Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
GEBED = ORA = UUR EEN KLEINE GESCHIEDENIS VAN HET GREGORIAANS
JACQUES JANSSEN Karolus Magnus, 12 maart 2013
ORA = GEBED • • • • • •
ORA = UUR
GEBED: ad te levavi animam meam (psalm 24) LECTIO DIVINA PSALMEN: verdriet, hoop, blijdschap TEKST: ad te levavi animam meam DECLAMEREN RECITEREN ZINGEN:
• ELK GEBED ZIJN UUR, ELK UUR ZIJN GEBED • INDELING VAN DE DAG, WEEK, JAAR, LEVEN • HEILIGING VAN DE DAG, WEEK, JAAR, LEVEN • ALS JE BIDT/ZINGT WEET JE HOE LAAT HET IS:
A
GETIJDEN: DAG
GETIJDEN: WEEK 24 uur: Metten
21 uur: Completen
ZONDAG
21 uur: Lauden ZATERDAG
MAANDAG
06 uur: Prime
18 uur: Vespers
DINSDAG
VRIJDAG
15 uur: Noon
09 uur: Terts (+mis)
DONDERDAG
WOENSDAG
12 uur: Sext
© Jacques Janssen
1
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
GETIJDEN: JAAR
HEILIGEN DOOR HET JAAR Advent
Allerheiligen Allerzielen
Herfst
Katherina Barbara Winter
Kerstmis
Petrus
Paulus Andreas
Walburga
Jacobus
Caecilia
Driekoningen
Pinksteren
Johannes
Agnes
Laurentius
Lucia
Stephanus
Agatha
Sebastianus
Perpetua Hemelvaart
Lente
Zomer
Vasten
Ambrosius
Walricus
Servatius
Dominicus
Willibrordus Benedictus
Francisus Pasen
Bernardus
Missale Romanum UUR
Pater Jan van Kilsdonk over het Missale Romanum: “Het is een van de grote meesterwerken van de Europese cultuur, net zoals de kathedraal van Chartres dat is. De manier waarop de Joodse bijbel plus het Nieuwe testament, in allerlei repen uiteen worden gesneden en dan in nieuwe verrassende composities weer tot één formulier worden gemaakt, daar is een meesterhand, of daar zijn natuurlijk honderden meesterhanden in werkzaam geweest”.
WEEKDAG
SEIZOEN
DATUM
Ontstaan Gregoriaans: legende
Vox (Auris) Nota
© Jacques Janssen
Gesammtkunstwerk: tijd, religie, theater, muziek, opera, poëzie, epiek
Ontstaan gregoriaans • Teksten: 7e eeuw: notatie <–> auditief geheugen • Teksten met accenten in campo plano: 9e eeuw, de melodie leer men van buiten: viva voce • Guido van Arezzo: de notenbalk, de notennamen, de custos, de sleutels • De kwadraatnotatie maakt polyfonie mogelijk maar overwoekert de neumennotatie: verval gregoriaans 15e/16e eeuw • Contact verloren
2
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Teksten 7e eeuw Het klooster van Corbie vermeldt bij introitus en communio de modus van de psalm! (R-J Hesbert, 1935)
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
Neumen in campo plano Sankt Gallen
Guido van Arezzo
© Jacques Janssen
3
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
© Jacques Janssen
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
4
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
The medieval hexachordal system (c' = Middle C) Mutation 1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Note
Note
e"
ee
d"
dd
la
sol
c"
cc
sol
fa
b'
Solmisation la
♮♮
mi
b♭'
♭♭
a'
aa
la
g'
g
f'
f
fa re
sol
re
ut
fa
ut
e'
e
d'
d
la
sol
re
c'
c
sol
fa
ut
b
♮
b♭
la
mi
mi
mi
♭
fa
a
a
la
mi
re
g
G
sol
re
ut
f
F
fa
ut
e
E
la
d
D
sol
re
c
C
fa
mi
ut
B
B
mi
A
A
re
G
Γ
ut
Neumen op notenbalk BELLELAY
Benozzo Gozzoli (1420-1497), kapel van de Magi, Medici-Ricardi Florence
De tragiek van Guido’s notenbalk
Verval Trente (1545-1563) Medicaea 1614/1615
• Auditief geheugen verwaarloosd: verwend • Neumen niet meer bij dirigent bekend • Polyfonie mogelijk: grote concurrent
© Jacques Janssen
5
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Restauratie gregoriaans Solesmes
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
Dom Prosper Guéranger * 1835: Solesmes * De gerestaureerde kerken missen een ziel * Het herstel van de liturgie * Het herstel van de zang: de noten en de manier van zingen (martelée): gezang van de duivel * Zoek: oude, overeenstemmende varianten
Het team van Guéranger
Jausions en Pothier • Verzamelen oude handschriften • Vergelijken • Theoretische verhandelingen
• Nieuwe zangboeken • De zangpraktijk in Solesmes! • Contact verloren hoe herstellen? Montpellier, MsH 159
Dom Paul Jausions (1834-1870)
Dom Joseph Pothier (1835-1923)
Joseph Pothier Les mélodies grégoriennes 1881
© Jacques Janssen
6
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
Liber Gradualis Pothier 1883
‘Caecilianismus’: Pustet, Regensburg: Vaticana 1871
Pustet Vaticana
Verval gregoriaans • Liber Gradualis
Pustet, Regensburg 1827
?
Pothier Desclée 1883 Desclée Liber Gradualis
Dom André Mocquereau: Paléographie musicale, 1889: de ‘chef’ heeft gelijk ? Pustet, 1827 (Medicaea, 1614)
Liber Gradualis 1883
© Jacques Janssen
7
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
Solesmes 20 september 1901
Motu proprio Pius X, 1903 en 1904 • • • •
Gregoriaans de kerkmuziek bij uitstek Geen licenties meer: eigendom Vaticaan Kiest voor hersteld gregoriaans En voor Solesmes
Angelo de Santi s.j.
Mgr. Carlo Respighi
Wandrille Appuldurcombe (Wight)
JOSEPH POTHIER
ANDRÉ MOCQUEREAU
• • • •
• • • •
De chef Estheticus: deductief Vox (Auris) Voldoende handschriften bestudeerd • Claimt eigendom Liber gradualis • Rithme oratoire
De leerling Empiricus: inductie Nota Nog minstens 50 jaar studie nodig • Eigendom Solesmes (confiscatie?) • Arsis en thesis: biologische grondslag
De Vaticaanse commissie in Appuldurcombe op Wight, september 1904
Pothier versus Solesmes (Mocquereau): de paus en zijn secretaris, de abt en de monnik Oude handschriften
Pothier
Mocquereau
Liber Gradualis 1883
© Jacques Janssen
Graduale editio typica 1908
8
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
We zingen de noten van Pothier
We zingen de noten van Pothier op het ritme van Mocquereau
Op het ritme van Mocquereau
.
.
Intussen in Nederland (Kat, Bank, Jespers, Vernooij) • • • •
Vanuit Middeleeuwen verwaterend gregoriaans Trente 1545-1563 1616 Medicaea: (Opstand) Vanaf 16e-17e eeuw: Concurrentie polyfone muziek 1800: Dubieuze meerstemming muziek: Amsterdamse, Leuvense missen: Tantum ergo op Duitse volkslied • Verbasterd gregoriaans: hard, verhoogde leidtoon: kruiszingen, Amsterdams zingen: abbé Nicolaus Janssen Plat zingen: kerktonen Goeie polyfonie Nicolaus Adrianus Janssen (1808-1898)
Intussen in Nederland (Kat, Bank, Jespers, Vernooij) • • • • • • • •
Vanuit Middeleeuwen verwaterend gregoriaans Trente 1545-1563 1616 Medicaea (Opstand) Vanaf 16e-17e eeuw: Concurrentie polyfone muziek 1800: Dubieuze meerstemming muziek: Amsterdamse, Leuvense missen: Tantum ergo op Duitse volkslied Verbasterd gregoriaans: hard, verhoogde leidtoon: kruiszingen, Amsterdams zingen: abbé Nicolaus Janssen 1880: ‘Caecilianisme’ (modaal gregoriaans – verheven muziek) Pustet, Regensburg 1909: Vaticana Pothier 1919: Solesmes met ritmische tekens
Ward-instituut, 1928
André Mocquereau (1849-1930) Justine Ward (1879-1975) Henri Vullinghs (1883-1945)
Jos Lennards (1899-1986)
© Jacques Janssen
9
Een kleine geschiedenis van het gregoriaans
Karolus Magnus 12 maart 2013, Nijmegen
Eugène Cardine (1905-1988): semiologie Oude handschriften Weer terug naar de neumen en de handschriften Het vergelijken van zeer kleine verschillen in notatie
Pothier
Semiologie nog geen zangpraktijk Het gaat om het uitspreken van de tekst
Joseph Gajard (1885-1972): In een boekje uit 1946 (Grondslagen van het gregoriaans rythme), dat ook in het Nederlands verscheen, lezen wij op p. 9: “de eigenlijk rol van het rythme bestaat hierin, dat het elk der tonen iets van zijn individualiteit ontneemt om ze vervolgens samen te doen opgaan in een grote beweging door een opeenvolging van eenheden die steeds groter en veel omvattender worden, eenheden, die in elkaar grijpen en elkaar aanvullen zodat tenslotte te totale eenheid ontstaat”.
De wraak van Regensburg
Mocquereau
Graduale triplex
Toekomst gregoriaans • Niets ligt helemaal vast: melodie noch ritmiek: Mocquereau: “elke uniforme vastlegging van het gregoriaans vermindert de kracht van de gregoriaanse traditie” • Nota: Inspectie neumen, c. q. overnemen interpretatie (Graduale novum) • Uitvoering en uitspraak : afhankelijk van “smaak, sensibiliteit en cultuur” • De betekenis van het gregoriaans: kerk of concert?
www. Karolus-Magnus.nl Met oude gezangen nieuwe perspectieven zoeken Berne, 25 maart 2013 20.00 uur
© Jacques Janssen
10
