Prijs van de aandelen - peildatum • Cass. 21 februari 2014: “abstractie maken van” betekent ook bij uitsluiting “wegdenken fout” voor waardebepaling • Cass. 20 februari 2015 (uittreding): - Abstractie maken van invloed gegronde redenen/gedragingen partijen houdt verplichting in invloed (in concreto) op waarde buiten beschouwing te laten - Kan ook leiden tot andere peildatum, b.v. datum ontstaan verstoorde verstandhouding igv echtscheiding • Besluit: flexibele peildatum is helemaal terug (van nooit weggeweest)
2. Prijs van de aandelen – minderheidsdécote - illiquiditeitsdécote • Toepassing minderheidsdécote ? Twee strekkingen in rechtspraak:
- Eerste strekking: minderheidsdécote zou onbillijk zijn, zeker indien uittreding wegens misbruik van meerderheid - Tweede strekking: minderheidsdécote is objectief element bij economische waardering (cfr. analogie met vrije overdracht op de markt) – in de praktijk 15 à 25%, ifv omvang participatie (<> 25% stemrechten) - Meerderheid neigt naar niet-toepassing minderheidsdécote • Illiquiditeitsdécote ?
3. De gerechtelijke ontbinding • Vooraf: eenzijdige ontbindingsmogelijkheid in sommige vennootschapstypes: art. 39, 5° W.Venn. • Toepassing van gemeenrechtelijke principe van eenzijdige opzeggingsmogelijkheid contract onbepaalde duur • Niet voor vennootschappen aangegaan voor bepaalde duur (artt. 43 en 45 W.Venn.: enkel ontbinding om wettige redenen mogelijk) • Niet voor volkomen rechtspersonen (NV-BVBA-CVBA) en CVOA • Niet indien uitgesloten in de statuten (verblijvingsbeding) • Opzegging tav andere vennoten (of vennootschap indien rechtspersoonlijkheid) • Te goeder trouw en niet ontijdig (art. 43-44 W.Venn.)
3. De gerechtelijke ontbinding • Ontbinding om wettige redenen:
- Geldt in alle venn. vormen, van onbepaalde of bepaalde duur - Wettige reden: “om het even welke omstandigheid die haar
oorsprong vindt in het vennootschapscontract of in de werking van de vennootschap waardoor de verwezenlijking van het vennootschapsdoel onherroepelijk wordt verhinderd, zodat men van de vennoten redelijkerwijze niet meer kan vereisen dat zij de vennootschap verderzetten”
3. De gerechtelijke ontbinding • Ontbinding om wettige redenen: - Vgl. gegronde reden uittreding/uitsluiting - Misbruik meerderheid/minderheid – zwaarwichtige wanprestatie vennoot – ernstige en duurzame onenigheid…
- Subsidair karakter: “ultimum remedium” (ultieme oplossing) - Kan drukkingsmiddel zijn (“atoombom”) - Vordering instellen tegen vennootschap + evt. vennoten die aan basis wettige reden liggen
3. De gerechtelijke ontbinding • Daling netto-actief beneden bepaalde minimumgrens
- Aanvulling op alarmbelprocedure (artt. 333, 432 en 634 W.Venn.) - Netto-actief daalt beneden minimumbedrag te volstorten kapitaal (absolute drempel) - Elke belanghebbende kan ontbinding vorderen Ook concurrent Ook openbaar ministerie, indien openbare orde in het gedrang - Rechtbank kan regularisatietermijn toekennen
4. Casus BFF – advies Mark Suikerberg (i) Bepalen doelstellingen: - B.v. exit Danny Winkelvos vóór toetreding nieuwe partners - B.v. ongestoord kunnen overgaan tot IPO/verkoop/fusie… zonder dat Danny Winkelvos blok aan been is - B.v. absolute zekerheid hebben over statuut IP - B.v. vermijden inmenging Danny Winkelvos (pottenkijker) - B.v. vermijden aanslepende gerechtelijke procedures - B.v. vermijden dat Danny Winkelvos als uitvinder concurrerende onderneming kan opstarten
4. Casus BFF – advies Mark Suikerberg (ii) Analyse situatie en risico’s: - Opletten voor gegronde reden (uittredingsvordering): zich redelijk opstellen/(minstens ogenschijnlijk) rechten Danny Winkelvos als aandeelhouder respecteren - Beslissingen inzake verkoop (100%)/fusie vereisen medewerking Danny Winkelvos - Accuut aandeelhoudersconflict/procedure kan doorbraak (aantrekken extern kapitaal) hypothekeren - Gedwongen exit Danny Winkelvos (indien mogelijk) kost tijd en houdt onzekerheden in (o.m. mbt prijs) - Wie heeft rechten op IP ? Quid risico concurrentie DW ?
4. Casus BFF – advies Mark Suikerberg (iii) Mogelijke acties, ifv doelstellingen en analyse: - Afsluiten aandeelhoudersovereenkomst met o.m. volgplicht, niet-concurrentiebeding… (niet enkel minderheid heeft belang bij afsluiten adhs.-ok) - Bijzondere aandacht voor (minstens ogenschijnlijk) respecteren rechten DW – cfr. ook correcte rapportering jaarrekening, formalisering besluitvorming, belangenconflicten…, geen fouten maken - Onderhandelen over minnelijke exit (randvoorwaarden mbt concurrentie, statuut IP enz.)
4. Casus BFF – advies Mark Suikerberg (iii) Mogelijke acties, ifv doelstellingen en analyse: - Evt. aanstellen commissaris: uitsluiten individueel controlerecht (opletten: mogelijke grond voor uittreding indien niet deugdelijk gemotiveerd) - Evt. uitsluiting DW indien gegronde reden: opletten voor duur procedure: principe overdracht kan snel gaan, maar waardebepaling duurt lang (en evt. verkoop of IPO zal ongetwijfeld rol spelen) - evt. minderheidsdécote ? - In eerste fase derde-investeerder laten intreden om DW beneden 25% +1 te laten zakken: b.v. via opheffing voorkeurrecht/inbreng in natura (opgelet: venn. belang!)
VRAGEN STAAT VRIJ ! www.intui.be
[email protected]
016/20.00.25
