Fonetische variatie bij de C3-handvorm in de Vlaamse Gebarentaal

Fonetische variatie bij de C3-handvorm in de Vlaamse Gebarentaal 2010-2011

Tom Decoster

Promotor: Prof. Mieke Van Herreweghe

Inhoudstafel Voorwoord ............................................................................................................................... 1.

Inleiding ......................................................................................................................... 1

2.

Afspraken en terminologie ............................................................................................. 4

3.

Literatuuroverzicht ......................................................................................................... 5 3.1

Inleiding .................................................................................................................. 5

3.2

De lexicale situatie van VGT..................................................................................... 5

3.3

Verwantschap VGT en ASL ....................................................................................... 6

3.4

Fonologische modellen ............................................................................................ 8

3.4.1

Dependentiemodel ........................................................................................... 8

3.4.2

Hand Tiermodel .............................................................................................. 11

3.4.3

Verschillen tussen het Hand Tiermodel en het dependentiemodel .................. 14

3.5

Wat is taalvariatie? ................................................................................................. 15

3.5.1 3.6

Onderzoek naar variatie in andere gebarentalen.................................................... 18

3.6.1

Fonologische processen ................................................................................. 18

3.6.2

Variatie bij het gebaar DEAF ........................................................................... 19

3.6.3

Variatie bij de 1-handvorm............................................................................. 20

3.6.4

Pinky extension in ASL.................................................................................... 23

3.6.5

Variatie bij NGT ‘ZEGGEN’ ............................................................................... 24

3.7

Conclusie literatuuroverzicht en verwachtingen..................................................... 25

3.7.1

Algemeen ....................................................................................................... 25

3.7.2

Linguïstische factoren .................................................................................... 26

3.7.2.1 3.7.3 4.

5.

Factoren die variatie beïnvloeden ................................................................... 16

Actieve en passieve handvormen en tweehandige gebaren ......................... 26 Sociale factoren .............................................................................................. 27

Problemen bij het onderzoek ........................................................................................ 29 4.1

De taalsituatie van VGT.......................................................................................... 29

4.2

Gevaar van persoonlijke variatie ............................................................................ 29

Methodologie ............................................................................................................... 31 5.1

Kwalitatief vs kwantitatief ...................................................................................... 31

5.2

Op zoek naar de citeervorm................................................................................... 31

5.2.1 5.3

Uitsluiten van data uit de analyse .......................................................................... 35

5.4

Fonologisch of fonetisch? ...................................................................................... 35

5.5

Coderen van handvormen ...................................................................................... 35

5.5.1 5.5.1.1

Handvormen C23” en C23”” ............................................................................ 36 C3, C1’ of C23? ........................................................................................... 37

5.6

De linguïstische variabele ...................................................................................... 37

5.7

Afbakenen van de C3-handvorm ........................................................................... 38

5.7.1

Vingerselectie ................................................................................................. 38

5.7.2

Vingerconfiguratie .......................................................................................... 38

5.8

Modelkeuze ........................................................................................................... 39

5.9

Data....................................................................................................................... 40

5.9.1

Selectie van data............................................................................................. 40

5.9.2

Uitlokkingsmateriaal ....................................................................................... 42

5.9.3

Opname van de data....................................................................................... 42

5.9.4

Analyse van de data ........................................................................................ 43

5.9.4.1

Analyseren van werkwoordelijke constructies ............................................. 45

5.9.4.2

Analyseren van de fonetische omgeving ..................................................... 46

5.9.5 6.

Citeervorm van werkwoordelijke constructies? ............................................... 34

Identiteit van de informanten ......................................................................... 47

Resultaten .................................................................................................................... 48 6.1

Waargenomen handvormen ................................................................................... 49

6.2

Actieve, passieve hand en tweehandige gebaren ................................................... 50

6.3

Invloed van regionale afkomst ............................................................................... 50

6.4

Invloed van geslacht .............................................................................................. 51

6.5

Invloed van leeftijd ................................................................................................ 52

6.6

Grammaticale categorie ......................................................................................... 52

6.6.1 6.7

F-handvormen enkel bij wg1 .......................................................................... 53

Invloed van de fonetische omgeving ...................................................................... 55

6.7.1

Invloed van fonetische omgeving op de positie van de duim van C2-

handvormen ................................................................................................................. 55 6.7.2

Status van de pink .......................................................................................... 56

7.

6.7.3

Assimilatie als verklaringsmodel voor enkele afwijkende handvormen ........... 58

6.7.4

Variatie: enkele interessante casussen ............................................................ 63

Discussie ...................................................................................................................... 67 7.1

Algemeen .............................................................................................................. 67

7.1.1

Opvallend veel C1’-handvormen .................................................................... 68

7.2

Sociale factoren ..................................................................................................... 68

7.3

Linguïstische factoren............................................................................................ 69

7.3.1

Grammaticale categorie .................................................................................. 69

7.3.2

Fonetische omgeving...................................................................................... 69

7.4

Weergave van de C23””-handvorm in het dependentiemodel................................. 70

8.

Besluit .......................................................................................................................... 71

9.

Bibliografie ................................................................................................................... 73

10.

Bijlagen ..................................................................................................................... 76

10.1

Bijlage 1 ............................................................................................................. 76

10.2

Bijlage 2 ............................................................................................................. 79

Voorwoord Een thesis schrijven is een werk van lange adem, dat veel stress en frustratie met zich meebrengt, maar dat uiteindelijk ook wel voor veel voldoening zorgt, als die pagina’s uit de printer rollen. Bovendien kan het - als je een leuk onderwerp kiest - natuurlijk ook behoorlijk interessant zijn. Gelukkig stond ik er niet (helemaal) alleen voor. Eerst en vooral wil ik mijn promotor, professor Van Herreweghe, bedanken. Hoewel ik haar eigenlijk veel te weinig geconsulteerd heb – geheel door mijn eigen fout – gaf haar beschikbaarheid en het besef dat ik altijd welkom was, toch steeds een veilig gevoel, vooral gezien de verhalen die ik over sommige andere promotoren opgevangen heb. Zij introduceerde mij ook in de wondere wereld van de gebarentaalkunde, waardoor ik mijn blik op het begrip taal kon verruimen. Verder wil ik ook Isabelle en Evie van het VGTC bedanken omdat ik data uit hun corpus mocht gebruiken, en voor het contacteren van de informanten. Ook de informanten zelf, die de toestemming gaven om hun data te mogen gebruiken, verdienen uiteraard een welgemeende dankjewel – zonder hen was dit onderzoek immers onmogelijk geweest. Verder bedank ik ook graag mijn vader, die mij de kans gaf om te studeren en mij de keuze liet om te studeren wat ik wilde en mijn vriendin, Jorien, voor het gezelschap en de morele steun.

Tom Decoster

Fonetische variatie bij de C3-hanvorm in VGT

1. Inleiding Iedereen spreekt anders, en dat is altijd zo geweest. Sinds de tweede helft van de 20ste eeuw heeft ook de Westerse academische wereld dit opgemerkt en werd sociolinguïstiek een populaire discipline. Vooral William Labov en zijn pionierswerk The Social Stratification of English in New York City uit 1966 worden vaak aangehaald als belangrijke invloedsfactoren op de sociolinguïstiek. Rond diezelfde periode kwam ook het gebarentaalonderzoek op gang in de Verenigde Staten, vooral dankzij het werk van William Stokoe. In 1960 bewijst hij met zijn

Sign Language Structure: An Outline of the Visual Communication Systems of the American Deaf voor het eerst dat de Amerikaanse Gebarentaal (ASL 1) net zoals gesproken talen systematisch

opgebouwd

is

uit

betekenisloze

bouwstenen.

Ondertussen

is

het

gebarentaalonderzoek in de Verenigde Staten al vergevorderd, en is er zelfs een universiteit voor doven waar ASL als voertaal wordt gebruikt. Ook naar fonologische variatie, de specifiekere vorm van sociolinguïstiek die ook in dit werk centraal zal staan, is al heel wat onderzoek gebeurd. In Vlaanderen is de situatie heel anders. Naar de Vlaamse Gebarentaal (VGT) is nog maar heel weinig onderzoek verricht en er is dan ook nog heel weinig bekend over VGT. Enkele dagen geleden sprak ik nog met een mede-masterstudent Taal- en Letterkunde die er nog nooit bij stil had gestaan dat gebarentalen ook een fonologie hebben. Pas in de jaren ’90 gaat het gebarentaalonderzoek in Vlaanderen echt van start met enkele grootschalige onderzoeken, waaruit onder meer het grammaticaboek Grammaticale aspecten van de Vlaams-Belgische

gebarentaal uit voortkwam. Ondertussen groeit de interesse in VGT gestaag, en onlangs nog stond VGT nationaal in de belangstelling vanwege de viering van de vijfjarige officiële erkenning. Toen ik begon met dit project begon, had ik de intentie om onderzoek naar assimilatie te doen en hoopte ik dat het mogelijk zou zijn enkele assimilatieregels in VGT te ontdekken. Een onderzoek uit 2002 van Bayley, Lucas en Rose naar fonologische variatie in de 1handvorm deed mij echter van koers wijzigen. Zij ontdekten immers dat naast de fonologische omgeving van gebaren, ook andere linguïstische en sociale factoren een invloed uitoefenen op variatie bij de 1-handvorm. Zo bleek bijvoorbeeld dat de grammaticale categorie van een gebaar meer invloed uitoefent op de variatie dan de fonologische omgeving van dit gebaar. In ASL worden wijsgebaren bijvoorbeeld veel minder vaak met de

1

American Sign Language 1

Tom Decoster


citeervorm geproduceerd dan substantieven en werkwoorden. Ook sociale factoren als leeftijd, regionale afkomst hadden duidelijk een invloed op de variatie van de 1-handvorm. Sindsdien ben ik ervan overtuigd dat het nuttig is om eerst onderzoek te doen naar fonologische variatie in het algemeen, vooraleer onderzoek naar assimilatie, wat immers een heel specifieke vorm van fonologische variatie is, op te starten. Het is namelijk mogelijk dat er variatie vastgesteld wordt die veroorzaakt wordt door sociale factoren of nietfonologische linguïstische factoren, maar die zich toevallig in een identieke fonologische omgeving bevindt waardoor de variatie ook vanuit assimilatie zou kunnen worden verklaard. Zo bestaat het gevaar dat foute assimilatieregels opgesteld worden. Naar analogie van het werk van Bayley, Lucas en Rose uit 2002, ben ik op zoek gegaan naar linguïstische en sociale factoren die variatie op de C3-handvorm2 beïnvloeden. Als corpus heb ik gebruik gemaakt van beeldmateriaal van het VGTC dat opgenomen werd in het kader van een onderzoek naar meervoudsvorming. Hierin vertellen de informanten het verhaal van twee korte filmpjes na. De beschrijvingen van de twee filmpjes door negen informanten leverden in totaal 28 minuten en 12 seconden beeldmateriaal op, waar in totaal 618 tokens van de C3-handvormvariabele in voorkwamen. Na uitsluiting van een aantal tokens bleven daar nog 588 van over. Deze 588 tokens heb ik onderworpen aan statistische analyses om de invloed van sociale factoren als leeftijd, geslacht en regionale afkomst en linguïstische factoren als de grammaticale categorie en de fonologische omgeving te bepalen. In tegenstelling tot Bayley, Lucas en Rose onderzoek ik variatie op fonetisch niveau en niet op fonologisch niveau. Het dependentiemodel dat ik als fonologisch model gebruik, hanteert immers een strikt fonologische aanpak, en weert dus zoveel mogelijk informatie uit de fonologie. Hierdoor deelt het dependentiemodel enkele handvormen die in het onderzoek van Bayley, Lucas en Rose als fonologisch contrastief met de 1-handvormen werden beschouwd, in als fonetische realisaties van de 1-handvorm. Om de resultaten uit VGT te vergelijken met die van ASL, houd ik er dus rekening mee dat er andere parameters gebruikt worden. In paragraaf 2 overloop ik enkele termen die in dit onderzoek aan bod zullen komen en geef ik wat uitleg bij de bijlagen. In paragraaf 3 geef ik een overzicht van de al bestaande literatuur. Daarin komt onder andere een overzicht van de lexicale situatie van VGT en omdat dit onderzoek sterk geïnspireerd is op onderzoeksresultaten uit ASL, zeg ik ook iets over de verwantschapsrelatie tussen VGT, ASL en de verhouding van de twee talen tot de

2

In tegenstelling tot Bayley, Lucas en Rose zal ik variatie op een fonetisch en niet op een fonologisch

niveau onderzoeken. Een motivatie van deze keuze komt aan bod in paragraaf 5.4. Ik spreek dus

normaal gezien niet over de 1-handvorm, omdat die term verwijst naar een fonologische categorie,

maar gebruik handvormcodes die verwijzen naar fonetische handvormen. Bijlage 1 bevat een tabel met handvormcodes, maar daar geef ik wat meer uitleg over in paragraaf 2.

2

Tom Decoster


oud-Franse gebarentaal. In deze paragraaf beschrijf ik ook twee fonologische modellen en vergelijk ik de manier waarop deze modellen de handconfiguratie indelen. Daarna ga ik wat dieper in op mogelijke factoren die variatie beïnvloeden en om af te sluiten bespreek ik enkele onderzoeken naar fonologische en fonetische variatie in ASL en NGT, omdat er in VGT nog geen onderzoek naar fonologische of fonetische variatie verricht is. In paragraaf 4 bespreek ik enkele problemen die dit onderzoek bemoeilijken en in paragraaf vijf licht ik enkele methodologische keuzes die ik gemaakt heb toe. Dit betreft vooral keuzes met betrekking tot de indeling van de handvormen, het fonologische model dat ik zal gebruiken en keuzes met betrekking tot de selectie en analyse van de data. In paragraaf 6 stel ik de resultaten van dit onderzoek voor. Hierin geef ik een overzicht en distributie van de waargenomen handvormen, en ga ik na of sociale factoren als regionale afkomst, geslacht en leeftijd een invloed uitoefenen op de fonetische variatie. Ook de invloed van linguïstische factoren als de grammaticale categorie en de fonetische omgeving worden onderzocht. In deze paragraaf probeer ik voor enkele onverwachte handvormen een verklaring te zoeken vanuit assimilatie en bespreek ik nog enkele casussen van een aantal wwc’s die opvallende variatie vertonen. In paragraaf 7 bespreek ik enkele implicaties van de vastgestelde resultaten en in paragraaf 8 zet ik de belangrijkste zaken van dit onderzoek nog eens op een rijtje.

3

Tom Decoster


2. Afspraken en terminologie In de literatuur worden twee manieren om de vingergewrichten in te delen gebruikt.

‘Uyechi

(1996:

33-35)

noemt

de

metacarpofalangeale gewrichten de base joints

of

de

basisgewrichten

en

de

interfalangeale de non-base joints of de

niet-basisgewrichten’ (Demey 2005: 41).

De andere manier behandelt de drie gewrichten

apart

wetenschappelijke

en

behoudt

benamingen.

de Afbeelding 1: Terminologie van de vingergewrichten. Het

metacarpofalangeale gewricht (vanaf nu:

MCP-gewricht) komt overeen met het basisgewricht en verbindt het middenhandsbeentje

met het eerste vingerkootje. Het distale interfalangeale gewricht (vanaf nu: DIP-gewricht) en

het proximale interfalangeale gewricht (vanaf nu: PIP-gewricht) vormen samen de interfalangeale of niet-basisgewrichten. De duim heeft geen PIP-gewricht en bestaat dus

enkel uit een MCP-gewricht en een DIP-gewricht. Ik zal gebruik maken van de tweede

methode (zie afbeelding 1).

Voor het aanduiden van handvormen maak ik gebruik van de handvormcodes uit de Table of handshapes van HamNoSys (1989) met aanvullingen van Demey (2005) voor VGT. Deze tabel bevat afbeeldingen van fonetische handvormen en hun bijbehorende codes en ik heb deze tabel ook hier als bijlage 1 toegevoegd. Aan de tabel heb ik twee extra handvormen toegevoegd: de C23”-handvorm en de C23””-handvorm. In paragraaf 5.5.1 geef ik een beschrijving en motivatie van deze handvormen en ga ik dieper in op de naamgeving ervan. Omdat ik zo vaak naar deze codes verwijs, heb ik nog een extra los exemplaar toegevoegd. Deze kan u gebruiken tijdens het lezen, zodat u niet telkens hoeft te bladeren om de codes op te zoeken. Dit extra exemplaar vindt u normaal gezien achteraan in een apart mapje. Normaal gezien zal ik dus niet spreken over de 1-handvorm, maar wel over bijvoorbeeld de C3- of C1-handvorm. De benaming 1-handvorm verwijst immers naar een fonologische categorie die verschillende fonetische handvormen bevat. Wanneer ik dus sporadisch toch over de 1-handvormen spreek, bedoel ik de fonologische categorie waar Demey de handvormen C1’, C2, C3, C5, C6 en C23 onder bundelt (Demey 2005:44). Om verwarring te vermijden, heb ik haar tabel met fonologische handvormen toegevoegd als bijlage 2.

4

Tom Decoster


3. Literatuuroverzicht 3.1

Inleiding

In paragraaf 3.2 ga ik kort in op de lexicale situatie van VGT en in paragraaf 3.3 bespreek ik de verwantschap tussen VGT en ASL en hun historische en contemporaine relatie met de oud-Franse gebarentaal. Paragraaf 3.4 bevat beschrijvingen twee fonologische modellen: het dependentiemodel van Demey (2005) en verschillende versies van het Hand Tiermodel van Sandler en onderzoekt verschillen in de weergave van de handconfiguratie in beide modellen. In paragraaf 3.5 leg ik uit wat taalvariatie precies is en komen een aantal interne en externe factoren aan bod die variatie kunnen beïnvloeden. Omdat er in VGT nog bijna geen onderzoek naar fonetische variatie is verricht, bespreek ik bewust een brede waaier aan mogelijke invloedsfactoren. Van sommige van deze invloedsfactoren, zoals de mate van vermoeidheid of de emotionele staat van de gebaarder, is nog niet duidelijk of ze een invloed hebben op het taalgebruik in gebarentalen, maar ik vermoed dat de meeste factoren die een invloed hebben op het taalgebruik in gesproken talen, ook een invloed zullen hebben op gebarentaalgebruik. Omdat er in VGT nog vrijwel geen onderzoek naar fonologische en fonetische variatie verricht is, bespreek ik in paragraaf 3.6 een aantal onderzoeken naar variatie in andere gebarentalen. Vooral ASL zal een prominente positie innemen omdat er in ASL al relatief veel, maar vooral grootschalig onderzoek gedaan is naar variatie. Een onderzoek van Lucas, Bayley en Valley (2002) naar variatie in de 1-handvorm in ASL, dat een sterke inspiratiebron was voor dit onderzoek komt in deze paragraaf uitgebreid aan bod.

3.2

De lexicale situatie van VGT

In een onderzoek naar de lexicale variatie in VGT stellen De Weerdt et al. vast dat ‘het [...] duidelijk [is] dat er in Vlaanderen vijf verschillende regionale gebarentaalvarianten [...] worden gebruikt’ (2003: 48). Deze varianten beïnvloeden elkaar en tussen de varianten worden er veel gebaren uitgeleend. ‘Uit het onderzoek is ook gebleken dat er momenteel (nog) geen sprake is van een ‘Algemene Vlaamse Gebarentaal’. Maar [...] het [is] ook duidelijk dat er momenteel een spontaan standaardiseringsproces aan de gang is’ (2003: 49). Omdat er nog geen standaardtaal is, en dus ook geen dialecten, spreken we voorlopig van regionale varianten. ‘De lexicale en regionale verschillen [...] zijn immers niet groot genoeg om te kunnen spreken van echte dialecten’ (2003: 50). (De Weerdt et al. 2003) Toch vinden De Weerdt et al. dat het gerechtvaardigd is ‘om te spreken over één Vlaamse Gebarentaal’ (2003:48). Het lexicon vertoont immers veel meer gelijkenissen dan verschillen: ‘voor gemiddeld 72,3% van het opgevraagde lexicon (1401 begrippen) [is er] gelijkaardigheid of verwantschap’ en ‘de lexicale en regionale verschillen zijn niet groot genoeg om te kunnen spreken van echte dialecten (2003: 48, 50). Uit grammaticaal onderzoek blijkt 5

Tom Decoster


bovendien dat de grammaticale structuren weinig verschillen vertonen, maar dat de verschillen zich meestal bevinden op het lexico-grammaticale niveau in plaats van op het morfo-syntactische. (De Weerdt et al. 2003)

3.3

Verwantschap VGT en ASL

ASL en VGT zijn verwant doordat beide talen beïnvloed zijn de oud-Franse gebarentaal. De oorsprong van ASL bevindt zich in het begin van de 19e eeuw bij Alice Cogswell, de dove dochter van een arts uit Nieuw Engeland. In die tijd waren er nog geen dovenscholen, en toen bleek dat Alice op school achter raakte ten opzichte van haar horende leeftijdsgenoten, ging haar vader op zoek naar een oplossing. Hij las over het dovenonderwijs in Europa en verzamelde een groep geldschieters om Thomas Gallaudet – zijn buurman die Alice al privéonderwijs had gegeven – naar Europa te sturen om bij te leren over dovenonderwijs. Na een mislukt

avontuur in Londen en Edinburgh trok

Gallaudet

richting Parijs om de

onderwijsmethode van De l’Epée te leren van abt Sicard, de opvolger van De l’Epée. (Schermer et al. 2000) In tegenstelling tot vele andere dovenleerkrachten uit die tijd was het doel van De l’Epée niet om zijn leerlingen te leren spreken, maar wel om dove kinderen de christelijke leer bij te brengen. Omdat spraakonderwijs heel arbeidsintensief is en maar weinig leerlingen tegelijk aankan, besloot De l’Epée een nieuw systeem uit te werken. Hij beschouwde de gebarentaal die de leerlingen onderling gebruikten wel als een goed communicatiemiddel, maar was er toch van overtuigd dat het tekortkomingen vertoonde. Frans werd in die tijd immers algemeen beschouwd als de beste taal om ideeën weer te geven, zelfs beter dan andere gesproken talen. Zijn gebarensysteem “methodisch gebaren” was dan ook een manier om het Frans in al zijn grammaticale complexiteit om te zetten in de visuele modaliteit met gebaren. Zo werd bijvoorbeeld de Franse woordvolgorde en de geslachtskenmerken van alle woorden behouden. Dit resulteerde uiteindelijk in een enorm complex systeem: ‘[v]oor een Frans gebaar als <donne> (geeft) waren vijf gebaren nodig: één dat aangaf dat het woord een werkwoord was, één dat aangaf dat het de tegenwoordige tijd betrof, één dat aangaf dat het de 3de persoon betrof, één dat aangaf dat het enkelvoud was en tot slot het gebaar GEVEN’ (Schermer et al. 2000: 206). De methode wekte veel belangstelling omdat ze aantoonde dat ook doven volwaardige burgers konden worden. In plaats van beloningen voor zijn goede werk, vroeg De l’Epée ook soms leerkrachten of dove leerlingen uit andere landen om zijn methode verder te verspreiden. (Schermer et al. 2000) In Parijs leerde Gallaudet kreeg les in methodisch gebaren en leerde hij het handalfabet, maar omdat zijn kennis na twee maanden nog onvoldoende was, nam hij Laurent Clerc, de sterleerling van Sicard, mee naar de VS. Onderweg leerde Gallaudet beter methodisch gebaren en begon Clerc Engels te lezen en schrijven. In 1817 werd in Hartford (Connecticut) de American School for the Deaf opgericht, waar een onderwijsmethode gebruikt werd die 6

Tom Decoster


geïnspireerd was op de methode van De l’Epée. Of gewoon het Franse systeem van methodisch gebruikt werd, dan wel of het systeem aangepast werd aan het Engels, is voorlopig nog onduidelijk, maar rond 1830 was deze methode in elk geval al vervangen door de gebarentaal die de leerlingen onderling gebruikten. In 1860 waren er al 26 scholen die allemaal de onderwijsmethode van de American School for the Deaf overnamen. (Trude Schermer et al. 2000) Ook het Vlaamse dovenonderwijs werd sterk beïnvloed door de methode van De l’Epée. De meeste scholen gebruikten bij hun oprichting de methode van De l’Epée of van zijn opvolgers. Zo gebruikte Pierre-Guillaume-Joseph Gosse, de oprichter van de eerste dovenschool in België in Doornik, de methode van De l’Epée als basis van zijn dovenonderwijs. De Luikse dovenschool, opgericht door Jean-Baptise Pouplin, had Joseph Henrion in dienst, een dove leerkracht en een van de beste leerlingen van Sicard. Later zal Henrion meer dan 40 jaar aan het hoofd staan van de school in Luik. De twee nonnen van de Zusters van Liefde die de lessen van de eerste dovenschool voor meisjes in Gent verzorgden, werden opgeleid door Louis de Stoop, die een oud-leerling van de Parijse school was. Zij gebruikten de methode van Salvan, een assistent van Sicard. De broeders van de Gentse jongensschool werden dan weer opgeleid in het doveninstituut in Groningen, dat opgericht was door Henri-Daniel Guyot, die nog door De l’Epée zelf opgeleid was. (Duthoit 2004) ASL en VGT zijn dus onrechtstreeks verwant doordat beide talen beïnvloed werden door de oud-Franse gebarentaal. ‘Approximately 60% of the ASL lexicon is thought to be derived from early 19th century LSF (Woodward, 1978)’ (Cagle 2010: 175). Ook VGT bevat heel wat gebaren die gebaseerd zijn op de oud-Franse gebarentaal. Maar de overeenkomsten zitten misschien wel nog dieper in de grammatica verweven. Demey vat de conclusie van het doctoraats-proefschrift van Filip Loncke als volgt samen: ‘Loncke (1990: 30) besluit dat er voor de BeGT 3 “een zeer grote vergelijkbaarheid [bestaat] met de fonologische dynamieken die voor ASL beschreven waren”’ (Demey 2005: 21). Hoewel ze opmerkt dat zijn onderzoek op een te klein corpus uitgevoerd is, vindt ze toch dat ‘[h]et zeker interessant [is] om de hypothese dat VGT en ASL of andere gebarentalen (zoals NGT4) dezelfde fonologische structuren hebben, aan een uitgebreider corpus te toetsen. (Demey 2005)

3

BeGT staat voor Belgische gebarentaal. In de jaren ’80 ging men ervan uit dat er maar één

gebarentaal was in België. ‘Zijn [Lonckes, TD] eigen onderzoeksmateriaal beperkte zich weliswaar tot gebaren uit de Vlaamse regio’s, maar hij werkte samen met Sophie Quertinmont die Waalse gebaren onderzocht’ (Demey 2005: 18). In de jaren ’90 gebruikten onderzoekers de term Vlaams-Belgische gebarentaal ‘omdat er omwille van te beperkt taalkundig onderzoek […] ook geen linguïstische bewijzen waren voor het bestaan van één taal’ (De Weerdt et al 2003: 16-17). In 2000 werd tijdens een Algemene Vergadering van Fevlado beslist om de taal voortaan Vlaamse Gebarentaal te noemen. 4

Nederlandse Gebarentaal

7

Tom Decoster


Sinds de beïnvloeding in de eerste helft van de 19e eeuw staan de talen echter niet meer in contact met elkaar en zijn ze uit elkaar gegroeid tot drie aparte en volwaardige talen. Vooral in kleine gemeenschappen zoals de dovengemeenschap in Vlaanderen, zonder geschreven traditie en waar de taal een bijzonder lage status heeft, kunnen talen heel snel evolueren. Zo is VGT in de laatste decennia beïnvloed door NmG 5, dat in de jaren ’80 voor het eerst haar intrede deed in het dovenonderwijs en dat sinds de jaren ’90 in de meeste scholen wordt gebruikt. Doordat NmG in het onderwijs gebruikt werd, begonnen kinderen en ouders NmG als een hoge variëteit te beschouwen en kenden ze het gebarensysteem een hogere status toe dan hun eigen natuurlijke taal. Soms kwam het zelfs tot discussies tussen ouders en kinderen over de correctheid van bepaalde gebaren, omdat kinderen op school de “juiste gebaren” leerden en ook sommige ouders vonden dat de gebaren die hun kinderen leerden beter waren dan de gebaren die zij gebruikten. Ook het grammaticaboek Grammaticale

Aspecten van de Vlaams-Belgische gebarentaal had bijvoorbeeld een onverwachte en snelle impact op VGT. Hoewel het boek enkel descriptief bedoeld was en zeker geen exhaustieve beschrijving van VGT bevatte, hechtten sommige gebaarders meer waarde aan de kenmerken die in het boek beschreven waren dan alternatieven die er niet in beschreven waren. Naast de beperkte grootte van de taalgroep is de lage status van de taal een van de belangrijkste oorzaken dat de taal zo snel beïnvloed wordt door gecodificeerd materiaal, dat vaak als prescriptief in plaats van descriptief wordt beschouwd. Ook doordat rolmodellen als leraren en tolken vaak geen moedertaalgebruikers zijn en dus een beroep doen op het beperkte gecodificeerde materiaal hebben woordenboeken en grammatica’s soms een ongewenste invloed op het gebarentaalgebruik. In het begin van de 19e eeuw, bij het ontstaan van het dovenonderwijs in Vlaanderen en in de VS, waren de dovengemeenschappen nog veel kleiner, en hadden gebarentalen nog een veel lagere status, waardoor verondersteld kan worden dat de gebarentalen toen ook enorm snel veranderden. (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2004)

3.4

Fonologische modellen

3.4.1

Dependentiemodel

Het dependentiemodel is een fonologisch model dat werd ontwikkeld op basis van NGT (Van

der Kooij 2002) en verder werd uitgewerkt voor VGT door Demey (2005). Het model is een

reductionistisch model dat probeert om zo weinig mogelijk informatie op te nemen in de

fonologie. Wat fonologisch distinctief is, wordt beslist op basis van lexicaal contrast en complementaire distributie. Enkel elementen die zorgen voor lexicaal contrast worden

vastgelegd in de fonologie; alle voorspelbare en dus overbodige informatie wordt uit de fonologie geweerd en de fonetische uitvoering wordt beregeld aan de hand van redundantie-

5

Nederlands met gebaren is een gebarensysteem dat gebaseerd is op het gesproken Nederlands.

Gebarensystemen zijn geen echte gebarentalen, maar manieren om gesproken talen weer te geven in gebaren.

8

Tom Decoster


en implementatieregels. Daarnaast onderscheidt het dependentiemodel ook semantische

implementatieregels die ‘bepalen dat een fonologisch kenmerk in combinatie met een

bepaalde betekenis op een specifieke manier gerealiseerd wordt’ (Demey 2005: 27). Ook deze semantische informatie wordt aan de hand van implementatieregels in het systeem

geïntegreerd en behoort dus niet tot de fonologie. (Demey 2005, Demey & Van der Kooij 2007)

Redundantie- of default regels beregelen hoe

een ongespecificeerde fonologische knoop (bv: een lege knoop) fonetisch gerealiseerd wordt.

Anders gezegd: wat de standaardproductie van de knoop is. Zo bestaat er in VGT bijvoorbeeld een default regel die bepaalt dat een lege

locatieknoop geproduceerd wordt met het

kenmerk [neutrale ruimte]; een andere default

regel

bepaalt

dat

het

fonologisch

vingerselectiekenmerk [alle] uitgevoerd wordt met gestrekte en ongespreide vingers, tenzij

gespecificeerd wordt dat het op een andere manier

moeten

allofonieregels

worden

behoren

uitgevoerd. tot

Afbeelding 2: Afleiden van de fonetische

Ook uitvoering uit de fonologische representatie. de Deze afbeelding is overgenomen uit (Demey,

redundantieregels. Deze beregelen aan de Van der Kooij, 2007: 14).

hand van andere fonologische kenmerken als welke allofoon een bepaald fonologisch

kenmerk moet worden geproduceerd. Zo wordt het vingerselectiekenmerk [alle] normaal

gezien met uitgestrekte en ongespreide vingers uitgevoerd, maar wanneer bijvoorbeeld het

oriëntatiekenmerk [toppen] gecombineerd wordt met locatiekenmerken [hoofd] of [lichaam], zal het gebaar met gebogen MCP-gewrichten worden uitgevoerd. Afbeelding 2 toont hoe de

fonetische vorm uit de fonologische representatie wordt afgeleid (pijl omlaag): redundantie-

en implementatieregels vormen tussenstations die fonologische representaties tot concrete fonetische realisaties kneden. De pijl omhoog toont dat fonologische modellen altijd worden

opgebouwd aan de hand van fonetische realisaties en maakt duidelijk dat elk fonologisch model slechts een taalkundige constructie is. Ten slotte stellen Demey en Van der Kooij ook

semantische redundantieregels voor die formele kenmerken van gebaren associëren met hun

semantiek. Deze semantische implementatieregels brengen de opvallende mate van iconiciteit in gebarentalen, die door taalkundigen lange tijd als onbelangrijk beschouwd

werd, in kaart. Zo verwees in het NGT-corpus van Van der Kooij 90% van de gebaren die

uitgevoerd werden bij de slaap, naar mentale activiteit. Aan de hand van deze informatie formuleert Van der Kooij de semantische implementatieregel: '[head: high] -> temple/‘mental state or activity’

(Demey & Van der Kooij 2007: 1125)

De semantische implementatieregels worden als volgt opgebouwd: fonologische component

X -> fonetische realisatie Y/ semantisch kenmerk Z en zorgen ervoor dat de combinatie van 9

Tom Decoster


de fonologische component X en het semantische kenmerk Z de fonetische realisatie Y

opleveren. Zo verklaart het dependentiemodel waarom bijvoorbeeld het gebaar DENKEN bij

de slaap en niet op het voorhoofd wordt uitgevoerd: de fonologische specificatie [hoofd:hoog] wordt immers dankzij de semantische implementatieregel met de slaap geassocieerd. (Demey 2005, Demey & Vander Kooij 2007) ‘Het

fonologische

model

van

Van

der

Kooij

steunt

op

de

principes

van

de

dependentiefonologie’ (Demey 2005: 31). Het dependentiemodel is namelijk opgebouwd aan

de hand van binaire structuren waarbij één element een onveranderlijk hoofd is en waarbij het tweede element, de dependent, ondergeschikt is aan het hoofd. Dat betekent dat de informatie die in een hoofd gecodeerd wordt, onveranderlijk blijft gedurende het gebaar,

terwijl de informatie van de dependent wel kan veranderen. Zo kan de vingerselectie

bijvoorbeeld niet veranderen, want die zit gecodeerd in een hoofd; de oriëntatie, locatie of vingerconfiguratie kunnen wel veranderen omdat deze kenmerken deel uitmaken van

dependenten. Ook het concept van unaire features, die ervoor zorgen dat de aan- of

afwezigheid van het feature zorgt voor het binaire contrast, is een principe van de

dependentiefonologie. Deze unaire structuur maakt redundantieregels zoals [+hoog] -> [laag] overbodig. (Demey 2005, Demey & Van der Kooij 2007)

‘Relative markedness is an important factor in the [dependency] model’ (Demey & Van der

Kooij, 2007: 9). ‘Een vereiste voor fonologische representaties is dat hun complexiteit

evenredig is met de gemarkeerdheid van de vormelementen waarvoor ze staan’ (Demey

2005: 33). Ongemarkeerde elementen komen vaker voor, zijn eenvoudiger om te produceren en te percipiëren, en worden sneller aangeleerd door kinderen. Deze elementen worden dan

ook op een eenvoudigere manier weergegeven dan gemarkeerde elementen, die minder vaak

voorkomen, later worden aangeleerd en moeilijker zijn om te produceren en percipiëren. Zo

komen bij de vingerselectie bijvoorbeeld de features [alle] en [een] het meeste voor. Deze

worden dan ook met slechts één feature gevormd. De selecties van twee en drie vingers, die

veel minder frequent voorkomen en moeilijker uit te voeren zijn, worden gevormd door respectievelijk

[een=>alle]

en [alle=>een], waarbij

twee

gecombineerd. (Demey 2005, Demey & Van der Kooij 2007) Afbeelding

3

toont

de

representatie

van

de

actieve

features tot één worden

articulator

volgens

het

dependentiemodel. De verticale lijnen wijzen hoofden aan, de dependenten worden

aangegeven met schuine lijnen.

10

Tom Decoster


Afbeelding 3: weergave van een gebaar in het dependentiemodel. Deze afbeelding is overgenomen uit Demey (2005: 28).

3.4.2

Hand Tiermodel

Sandlers Hand Tiermodel toont grote gelijkenissen met het Movement-Holdmodel van Liddell & Johnson, maar bevat ook enkele fundamentele verschillen. Het MovementHoldmodel is het eerste algemene autosegmentele fonologiemodel voor ASL. Dit model legt een grote nadruk op de sequentialiteit van gebarentalen (terwijl daarvoor vaak de simultaneïteit beklemtoond werd) en deelt gebaren in in movements (‘periods of time during which some aspect of the articulation is in transition’) en holds (‘periods of tie during which all aspects of the articulation bundle are in a steady state’) (Valli & Lucas 1992: 36). Deze

movements en holds bestaan elk uit een combinatie van features die toelaat gebaren op een gedetailleerde manier te beschrijven. Het Movement-holdmodel is zeer geschikt voor het verklaren van fonologische processen als metathese, deletie, epenthese en assimilatie. (Sandler 1989, Lucas & Valli 1992) Het Hand-tiermodel heeft een gelijkaardige structuur als het Movement-holdmodel maar voert enkele fundamentele aanpassingen door. Enerzijds worden de holds vervangen door

locations, waardoor de sequentiële elementen nu movements en locations worden; anderzijds wordt de handvorm, die in het Movement-holdmodel in de movements en holds 11

Tom Decoster


vervlochten zit, uit deze categorieën losgerukt en als een onafhankelijk autosegment beschouwd. Zo hoeft de handvorm maar één keer per gebaar weergegeven te worden, terwijl de handvorm in het movement-holdmodel voor elke movement en elke hold gespecificeerd wordt, wat vooral in gebaren zonder interne handbeweging overbodig is. Deze indeling verklaart twee algemene kenmerken van de handconfiguratie: ‘First, the hand configuration characterizes all segments of a sign. And second, much of the specification of hand configuration in signs with changing handshapes is redundant (Sandler 1989: 26). (Sandler 1989, Sandler & Lillo-Martin 2006) Het oorspronkelijke Hand Tiermodel onderging door de tijd enkele veranderingen en nam ondertussen ook een aantal kenmerken van de dependentiefonologie over. ‘The model being

developed follows the theory of Dependency Phonology (DP) put forward in Anderson and

Ewen (1987), in which primitive components can form more complex elements by combining with one another in various dependency relationships’ Sandler (1996: 132). Zo neemt Sandler bijvoorbeeld het principe van headedness, dat elementen indeelt in hoofden en

dependenten

over,

en

kunnen

componenten verschillende

fonetische

interpretaties

aannemen afhankelijk van of ze alleen voorkomen dan wel hoofden of dependenten zijn. Zo

kende de fingers-knoop in het herwerkte model van 1996 (zie afbeelding 4) kenmerken

broad of digitated. Wanneer broad dan alleen voorkwam betekende dit dat alle vingers geselecteerd werden; als broad als hoofd voorkwam (en dus een dependent onder zich had) betekende dit dat broad zorgde voor de selectie van aangrenzende vingers; en wanneer broad als dependent voorkwam, betekende dit dat de brede vorm van de hand centraal stond. (Sandler 1996)

Afbeelding 4: Handvorm in het Hand Tiermodel uit 1996; reconstructie gebaseerd op Sandler (1996: 134).

In dit model werkt de vingerselectie op dezelfde manier als in het dependentiemodel: broad

verwijst naar de selectie van alle vingers, digitated naar de selectie van de index, en de andere vingerselecties worden afgeleid uit een combinatie van beide kenmerken. De ‘V-

12

Tom Decoster


handvorm’6 wordt bijvoorbeeld gevormd door een combinatie van digitated en broad,

waarbij broad, digitated domineert. Omdat broad het hoofd is, worden enkel aangrenzende

vingers geselecteerd. Omdat in ASL, behalve de selectie van alle vingers, geen andere

combinatie van aangrenzende vingers voorkomt, worden automatisch de index en de middelvinger geselecteerd. (Sandler 1996) Ook het principe van relatieve gemarkeerdheid wordt in het model geïntegreerd: ‘[t]herefore, a model in which markedness and complexity are related, as in the one proposed here, is explanatory’ (Sandler 1996: 143). En ook onderspecificatie, een principe waarbij lege knopen ingevuld worden met een standaardkenmerk maakt deel uit van de herwerkte versie van het Hand Tiermodel. (Sandler 1996) Afbeelding 5 bevat een vertaalde versie van het de laatste versie van het Hand Tiermodel uit 2006.

Afbeelding 5: Structuur van gebaren in het Hand Tiermodel van Sandler (2006)7 .

6

E3-handvorm in de tabel van Demey (2005).

7

Deze figuur is overgenomen uit Decoster (2010: 12), maar de aanpassingen aan de vingerselectie die

ik toen gemaakt had, zijn hier opnieuw ongedaan gemaakt.

13

Tom Decoster 3.4.3

Fonetische variatie bij de C3-hanvorm in VGT Verschillen tussen het Hand Tiermodel en het dependentiemodel

Zowel het Hand Tiermodel als het dependentiemodel integreren dus heel wat kenmerken van de dependentiefonologie, wat de vraag opwekt op welke punten ze dan nog verschillen. Omdat de handconfiguratie hier centraal staat, bespreek ik hier kort hoe handvormen in beide modellen worden opgebwoud. Afbeeldingen 6 en 7 bevatten representaties van de handconfiguratie respectievelijk het uit Hand Tiermodel van Sandler uit 2006 en het dependentie van Demey (2005) (zie afbeeldingen 6 en 7).

Afbeelding 7: Handconfiguratie in het Hand Tiermodel uit 2006 (Sandler & Lillo-Martin 2006: 150).

Afbeelding 6: Actieve Articulatormodel (Demey 2005: 46).

Het eerst wat opvalt bij het bekijken van beide figuren, is dat het dependentiemodel, in tegenstelling tot het Hand Tiermodel een binaire structuur hanteert. Beide modellen gebruiken een structuur met hoofden en dependenten, al wordt dat in het Hand Tiermodel visueel niet echt duidelijk gemaakt. In het dependentiemodel stellen de rechte lijnen hoofden voor en de schuine lijnen dependenten. De mogelijke features van vingerselectie in het Hand Tiermodel uit 2006 zijn ten opzichte van de versie uit 1996 veranderd van broad en digitated naar [ulnar], [one] en [all]. Volgens Sandler & Lillo-Martin (2006) is de representatie in afbeelding 6 gebaseerd op Sandler (1989, 1995 en 1996), maar in geen enkele van die werken heb ik de features [one] [all] en [ulnar] bij de vingerselectie gevonden. Ik veronderstel dat [one] overeenkomt met digitated en [all] met broad, maar hoe het kenmerk [ulnar] geïnterpreteerd moet worden is mij onduidelijk en Sandler en Lillo-Martin (2006) gaan hier ook niet specifiek op in. (Sandler 1996, Sandler & Lillo-Martin 2006) Ik veronderstel dat vingerselectie in het Hand Tiermodel 2006 naar analogie van de versie uit 1996 ongeveer hetzelfde verloopt als in het dependentiemodel, waar de kenmerken [een] en [alle] gecombineerd worden met [radiaal] en [ulnair] om de vingerselectie te bepalen. Het kenmerk

[ulnar]

neemt

dan

vermoedelijk

de

functie

van

de

zijdeknoop

in

het

dependentiemodel over en waarschijnlijk is het kenmerk [radial] in het Hand Tiermodel 14

Tom Decoster


ondergespecificeerd, waardoor het als standaardfeature optreedt en dus niet geëxpliciteerd hoeft te worden in de fonologie. De oriëntatie wordt in het Hand Tiermodel als een onderdeel van de handconfiguratie beschouwd. Sandler doet dit omdat wanneer de handconfiguratie assimileert, de oriëntatie ook altijd assimileert. Ze plaatst oriëntatie wel op een aparte knoop, omdat die afzonderlijk van de handconfiguratie kan assimileren. In het dependentiemodel is oriëntatie een dependent van de handvorm, en beide categorieën behoren tot de actieve articulator8 (zie afbeelding 3). Ook hier is de oriëntatie ondergeschikt aan de articulator, maar deze indeling geeft volgens mij een transparantere beschrijving van gebaren waarbij de handvorm gelijk blijft en de oriëntatie verandert. In het Hand Tiermodel verandert dan immers enkel de knoop oriëntatie terwijl de knopen fingers, thumb en position, die zich op hetzelfde niveau bevinden, onveranderd blijven. Het dependentiemodel geeft in deze gevallen veel beter weer dat enkel de oriëntatie verandert, maar dat de articulator zelf ongewijzigd blijft. (Sandler 1989, Demey 2005) In het Hand Tiermodel staan de vingerselectie (fingers) en de vingerconfiguratie (position) op hetzelfde niveau, terwijl in het dependentiemodel de vingerconfiguratie gedomineerd wordt door de vingerselectie. Deze indeling geeft volgens mij duidelijker weer dat de vingerconfiguratie tijdens een gebaar kan veranderen terwijl de vingerselectie dat niet kan vanwege de Mandels (1981) Selected fingers constraint. De informatie in hoofden blijft in het dependentiemodel immers onveranderd, terwijl dependenten wel kunnen veranderen tijdens een gebaar. Doordat het Hand Tiermodel de fingers op hetzelfde niveau plaatst als de

position, maakt het volgens mij niet duidelijk waarom de fingers niet en de position wel kan veranderen tijdens een gebaar. Een laatste, kleiner verschil ligt erin dat het dependetiemodel de buiging van de gewrichten op basis van andere fonologische informatie beregelt via implementatieregels, terwijl het Hand Tiermodel de buiging van de gewrichten fonologisch specificeert met de kenmerken [base] en [flex] waarbij [base] verwijst naar buiging van de basisgewrichten en [flex] naar buiging van de niet-basisgewrichten. (Demey 2005, Sandler & Lillo-Martin 2006)

3.5

Wat is taalvariatie?

Het begrip taalvariatie houdt in dat taal in verschillende vormen kan voorkomen. ‘Linguists generally accept that spoken languages are composed of segments of sounds [...] and that these segments are themselves composed of a variety of features. In spoken languages,

8

‘Van der Kooij [kiest] ervoor om op fonologisch niveau van een “articulator” te spreken, en niet van

een “dez” (Stokoe1960), “handvorm” (handshape, cf. Mandel 1981) of “handconfi guratie” (handconfi guration, cf. Friedman 1976, Sandler 1989), omdat de articulatie meestal niet op de volledige hand slaat, maar op een deel ervan (met name de geselecteerde vingers)’ (Demey 2005: 45).

15

Tom Decoster whole


segments

or

features

of

segments

may

be

variable.’

(Lucas,

2001:

63)

Variatie manifesteert zich dus zowel in features, de kleinste taalelementen als in volledige teksten. (Lucas 2001) Klanken kunnen op een verschillende manier uitgesproken worden. Volgens Lucas, die zich baseert op Wolfram (1991; 1993), kan variatie in klanken het gevolg zijn van een heel aantal fonologische processen als substitutie of additie van elementen, assimilatie, metathese, epenthese en analogie (2001: 64). Variatie op woordniveau zie je bij objecten of concepten die uitgedrukt kunnen worden met meerdere woorden. Op zinsniveau kan je constituenten vaak op verschillende manieren rangschikken, bijvoorbeeld door ze te topicaliseren. Op tekstniveau zie je variatie in het gebruik van verschillende genres. Zo zal een krantenartikel een onderwerp helemaal anders benaderen dan een wetenschappelijk artikel. Variatie is dus een heel breed begrip. (Lucas 2001) 3.5.1

Factoren die variatie beïnvloeden

Ik zal niet alle invloedsfactoren die aan bod zullen komen in het literatuuroverzicht van dit onderzoek, ook effectief onderzoeken. Maar omdat factoren die ik niet onderzoek toch een invloed kunnen hebben, bespreek ik hier zoveel mogelijk invloedsfactoren. Ook Lucas erkent dit probleem: ‘An additional issue that arises early in a variation study concerns specifying the factors that my potentially influence a signer’s choice of a variant.’ (2001: 108) Hij citeert ook Labov met betrekking tot dit probleem: ‘[the issue] is to discover whatever constraint may exist on the form, direction or structural character of linguistic change’ (Labov 1972, geciteerd in Lucas 2001:108). De factoren die een invloed uitoefenen op variatie kunnen worden ingedeeld in twee categorieën. Interne of linguïstische factoren zijn elementen binnen het taalsysteem zelf. Wolfram verdeelt deze nog onder vier categorieën. ‘Compositional constraints are those that have to do with the linguistic nature of the variable itself’ (Lucas 2001: 65). Zo ontdekte Wolfram dat in het Engels finale alveolaire nasalen veel gemakkelijker weggelaten kunnen worden dan velaire of bilabiale. Onderzoek naar –t,d-deletie wijst uit dat ‘speakers of English dialects are more likely to delete –t,d when it is part of the stem, […] than when it is a past tense morpheme’ (Lucas 2001: 71). ‘A sequential constraint has to do with the role of an element occuring in the same sequence as the variable, either preceding or following it.’ (in Lucas, 2001:65) Zo worden de –t en –d bijvoorbeeld vaker weggelaten als ze gevolgd worden door een medeklinker dan wanneer ze gevolgd worden door een klinker. ‘Functional constraints relate to the function of the variable’ (Lucas 2001: 65). Dat een ‘d’ deel uitmaakt van een morfeem dat de verleden tijd aanduidt kan een invloed hebben op de frequentie waarin dat element gedeleerd wordt. ‘Finally, the constraint of structural incorporation concerns the syntactic environment in which a variable finds itself’ (Lucas 2001: 65). (Lucas 2001) 16

Tom Decoster


Externe factoren zijn factoren buiten de taal die een invloed hebben op de keuzes die een taalgebruiker maakt. Een groot deel hiervan zijn sociale factoren als leeftijd, klasse, geslacht en regionale afkomst. De leeftijd, het geslacht of de huidskleur van een taalgebruiker heeft immers geen inherente invloed op zijn taalgebruik, maar kan wel onrechtstreeks een invloed uitoefenen doordat deze factoren ervoor zorgen dat de taalgebruiker deel uitmaakt van een sociale groep en zo bewust of onbewust taalkenmerken die typisch zijn voor deze groep gebruikt. Deze sociale factoren hebben dus geen directe invloed, maar covariëren met linguïstische factoren, wat betekent dat er een correlatie kan bestaan tussen externe factoren als leeftijd, regionale afkomst, geslacht, ras, sociale klasse, enz. en de variatie van een interne linguïstische variabele. Zo kunnen bepaalde woorden of klanken vaker voorkomen in een bepaalde regio, dan in een andere. (Lucas 2001) De meeste sociale factoren die van belang zijn in gesproken talen spelen ook een rol in gebarentalen. Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat factoren als leeftijd (Bayley, Lucas & Rose 2000), geslacht (Woodward & De Santis 1977), regionale afkomst (Bayley, Lucas & Rose 2000), etniciteit (Woodward, Erting & Oliver 1976) en seksuele geaardheid (Shroyer & Shroyer 1984) een invloed uitoefenen in gebarentalen. Toch zijn er enkele belangrijke verschillen tussen de twee taalgroepen. Crasborn (2001) wijst erop dat sociale klasse in dovengemeenschappen een minder grote rol speelt, omdat ‘most Deaf people in the western world do not have easy access to higher education’ (2001: 27). De audiologische status van de gebaarder en van zijn omgeving is dan weer een factor die enkel geldt voor gebarentalen. Vooral de leeftijd waarop een gebaarder doof wordt en de audiologische status van de ouders, die voor een groot deel bepaalt of de gebaarder een moedertaalgebaarder is of niet, zijn belangrijke factoren. (Crasborn 2001, Bayley, Lucas & Rose 2002) Crasborn (2001) onderscheidt ook persoonlijke fysiologische verschillen die invloed kunnen hebben op de fonetische uitvoering. Zo kunnen bijvoorbeeld niet alle gebaarders de pink van een vuisthand volledig uitstrekken. Ook contextspecifieke factoren als vermoeidheid en emotionele staat kunnen gepercipieerd worden en kunnen bijdragen tot een bepaalde stijl. Bepaalde kledij kan gebaren moeilijker of makkelijker maken en zo de productie beïnvloeden, en ook de positie van de gebaarder (staan, zitten, liggen) kan de uitvoering van gebaren veranderen. (Crasborn 2001) Ten slotte merkt Crasborn (2001) ook nog op dat ook de kenmerken van de gesprekspartner en praktische omstandigheden van de situatie een invloed kunnen uitoefenen op de manier waarop iemand spreekt. In gesproken taal ligt de oorzaak waarom moeders soms ‘motherese’ spreken bij de gesprekspartner (namelijk: hun kind) en ook slecht verlichte kamers of felle fluorescerende lichten (bv: in een discotheek) kunnen de gebaarwijze beïnvloeden. Dit soort factoren is volgens Crasborn echter nog niet onderzocht in 17

Tom Decoster


gebarentalen, maar algemeen wordt aangenomen dat een gesprekspartner met beperkte gebarentaalvaardigheden ertoe zal leiden dat de gebaarders hun taalgebruik zullen aanpassen in de richting van gebarensystemen met de grammaticale structuur van gesproken talen. Ook in onderzoek van Hoopes (1998) (zie paragraaf 3.6.4) naar pinky

extention bleek de intimiteitsrelatie tussen de informant en de gesprekspartner een significante invloed uit te oefenen. (Crasborn 2001)

3.6

Onderzoek naar variatie in andere gebarentalen

Omdat in VGT naar mijn weten nog geen onderzoek verricht is naar fonologische of fonetische variatie, bespreek ik hier enkele onderzoeken naar variatie in andere gebarentalen. Vooral het onderzoek naar de 1-handvorm in ASL zal een prominente plaats innemen. 3.6.1

Fonologische processen

Liddell en Johnson (1989) bespreken een aantal fonologische processen. Deze processen ‘influence the phonetic shape of phonological strings’ en zijn verantwoordelijk voor ‘alternations among surface forms’ (1989:230). De processen zijn: epenthese, hold deletie, metathese, geminatie, assimilatie, reductie, herhaling en anticipatie. De oorzaak van deze fonologische variatie zoeken zij meestal binnen het taalsysteem zelf. Zo is de ‘exact nature of the variation [of hold deletion, TD] not yet clear’, maar hold 9 deletie wordt in elk geval verboden door morfologische processen en de aanwezigheid van plaatselijke beweging (1989:239). Metathese komt dan weer voor ‘in certain contexts that appear to be purely phonological. The sign DEAF is typical of such metathesizing signs’ (1989: 224). Als het gebaar voorkomt na een gebaar dat aan de bovenkant van het hoofd geproduceerd wordt, zal DEAF beginnen bij de kaak en eindigen bij de mond; als DEAF na een gebaar aan de onderkant van het gezicht komt, zal de productie ervan beginnen bij de mond en eindigen aan de kaak. Assimilatie is dan weer per definitie een proces dat enkel door fonologische factoren beïnvloed wordt. Over het gebaar ME melden ze: ‘the hand configuration of the sign ME typically assimilates to that of a contiguous predicate in the same clause’ en ‘[t]he extent to which signs other than ME assimilate to the hand configuration of other signs, […] appears to be considerably more limited’ (1989: 245) Over reductie merken ze op dat ‘the phonological processes that originally must have moved them [signs to new locations, TD] are still active in contemporary ASL’ (1989: 245).

9

Het Move-Holdmodel van Liddell en Johnson deelt gebaren in in moves en holds. Holds zijn statische

elementen (als de articulator(en) niet in beweging zijn), moves zijn dynamische elementen (als de articulator(en) wel in beweging zijn).

18

Tom Decoster

Fonetische variatie bij de C3-hanvorm in VGT 3.6.2

Variatie bij het gebaar DEAF

In het teken van een grootschalig onderzoek naar variatie in ASL onderzochten Bayley, Lucas en Rose (2000) de variatie bij het ASL-gebaar DEAF. Uit hun corpus destilleerden ze meer dan 1600 tokens van 207 gebaarders uit 7 regio’s in de VS. Van DEAF bestaan drie varianten: de standaardvariant (vanaf nu: SV) begint bij het oor en eindigt bij de mondhoek; een nietstandaardvariant (vanaf nu: NSV) begint bij de mondhoek en eindigt bij het oor (vanaf nu: kin-oor variant) en een andere NSV wordt gevormd door met de 1-handvorm enkel de kaak aan te raken (vanaf nu: kaakvariant). Het doel van het onderzoek was om te bepalen welke linguïstische en sociale factoren een invloed uitoefenden op de keuze tussen deze varianten. Zowel de keuze tussen een SV en NSV als de keuze tussen twee NSV’s werd onderzocht. Ze onderzochten ook de bewering van Liddell en Johnson als zou metathese een zuiver fonologisch proces zijn: ‘[a] number of signs exchange an initial sequence of segments with a sequence of final segments in certain contexts that appear to be purely phonological. The sign DEAF is typical of such metathesizing signs’ (1989:230, cursivering TD). (Bayley, Lucas & Rose 2000) Uit de resultaten bleek dat bovenstaande bewering van Liddell en Johnson (1989) moet worden weerlegd. Bij de keuze tussen een SV en NSV bleek enkel de grammaticale functie van het gebaar en het genre een significante invloed uit te oefenen, en had de fonologische omgeving geen significante invloed. Sociale factoren als leeftijd en regio waren veel complexer. In bepaalde regio’s gebruikten oudere gebaarders het meeste SV’s en jongeren het minste; in andere regio’s gebruikte een middengroep van 26- tot 54-jarigen het meeste SV’s terwijl ouderen en jongeren vaker NSV’s hanteerden. De reden voor deze verschillen zochten de onderzoekers bij de rol van de scholen die ASL onderdrukten dan wel aanmoedigden. Volgens hen gebruikte de groep 56+’ers vaker NSV’s omdat de ASL fel onderdrukt werd in hun jeugd en er dus geen aandacht was voor de standaardtaal; de middengroep gebruikte meer SV’s omdat zij naar school gingen in een periode waarin de standaardtaal nog maar net opkwam en ter discussie stond; de jongste groep gebruikte dan weer meer NSV’s omdat de status van de standaardtaal ondertussen niet meer bedreigd werd toen zij naar school gingen. Afwijkingen van dit patroon hebben mogelijk te maken met de specifieke geschiedenis van die regio. Andere sociale factoren geslacht, taalachtergrond, sociale klasse en etniciteit oefenden geen statistisch significante invloed uit. (Bayley, Lucas & Rose 2000) Ook bij de keuze tussen twee NSV’s bleek de grammaticale categorie de belangrijkste invloedsfactor: de kaakvariant kwam veel vaker voor in samenstellingen en veel minder bij predicatieve adjectieven. Maar hier oefende de fonologische omgeving wel een invloed uit. Als het volgende gebaar tussen het oor en de kin uitgevoerd werd of het gebaar gevolgd werd door een pauze, kwam de kin-oor variant veel vaker voor; als het volgende gebaar 19

Tom Decoster


boven het oor of onder de kin uitgevoerd werd, werd de kaakvariant meer gebruikt. Dat de kaakvariant maar zelden voor een pauze voorkomt heeft er waarschijnlijk mee te maken dat deze variant vaak voorkomt in samenstellingen, en daar kan het tweede element nooit een pauze zijn. Een andere verklaring voor het feit dat de gereduceerde kaakvariant zelden voor pauzes voorkomt, is dat de positie voor pauzes in ASL beklemtoond is en daarom minder vaak gereduceerde gebaren bevat. De sociale factoren regio en leeftijd toonden geen overkoepelende tendens. Elke regio heeft een ander patroon met betrekking tot de frequentie van de varianten bij verschillende leeftijdsgroepen. Deze verschillen worden misschien ook wordt door de invloed van scholen in de verschillende regio’s. (Bayley, Lucas & Rose 2000) 3.6.3

Variatie bij de 1-handvorm

In 2002 deden Bayley, Lucas en Rose onderzoek naar fonologische variatie bij de 1handvorm10 in ASL. De 1-handvorm definieerden ze als de handvorm die gebruikt wordt in het ASL-gebaar ONE. Concreet betekent dit dat de index de enige geselecteerde vinger is, dat deze gestrekt is en dat duim, die niet geselecteerd is, de andere niet-geselecteerde vingers omsluit. Ze kozen de 1-handvormvariabele voor dit onderzoek omdat deze voldoet aan de drie criteria die Labov (1972: 8) voorop stelt als voorwaarden voor succesvolle sociolinguïstische variabele. De 1-handvorm komt ten eerste vaak voor en ten tweede is hij structureel. Dit betekent dat de 1-handvorm gebruikt wordt in een groter systeem van functionele

elementen

zoals

volledige

gebaren,

bovendien

uit

veel

verschillende

grammaticale categorieën. Ten derde zijn er aanwijzingen dat de distributie van de varianten verschilt in bepaalde bevolkingslagen. Uit de data bleek dat er heel veel handvormen voorkwamen op plaatsen waar een 1-handvorm verwacht werd, maar veel varianten waren heel zeldzaam en dus ongeschikt voor statistisch onderzoek. Het type onderzoek dat zij uitvoerden (VARBRUL) liet vijf varianten toe, maar omdat de 1-handvorm, L-handvorm11 en ‘Open-hand’ 12 handvormen meer dan 95% van de tokens omvatte, focusten ze vooral op deze drie. Om de VARBRUL analyse te vervolledigen, voegden ze nog de X13- en 4 14handvormen toe. De ‘Thumb Only’-variant15, met de duim in oppositie, sloten ze uit van het onderzoek omdat die variant teveel afhangt van de fysieke omstandigheden. Deze handvorm

10

De fonologie categorie van de 1-handvormen verschilt van de categorie 1-handvormen die Demey

onderscheidt.

Duim [uit], niet-geselecteerde vingers gesloten, index gestrekt. Bevat onder andere handvormen C2, H4, H5 en H6.

11

12

Duim [uit], niet-geselecteerde vingers open, index gestrekt of geklauwd. Bevat onder andere

handvormen E3, F17, F18, F19 en K18. 13 14

Duim [in], niet-geselecteerde vingers gesloten, index geklauwd. Bevat onder andere C8 en C13.

Duim [in], niet-geselecteerde vinger gesloten, index gestrekt of geklauwd. Bevat onder andere

handvormen B3 en B1. 15

Komt overeen met handvorm A2.

20

Tom Decoster


werd namelijk vooral gebruikt om te verwijzen naar personen in de 2e en 3e persoon die zich naast de gebaarder bevonden. Het onderzoek peilde zowel naar factoren die de keuze tussen de standaardvariant, de C3-handvorm, en de niet-standaardvarianten, als naar factoren die de keuze tussen de meest voorkomende NSV’s (handvormen uit de categorieën Open-Handen L) beïnvloedt. (Bayley, Lucas & Rose 2002) Er werden drie linguïstische factoren onderzocht: de voorafgaande fonologische omgeving, de volgende fonologische omgeving en de grammaticale categorie van het onderzochte gebaar. De fonologische omgeving werd onderzocht om een bewering van Lidell & Johnson (1989) te testen. Zij beweren dat ‘[t]here are numerous instances of assimilation in ASL’ en dat ‘[t]he extent to which signs other than ME assimilate to the hand configuration of other another sign […] appears to be considerably more limited (1989:245). Omdat Bayley, Lucas en Rose ervan uitgaan dat vooral de handvorm van gebaren in de omgeving belangrijk zal zijn, hebben ze enkel de voorafgaande en volgende handvormen onderzocht, en niet de volledige gebaren met locatie, oriëntatie en beweging inbegrepen. De handvormen hebben ze geanalyseerd aan de hand van enkele binaire features. Daarom onderzochten ze of de positie van de duim uitgestrekt was of niet, of de vingers uitgestrekt waren of niet en of de index uitgestrekt of geklauwd was. Ook sociale factoren leeftijd, geslacht, sociale klasse, audiologische status van de ouders, gespreksgenre (dialoog, verhaal) en etnische en regionale afkomst werden onderzocht. (Bayley, Lucas & Rose 2002) Bij de VARBRUL analyse bleken alle onderzochte factoren behalve gespreksgenre, geslacht en positie van de vinger in het volgende segment in minstens één analyse significant. Bij het onderzoek naar linguïstische factoren die de keuze tussen een SV en NSV beïnvloedt, bleek dat niet de fonologische omgeving (voorgaande en volgende handvorm), maar wel de grammaticale categorie van het gebaar de meest invloedrijke factor was. Bij de analyse van de kenmerken uit de fonologische omgeving bleef het percentage SV’s schommelen tussen 31% en 55%, terwijl bij de grammaticale categorie minimaal 19% en maximaal 68% SV’s opgemeten werd. De grammaticale categorie zorgt dus voor grotere verschillen bij de keuze tussen een SV en een NSV. Lexicale gebaren als substantieven en adjectieven (68% SV’s) en werkwoorden en bijwoorden (59% SV’s), werden het vaakst met citeervormen gevormd; wijsgebaren naar 3e, 2e en 1e persoon scoorden het laagste aantal SV’s (respectievelijk 45%, 34% en 19%) en werden zelfs vaker met een niet-standaardvariant gevormd. (Bayley, Lucas & Rose 2002) Met betrekking tot de fonologische omgeving van de gebaren, werd verwacht dat features van een gebaar de neiging vertonen om overeen te komen met die van de voorafgaande en volgende gebaren. Deze hypothese lijkt te kloppen. De citeervorm (met duim en vingers gesloten) komt vaker voor wanneer de voorafgaande en volgende gebaren ook met gesloten vingers en duim gevormd worden, dan wanneer dat niet het geval is. De configuratie van de 21

Tom Decoster


voorafgaande index bleek weinig invloed uit te oefenen en de volgende index bleek zelfs statistisch niet significant. (Bayley, Lucas & Rose 2002) Ook de invloed van alle features uit de omgeving samen werd getest met betrekking tot selectie van de standaardvariant, die gedefinieerd werd als [–duim] en [-vingers]. Door deze twee features te vergelijken met zowel de voorafgaande als de volgende handvormen, kan de onderzochte handvorm dus 0 tot 4 features gemeenschappelijk hebben met de fonologische omgeving waarin die zich bevindt. Uit deze analyse bleek dat wanneer de omgeving 0 of 1 ‘standaardfeature’ bevatte, de standaardvariant slechts in 27% van de onderzochte gebaren geselecteerd

werd;

als

de

omgeving

uit

4

standaardfeatures

bestond

was

de

standaardvariant in 71% van de gevallen aanwezig. Hoe meer ‘standaardfeatures’ de omgeving van het gebaar dus bevatte, hoe groter de kans dat ook de standaardvariant geselecteerd werd. Ook de analyse vanuit het oogpunt van de L- en Open Hand-handvormen bevestigde de impact van de omgeving: als de omgeving in geen enkele feature overeen kwam met de L-handvormen, werden die slechts in 16% van de gevallen geselecteerd, als vier features met de omgeving overeenkwamen was dit 66%. De Open Hand-handvorm kwam slechts

voor

in

8%

van

de

gevallen

waarin

de

omgeving

geen

enkele

feature

gemeenschappelijk had en in 43% van de gevallen waarin alle features overeenkwamen. (Bayley, Lucas & Rose 2002) De invloed van de fonologische omgeving en de invloed van de grammaticale categorie van het gebaar werden ook samen onderzocht. Daaruit bleek dat beide een invloed uitoefenen. Een PRO.1-gebaar 16 met geen enkel gemeenschappelijk standaardfeature in de omgeving werd slechts in 7% van de gevallen met een SV gevormd; substantieven en adjectieven zonder standaardfeatures in omgeving werden in 57% van de voorbeelden met de standaardvariant gevormd. Een PRO.1-gebaar met 4 standaardfeatures in de omgeving werd in 51% van de gevallen met een SV gevormd, substantieven en adjectieven in die omgeving zelfs in 100% van de gevallen. (Bayley, Lucas & Rose 2002) Het onderzoek legde ook bloot dat sommige sociale factoren ook een belangrijke invloed hebben op de variatie van de 1-handvorm. Vooral de regionale variatie zorgde voor verrassende resultaten. Op basis van de resultaten konden de verschillende regio’s in twee groepen onderverdeeld worden. In de ene groep (California, Kansas, Missouri, Louisiana, en Massachusetts) was er een sterke voorkeur voor de SV: (42%-50% van alle vormen werden met de SV uitgevoerd); in de andere groep (Maryland, Virginia, and Washington State) was er een sterke voorkeur voor NSV’s (slechts 18%-25% van de vormen werd met de SV uitgevoerd). Het vermoeden dat de invloed van regionale afkomst misschien bepaald werd door de grote aanwezigheid van Afro-Amerikaanse gebaarders in bepaalde regio’s bleek niet

16

Wijsgebaar naar 1e persoon.

22

Tom Decoster


te kloppen. De variatie bij Afro-Amerikaanse gebaarders bleek net veroorzaakt door hun regionale afkomst. Net zoals bij het onderzoek naar DEAF was ook leeftijd een belangrijke invloedsfactor, maar opnieuw toonden de verschillende regio’s andere patronen. In de eerste groep waren er bijna geen verschillen qua SV-gebruik: alle leeftijdsgroepen bleven tussen 46% en 49%, wat ook ongeveer gelijk is aan het algemene gemiddelde SV-gebruik van 47,3%17 in die regiogroep. In de tweede groep gebruikten de 15-25-jarigen de SV slechts in 10% van de gevallen, terwijl de 55+’ers daar 24% scoren en de 26-54-jarigen 30%, wat relatief grote verschillen zijn ten opzichte van het gemiddelde van 21,3%18. (Bayley, Lucas & Rose 2002) De sociale klasse bleek hier – in tegenstelling tot het onderzoek naar variatie bij het gebaar DEAF – wel een significante invloed uit te oefenen, maar ook hier waren de resultaten afhankelijk van de regio. In de eerste groep scoorde de arbeidersklasse (52% SV) iets beter dan het gemiddelde van 47,3% en de middenklasse iets slechter (41% SV); in de tweede groep gebruikt de arbeidersklasse heel weinig de SV (12%), terwijl de middenklasse beduidend meer SV’s gebruikte (34%), wat veel hoger was dan het gemiddelde (21,3%). (Bayley, Lucas & Rose 2002) De onderzoekers merkten op dat het continuüm van variatie (hoe lexicaler de gebaren, hoe minder variatie) omgekeerd evenredig was aan het de afstand tussen de gebaarder en de referent in kwestie. Hoe dichter de referent zich dus bij de gebaarder bevond, hoe meer variatie er was. Zo vertoonden PRO.1-wijsgebaren meer variatie dan PRO.2-gebaren (referent nog aanwezig), die dan weer meer variatie toonden dan PRO.3-wijsgebaren (referent niet meer aanwezig). Dat de wijsgebaren veel meer variatie vertoonden is volgens de onderzoekers te wijten aan het feit dat de indexicale functie enkel in de vingertoppen zit: ‘[in] ASL pronouns, the indexical function is carried by the tips of the fingers, regardless of the handshape used. In nonindexical lexical signs, however, the whole handshape carries part of the semantic load.’ (Bayley, Lucas en Rose 2002: 46) Lexicale gebaren werden dus minder vaak met alternatieve handvormen gevormd omdat de kans dat de betekenis verandert groter is dan bij wijsgebaren. (Bayley, Lucas en Rose 2002) 3.6.4

Pinky extension in ASL

In een onderzoek uit 1998 probeerde Hoopes de systematiek van pinky extension (PE) bloot te leggen. Dit is een fenomeen waarbij de pink uitgestrekt wordt in gebaren die volgens de woordenboekvariant zonder uitgestrekte pink uitgevoerd worden. Uit een corpus van 7 uur beeldmateriaal telkens van dezelfde gebaarder isoleerde hij 100 tokens. Deze analyseerde hij ten opzichte van de handvorm van het gebaar, de syntactische categorie, handvorm van het voorgaande en volgende gebaar, onderwerp, zinscontext en intimiteitsrelatie met de 17 18

Dit gemiddelde heb ik berekend door het gemiddelde van alle de drie leeftijdscategorieën te, nemen. idem vorige voetnoot.

23

Tom Decoster


gesprekspartner. Alle Voorbeelden van vingerspelling sloot hij uit, omdat vingerspelling andere regels volgt dan pinky extension bij lexemen. Ook duidelijke voorbeelden van assimilatie nam hij niet in beschouwing. Bij deze voorbeelden werd de pink slechts tijdens een deel van het gebaar geopend of gesloten, en gaat het dus niet om volledige strekking van de pink tijdens het volledige gebaar. Ook voorbeelden die veroorzaakt werden door lexicalisatie, nam de onderzoeker niet in beschouwing. Bij sommige gebaarders worden bepaalde gebaren wordt de uitgestrekte pink immers gelexicaliseerd en worden de gebaren consistent met uitgestrekte pink uitgevoerd. (Hoopes 1998) Vooraf verwachtte Hoopes dat de voorafgaande en volgende handvorm een significante invloed zou uitoefenen, maar uit de resultaten bleek echter dat dit niet het geval is. Slechts in 4% van de onderzochte gebaren bevatte de voorafgaande of volgende handvorm een uitgestrekte pink. Ook het gebaar zelf en het onderwerp van het gesprek hadden geen invloed op de variatie. (Hoopes 1998) De handvorm zelf, de syntactische categorie en intimiteitsrelatie met de gesprekspartner speelden wel een rol. Bij de handvorm bleek dat PE voorkomt in veel minder handvormen dan fysisch mogelijk is. Zo komt PE niet voor in handvormen waar de middelvinger gestrekt is, in gebaren met gesloten vingers en gesloten duim, en bij geronde handvormen. Bij de analyse van de syntactische categorie bleek dat 99 van de 100 voorbeelden van PE bij werkwoorden voorkwamen en 1 bij een zelfstandig naamwoord. Ook de relatie tot de gesprekspartner had een invloed. Als de informant met een goede vriend gebaarde, maakte ze veel meer gebruik van PE dan wanneer ze tegen een student gebaarde die ze enkel oppervlakkig kende. (Hoopes 1998) Hoopes merkte ook een correlatie met prosodische factoren. PE komt vaker voor bij lexemen die vaak herhaald worden binnen eenzelfde topic, voor pauzes en bij lexemen die verlengd worden. (Hoopes 1998) 3.6.5

Variatie bij NGT ‘ZEGGEN’

In een pilootonderzoek naar fonetische variatie in NGT heeft Crasborn (1998) de variatie binnen het NGT-gebaar ‘ZEGGEN’ in kaart gebracht. Crasborn analyseerde 47 tokens en vergeleek ze met de citeervorm op basis van de positie van de elleboog, pols en het MCPgewricht en op basis van welk gewricht de beweging uitvoerde. Ik zal hier enkel ingaan op de flexie van het MCP-gewricht omdat de andere onderzochte factoren minder relevant zijn voor mijn onderzoek. Uit de resultaten bleek dat het MCP-gewricht in 32% van de gevallen gebogen was, waardoor

de handvorm soms veranderde ‘from 1 (fully extended index finger, thumb crossed over flexed other fingers) to G (MCP flexed, thumb along index finger) or 1v (MCP flexed, thumb crossed over other fingers)’ (Crasborn 1998: 6). Dit is verrassend, omdat de fonologische

24

Tom Decoster


representatie duidelijk een 1-handvorm poneert. Volgens Crasborn heeft dit tot gevolg dat

de vingerselectie constant is, maar dat de configuratie kan variëren. Opvallend is dat de andere twee gewrichten van de index in alle gevallen gestrekt waren. Dit voedt de suggestie dat er een verschil gemaakt moet worden tussen twee groepen van gewrichten: de PIP- en DIP-gewrichten enerzijds en het MCP-gewricht anderzijds.

Crasborn stelde dus heel wat variatie vast: ‘it should be said that all versions appeared to be

articulated differently; in the set of 47 signs there was not a single pair that was produced exactly in the same manner with respect to both static and dynamic properties’ (1998: 5).

Wat de oorzaak van de variatie was blijft voorlopig onzeker: ‘For many signs, then, it is not very clear that it is coarticulation with surrounding signs that causes the variation. […] In 10

cases, a very clear and obvious context effect seemed to lead to the deviation from the standard’ (Crasborn 1998: 7). In drie van deze 10 gevallen was de enige beweging de

overgang naar het volgende gebaar. Ofwel overlapte de overgangsbeweging met de lexicale

beweging, ofwel werd de lexicale beweging gedeleerd. ‘In 9 cases, the initial configuration of

the articulator was clearly influenced by the location of the hand in the previous sign’

(Crasborn 1998: 7). Dit leidde meestal tot een horizontalere oriëntatie van de index door abductie 19 van de schouder of adductie20 van de polsen. (Crasborn 1998)

3.7

Conclusie literatuuroverzicht en verwachtingen

In ASL is dus al heel wat onderzoek gebeurd naar de factoren die het taalgebruik van de

gebaarders beïnvloeden. Daaruit bleek dat heel wat verschillende sociale en linguïstische

factoren een invloed hadden. Liddell en Johnson (1989) wezen op het belang van

fonologische processen als deletie, epenthese, metathese, geminatie, assimilatie en reductie,

maar overschatten de invloed van de fonologische omgeving. Onderzoeken van Hoopes

(1998) en Bayley, Lucas en Rose (2000, 2002) toonden immers aan dat naast fonologische processen ook de grammaticale categorie van het gebaar en sociale factoren als leeftijd, regionale afkomst, en sociale klasse een invloed uitoefenden op de variatie. Het pilootonderzoek van Crasborn (1998) wees op de enorme fonetische variatie in NGT: geen

enkel gebaar werd immers op identiek dezelfde manier uitgevoerd. Ook in NGT bleek coarticulatie niet alle variatie te kunnen verklaren.

Naar mijn weten is voor VGT nog geen onderzoek gebeurd naar fonologische en fonetische variatie, waardoor het moeilijk is om voorspellingen te doen. Toch wil ik op basis van het onderzoek in andere gebarentalen een aantal verwachtingen poneren. 3.7.1

Algemeen

Gezien de grote mate van fonologische variatie in ASL en fonetische variatie in NGT denk ik dat we ervan uit kunnen gaan dat er ook in VGT zowel linguïstische als sociolinguïstische

19 20

Beweging van het lichaam weg

Beweging naar het lichaam toe

25

Tom Decoster


variatie zal voorkomen. Variatie is volgens mij ook inherent aan natuurlijke talen, waardoor ik het heel vreemd zou vinden als de fonetiek van VGT geen variatie zou vertonen. 3.7.2

Linguïstische factoren

Uit zowel het onderzoek naar Pinky Extension, DEAF en de 1-handvorm in ASL bleek dat niet

de fonologische omgeving, maar wel de grammaticale categorie de grootste invloedsfactor op de variatie was. In het onderzoek naar Pinky Extension oefende de fonologische omgeving geen statistisch significante invloed uit. In het onderzoek naar DEAF had de

fonologische omgeving geen invloed op de keuze tussen een SV en een NSV, maar wel op de

keuze tussen de twee NSV’s. Het onderzoek naar de 1-handvorm wees wel duidelijk op

invloed van de fonologische omgeving: hoe meer features de SV gemeenschappelijk had met de omgeving, hoe groter de kans dat die geselecteerd werd.

Uit de analyse van de grammaticale categorie bij de 1-handvorm bleek dat wijsgebaren veel

meer variatie vertoonden dan lexicale gebaren. De onderzoekers verklaarden dit door erop te wijzen dat in ASL de wijsfunctie enkel in de vingertoppen zit, waardoor de rest van de handvorm van wijsgebaren dus minder belangrijk is. De betekenis van niet-indexicale wordt

echter gedragen door de volledige handvorm. Niet-indexicale gebaren vertonen dus minder

variatie omdat de kans bestaat dat ze gaan lijken of samenvallen met andere gebaren wanneer ze een andere handvorm aannemen.

Ik vermoed dat ook in VGT de grammaticale categorie een belangrijke invloedsfactor zal zijn,

en veronderstel dat ook in VGT de indexaliteit enkel in de vingertoppen zit, waardoor vermoedelijk ook in VGT de wijsgebaren het meeste variatie zullen vertonen. Op basis van de

gegevens uit het onderzoek naar de 1-handvorm in ASL veronderstel ik dat de fonetisch omgeving in VGT een invloed zal uitoefenen op de variatie, en dat assimilatie voor bepaalde

afwijkende handvormen een waardevol verklaringsmodel zal blijken. Of de grammaticale categorie een grotere invloedsfactor zal zijn dan de fonetische omgeving durf ik niet te

voorspellen. Dit komt ook niet expliciet aan bod in dit onderzoek, aangezien ik ervoor

gekozen heb om in plaats van een grootschalige statistische analyse van de fonetische

omgeving, enkele kleinere onderzoeken te doen. 21 3.7.2.1

Actieve en passieve handvormen en tweehandige gebaren

In de literatuur die ik gelezen heb, wordt op geen enkel moment iets gezegd over het verschil tussen de actieve en passieve hand en eenhandige of tweehandige gebaren. Ik weet

dus niet of de onderzoeken enkel actieve handvormen onderzoeken, of ook passieve handvormen meerekenen in hun analyses en of tweehandige gebaren geanalyseerd worden en hoe de handvormen van deze gebaren geteld worden in de statistieken. De 1-

handvormvariabele van Bayley, Lucas en Rose (2002) bevat wel ‘all the various handshapes

that occur in signs lexically specified for the features just discussed’ [features van de 1handvorm] (2002: 25). Hier horen ook ‘pronouns glossed as […] PRO.3’ en ‘classifiers such

21

Meer daarover in paragraaf 5.9.4.2

26

Tom Decoster


as LONG-THIN-THING-LYING DOWN’ bij (2002:25). Dit zijn gebaren die in VGT, en hoogst

waarschijnlijk ook in ASL, met de passieve hand gevormd kunnen worden. Classifiers kunnen als passieve handvormen gebruikt worden in werkwoordelijke constructies, wijsgebaren naar

de derde persoon kunnen als passieve handvorm gebruikt worden bij het lokaliseren 22. Ik

vermoed dat Bayley, Lucas en Rose ook tokens die met de passieve hand gevormd worden meetellen in hun analyse. In mijn onderzoek worden actieve, passieve en tweehandige

gebaren echter afzonderlijk geanalyseerd, omdat ik vermoed dat passieve handvormen vaker

variatie zullen vertonen. 3.7.3

Sociale factoren

3.7.3.1

Leeftijd

Zowel uit het onderzoek naar DEAF als naar de 1-handvorm bleek dat leeftijd een invloed heeft op de variatie, maar dat deze invloed een complex patroon vertoont doordat de invloed verschilt per regio. In het onderzoek naar DEAF wordt een verklaring aangereikt voor de verschillende patronen: het SV-gebruik zou veroorzaakt zijn door de taalattitude tijdens de schoolperiode van de gebaarder. 55+’ers zouden vaker NSV’s gebruiken omdat er geen aandacht was voor de standaardtaal op het moment dat zij naar school gingen en ze dus gewoon dialecten gebruikten. De groep van 26-54 jaar zou vaker SV’s gebruiken omdat de standaardtaal opkwam en ter discussie stond op het moment dat zij schoolgaand waren. Doordat de standaardtaal moest worden verdedigd, werd die ook gerespecteerd. De groep van 15-25 jaar zou weer meer NSV’s gebruiken omdat de standaardtaal in hun schooltijd ondertussen ingeburgerd was en dus opnieuw niet meer in de schijnwerpers stond. VGT bevindt zich volgens mij nog altijd in de eerste fase. Er begint stilaan wat aandacht voor de taal te komen vanuit de academische wereld en de media, maar er is bijvoorbeeld nog geen standaardtaal. VGT wordt als onderwijstaal enkel nog maar in de dovenschool Kasterlinden gebruikt als onderdeel van het bilinguale onderwijs 23. Enkel de jongste informant van dit onderzoek heeft drie jaar middelbaar onderwijs in deze school gevolgd, waardoor de invloed op zijn taalgebruik dus beperkt zal zijn. De taalattitude van de scholen ten opzichte van VGT kan volgens mij geen invloed gehad hebben op het taalgebruik van de informanten van dit onderzoek. Dit sluit natuurlijk niet uit dat leeftijd toch nog een invloed heeft op de variatie.

22

In VGT kunnen gebaarders referenten een plaats in de gebarenruimte toewijzen. Om naar

die referent te verwijzen, wijzen ze de plaats die ze aan die referent toegewezen hebben,

aan. Dit principe heet lokaliseren en dat kan gebeuren met de passieve hand. Zo kunnen

gebaarders bijvoorbeeld het gebaar MEISJE met de actieve hand uitvoeren, en met de passieve hand deze referent lokaliseren. 23

Bilinguaal onderwijs streeft naar een zo goed mogelijk beheersing van het Nederlands, maar schenkt

ook aandacht aan VGT.

27

Tom Decoster


Uit de onderzoeken naar ASL bleek wel dat de invloed van leeftijd verschilt per regio. In het onderzoek naar de 1-handvorm werden de onderzochte steden ingedeeld in twee groepen die gelijkaardige tendensen vertoonden. In de ene groep bleek de leeftijd zo goed als geen invloed uit te oefenen, terwijl de leeftijd in de andere groep een grote invloedsfactor bleek. Aangezien ik maar twee informanten per regio geanalyseerd heb, zal het niet mogelijk zijn om leeftijdsgroepen per regio te onderzoeken, aangezien de groepen meestal maar uit één informant zullen bestaan.

3.7.3.2

Regionale afkomst

Gezien de huidige status van VGT als een verzameling van vijf regionale varianten zou het verleidelijk zijn te denken dat de invloed van regionale afkomst groot zal zijn, maar ik betwijfel dat dit de invloed van regionale afkomst op de variatie zal beïnvloeden. Onderzoek wijst immers uit dat de grootste verschillen tussen de regionale varianten zich bevinden op het gebied van het lexicon en veel minder op het gebied van de grammatica. Ik vermoed dat de regionale varianten op het gebied van de fonologie ook geen grote verschillen bevatten, waardoor ik vermoed dat als er een invloed van regionale afkomst vastgesteld wordt, dat niet veroorzaakt zal zijn door verschillen in de fonologie van de vijf regionale varianten. Aangezien ik maar twee informanten per regio onderzocht heb, wordt het ook hier moeilijk om duidelijke tendensen vast te stellen.

3.7.3.3

Geslacht

In beide onderzoeken van Bayley, Lucas en Rose bleek geslacht geen significante invloed uit te oefenen op de variatie. Ik acht het echter niet onmogelijk dat geslacht in VGT wel een invloed op de variatie uitoefent. De verschillende regionale varianten ontstonden immers in de scholen, en omdat de jongens en meisjes naar aparte scholen gingen, ontstonden er ook verschillen in het taalgebruik tussen jongens en meisjes. Vooral omdat er nog geen standaardtaal voor VGT bestaat, en omdat de dovengemeenschap in Vlaanderen veel kleiner is dan in ASL zou het volgens mij kunnen dat dit effect nog verder werkt.

3.7.3.4

Sociale klasse

In het onderzoek naar DEAF oefende sociale klasse geen significante invloed uit, in het onderzoek naar de 1-handvorm bleek dat wel het geval. Crasborn (2001) merkte echter op dat sociale klasse in dovengemeenschappen vaak geen rol speelt, aangezien doven vaak geen toegang hebben tot hoger onderwijs. Hoewel ik geen specifieke gegevens heb van de sociale klasse en dit dus ook niet onderzoek, vermoed ik niet dat sociale klasse een invloed zal uitoefenen.

28

Tom Decoster


4. Problemen bij het onderzoek 4.1

De taalsituatie van VGT

Sociolinguïstisch onderzoek is normaal gezien enkel interessant om te onderzoeken bij taalgebruikers die dezelfde taalvariëteit spreken. De essentie van sociolinguïstisch onderzoek ligt immers in het blootleggen van interessante verschillen die sociale factoren als afkomst, geslacht, leeftijd, enz. veroorzaken bij mensen die dezelfde taal gebruiken. De taalsituatie van VGT bestaat momenteel uit vijf varianten die overeenkomen met de vijf Vlaamse provincies West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Antwerpen, Vlaams-Brabant en Antwerpen. Hierdoor is het eigenlijk onmogelijk om harde uitspraken te doen over dé Vlaamse Gebarentaal, want er is nog geen consensus over hoe die taal er precies uitziet. Dit dat eventuele invloed van regionale afkomst op variatie veroorzaakt is door verschillen in de fonologie van de verschillende varianten. Het lexicografisch onderzoek van De Weerdt et al. (2003) toont bijvoorbeeld opvallende regionale verschillen m.b.t. het gebruik van bepaalde lexicale items, maar vanuit sociolinguïstische perspectief is dat niet interessant omdat die verschillen te wijten zijn aan het feit dat de dialecten andere gebaren bevatten. Dat iemand uit Brugge andere gebaren zal gebruiken dan iemand uit Hasselt is evident, omdat hij een andere variant gebruikt. Daardoor wordt de informatie sociolinguïstische oninteressant, maar dat hoeft eigenlijk geen probleem te zijn, omdat we dan iets kunnen bijleren over varianten zelf. Er is immers nog niet veel bekend over de fonologie van de verschillende regionale varianten. Demey (2005) gaat uit van één Vlaamse Gebarentaal als een methodologische verantwoorde constructie, en besteedt dus geen aandacht aan eventueel regionale verschillen. Ze merkt wel op dat ‘er in toekomstig onderzoek ook aandacht moet gaan naar mogelijke regionaal bepaalde fonologische variatie én naar de relatie tussen Vlaamse en Waalse gebarentaalvarianten’ (2005:20). Zelfs als de fonologische systemen van de regionale varianten verschillen zouden vertonen, waardoor de resultaten vanuit een sociolinguïstisch perspectief oninteressant worden, dan nog zijn ze interessant omdat ze ons iets kunnen leren over verschillen tussen de varianten. Hoewel ik rekening houd met deze problematiek, vermoed ik niet dat de verschillende varianten grote fonologische verschillen bevatten. Voorlopig lijkt het mij dus aangewezen om zoals Demey (2005) ervan uit te gaan van één Vlaamse Gebarentaal met één fonologisch systeem.

4.2

Gevaar van persoonlijke variatie

Omdat dit een verkennend onderzoek is op een beperkt aantal tokens zal het moeilijk zijn om harde besluiten te nemen met betrekking tot de invloed van sociale factoren op de variatie. Vanwege het beperkte aantal informanten bestaat de kans dat persoonlijke variatie 29

Tom Decoster


de resultaten van dit onderzoek zullen verstoren, waardoor het moeilijk wordt om de resultaten voor een grotere bevolkingsgroep te generaliseren. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen of de conclusies die uit dit onderzoek voortkomen ook gelden bij onderzoeken met een groter aantal informanten en tokens. De beperkte grootte van het onderzoek sluit ook uit om bepaalde zaken te onderzoeken. Zo bleek uit de literatuurstudie dat factoren als leeftijd in verschillende regio’s verschillende patronen vertonen. Dit onderzoek is echter beperkt tot twee informanten per regio, waardoor het onmogelijk wordt om verschillende de leeftijdsgroepen per regio te onderzoeken.

30

Tom Decoster


5. Methodologie 5.1

Kwalitatief vs kwantitatief

In de taalkunde wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Kwalitatief onderzoek peilt naar kennis over het taalsysteem en probeert te achterhalen hoe de taal in onze hersenen gestructureerd is. Kwantitatief onderzoek gaat na welk taalgebruik in de praktijk voorkomt en probeert een verklaring te vinden voor de vastgestelde fenomenen. Dit onderzoek maakt gebruik van beide methodes. Enerzijds probeer ik aan de hand van een kwantitatief onderzoek de variatie van de C3-handvormvariabele in kaart te brengen. Anderzijds probeer ik enkele afzonderlijke gevallen te verklaren als voorbeelden van assimilatie en ga ik na of deze analyses mogelijk zijn in het dependentiemodel. Dit tweede luik is kwalitatief gericht.

5.2

Op zoek naar de citeervorm

In dit onderzoek nemen we de citeervorm of woordenboekvorm als standaard om andere handvormen mee te vergelijken. Omdat dit onderzoek de handvormen fonetisch analyseert, is vooral de positie van de duim belangrijk. De duim zorgt immers voor het contrast tussen de handvormen C1, C2, C3 en C23. Soms is de positie van de duim echter moeilijk vast te stellen. Het woordenboek Vlaamse Gebaren is echter nog in opbouw en bevat voorlopig nog maar 7458 gebaren. Veel gebaren zijn dus nog niet opgenomen in het woordenboek, waardoor het dus ook onmogelijk is om voor die gebaren de woordenboekvariant te bepalen. Bovendien zijn sommige gebaren wel opgenomen, maar enkel met een fonologische beschrijving, waardoor het niet duidelijk is of de gebruikte handvorm de C1-, C3-, of C23handvorm is. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de gebaren LIED en OOK (zie afbeeldingen 8 en 9). Bij sommige andere gebaren is er wel een filmpje, maar kan is het door het camerastandpunt onmogelijk om te zien welke de positie van de duim is. Voorbeelden hiervan zijn de gebaren EEN en IK (zie afbeeldingen 10 en 11).

Afbeelding 9: OOK

in het woordenboek VGT.

Afbeelding LIED

in

8:

het

woordenboek VGT.

31

Tom Decoster

Afbeelding 10: IK in het woordenboek VGT.


Afbeelding 11: EEN in het woordenboek VGT.

Bij sommige gebaren is het dus onmogelijk om de citeervorm te bepalen, waardoor het dus ook moeilijk is om te bepalen of het gebaar tot de C3-handvormvariabele hoort. Soms is het mogelijk om op basis van gelijkaardige gebaren de woordenboekvariant te reconstrueren. Zo vermoed ik dat de woordenboekvorm van IK met een C3-handvorm gevormd wordt op basis van het feit dat de citeervormen van zowel JIJ (zie afbeelding 12) als HIJ (zie afbeelding 13) met die handvorm geproduceerd worden in het woordenboek VGT.

Afbeelding 12: JIJ in het woordenboek VGT.

Afbeelding 13: woordenboek VGT.

HIJ

in

het

32

Tom Decoster


Op basis van het gebaar ELF (zie afbeelding 14) kunnen we ook vermoeden dat EEN ook met de C3-handvorm geproduceerd wordt.

Afbeelding 14: ELF woordenboek VGT.

in

het

Afbeelding 15: ZIEN in het woordenboek VGT.

Daarnaast heb ik willekeurig nog een aantal andere gebaren (SLAK24, KOMMA25, MOTOR 26, WASMACHINE 27, MORGEN28, HOPEN 29 en STIL30) die met de fonologische 1-handvorm getranscribeerd werden, bekeken, en bij geen enkel van deze gebaren was er een aanleiding om te denken dat het gebaar niet met de C3-handvorm geproduceerd werd. Ofwel was de handvorm duidelijk een C3-handvorm, ofwel kon ik op basis van andere informatie andere handvormen uitsluiten. Bij ZIEN (zie afbeelding 15) is de positie van de

Afbeelding 16: zichtbare duim bijvoorbeeld niet zichtbaar, maar kon ik handvormen C1 en C1’ toch

duim bij de uitsluiten. Bij de handvorm C1 bevindt de middelvinger zich iets hoger, maar C1'handvorm.

dat is hier niet het geval. Bij de C1’-handvorm maakt de duim contact met het MCP-gewricht van de middelvinger, waardoor de duim een klein beetje zichtbaar wordt, zoals in afbeelding 16.

In dit onderzoek ga ik er van uit dat alle gebaren die in het woordenboek met de 1handvorm aangegeven staan, in de citeervorm met een C3-handvorm geproduceerd worden. Het fonologische onderzoek van Demey (2005) ondersteunt deze visie: in haar tabel met

24 25 26

27 28 29 30

http://gebaren.ugent.be/visueelzoeken.php?page=resultaten&weergave=46417&translations[0]=46417 http://gebaren.ugent.be/visueelzoeken.php?page=resultaten&weergave=44546&translations[0]=44546 http://gebaren.ugent.be/visueelzoeken.php?page=resultaten&weergave=45187&translations[0]=45187 http://gebaren.ugent.be/visueelzoeken.php?page=resultaten&weergave=47579&translations[0]=47579 http://gebaren.ugent.be/visueelzoeken.php?page=resultaten&weergave=45171&translations[0]=45171

http://gebaren.ugent.be/visueelzoeken.php?page=resultaten&weergave=44050&translations[0]=44050

http://gebaren.ugent.be/visueelzoeken.php?page=resultaten&weergave=46644&translations[0]=46644

33

Tom Decoster


geattesteerde handvormen in VGT 31 komt de C1’-handvorm – die het moeilijkst van de C3handvorm te onderscheiden is - immers niet voor. Aangezien bijna 3/4e (1747 gebaren) van haar corpus uit het Woordenboek Vlaamse Gebarentaal komt, vormt dit een belangrijke aanwijzing om aan te nemen dat de alle gebaren die fonologisch met de 1-handvorm gespecificeerd zijn, fonetisch met de C3-handvorm uitgevoerd worden. De linguïstische variabele die in dit onderzoek onderzocht wordt, zal dus de C3-handvormvariabele zijn, waarover meer in paragraaf 5.6. 5.2.1

Citeervorm van werkwoordelijke constructies 32?

Een groot deel van het corpus bestaat uit werkwoordelijke constructies. Dat zijn gebarenconstructies die niet uit lexicale gebaren bestaan, maar waarbij aan de hand van classifiers de werkelijkheid iconisch wordt nagebootst. Deze constructies worden ter plaatse uitgevonden en deze gebaren zijn dus niet gelexicaliseerd, waardoor ze ook niet in het woordenboek voorkomen. Deze wwc’s hebben dus geen citeervorm, maar bevatten wel vaak classifiers die deel uitmaken van de C3-handvormvariabele. Soms gebeurt het dat voor een bepaald concept gelijkaardige constructies in het corpus voorkwamen, maar waarbij er verschillende classifiers in die constructie gebruikt werd. Zo gebruikten de meeste gebaarders om de telefoondraad 33 uit te beelden een constructie waarbij eerst twee palen voorgesteld worden, en waarbij daarna aan de hand van een classifier het traject van de draad wordt uitgebeeld. Soms werd een C3- of een C1’-handvorm gebruikt om de draad uit te beelden, maar ook de D3-handvorm en de K4-handvorm, die verwijst naar dingen met een fijne vorm, kwamen in het corpus voor. Bij deze constructies heb ik de classifier als criterium genomen om te bepalen of de constructie deel uitmaakt van de C3handvormvariabele of niet. De constructies met de K4-handvorm als classifiers laat ik buiten beschouwing omdat in die constructie de dikte van de kabel gelexicaliseerd wordt, terwijl de werkwoordelijke constructie met de C3-handvorm eerder de nadruk legt op de langwerpige vorm van de kabel. De constructies met de D3-handvorm neem ik wel mee in de analyse omdat ik vermoed dat de D3-handvorm in deze constructie dezelfde semantische waarde heeft als de C3-handvorm; in deze constructie beschouw ik de C3-handvorm dan als standaardvorm en analyseer ik de tokens met de D3-handvorm als variaties van de C3handvorm. In paragraaf 6.7.4 bespreek ik nog enkele andere werkwoordelijke constructies die gebruik maken van verschillende classifiers.

31

32 33

Hier opgenomen als bijlage 1

Soms afgekost als wwc’s

Een beschrijving van de gebruikte filmpjes is opgenomen in paragraaf 5.9.2

34

Tom Decoster

5.3


Uitsluiten van data uit de analyse

Bij het analyseren van de data bleek het soms onmogelijk om uit te maken welke handvorm geproduceerd werd. Vooral het verschil tussen de C3- en C1’-handvormen bleek soms heel moeilijk te bepalen. De twijfelgevallen heb ik in een aparte categorie ingedeeld en deze categorie heb ik uitgesloten van de statistische analyse. Het gaat om 13 actieve handvormen, 10 passieve en 7 tweehandige gebaren.

5.4

Fonologisch of fonetisch?

De onderzoeken van Bayley, Lucas en Rose (2000, 2002) die als inspiratiebron voor dit onderzoek dienden onderzoeken variatie op fonologisch niveau. Als fonologisch model gebruiken zij het model van Liddell en Johnson dat uitgaat van een autosegmentele kijk op fonologie. De belangrijkste varianten die in hun onderzoek voorkwamen in plaats van de 1handvorm waren de L-handshape en de Open-hand-handshape, waarvan de C2-handvorm en de F2-handvorm de prototypevertegenwoordigers zijn. Het dependentiemodel hanteert echter een ‘streng fonologische tot zelfs reductionistische benadering waarbij alle redundante informatie uit de fonologische representatie geweerd wordt (Demey 2005: 26) en stelt dat de positie van de duim voorspelbaar is. Daardoor wordt de positie van de duim uit de fonologische beschrijving geweerd en zorgt de duim dus ook niet voor fonologisch contrast. De C2-handvorm wordt in het dependentiemodel dus als een fonetische variant van de fonlogische 1-handvorm beschouwd. Deze fonologische categorie bevat naast de C2handvorm ook nog handvormen C1, C3, C5, C6 en C23. Omdat het dependentie dus veel minder fonologische variatie heb ik ervoor gekozen om een fonetische analyse te doen in plaats van een fonologische. Als we de resultaten van dit onderzoek dus willen vergelijken met die situatie in ASL moet hiermee rekening gehouden worden.

5.5

Coderen van handvormen

Voor het aanduiden van handvormen maak ik gebruik van de handvormcodes uit de Table of

handshapes van HamNoSys (1989) met aanvullingen van Demey (2005) voor VGT. Ik heb deze tabel ook hier als bijlage 1 toegevoegd. Bij mijn analyse deel ik de handvormen in een zo gedetailleerd mogelijke fonetische indeling in. In zijn pilootonderzoek naar het NTGgebaar ZEGGEN, merkt Crasborn op dat van de 47 gebaren die hij onderzocht, er geen enkel paar van gebaren was dat op exact dezelfde manier uitgevoerd werd. Alle gebaren werden dus fonetisch op een andere manier gevormd (1998:5). Ook in dit onderzoek worden maar weinig handvormen fonetisch op exact dezelfde manier uitgevoerd. De fonetische categorieën waarin ik de gebaren onderbrengt zijn dus methodologisch noodzakelijke constructies en binnen deze categorieën is er ook nog heel wat minimale fonetische variatie. Meestal zijn de afwijkingen echter heel klein, waardoor het eenvoudig is om de handvorm onder een bepaalde categorie te plaatsen. Twee soorten afwijkingen vond ik echter te groot om onder een van de bestaande categorieën te plaatsen. Daarom voeg ik nog twee 35

Tom Decoster


fonetische handvormen aan de tabel van Demey (2005) toe, waarover meer in paragraaf 5.5.1. 5.5.1

Handvormen C23” en C23””

De C23”-handvorm is een variant van de C23-handvorm: de index is gestrekt, maar bij de C23”-handvorm maakt de duim contact met het DIP-gewricht van een gestrekte middelvinger, in plaats van met de vingertop van een geronde middelvinger zoals dat bij de C23-handvorm het geval is. De uitstrekking van de middelvinger en de positie van de duim op het DIP-gewricht gaan volgens mij hand in hand. Als de middelvinger gestrekt is, is het fonetisch veel moeilijker om de duim nog contact te laten maken met de top van de vinger, maar is het veel comfortabeler om de duim op het DIP-gewricht te laten rusten. Omgekeerd, wanneer je van de C23-handvorm de duim van de top van de vinger naar het DIP-gewricht verplaatst, strekt de middelvinger zich automatisch wat uit. Ik heb deze handvorm als een variant van de C23-handvorm beschouwd omdat de middelvinger in beide gebaren niet in de handpalm geklemd zit. De andere handvorm heb ik aangeduid met de code C23””. Dit is een andere variant van de C23-handvorm, waarbij de pink uitgestrekt of half uitgestrekt is. Ik heb deze categorie als variant van de C23-handvorm beschouwd, omdat in de praktijk de pink het meeste uitgestrekt werd in gebaren waar ook de middelvinger niet in de handpalm geklemd werd. Bij het coderen van handvormen als C23”” heb ik echter enkel het uitstrekken van de pink en niet de positie van de middelvinger als criterium gehanteerd. Ook de realisatie van bijvoorbeeld een C3-handvorm waarbij de pink uitgestrekt of halfuitgestrekt is heb ik tot deze categorie gerekend. Het zou systematischer zijn om ook daar een aparte categorie te voorzien, maar ik heb ervoor gekozen om dat niet te doen zodat categorieën met slechts één token konden worden vermeden Deze categorie lijkt sterk op de E15-handvorm, waarbij zowel de index als de pink uitgestrekt zijn, maar ik heb deze handvormen niet als E15 beschouwd, omdat de pink bijna nooit volledig gestrekt was. Ik vermoed dus dat de pink in deze gebaren geen fonologische status heeft. Omdat ik vermoed dat de pink in deze gebaren niet op een fonologisch, maar enkel op fonetisch niveau werkt, had ik de positie van de pink ook buiten beschouwing kunnen laten en de handvormen gewoon in de categorieën van hun tegenhangers zonder uitstrekking van de pink kunnen onderbrengen. Ik heb dat niet gedaan omdat Pinky

Extension ook in ASL een onderwerp van discussie is, en omdat het beregelen van de uitstrekking van de pink volgens mij een uitdaging zal zijn voor het dependentiemodel. In paragraaf 7.4 ga ik hier dieper op in. De naamgeving van deze extra categorieën is geïnspireerd door de tabel van Demey (2005). Zij gebruikt een accent om identieke gebaren die enkel verschillen qua positie van de duim 36

Tom Decoster


te benoemen. Naar analogie daarvan gebruik ik een dubbel accent (“) voor identieke gebaren die verschillen qua positie van de middelvinger, zoals de C23”-handvorm. De middelvinger is immers de tweede niet-geselecteerde vinger. Voor afwijkingen aan de pink gebruik ik vier accenten, aangezien de pink de vierde niet-geselecteerde vinger is. 5.5.1.1

C3, C1’ of C23?

Het verschil tussen handvormen C3 en C1’ is soms heel moeilijk te bepalen. Het verschil tussen deze handvormen zit in de configuratie van de duim: bij de C3-handvorm zit de duim geklemd rond het DIP-gewricht van de middelvinger door het DIP-gewricht van de duim te buigen; bij de C1’-handvorm maakt de duim enkel contact met PIP-gewricht van de middelvinger en blijft het DIP-gewricht van de duim gestrekt. Prototypevoorbeelden van de C3-handvorm waarbij de duim echt rond de vingers geklemd zit, zijn zeldzaam, vermoedelijk omdat dit articulatorisch een grote inspanning vergt. Ook duidelijke voorbeelden van de C1’-handvorm waarbij het DIP-gewricht van de duim duidelijk gestrekt is, zijn moeilijk te vinden. Meestal worden de niet-geselecteerde vingers vastgehouden door licht contact te maken met de duim, en eventueel het DIP-gewricht licht te buigen. Als criterium om deze twee handvormen te onderscheiden kies ik het middelvingergewricht waarmee de duim contact maakt. Als de duim contact maakt met de PIP-gewricht van de middelvinger, analyseer ik de handvorm als C1’, als de duim het DIP-gewricht van de middelvinger aanraakt analyseer ik de handvorm als C3. De buigingsgraad van het DIPgewricht van de duim laat ik normaal gezien dus buiten beschouwing, omdat het gewricht nooit duidelijk gebogen of gestrekt is, maar meestal licht gebogen is. Als de duim echter duidelijk rond de niet-geselecteerde vingers geklemd zit en het DIP-gewricht van de duim duidelijk gebogen is, analyseer ik de handvorm toch als C3, zelfs als de duim rond het PIPgewricht zit. Ook om het verschil tussen handvormen C3 en C23 af te bakenen maak ik gebruik van de contactplaats van de duim met de index. Als de duim contact maakt met het DIP-gewricht van de index analyseer ik de handvorm als C3, als de duim de vingertop raakt, codeer ik hem als C23. De handvormen onderscheiden op basis van de positie van de index is moeilijk, aangezien deze vaak een klein beetje hoger zit dan de andere vingers.

5.6

De linguïstische variabele

‘[T]he most straightforward and simple definition of the linguistic variable is simply “two or more ways of saying the same thing” (Labov 1972c, Sankoff 1980:55)’ (Tagliamonte 2006: 70). De linguïstische variabele is een verzameling van varianten die allemaal hetzelfde uitdrukken. De variabele die in dit onderzoek centraal staat is de C3-handvormvariabele: dit is de verzameling van alle gebaren die in hun citeervorm met een C3-handvorm geproduceerd worden. In 1972 stelt Labov enkele criteria voor het kiezen van een sociolinguïstische variabele voor: ‘First, we want an item that is frequent [...], [s]econdly, it 37

Tom Decoster


should be structural: the more the item is integrated into a larger system of functioning units, the greater will be the intrinsic linguistic interest. […] Third, the distribution of the feature should be highly stratified’ (1972: 8). Volgens Bayley, Lucas en Rose voldoet de 1handvorm in ASL aan deze criteria: ‘The 1 handshape variable occurs often enough to be amenable to large-scale statistical analysis. Moreover […] it is widely distributed across a range of different grammatical categories. In addition, preliminary examination has suggested that preferred forms differ considerably according to a variety of social factors’ (2002: 7). De C3-handvorm in VGT heeft een gelijkaardige status als die van ASL. Hij komt vaak voor: het woordenboek Vlaamse Gebarentaal 34, dat momenteel 7458 gebaren bevat, bevat 1014 gebaren met de 1-handvorm (Van Mulder 2004). De 1-handvorm komt ook voor in een groot aantal grammaticale categorieën (wijsgebaren (bv: IK)), lexicale gebaren (bv: SNEL, SLANG, MOETEN), negatiegebaren (bv: NIET), telwoorden (bv: EEN), voegwoorden (bv: EN, MAAR), enz. Of de variatie ook sociaal gestratificeerd is nog niet duidelijk, maar dat zal ik in dit onderzoek proberen te onderzoeken.

5.7

Afbakenen van de C3-handvorm

5.7.1

Vingerselectie Afbeelding 17 toont een representatie van de vingerselectie volgens het dependentiemodel van Demey

(2005).

De

C3-handvormd

wordt

respectievelijk gevormd met de kenmerken [één], [radiaal] en [in] op de knopen Geselecteerde Vingers, Zijde en Duim. De interpretatie hiervan is als volgt. Er is één vinger geselecteerd, en die vinger bevindt zich aan de radiale kant (d.w.z.: de kant van de duim). De combinatie van [één] en [radiaal]

betekent

dat

enkel

de

wijsvinger

geselecteerd is. Het [in]-kenmerk op de duimAfbeelding

17:

dependentiemodel. Demey (2005: 49).

Vingerselectie

in

Overgenomen

het uit

knoop specificeert dat de duim niet geselecteerd is. De fonetische uitwerking van het fonologisch kenmerk

[in]

wordt

onderverdeeld

in

4

categorieën: gekruist, aangesloten, geopponeerd en gestrekt. De fonetische uitwerking die overeenkomt met de positie van de duim in de 1handvorm, is ‘gekruist’, wat betekent dat de zowel het MCP- als het DIP-gewricht gebogen is, en nog specifieker gesteld, moet de duim de niet-geselecteerde vingers omsluiten. 5.7.2

34

Vingerconfiguratie

Te raadplegen via: http://gebaren.ugent.be/

38

Tom Decoster

Fonetische variatie bij de C3-hanvorm in VGT Afbeelding volgens (2005).

18

het

kenmerk

De

toont

de

vingerconfiguratie

dependentiemodel

C3-handvorm

[gestrekt].

bevat

‘Spreiding

van

Demey

enkel

van

de

het

ene

geselecteerde vinger is natuurlijk onmogelijk.’ (Demey 2005: 73). De knoop spreiding blijft dus

leeg. Over de kenmerken op de openingsknoop merkt

Demey

openingsknoop

het is

standaardkenmerk.

volgende

geen Een

op:

enkel

lege

‘Onder

kenmerk

de

het

openingsknoop

impliceert dat de vingers in selectie (fonetisch) open zijn en dus geen contact maken met de

duim noch in oppositie met de duim staan’ (2005: 54). Dit is het geval bij de C3-handvorm, en de

openingsknoop blijft dan ook leeg. Het kenmerk

Afbeelding 18: Vingerconfiguratie in het [gestrekt] in combinatie met de lege dependentiemodel. Overgenomen uit Demey openingsknoop vormt de gestrekte indexvinger (2005: 53).

van de C3-handvorm.

5.8

Modelkeuze

In Decoster (2010) koos ik ervoor om het Hand Tiermodel te gebruiken als fonologisch analysemodel, omdat ik dat het beste model achtte om assimilatie te analyseren. Veel van de keuzes die Sandler maakt, ondersteunt ze immers met bewijsmateriaal uit assimilatie. De keuze om de handconfiguratie – in tegenstelling tot het Movement-holdmodel – als apart autosegment te beschouwen wordt bijvoorbeeld ondersteund door te verwijzen naar handconfiguratieassimilatie in samenstellingen, waar de handvorm los van de andere elementen assimileert (Sandler & Lillo-Martin 2006: 136). Ook de argumenten om oriëntatie als een onderdeel van de handconfiguratie te beschouwen komen uit bewijsmateriaal van assimilatie

in

samenstellingen,

waaruit

blijkt

dat

oriëntatie

afzonderlijk

van

de

handconfiguratie kan assimileren (Sandler & Lillo-Martin 2006:10). De indeling van gebaren in movements en locations is ook uitermate geschikt om fonologische processen als metathese, deletie en assimilatie te analyseren. In dit onderzoek zal ik echter gebruik maken van het dependentiemodel van Demey (2005). Dit onderzoek focust immers vooral op de C3-handvorm en minder op assimilatie. De belangrijkste reden voor deze keuze is dat het dependentiemodel van Demey (2005) specifiek voor VGT ontworpen is, terwijl van het Hand Tiermodel nog onderzocht moet worden of en in welke mate het toepasbaar is op VGT. Zo zijn er een aantal handvormen die in ASL wel, en in VGT niet gelexicaliseerd zijn. Deze handvormen worden dus wel toegelaten in het Hand Tiermodel, maar niet in het dependentiemodel van Demey. Afbeelding 19 toont 39

Tom Decoster


de mogelijke vingerselecties van VGT, de cirkels duiden vingerselecties aan die wel in ASL, maar niet in VGT gelexicaliseerd zijn. Voorbeelden van deze vingerselecties in ASL komen voor in het gebaar I LOVE YOU, dat de E15-handvorm bevat, en in het gebaar voor het nummer 7, dat met een K16-handvorm gevormd wordt. De E15-handvorm komt wel voor in het Vlaams-Brabantse gebaar voor VENSTER en in classifiers, maar omdat deze handvorm zo zeldzaam is wordt hij niet opgenomen in de fonologische structuur. Afbeelding 19: Mogelijk vingerselecties volgens Vermoedelijk gaat het hier om een iconisch het dependentiemodel. Overgenomen uit Demey gemotiveerde handvorm die aan de hand van (2005: 48, markering TD)

een

semantische

implementatieregel

kan

worden gerealiseerd. In paragraaf 3.4.3 besprak ik enkele verschillen tussen het Hand Tiermodel en het dependentiemodel

op

het

vlak

van

handconfiguratie.

Daaruit

bleek

dat

het

dependentiemodel op enkele gebieden verkieslijk is boven het Hand Tiermodel. Zo gaf het dependentiemodel beter weer dat de oriëntatie van een gebaar kan veranderen terwijl de rest van de handconfiguratie gelijk blijft, en toonde het transparanter dat de vingerconfiguratie kan veranderen terwijl de vingerselectie gelijk moet blijven binnen één gebaar. Ook deze argumenten spelen mee in mijn keuze voor het dependentiemodel.

5.9

Data

5.9.1

Selectie van data

Voor dit onderzoek heb ik gebruik gemaakt van data van het Vlaams Gebarentaalcentrum (vanaf

nu:

VGTC)

die

het

centrum

verzameld

heeft

voor

een

onderzoek

naar

meervoudsvorming in VGT. De data van het VGTC bestaan uit opnames van twee reproductietaken. In de ene taak werd de deelnemers gevraagd om foto’s te beschrijven, de andere taak omvat het navertellen van twee filmpjes. Ik ben eerst langsgeweest bij het VGTC om wat van het beeldmateriaal te bekijken zodat ik kon oordelen of de data geschikt zouden zijn voor mijn onderzoek. In overleg met de onderzoekers van het VGTC en professor Van Herreweghe heb ik uiteindelijk beslist om enkel het materiaal waarin de filmpjes naverteld worden te gebruiken, omdat de C3-handvormen in deze data in veel meer verschillende grammaticale

categorieën

voorwkam.

De

beschrijvingen

van

de

foto’s

in

de

fotoreproductietaak bestonden immers vaak enkel uit een woordgroep of enkele korte zinnetjes. Bij het beschrijven van de filmfragmenten vertellen de gebaarders een volledig 40

Tom Decoster


verhaal. Daardoor bevatten deze data veel meer volledige syntactische constructies waarin ook veel wijsgebaren en grammaticale gebaren voorkomen. Dit vond ik essentieel aangezien uit de onderzoeken van Bayley, Lucas en Rose (2000, 2002) bleek dat grammaticale categorie de belangrijkste invloedsfactor op de variatie in ASL is. Vooral de aanwezigheid van wijsgebaren was een belangrijke factor. Omdat de focus op meervoudsvorming lag, bevatten de beschrijvingen van de foto’s heel weinig wijsgebaren. De beschrijvingen van de filmpjes daarentegen bevatten heel veel wijsgebaren omdat daar een volledig verhaal met personages en hoe ze zich verhouden tegenover elkaar wordt verteld. Ik heb geprobeerd om data te selecteren die een representatief beeld geven van de gebarentaalgemeenschap in Vlaanderen. Daarom heb ik gekozen om uit elke van de vijf taalregio’s een man en een vrouw te analyseren, waarbij de volledige groep informanten van verschillende leeftijden bevat (van 22 tot 59 jaar). Uit Vlaams-Brabant heb ik slechts één informant geanalyseerd, omdat alle gebaarders eerst toestemming gevraagd werd om de data voor dit onderzoek te mogen gebruiken. De vrouwelijke gebaarder uit Vlaams-Brabant reageerde niet meteen, maar de data van de mannelijke gebaarder bevatte genoeg tokens de regio te vertegenwoordigen en dus vond ik het niet nodig om nog een nieuwe gebaarder te contacteren. De taalverwervingssitatie van VGT is gecompliceerd. Omdat 90 tot 95% van de dove kinderen opgroeit in een horend gezin (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2008: 42), verwerven de meeste doven VGT van leeftijdsgenoten in de dovenschool. Naast doven is er nog een grote groep van VGT-gebruikers ‘die VGT gebruiken als eerste of tweede taal, of die de VGT in elk geval (ten dele) machtig zijn. [...] Het gaat hier om horende ouders van doven kinderen, [...] [b]roers en zussen van dove jongeren, [...]CODA’s 35 en [...] professionelen. 36’ (Van Herreweghe & Vermeerbergen 2008: 43-44)

Ik heb ervoor gekozen om enkel moedertaalgebruikers te analyseren. Deze selectie is dus in feite niet helemaal representatief voor het VGT-gebruik in Vlaanderen (de laatste groep VGT-gebruikers is volgens Loots et al. (2003) zelfs iets groter dan de groep doven die in VGT opgegroeid is). Ik heb deze keuze gemaakt omdat dit onderzoek naast een kwantitatief ook een kwalitatief luik bevat (zie paragraaf 5.1). Voor onderzoek naar de structuur van VGT is het immers noodzakelijk om te werken met moedertaalgebaarders en niet met mensen die VGT op latere leeftijd verworven hebben.

35

Children of deaf adults. Dit zijn horende kinderen van dove ouders die vaak VGT als moedertaal

spreken. 36

Mensen die omwille van hun beroep in contact komen met VGT.

41

Tom Decoster 5.9.2

Fonetische variatie bij de C3-hanvorm in VGT Uitlokkingsmateriaal

Het ene filmpje is for the birds, een animatiefilm van Pixar. Hierin komen een aantal vogels op een telefoonkabel zitten. Plots komt een grote vogel in het midden van de kabel zitten, waardoor die doorbuigt. De kleinere vogels proberen de grote vogel weg te krijgen door op hem te pikken en de grote vogel valt, maar kan zich nog vasthouden met zijn poten, waardoor hij omgekeerd aan de draad hangt. De kleine vogels beginnen dan op zijn poten te pikken, maar als de grote vogel valt, schiet de telefoonkabel omhoog en door de snelheid verliezen alle vogels hun veren. Uiteindelijk vallen ze allemaal naakt uit de lucht en verbergen ze zich achter de grote vogel. Het andere filmpje is een reclamefilmpje voor KIA waarin een soort stoelendans met auto’s gedaan wordt. Een aantal auto’s rijdt op muziek in een cirkel rond op een parking, en wanneer de muziek stopt moeten ze allemaal zo snel mogelijk parkeren. Natuurlijk is er één plaats tekort, en de strijd om de laatste parkeerplaats gaat tussen een auto met jongens en één met meisjes. De meisjes zijn net te laat en druipen af, waarna de muziek weer start en alle auto’s uit hun parkeerplaats komen. In totaal leverden beide filmpjes van de 9 informanten 28 minuten en 12 seconden beeldmateriaal op. Tijdens het analyseren heb ik gemerkt dat

de beschrijvingen van het

animatiefilmpje For the birds het meeste tokens bevatten. Deze data bevatten 65,3% van alle tokens, de beschrijvingen van de reclamespot voor KIA slechts 34,6%. Ik vermoedde dat dat kwam omdat de tekenfilm gemakkelijker gebaren uit de C3-handvormvariabele uitlokte. Zo gebruikten de gebaarders de C3-handvorm als classifier om te verwijzen naar 1 vogel die op de telefoonkabel zit, en ook de naar telefoonkabel zelf wordt in werkwoordelijke constructies met de C3-handvorm verwezen. Toen ik de totale tijdsduur van de filmpjes optelde bleek echter interessant genoeg dat de verhoudingen overeenkomen met de verhoudingen van het aantal tokens. De filmpjes met beschrijvingen van de tekenfilm en van het reclamefilmpje duurden samen respectievelijk 18 minuten en 45 seconden en 9 minuten en 27 seconden, wat respectievelijk 66,4% en 33,5% van de totale tijdsduur is. Het verschil in aantal tokens tussen de twee filmpjes komt dus niet doordat er verschillende lexicale elementen gebruikt worden. Gemiddeld bevatten de filmpjes immers ongeveer evenveel tokens per minuut, wat op zich een interessante conclusie is. 5.9.3

Opname van de data

De enige manier om gebarentaaldata op een efficiënte manier vast te leggen is door de gebaarders te filmen, maar dat kan gevolgen hebben voor de kwaliteit van de data. Het is

algemeen geweten dat een formele opnamesetting de taalproductie van de informanten kan beïnvloeden (Heyerick & Van Braeckevelt 2008: 16). Hoewel gebarentalen vaak officieel erkend zijn, voelen gebarentaalgebruikers zich vaak onzeker over het gebruiken van hun taal in formele settings, omdat men in veel dovengemeenschappen gesproken taal gepaster vindt 42

Tom Decoster


voor formele situaties. Anderzijds zijn technisch kwalitatieve data onontbeerlijk voor een geslaagd onderzoek, waardoor goede camera’s op zichtbare plaatsen toch vaak verkozen worden. Ook de aanwezigheid van de onderzoeker kan een belangrijke invloed uitoefenen op het taalgebruik van de informanten. Als de gebarentaalbeheersing van de onderzoeker laag is, bestaat de kans dat de informanten hun taalgebruik gaan aanpassen opdat de onderzoeker hen beter zou begrijpen. Meestal zullen de informanten in dat geval een taalgebruik produceren dat dichter aanleunt bij gebarensystemen 37 dan bij gebarentaal. (Heyerick & Van Braeckevelt 2008) Voor de opnamesetting van de data hebben de onderzoekers gekozen voor een vrij formele setting, maar ze namen wel enkele maatregelen om de invloed van deze formele setting zoveel mogelijk te beperken. Zo werden de opnames altijd gemaakt op een vertrouwde locatie (bij iemand thuis of in de dovenclub), werden er kleine digitale camera’s gebruikt en werden geen extra lichten geplaatst. Als ontvanger werd ook altijd een dove gesprekspartner voorzien, die de informant kende en werd altijd gekozen voor een dove onderzoeker die de opnames leidde zonder de aanwezigheid van horende mensen. Om de informanten te laten wennen aan de situatie liet de onderzoeker de informanten ook eerst wat informeel praten en er werd eerst een oefenreeks georganiseerd zodat de informanten de methode konden leren kennen. Om de gebaarders aan de situatie snel aan de situatie te laten wennen bleek het belangrijk dat de camera’s vooraf al opgesteld waren, zodat ze niet in het bijzijn van de informanten moesten worden geïnstalleerd. (Heyerick & Van Braeckevelt 2008) 5.9.4

Analyse van de data

Voor het analyseren van de data heb ik gebruik gemaakt van het gratis te downloaden 38 multimedia annotatieprogramma Elan, ontwikkeld door het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek in Nijmegen. Daarmee kunnen onderzoekers videomateriaal op een gedetailleerde manier analyseren en door het tiersysteem kan de mate van detail zelf bepaald worden. Elke onderzoeker kan immers zelf het gewenste aantal tiers toevoegen en benoemen en zo bepalen hoeveel informatie de analyse zal bevatten. Ook bij het onderzoek naar meervoudsvorming in VGT werd Elan als analyseprogramma gebruikt en daarvoor werden 7 tiers gedefinieerd. De tier actieve hand bevatte informatie over wat de actieve hand doet; de tier passieve hand registreerde de acties van de passieve hand. De tier gesproken

component verschilde van de tier orale component doordat de gesproken component verwijst naar geluiden en mondbewegingen die woorden uit de gesproken taal uitdrukken. De orale component bevat enkel gelaatsuitdrukkingen die inherent zijn aan gebaren uit VGT. De tier meervoudsvorming bevatte informatie over de manier waarop het meervoud gevormd

37

Een gebarensysteem is een manier om gesproken taal weer te geven in gebaren. Een

gebarensysteem volgt dus volledig de grammaticale structuur van een gesproken taal. 38

Via http://www.lat-mpi.eu/tools/elan/download

43

Tom Decoster


werd, op de tier fonologie werden gebaren beschreven die niet in de vooraf opgestelde lijst met alle gebaren voorkwamen en de tier speciale opmerking gaf de kans om speciale opmerkingen toe te voegen. Enkele filmpjes werden volledig in detail geanalyseerd, maar omdat dat heel tijdrovend is, is bij de meeste data enkel de meervouden aangeduid omdat enkel die relevant waren voor het onderzoek. Er werd gekozen om gebruik te maken van glossen als annotatiemethode. Dat houdt in dat de betekenis van de gebaren aangegeven wordt aan de hand van woorden uit de gesproken taal die de betekenis zo dicht mogelijk benaderen. Soms is het moelijk om een goede omschrijving te vinden, omdat de gebaren niet exact overeenstemmen met een vertaling uit de gesproken taal. (Heyerick & Van Braeckevelt 2008) “De gebruikte conventies in dit onderzoek, zijn de volgende: BOEK enkelvoudig lexicaal gebaar

BOEK+++ herhaling van een gebaar of een beweging BOEK____ het gebaar wordt aangehouden

JEZUS^BOEK samengesteld lexicaal gebaar B-O-E-K vingerspelling

wg1-3 wijsgebaar

wwc “…” werkwoordelijke constructie CL “…” classifier

gesture geeft enkel aan dat de gebaarder een gesture produceert sweep lokatieve SASS” (Heyerick & Van Braeckevelt 2008:29). Voor mijn analyses heb ik verdergewerkt op de bestanden van het VGTC. Ik heb twee nieuwe tiers toegevoegd om de handvormen te analyseren: handvorm actieve hand en handvorm

passieve hand. Om de handvormen te beschrijven gebruik ik de handvormcodes uit de bijlage van Demey (2005) die ik aangevuld heb met twee extra handvormen. Als de gebaren op de tiers actieve hand en passieve hand nog niet geglost waren heb ik geprobeerd om deze zoveel mogelijk aan te vullen. Hierbij heb ik bovenstaande conventies zoveel mogelijk gerespecteerd. (Heyerick & Van Braeckevelt 2008) Voor de analyse van tweehandige gebaren heb ik gebruik gemaakt van de indeling van Battison (1978). Hij onderscheidt vier types gebaren: eenhandige gebaren, gebaren met twee actieve handen die een synchrone of alternerende beweging uitvoeren, gebaren met een actieve en een passieve hand met dezelfde handvorm en gebaren met een actieve en een passieve hand met elk een verschillende handvorm. Bij de laatste twee categorieën van gebaren die Battison onderscheidt, heb ik de handvormen apart ingedeeld volgens actieve en passieve handvormen. Voor het type met twee actieve handen heb ik een aparte categorie gemaakt omdat deze de balans zouden kunnen verstoren als ik ze telkens dubbel zou laten meetellen bij de actieve handvormen. Om de Elan analysebestanden overzichtelijk te houden, heb ik voor deze categorie echter geen aparte tier toegevoegd, maar heb ik ze met een apart 44

Tom Decoster


label (2H: ‘handvormcode’) aangeduid. Een tweehandig gebaar met de C3-handvorm krijgt dus de aanduiding: 2H: C3. Tweehandige gebaren met twee actieve handvormen kwamen immers niet zo heel vaak voor (54 van de 588 tokens), waardoor ik het niet nodig vond om er een aparte tier voor te maken. Behalve voor het gedetailleerde glossen is Elan ook handige software om te gebruiken bij de analyse van de resultaten. Met de zoekfunctie is het eenvoudig om bijvoorbeeld alle annotaties met een bepaalde handvormcode binnen één filmpje te zoeken, zodat het aantal handvormen niet manueel hoeft te worden geteld. De zoekacties kunnen ook beperkt worden tot één bepaalde tier of binnen een bepaalde tijdsperiode. Hierdoor kon ik dus gemakkelijk de zoekacties van de actieve en passieve hand scheiden. Doordat dat automatisch kan met Elan is de kans op foute tellingen door menselijke fouten ook veel kleiner. Bovendien is het ook mogelijk zoekopdrachten in verschillende documenten tegelijkertijd uit te voeren, waardoor het gemakkelijk is om de verschillende analyses met elkaar te vergelijking. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om de tokens van één handvorm in alle bestanden met één zoekactie op te sporen, wat interessante zaken kan blootleggen. Dit heb ik vooral gebruikt om te zoeken naar handvormen die eerder zeldzaam in het corpus voorkwamen zoals de F-handvormen en de D3-handvormen. Toch bleek deze zoekfunctie niet altijd even accuraat. De zoekacties naar de code “C1’” bleek het programma bijvoorbeeld om onduidelijke redenen niet te herkennen, maar door te zoeken naar “C1” kon ik ze toch gemakkelijk traceren. Om fouten te voorkomen heb ik zoveel mogelijk gegevens manueel gecontroleerd. 5.9.4.1

Analyseren van werkwoordelijke constructies

Het corpus bevat veel werkwoordelijke constructies. Dat zijn constructies waarbij de gebaarders de taal op een creatieve manier gebruiken en door het incorporeren van classifiers en nieuwe bewegingen op een iconische manier de werkelijkheid nabootsen. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld de race voor de laatste parkeerplaats tussen de auto met jongens en die met meisjes. Het hele discours van hoe de twee auto’s aan elkaar gewaagd zijn en bijna gelijktijdig bij de parkeerplaats raken, drukken de meeste gebaarders uit met één werkwoordelijke constructie waarbij de twee auto’s voorgesteld worden met een classifier met een 1- of B-handvorm (zie ook paragraaf 6.7.4.1). Met deze classifiers kunnen gebaarders heel precies uitbeelden hoe de auto’s zich tot elkaar verhouden. Hoewel deze constructies het meeste lijken op werkwoorden in de gesproken taal, bevatten ze geen lexicaal werkwoordgebaar, maar wordt

de

actie gewoon iconisch nagebootst. De

handvormen van de C3-handvormvariabele die in deze constructies voorkomen, zijn dus bijna altijd classifiers, maar soms is het moeilijk om te bepalen of een werkwoordelijke constructie bestaat uit twee classifiers of uit een tweehandig gebaar. De wwc ”kabel schiet omhoog” wordt bijvoorbeeld gevormd door met twee horizontale C3-handvormen de kabel uit te beelden en dan beide handen tegelijk in de lucht te bewegen (zie afbeeldingen 20 en 45

Tom Decoster


21). Hier wordt de grens tussen twee classifiers en tweehandig gebaar erg klein: enerzijds verwijzen beide handvormen allebei apart naar de kabel, en worden de C3-handvormen ook enkelhandig als classifiers voor KABEL gebruikt, anderzijds is er maar één kabel, en beelden beide handen samen één concept uit. In andere gevallen is het dan weer heel duidelijk dat er twee afzonderlijke classifiers zijn, zoals wanneer de positie van twee vogels op de telefoonkabel uitgebeeld wordt. Omdat er soms twijfelgevallen zijn heb ik ervoor gekozen om bij analyse van grammaticale categorie in paragraaf 6.6 twijfelgevallen als twee classifiers te beschouwen.

Afbeelding 20: wwc "kabel schiet omhoog (1)

5.9.4.2

Afbeelding 21: wwc "kabel schiet omhoog (2)

Analyseren van de fonetische omgeving

Om de invloed van de omgeving te onderzoeken, vergelijken Bayley, Lucas en Rose de fonologische omgeving van alle tokens van hun 1 hand shape variable, om zo na te gaan of

de kenmerken van de voorgaande en volgende gebaren statistisch gezien een invloed

uitoefenen op de selectie. Uit hun onderzoek bleek inderdaad dat bepaalde handvormen

vaker voorkomen wanneer er in de omgeving gebaren met dezelfde kenmerken voorkomen. Deze kwantitatieve aanpak is op zich wel interessant, maar de conclusie van deze aanpak ‘features in the surrounding handshapes [...] favor like features in the target sign’, vind ik

wat mager. Vooral omdat het grootste deel van de variatie in mijn corpus zich op een fonetisch niveau bevindt, is het volgens mij niet nuttig om deze data te onderwerpen aan

een grootschalig statistisch onderzoek naar fonologische assimilatie. In paragrafen 6.7.1 en 6.7.2 onderzoek ik wel de invloed van de duim op de selectie van de C2-handvorm en de

invloed van de pink op de C23””-handvorm aan de hand van kleinere statistische

onderzoekjes, omdat het corpus van deze handvormen niet veel tokens bevat. Omdat mijn interesseveld veeleer in de kwalitatieve aanpak ligt, ga ik in plaats van een grootschalige statistische analyse van de fonologische omgeving van alle tokens, wat dieper in op enkele onverwachte handvormen, om te bepalen of ze het gevolg kunnen zijn van assimilatie. Hierbij komen ook theoretische problemen aan bod.

46

Tom Decoster 5.9.5

Fonetische variatie bij de C3-hanvorm in VGT Identiteit van de informanten

Hoewel de deelnemers toestemming gevraagd werd om de data voor dit onderzoek te gebruiken, heb ik niet explicitiet de toestemming om de data ook te publiceren. Daarom heb ik de informanten op de afbeeldingen die ik gebruik onherkenbaar gemaakt. In de tekst verwijs ik naar de gebaarders met verzonnen namen. In sommige gevallen was ik genoodzaakt om een reconstructie van een afbeelding te maken, omdat de beeldkwaliteit het niet toeliet om een goede screenshot te maken. Als de gebaarders heel snel gebaren is het immers moeilijk om in de korte periode van het gebaar een goed beeld te vinden.

47

Tom Decoster


6. Resultaten Van de 618 onderzochte tokens bleven na uitsluiting van 30 onanalyseerbare tokens, nog 588 tokens over. In totaal heb ik 23 verschillende handvormen in het corpus gedetecteerd. Van de 588 onderzochte tokens werden er 453 met een actieve handvorm en 82 met een passieve handvorm uitgevoerd, 54 waren tweehandige gebaren (zie tabel 1,2 en 3). Tabel 1: Waargenomen en aantal actieve handvormen

Handvorm

Aantal

Handvorm

Aantal

C1’

146

B4

1

C1 C2

11

A1

24

C3

B5

188

C6

1

D3

3

C7

2

1

E15

1

9

F4

1

C9

3

F5

1

C15

1

F6

2

C23

13

F17

1

C23”

12

C23””

31

Totaal

453

Tabel 2: Waargenomen en aantal passieve handvormen

C1

Handvorm

C1’ C2 C3 C6 C7

1

24 1

17 4 1

C9

4

C23

2

C15

1

Aantal

Handvorm

Aantal

A1

1

C23” B2

D2 D3 E3 F9

Totaal

4

11 1 8 1 1

82

Tabel 3: Waargenomen en aantal tweehandige gebaren

Handvorm

Aantal 48

Tom Decoster


C1

1

C3

20

C1’

27

C7

3

C23””

1

B1

2

Totaal

6.1

54

Waargenomen handvormen

In het corpus heb ik heel wat verschillende handvormen waargenomen. Het grootste aantal tokens omvat handvormen die Demey in de fonologische categorie van de 1-handvormen plaatst. Dit tokens die gevormd werden met handvormen C1, C1’, C2, C3, C6 en C23. Ook de twee handvormen die ik aan de tabel toevoegde, C23” en C23””, heb ik tot de categorie van 1-handvormen gerekend. Handvorm C9 categoriseert Demey onder de 1”-handvormen, waarbij de index gerond is in plaats van gestrekt; handvorm C7 behoort volgens Demey tot de b0-handvormen, handvormen met een geronde index en het kenmerk [gesloten] op de knoop spreiding. Handvorm C15 is vreemd genoeg niet opgenomen in de tabel. Ik vermoed dat dat een fout is en veronderstel dat de C15-handvorm bij de categorie van 1-handvormen hoort omdat de index gestrekt is. De A1-handvorm behoort tot de categorie van de S-handvormen en B1,B2 en B4 zijn voorbeelden van B-handvormen. Handvormen D2 en D3 worden ingedeeld bij de Hhandvormen en E3 behoort tot de klasse van de V-handvormen. E15 kwam niet voor in het corpus van Demey en is dus niet in de tabel opgenomen. Deze handvorm is volgens mij het gevolg van assimilatie, daar ga ik op in in paragraaf 6.7.3.2. Handvormen F4, F5 en F6 zijn realisaties van de 5-handvorm, F9 deelt Demey in bij de 5”-handvormen omdat de vingers gerond en gespreid zijn, en F17 ten slotte vormt een eigen categorie: die van de 8handvormen. In totaal zijn dus negen fonologische handvormklasses vertegenwoordigd: 1, 1”, bO, S, B, V, 5, 5” en 8 (zie tabel 4). Tabel 4: Indeling van de tokens volgens de fonologische klassen

Fonologische categorieën

Aantal Tokens

Percentage

1-handvormen

531

91,23

bO-handvormen

13

2,23

1”-handvormen S-handvormen

B-handvormen

V-handvormen

7 3

15 1

1,20 0,51 2,40 0,17

49

Tom Decoster


5-handvormen

9

1,54

8-handvormen

1

0,17

5”-handvormen

1

Totaal

0,17

585

100

Hoewel er dus heel wat verschillende handvormen en categorieën waargenomen zijn, wordt het overgrote deel van de tokens vertegenwoordigd door de categorie van de 1-handvormen (91,23%) (zie tabel 4).

6.2

Actieve, passieve hand en tweehandige gebaren

Tabel 5: Distributie actieve handvormen, passieve handvormen en tweehandige gebaren

Standaardvariant

% SV

Niet-

standaardvariant

%NSV

Totaal

handvormen

Actieve

188

41,5

265

58,5

453

Passieve

17

20,7

65

79,3

82

Tweehandige

20

37,0

34

63

54

handvormen handvormen gebaren

Uit de aparte analyse van de actieve en passieve handvormen en de tweehandige gebaren, blijkt dat de passieve hand relatief gezien meer variatie vertoont. Van de 451 onderzochte actieve handvormen werden er 188 met de standaardvariant geproduceerd en 265 met een niet-standaardvariant. Bij de passieve handvormen werden van de 82 onderzochte tokens slecht 17 met de SV uitgevoerd. Van de tweehandige gebaren werden er 20 met de standaardvariant uitgevoerd op een totaal van 54. De actieve handvormen werden dus in 41,5% van de gevallen met de standaardvariant gevormd, bij de passieve handvormen was dit maar 20,7%. Hoewel het aantal tokens van de passieve hand veel kleiner waren lijkt dit er toch op te wijzen dat passieve handvormen gevoeliger zijn voor variatie. Het SV-gebruik van de tweehandige gebaren bedroeg 37,0%, wat dus gelijkaardig is aan het percentage van de actieve handvormen. Dit is niet verwonderlijk, aangezien de tweehandige gebaren gevormd worden met twee actieve handvormen (zie ook paragraaf 6.7.4). Dit komt volgens mij doordat classifiers die als passieve hand gebruikt worden door hun dienende functie vaker hun iconiciteit verliezen en dus andere handvormen aannemen.

6.3

Invloed van regionale afkomst

Tabel 6: Regionale distributie SV's en NSV’s actieve handvormen

Regio

Aantal

% SV

Aantal niet-

%NSV 50

Tom Decoster

Fonetische variatie bij de C3-hanvorm in VGT standaardvarianten

standaardvarianten

West-

28

42,4

38

57,6

46,2

Oost-

34

35,4

62

64,6

41,3

Antwerpen

20

27,4

53

72,6

67,2

Vlaams-

39

52,7

35

47,3

38,09

41,7

265

58,2

42,92

Vlaanderen Vlaanderen Limburg Brabant Totaal

67

188

47,5

74

52,5

30,8

Om de invloed van regionale afkomst te onderzoeken, heb ik de per regio de frequentie standaard- en niet-standaardvarianten bij de actieve handvormen onderzocht (zie tabel 6). Ook bij deze analyse moeten we voorzichtig zijn vanwege het beperkte aantal tokens. De frequentie van SV’s in West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Limburg bleef ongeveer rond het gemiddelde van 41,5% van het totale aantal en week in deze provincies maximum 6% van dit gemiddelde af. In Antwerpen blijft het aantal SV’s met 27,4% een stuk onder het gemiddelde, Vlaams-Brabant is de enige provincie waar meer SV’s dan NSV’s geproduceerd werden. De afwijkende resultaten van Antwerpen en Vlaams-Brabant moeten echter meteen worden gerelativeerd. Het lage percentage in de provincie Antwerpen wordt vooral veroorzaakt doordat de ene Antwerpse gebaarder op een totaal van 40 tokens slechts 7 keer een SV gebruikte, en dus maar een percentage van 17,5% SV-gebruik haalt. De score moet dus genuanceerd worden, vooral omdat de andere Antwerpse gebaarder met een SV-gebruik van 40,6% een normale score haalt. Uit Vlaams-Brabant heb ik maar een gebaarder geanalyseerd, dus ook hier moeten de resultaten voorzichtig benaderd worden. Vanwege het kleine aantal informanten (2 per regio) is het onderzoek naar de invloed regionale afkomst moeilijk, want de resultaten worden immers sterk beïnvloed door persoonlijke variatie. Het zou dus onverantwoord zijn om op basis van 2 informanten generalisaties te maken voor de hele provincie.

6.4

Invloed van geslacht

Van de 588 onderzochte tokens werden er 381 door mannen en 207 door vrouwen uitgevoerd. De mannen produceerden 168 van de 381 tokens met een C3-handvorm, wat een percentage van 44,7% SV-gebruik oplevert. Bij de vrouwen lag dit percentage aanzienlijk lager: van de 160 tokens produceerden zijn slechts 47 tokens met de C3-handvorm, waardoor hun percentage SV-gebruik slechts 22,7% bedraagt (zie tabel 7).

51

Tom Decoster


Tabel 7: Distributie handvormen per geslacht

Geslacht

Aantal SV

% SV

Aantal NSV

% NSV

Totaal

Vrouwen

57

26,2

160

77,3

217

Mannen

158

42,6

213

57,4

371

De vrouwen gebruiken dus aanzienlijk meer variatie dan de mannen. Bovendien zijn 38 van de 57 vastgestelde C3-handvormen bij de vrouwen afkomstig van één informant, waardoor de andere vrouwen samen zelfs minder dan 20% standaardvormen gebruiken.

6.5

Invloed van leeftijd

Om de invloed van leeftijd te onderzoeken heb ik de informanten in drie groepen ingedeeld. De jongste groep bevat 5 informanten van 22 tot 32 jaar, de oudste groep bevat 3 informanten die tussen de 50 en 59 jaar. Één informant van 41 jaar zat precies tussen de twee groepen in en daarom heb ik hem als een aparte groep beschouwd (zie tabel 8). Tabel 8: Invloed van leeftijd

Leeftijd

SV

% SV

Totaal tokens

41

35

50,7

69

22-32 jaar 50-59

105 48

42,5 37,2

247 129

Over het algemeen toont de leeftijd geen spectaculaire resultaten. De jongste en de oudste groep blijven redelijk dicht bij het gemiddelde percentage van de actieve handvormen (uit tabel 5) dat 41,7% bedroeg. De gebaarder van 41 jaar gebruikt iets meer standaardvarianten, maar het gaat hier maar om één gebaarder en bovendien is de afwijking niet heel groot. Uit deze resultaten moet ik voorlopig afleiden dat leeftijd geen duidelijke invloed heeft op de selectie van standaard en niet-standaardvarianten.

6.6

Grammaticale categorie

Omdat van sommige grammaticale categorieën weinig tokens voorkwamen, heb ik de categorieën substantief en adjectieven, en werkwoorden en bijwoorden gebundeld in één categorie, maar zelfs dan bevatten de meeste categorieën niet meer dan 5 verschillende gebaren. De categorieën wijsgebaar 1e, 2e en 3e persoon en classifier kunnen maar 1 soort gebaar bevatten; de categorie voegwoorden bevat enkel EN en MAAR; de categorie van substantieven en adjectieven bestaat voor het grootste gedeelte uit het telwoord EEN en daarnaast nog substantieven MUZIEK en PECH en adjectieven ANDER en SNEL. De categorie van de werkwoorden en bijwoorden bevat de werkwoordwoorden HOREN, MOETEN en ZIEN en het bijwoord OOK (zie tabel 9).

52

Tom Decoster


Tabel 9: Handvormen per grammaticale categorie

Gram. Categorie

Aantal SV

%SV

39,1

Aantal NSV

13

%NSV 61,9

21

Wijsgebaar 2e

2

40

3

60

5

Wijsgebaar 3e

23

32

49

68

72

Classifier

88

43,8

118

57,2

206

Substantief +

39

61,6

26

38,4

65

41,4

27

58,6

46

Wijsgebaar persoon

1e

persoon persoon

Voegwoord adjectief

Lexicaal ww + bijwoord

8

6

19

66,7

3

33,3

Totaal

9

Hoewel het aantal tokens ook hier te klein is om duidelijke resultaten uit af te leiden, zijn er toch aanwijzingen die overeenkomen met resultaten uit ASL. De wijsgebaren vertonen bijvoorbeeld net als in ASL duidelijk meer variatie dan de substantieven en adjectieven. De wijsgebaren naar de 1e, 2e en 3e persoon haalden respectievelijk 39,1%, 40% en 32% SVgebruik, terwijl in de categorie van substantieven en adjectieven 61,6% van de tokens met de standaardvariant gevormd werden. De categorie wijsgebaar 1e persoon werd in ASL het minste met standaardvarianten gevormd (slechts in 19% van de gevallen). De cijfers hier wijzen op iets minder variatie, maar de 8 tokens die met de SV gevormd werden, zijn allemaal afkomstig van dezelfde gebaarder. Als ik die gebaarder dus buiten beschouwing laat zou het percentage NSV’s in de categorie wijsgebaar 1e persoon 100% worden. Bovendien bevat deze categorie ook het grootste gamma aan verschillende handvormen en zou ook het meeste fonologische variatie bevatten met de parameters van Bayley, Lucas en Rose (2002). 6.6.1

F-handvormen enkel bij wg1

In het corpus komen een aantal F-handvormen voor. Dit zijn handvormen waar alle vingers geselecteerd zijn, behalve handvormen F16 tot en met F19 waarbij telkens bij 1 vinger het MCP-gewricht gebogen is. In totaal heb ik 5 verschillende F-handvormen (F4, F5, F6, F9 en F17) in het corpus gevonden die een totaal van 6 tokens vertegenwoordigen (zie tabel 1). Wat opvalt, is dat het in 5 van de 6 tokens gaat om een wijsgebaar naar de eerste persoon (“IK”). Met het token waarbij de F9-handvorm gebruikt wordt, is iets speciaals aan de hand waar ik dieper op in ga in paragraaf 6.6.1.1. Dit token laat ik hier even buiten beschouwing. De F-handvormen komen dus enkel voor bij wijsgebaren naar de eerste persoon. Dit komt overeen met een verklaring die Bayley, Lucas en Rose (2002) gaven aan het feit dat er veel meer variatie was bij wijsgebaren. Zij stellen dat de indexaliteit in ASL enkel in de 53

Tom Decoster


vingertoppen zit en niet zozeer in de rest van de handvorm. Bij niet-indexale gebaren zit de semantische betekenis wel in de volledige handvorm, waardoor er minder variatie is, omdat het gebaar dan zou kunnen gaan lijken op of samenvallen met andere gebaren. Deze gegevens lijken erop te wijzen dat dit ook voor VGT het geval is. Bij de wijsgebaren is de specifieke vorm van de hand dus minder belangrijk, zolang de vinger(s) maar in de juiste richting wijzen. Ook het aantal vingers dat wijst is dan van minder belang, wat verklaart dat deze F-handvormen, waarbij alle vingers en ook de duim geselecteerd is gebruikt kan worden om te verwijzen naar de eerste persoon. Dat de F-handvormen niet voorkomen bij andere grammaticale categorieën. Dat deze F-handvormen niet voorkomen in andere grammaticale categorieën lijkt erop te wijzen dat ook in VGT lexicale gebaren minder variëren omdat hun betekenis zou kunnen samenvallen met andere gebaren.

6.6.1.1

F9-handvorm

In het laatste token verwijst de passieve F9-handvorm naar de telefoondraad, in de wwc “vogel valt ondersteboven”. Met de actieve articulator stelt de gebaarder de vogel voor die ondersteboven valt, de classifier passieve hand verwijst naar de telefoondraad: de classifier beeldt immers uit waar de vogel op zit (de kabel), maar verwijst tegelijk naar de poten van de vogel die de kabel omklemmen, waardoor de gebaarder de F9-handvorm gebruikt (zie afbeelding 23 en 24). In het volgende gebaar maakt de gebaarder immers duidelijk dat de poten van de vogel de draad omklemmen (zie afbeelding 24).

Afbeelding 23: wwc ondersteboven (1)

"vogel

valt

Afbeelding 22: wwc"vogel valt ondersteboven (2)

54

Tom Decoster


Afbeelding 24: Vastgrijpen

6.7

Invloed van de fonetische omgeving

6.7.1

Invloed van fonetische omgeving op de positie van de duim van C2-handvormen

Om de invloed van de positie van de duim in de omgeving van de C2-handvorm te testen, heb ik alle tokens van de C2-handvorm vergeleken met de positie van de duim in het

voorafgaande en volgende gebaar. Als tegengewicht heb ik willekeurig evenveel tokens van

de C3-handvorm met hun fonetische omgeving vergeleken. In totaal heb ik dus 52 tokens onderzocht: 26 van de C2-handvorm en 26 van de C3-handvorm. De duim heeft maar twee

mogelijke fonologische kenmerken: [in] en [uit] en het onderzochte gebaar kon dus een, twee, of geen enkel kenmerk gemeenschappelijk hebben met de fonetische omgeving (zie

tabel 10).

Tabel 10: Invloed fonetische omgeving C2-handvorm

Aantal

% tokens

gemeenschappelijke 0 1 2

features

Aantal tokens met

Totaal aantal

C2-handvorm

tokens

35,3

6

17

50

3

6

59,3

16

27

Als de omgeving geen enkel feature gemeenschappelijk had, werd de C2-handvorm in 35% van de gevallen geproduceerd; wanneer ofwel het voorgaande ofwel het volgende gebaar een

uitgestrekte duim bevatte, was het onderzochte gebaar in 59,3% een C2-handvorm en als de fonologische omgeving twee uitgestrekte duimen bevatte, werd de C2-handvorm in de helft

van de gevallen geselecteerd. Deze laatste optie kwam slechts 6 keer in het corpus voor, waardoor dit percentage niet echt betrouwbaar is. Ik stel wel een stijgende lijn van C2-

handvormselecties vast wanneer er 0 of 1 kenmerk uit de omgeving gemeenschappelijk

waren.

Vanuit het perspectief van de C3-handvorm bekeken, ziet de tabel er natuurlijk omgekeerd

uit (zie tabel 11). Hier is de categorie met geen enkel gemeenschappelijk feature onbetrouwbaar, maar bij de categorieën van 1 en 2 geselecteerde features wordt de C3handvorm meer geselecteerd als er meer features overeenkomen met de omgeving.

55

Tom Decoster


Tabel 11: Invloed fonologische omgeving C3-handvorm

Aantal

gemeenschappelijke

features

0 1

% tokens

handvorm

Totaal aantal tokens

50

3

6

64,7

11

17

40,7

2

Aantal tokens met C3-

11

27

Deze gegevens lijken er dus op te wijzen dat de fonologische omgeving een invloed heeft op

de selectie van de handvorm, wat insinueert dat assimilatieprocessen een rol spelen. Dit

soort statistisch onderzoek levert echter geen sluitend bewijs, en maakt het ook niet

mogelijk assimilatieregels af te leiden. Zo blijven er bijvoorbeeld nog zes C2-handvormen

over die niet het gevolg kunnen zijn van assimilatie, aangezien zowel het voorafgaande als volgende gebaar geen uitgestrekte duim bevatte. 6.7.2

Status van de pink

Om te zien of het uitstrekken van de pink verklaard kan worden vanuit assimilatieprocessen heb ik bij alle C23””-handvormen de positie van de pink van het voorgaande en het volgende gebaar onderzocht. Vier gebaarders maken gebruik van de C23””-handvormen, en bij drie daarvan gaat het om een klein aantal tokens (respectievelijk 1, 3 en 5 token(s) op een totaal van respectievelijk 77, 68 en 33). De vierde gebaarder gebruikt wel vaak de C23””-handvorm en realiseerde op een totaal van 72 tokens, 23 keer de C23””-handvorm. Om te bepalen of het uitstrekken van de pink verklaard kan worden vanuit assimilatie heb ik bij alle tokens van de C23””-handvorm de pink van het voorgaande en volgende gebaar geanalyseerd. De onderzochte handvorm kon dus omringd worden door 0, 1 of 2 gestrekt pinken in de fonetische context. Van de 30 geattesteerde C23””-handvormen bleken er 11 omringd door twee uitgestrekte pinken in de omgeving, 11 door 1 pink, en bij 8 C23””-handvormen was de pink van zowel het voorgaande als volgende gebaar niet uitgestrekt (zie tabel 12). Tabel 12: Invloed van de positie van de pink op de C23""-handvorm

Aantal uitgestrekte pinken in omgeving

Aantal C23””-handvormen

1

11

0 2

8

11

Aangezien er zich bij 8 C23””-handvormen geen pink in de omgeving bevond, kunnen deze handvormen niet met assimilatieprocessen verklaard worden. Om de invloed van assimilatie te testen heb ik van de gebaarder die de C23””-handvorm geregeld gebruikte, alle handvormen van de C3-variabele vergeleken met de fonetische omgeving vanuit het 56

Tom Decoster


perspectief van de pinken. Daaruit blijkt dat wanneer zowel het vorige als volgende gebaar met een uitgestrekte pink gevormd werd, het onderzochte gebaar ook telkens met uitgestrekte pink gevormd werd. Wanneer er slechts één uitgestrekte pink in de omgeving voorkwam, werd het onderzochte gebaar maar in 29,2% van de gevallen met de C23””handvorm geproduceerd, en als er geen enkele pink in de omgeving voorkwam zakte dit percentage tot 17,6% (zie tabel 10). Tabel 13: Invloed van de pink op alle tokens van één gebaarder

Aantal Uitgestrekte

pinken in omgeving 0 1 2

% gevormd met

Aantal

C23””-handvorm 17,6

gevormd

met C23””-hand

29,2

6

34

8

8

7

100

Totaal aantal tokens

24

Hoewel het aantal tokens zeer klein is, lijkt dit er toch op te wijzen dat de fonologische omgeving een invloed heeft op de selectie van de pink. Immers, hoe meer uitgestrekte pinken de omgeving telde, hoe groter de kans was dat de gebaarder de C23””-handvorm gebruikte. Van de vier gebaarders die de C23””-handvorm gebruiken zijn er twee afkomstig uit Limburg, één uit Antwerpen en één uit West-Vlaanderen. De West-Vlaamse gebaarder gebruikt de C23””-handvorm echter wel maar 1 keer op een totaal van 77 tokens. De gebaarder die het meeste de C23””-handvorm gebruikte en verantwoordelijk is voor 80% van de geattesteerde vormen is afkomstig uit Limburg. Hoewel er maar een zeer beperkt aantal informanten en tokens onderzocht is, lijkt Pinky extension voorlopig voornamelijk een Oostelijk fenomeen te zijn. Daarnaast heb ik ook de grammaticale categorie van de gebaren geanalyseerd (zie tabel...). Het aantal tokens is te klein om conclusies uit af te leiden, het valt op dat van de 20 wijsgebaren geen enkel met de C23””-handvorm gevormd werden. Deze resultaten lijken overeen te komen met een tendens die Hoopes (1998) vaststelde in ASL. Van de 100 gevallen van Pinky extension die hij analyseerde bleken er 99 werkwoorden en 1 een substantief te zijn. Ook in VGT lijkt het dat het uitstrekken van de pink vooral bij lexicale gebaren voorkomt, en minder bij grammaticale gebaren. (Zie tabel 14) Tabel 14: Distributie grammaticale categorie C23""-handvorm

Categorie

%C23””

C23””

Aantal handvormen

Werkwoord

66,7

6

9

Substantief Adjectief

100 100

2 2

2 2

57

Tom Decoster


Telgebaar

100

6

6

Classifier

23

3

13

wijsgebaar

0

Bijwoord

27

0 3

20 11

6.7.3

Assimilatie als verklaringsmodel voor enkele afwijkende handvormen

6.7.3.1

wg1 als B6-handvorm

Informant Nadine gebaart in de beschrijving van het vogelfilmpje 11 keer een wijsgebaar, in bijna alle gevallen doet ze dat wanneer ze via rolneming de discussie van de vogels nabootst die allemaal zeggen dat ze op de draad willen zitten. Meestal gebruikt ze een heel duidelijk de C3-handvorm, maar één keer gebruikt ze de F6-handvorm voor een wg1-gebaar. In de context ervoor bootst de gebaarder de discussie van de eerste twee vogels op de draad na. De eerste zegt dat de andere moet opschuiven, de andere maakt duidelijk dat hij dat niet wil en zegt dat hij ook op de draad wil zitten. Het gebaar voor de F6-handvorm is het gebaar NIET, dat gevormd wordt met de B1-handvorm (zie afbeeldingen 25 en 26).

Afbeelding 26: NIET

Afbeelding 25: wg1

De B6-handvorm zou hier het gevolg kunnen zijn van regressieve assimilatie van de geselecteerde vingers. In plaats van enkel de index zijn immers alle vingers geselecteerd, maar in de B6-handvorm zijn de MCP-gewrichten gebogen, terwijl die in de B1-handvorm gestrekt zijn. Dit kan echter verklaard worden door de verschillende relatieve oriëntatie. Het 58

Tom Decoster


dependentiemodel stelt immers dat de buiging van de MCP-gewrichten voorspelbaar is op basis van andere fonologische informatie. ‘In de meeste gevallen is de buiging van het basisgewricht een gevolg van de specifieke oriëntatie van de articulator ten opzichte van de locatie van het gebaar’ Demey (2005:68). Demey haalt het gebaar MENS (zie afbeelding 27) aan als voorbeeld, waarbij ze stelt de buiging van de MCP-gewrichten een gevolg is van de oriëntatie van de vingertoppen naar het lichaam. De MCP-gewrichten buigen dan automatisch om het articulatorisch gemak te bevorderen, anders zouden de polsen en de ellebogen een veel grotere inspanning moeten doen.

Afbeelding 27: Mens in het woordenboek VGT

Afbeelding

28

toont

een

weergave

van

de

geassimileerde

handvorm

in

het

dependentiemodel. Afbeelding 28: van de geassimileerde handvorm in het dependentiemodel.

De knoop geselecteerde vingers, die de zijdeknoop domineert, wordt in het wijsgebaar overgenomen. Zoals bekend wordt de duim als een aparte categorie beschouwd. De buiging van de MCP-gewrichten wordt veroorzaakt door het verschil in relatieve oriëntatie ten opzicht van de locatie. De locatie is in deze vereenvoudigde weergave niet opgenomen is, maar bevat in beide gebaren het kenmerk [borst]. De relatieve oriëntatie geeft aan welk deel 59

Tom Decoster


van de actieve articulator gericht is naar het gespecificeerde locatiekenmerk. Bij het gebaar NIET is de wortel 39 van de hand naar het lichaam gericht is, bij het wijsgebaar de vingertoppen. Net zoals bij het gebaar MENS wordt de flexie van de MCP-gewrichten hier veroorzaakt om het articulatorisch gemak te vergroten bij de oriëntatie van de vingertoppen naar het lichaam.

6.7.3.2

WETEN met de E15-handvorm

Informant Barbara voert het gebaar WETEN in de sequentie “wg1 WETEN WELKE” (en tegelijk negeert ze de uiting door met haar hoofd te schudden) uit met de E15-handvorm, waarbij de zowel de pink als de index uitgestrekt zijn, in plaats van met de C3-handvorm. Ik ben geneigd om te denken dat de pink hier uitgestrekt is onder invloed van de C18-handvorm van het gebaar WELKE en dat het uitstrekken van de pink dus veroorzaakt wordt door regressieve assimilatie. De pink wordt immers pas uitgestrekt in het midden van het gebaar, en beantwoordt zo aan de beschrijving van voorbeelden van ‘clear examples of phonological assimilation’ die Hoopes (1998) uit zijn analyse uitsluit: ‘[i]n these instances, it was observed that the extension of the pinky occurred (or spread) gradually over only certain segments of the target sign’ (1998:5). Echter, het dependentiemodel laat dit soort assimilatie niet toe. Het dependentiemodel beschrijft de niet-geselecteerde vingers immers als een geheel in één kenmerk, en dus zouden ze ook als een geheel moeten assimileren. De E15-handvorm kan dus volgens het dependentiemodel niet het gevolg zijn van assimilatie van de nietgeselecteerde vingers van de C18-handvorm, dan de volledige configuratie (waarbij de index dus niet uitgestrekt is). Afbeelding 29: WETEN

Afbeelding 30: WELKE

Toch vermoed ik dat de pink bij het gebaar WETEN uitgestrekt is onder invloed van de C18handvorm in het volgende gebaar. Bij dezelfde gebaarder komt ditzelfde proces in het andere filmpje immers nog eens voor. Daar gebaart ze PARKING [= classifier] EEN PLAATS VRIJ, en waarbij ze EEN gedeeltelijk met een uitgestrekte pink produceert. Het is opvallend dat PLAATS, net zoals WELKE ook met de C18-handvorm gevormd wordt en in beide

39

Dit komt overeen met de pols.

60

Tom Decoster


voorbeelden gaat het dus om de pink van een C3-handvorm die assimileert onder invloed van de uitgestrekte pink van een C18-handvorm in het volgende gebaar. Het grote probleem bij het inpassen van deze hypotheses in de fonologische modellen ligt bij de Selected fingers constraint van Mandel (1981) die stelt dat één gebaar slechts één configuratie van geselecteerde vingers kan hebben. Daardoor voorzien fonologische modellen ook slechts één mogelijk configuratie van geselecteerde vingers. Daarom stel ik voor om dit soort partiële assimilatie in het dependentiemodel voor te stellen door gebruikt te maken van de x-slots van het dependentiemodel die dienen om de sequentiële aard van VGT te weerspiegelen. Omdat volgens Van der Kooij (1994, 1996, 2002) elk gebaar een beweging vertoont, wordt elk gebaar geassocieerd met twee x-slots die overeenkomen met het begin en het einde van het gebaar. Deze x-slots worden onder andere gebruikt om handinterne bewegingen voor te stellen zoals in afbeelding 31 40.

De assimilatie van de pink kan op een gelijkaardige manier voorgesteld worden door gebruik te maken van deze x-slots zoals in afbeelding 32.

Afbeelding 31: Interne dependentiemodel

handbewegingen

in

het

Afbeelding 32: Representatie van partiële handvormassimilatie in het dependentiemodel

40

Deze afbeelding is afkomstig uit Demey (2005:30) maar omdat het origineel enkele visuele foutjes

bevat (de verbindingslijnen liepen door de woorden heen) heb ik de afbeelding nagemaakt zonder fouten.

61

Tom Decoster


Het probleem dat er voor de E15-handvorm geen configuratie bestaat heb ik opgelost door een nieuwe combinatie van features te introduceren: [radiaal+ulnair]. Deze configuratie moet geïnterpreteerd worden als een combinatie van de selecties [een] en [radiaal] (dus de index) en [een] + [ulnair] (dus de pink).

6.7.3.3

Wg1 met A1-handvorm

Wanneer gebaarder Koen aan de hand van de wwc “vogel hangt ondersteboven aan telefoonkabel” vertelt dat de grote vogel omgekeerd aan de telefoonkabel hangt, legt hij de vogel via rolneming de uiting “wg1 STERK GENOEG”, terwijl hij met zijn hoofd negatie uitdrukt (zie afbeeldingen 33-35). Het wijsgebaar voert hij uit met een A1-handvorm, dezelfde handvorm waarmee het gebaar STERK gevormd wordt, en bovendien worden beide gebaren bij de schouder uitgevoerd, wat vermoedelijk veroorzaakt wordt door gedeeltelijke assimilatie van de locatie. De A1-handvorm kan verklaard worden aan de hand van assimilatie. Dit zou dan een gewoon

regressieve

handvormassimilatie

zijn

waarbij

het

wijsgebaar

de

volledige

configuratie van de manuele articulator overneemt (zie afbeelding 33).

Afbeelding 33: Regressieve assimilatie van de A1-handvorm

Hier neemt het wijsgebaar de volledige manuele articulatie van STERK over. Niet alleen de handvorm, maar ook de oriëntatie en zelfs de locatie [schouder] worden overgenomen.

62

Tom Decoster


Afbeelding 35: wwc “vogel hangt Afbeelding 34: wg1 aan draad”

Afbeelding 36: sterk

6.7.4

Variatie: enkele interessante casussen

6.7.4.1

Classifier voor Telefoondraad als passieve handvorm

In het corpus komen veel voorbeelden van werkwoordelijke constructies waarbij een classifier die verwijst naar de telefoondraad, als passieve hand wordt gebruikt. Deze classifier neemt echter heel wat verschillende gedaantes aan, en vaak gebruiken gebaarders verschillende vormen in hetzelfde verhaal. De meest voorkomende handvormen die gebruikt worden voor deze classifier zijn de C3- en de C1’-handvormen. Daarnaast gebruiken 5 van de 9 gebaarders ook de D3-handvorm in deze context. In negen van de tien gevallen komt deze handvorm wel voor in werkwoordelijke constructies waarbij de actieve hand met dezelfde vingers geselecteerd wordt. De actieve handvorm is dan vaak een classifier die verwijst naar de poten van een vogel en die gevormd wordt met handvormen als E7 en E9 (zie afbeelding 37). Ook wanneer het gebaar VALLEN, dat in citeervorm met de E3-handvorm geproduceerd wordt en in de praktijk voorkomt met handvormen E3, D2 en D3, in de werkwoordelijke constructies wordt geïncorporeerd, kan de classifier de D3-handvorm aannemen (zie afbeelding 38). Daarom denk ik dat de D3handvorm in deze gevallen veroorzaakt wordt door weak hand copy, een fenomeen waarbij de passieve hand kenmerken van de actieve hand over neemt, in dit geval de geselecteerde vingers. Gebaarder Danny gebruikt de D3-handvorm ook als een actieve hand die verwijst naar de telefoonkabel in de werkwoordconstructie “twee palen draad ertussen”, waar de D3hand gebruikt wordt om het traject van de kabel na te bootsen.

63

Tom Decoster


Afbeelding 37: wwc "vogel komt op kabel zitten.

Afbeelding 38: wwc “vogel valt van kabel.

Ook handvormen uit de fonologische categorie van de Bhandvormen, zoals B1 en B2 worden gebruikt als classifier om naar de telefoonkabel te verwijzen. Gebaarder Marie gebruikt bijna enkel de B2-handvorm, maar doet dit volgens mij vanwege articulatorisch gemak. Zij gebruikt immers haar volledige onderarm en hand om de grote vogel uit te Afbeelding 39: wwc "grote vogel op draad"

drukken, wat voor een grote fysieke druk op de DRAADclassifier zorgt. Ik vermoed dan ook dat de gebaarder hier kiest voor de volledige hand omdat de index van de C3-

handvorm het gewicht van de volledige onderarm niet kan dragen (zie afbeelding 39). Gebaarder Mario gebruikt de B2-hand als passieve classifier in de werkwoordelijke constructie “vogel hangt ondersteboven aan draad” (afbeelding 40), en gebaarder Gilbert gebruikt de B1-handvorm zelfs als classifier voor DRAAD in de werkwoordelijke constructie “vogel zit op draad” (afbeelding 41). Voor deze voorbeelden zie ik niet onmiddellijk een duidelijke verklaring, maar ik vermoed dat dit komt omdat de iconiciteit bij de passieve handvormen minder belangrijk is.

Afbeelding 40: wwc "vogel hangt aan draad"

Afbeelding

41:

wwc

"vogel komt op draad zitten"

64

Tom Decoster


Het gebruik van handvormen C3 en C1’ als classifier is volgens mij duidelijk iconisch gemotiveerd, maar in constructies met passieve handvormen ligt de nadruk vooral op de actie die de actieve handvorm uitdrukt, en niet zozeer op de vorm van de passieve handvorm. Classifiers in passieve handvormen hebben volgens mij eerder een dienende functie, waardoor de oorspronkelijke iconische functie minder belangrijk wordt of zelfs vervalt. Wanneer de classifiers die verwijzen naar de telefoonkabel als passieve handvorm fungeren, ligt de nadruk volgens mij dus eerder op het feit dat vogel “ergens” op zit of aanhangt, en niet op wat dat precies is of welke vorm het heeft. Daardoor neemt de passieve handvorm volgens mij gemakkelijker andere handvormen aan dan actieve handvormen. Gebaarder Gilbert gebruikt de B1-handvorm ook in de werkwoordelijke constructie “kabel buigt door”, waarbij twee actieve handen de beweging van de kabel nabootsen. Dit hoeft de hypothese niet noodzakelijk te ontkrachten, aangezien ook hier gesteld kan worden dat de nadruk vooral op de actie van het doorbuigen ligt, en niet meer op de precieze vorm van de Afbeelding 42: buigt door"

6.7.4.2

wwc

"kabel

hand.

Auto als classifier

Hoewel de meest gebruikte classifier voor AUTO de B1-handvorm is, wordt er naar AUTO ook soms verwezen met de handvormen C3 of C1’. Dit is volgens mij te wijten aan verschillende processen die tegelijk aan het werk zijn. Enerzijds de grotere nadruk op de actie ten koste van de iconiciteit, en anderzijds de rol van articulatorisch gemak. Dit zal ik proberen duidelijk te maken aan de hand van twee scènes die alle gebaarders in hun verhaal navertellen: de beginscène waarin alle auto’s in een kring rondrijden en de scène waarde twee auto’s tegen elkaar racen voor de laatste parkeerplaats. In de racescène gebruiken 5 van de 9 gebaarders een B1-handvorm als classifier in de werkwoordelijke constructie, de andere 4 gebruiken een C3-handvorm (zie afbeelding 43 en 44). De meeste gebaarders bootsen de race na door de handen weg van het lichaam te bewegen, maar anderen stellen de race ook horizontaal ten opzichte van het lichaam voor. In beide gevallen is er volgens mij geen enkele articulatorische beperking en zowel van de ‘horizontale’ als van de ‘verticale’ manier, komen voorbeelden van zowel de C3-handvorm als van de B1-handvorm voor. Dat de gebaarders hier kunnen kiezen voor de minder iconisch gemotiveerde C3-handvorm komt volgens mij doordat de nadruk hier ligt op het traject dat de auto’s afleggen en niet op hun vorm. Een andere verklaring zou kunnen liggen in het feit dat sommige gebaarders de race voorstellen als een wedstrijd tussen de mannen 65

Tom Decoster


en de vrouwen, en dus met de C3-handvorm misschien verwijzen naar de chauffeurs in plaats van de auto’s. Zo gebruikt Barbara bijvoorbeeld net voor de race lokalisatie 41 om de specifieke posities van de auto’s aan te geven en gebaart bij de twee C3-handvormen respectievelijk NEGER en MEISJE. Maar ook sommige gebaarders die de B1-handvorm gebruiken, vertellen het verhaal vanuit het perspectief jongens tegen meisjes. Mario, die de B1-handvorm gebruikt, maakt op een gelijkaardige manier gebruik van lokalisatie, al doet hij dat vroeger in zijn verhaal en niet net voor de race.

Afbeelding 43: wwc auto's racen

Afbeelding 44: wwc "auto's racen"

Alle

gebaarders

beschrijven de openingsscène waarin de auto’s in een cirkel rondrijden met de wwc:” auto’s rijden in een cirkel” en allemaal gebruiken ze hierbij een handvorm met één geselecteerde vinger. Zeven gebaarders gebruiken een C3- of C1’-handvorm, twee gebruiken een C7handvorm met een geklauwde index. Ook hier is het afgelegde traject belangrijker dan de iconische waarde van de classifier, maar er zijn ook aanwijzingen dat articulatorisch gemak hier een rol speelt bij de selectie van de C-handvormen42. Veronique begint de werkwoordelijke constructie immers met de H2-handvorm, een andere classifier om naar auto’s te verwijzen, maar wanneer het articulatorisch onmogelijk wordt om de cirkel met deze handvorm te vervolledigen, schakelt ze toch over naar een C3-handvorm. Koen begint de cirkel te vormen met twee B1-handvormen achter elkaar om aan te tonen dat de auto’s achter elkaar rijden, maar schakelt daarna snel over naar één C3-handvorm om het traject van de auto’s aan te tonen. Het verhaal van Mario bevat nog een ander voorbeeld waar de iconischere B1-handvorm geruild wordt voor de articulatorisch vrijere C3-handvorm. Mario gebruikt in alle werkwoordelijke constructies de B1-hand als classifier voor auto behalve bij het beschrijven van de beginscène en nog in één andere constructie. In deze laatste constructie bootst hij

42

Hiermee bedoel ik verschillende soorten handvormen waarvan de code een C bevat. Demey (2005)

onderscheidt ook een fonologische categorie met C-handvormen, verwijzend naar de letter C van het

alfabet, die bestaat uit de handvormen J1, J2 en J3, maar dat is niet wat ik hier bedoel.

66

Tom Decoster


het traject van een auto na van ver van zijn lichaam naar zijn lichaam toe loopt. Articulatorisch is het heel moeilijk om de B1-handvorm die met de toppen naar het lichaam gericht is, ver van het lichaam uit te voeren en ik vermoed dan ook dat hij uit articulatotorische overwegingen hier voor de C3-handvorm kiest.

6.7.4.3

Classifier vogel Wanneer hij navertelt dat een aantal vogels op de telefoondraad komen zitten, gebruikt Mario gedurende de volledige

werkwoordelijke

constructie

“vogel

komt

aangevlogen” de E13-handvorm die iconisch verwijst naar de poten van de vogels. Bij de eerste vogel die van heel ver komt aangevlogen, begint hij de constructie echter met een C1-handvorm, en schakelt pas in het midden van de constructie over naar de E13-handvorm. De C1-handvorm wordt

volgens

mij

ook

hier

veroorzaakt

door

articulatorisch gemak. Het is namelijk heel belastend om de E13-handvorm te produceren wanneer de arm zich Afbeelding 45: wwc "vogel komt rechts boven en achter de schouder bevindt. aangevlogen

7. Discussie 7.1

Algemeen

Op de vraag of variatie voorkomt in VGT kunnen we in elk geval positief antwoorden. Van de 588 onderzochte tokens werden er immers maar 225 (38,3%) met de C3-handvorm, de standaardvariant, uitgevoerd. Deze cijfers komen ongeveer overeen met de distributie van variatie in ASL. In het onderzoek van Bayley, Lucas en Rose (2002) werden van de 5195 onderzochte tokens er 2067 met de standaardvariant gevormd, wat een percentage van 39,7% oplevert. Hier wil ik wel meteen de opmerking bij plaatsen dat beide onderzoeken gebruik maken van andere criteria. Bayley, Lucas en Rose onderzochten variatie op een fonologisch niveau, ik heb variatie onderzocht op een fonetisch niveau omdat het dependentiemodel een strikt fonologische benadering gebruikt en daarom zoveel mogelijk informatie uit de fonologie weert. Vooral de positie van de duim bleek essentieel omdat deze ervoor zorgt dat de C2-handvorm (L-handshape bij Bayley, Lucas en Rose) geen fonologische variant van de C3-handvorm meer is, maar ook het verschil tussen de C3- en de C1’-handvorm, die het grootste deel van de tokens omhelsden, berust op een verschillende positie van de duim.

67

Tom Decoster


Als de criteria die Bayley, Lucas en Rose (2002) gebruiken, zouden worden toegepast op de data van VGT, zou er ongetwijfeld veel minder variatie worden vastgesteld. In ASL was de categorie van de L-handvormen, met de C2-handvorm als belangrijkste vertegenwoordigen, de grootste categorie na de 1-handvormen en deze categorie vertegenwoordigde 30% van alle tokens. In VGT kwam de C2-handvorm slechts 29 keer voor en vertegenwoordigde zo maar 5,5% van alle tokens. De F2-handvorm, de prototypehandvorm van de Open handcategorie die in ASL de op twee na grootste categorie was, kwam in mijn corpus zelfs geen enkele keer voor waar een C3-handvorm verwacht werd. Voorlopig moet ik dus besluiten dat VGT veel minder fonologische variatie bevat dan ASL. VGT vertoont wel veel fonetische variatie, en nog veel meer dan de data doen vermoeden. Om statistisch onderzoek mogelijk te maken is het immers nodig om gebaren samen te bundelen in categorieën. De categorieën zelf bevatten echter ook nog heel wat variatie.

7.1.1

Opvallend veel C1’-handvormen

Een van de opvallendste resultaten van dit onderzoek is volgens mij de hoge frequentie C1’handvormen. De C1’-handvorm werd vastgesteld in 197 van de 588 en vertegenwoordigt zo 33,5% van alle onderzochte tokens. Dit is een verrassend resultaat, aangezien de C1’handvorm niet voorkwam in het corpus van Demey (2005). Aangezien haar corpus bestaat uit

gebaren

van

het

Woordenboek

Vlaamse

Gebarentaal

en

gebaren

uit

lessen

Gebarentaalverwerving, betreft haar onderzoek dus hoofdzakelijk gebaren in de citeervorm. Ik vermoed dus dat de C1’-handvorm een allofoon van de C3-handvorm is die enkel in vloeiend taalgebruik voorkomt. Of deze allofonen in complementaire distributie staan, dan wel vrij zijn, heb ik niet specifiek onderzocht. Ik vermoed echter dat het hier gaat om vrije allofonen gaat. Indien ze in complementaire distributie zouden staan en dus elk in bepaalde fonologische contexten zouden voorkomen, dan zou de C1’-handvorm, gezien het grote aantal realisaties in mijn onderzoek, ook in het Woordenboek VGT moeten voorkomen.

7.2

Sociale factoren

Door het beperkte aantal informanten bleek het moeilijk om de invloed van sociale factoren te bepalen, omdat de informanten in kleinere groepen moeten worden ingedeeld. Bij de analyse van de leeftijd werden geen grote verschillen opgetekend, wat niet helemaal onverwacht is. De verklaring uit het onderzoek naar DEAF dat leeftijdsverschillen veroorzaakt worden door de taalattitudes van de scholen valt in VGT immers weg, en in het onderzoek naar de 1-handvorm in ASL oefende leeftijd in een regionale groep wel, maar in de andere groep geen invloed uit. Uit de analyse van de regionale afkomst bleek dat in Antwerpen minder SV’s dan gemiddeld geproduceerd werden, en in Vlaams-Brabant iets meer, maar deze verschillen zijn waarschijnlijk te wijten aan persoonlijke variatie. Voorlopig lijkt het er 68

Tom Decoster


dus op dat zowel leeftijd als regionale afkomst geen duidelijke invloed op de variatie uitoefenen, maar gezien de resultaten in ASL is, is er een grootschaliger onderzoek nodig om dit te bevestigen. De factor geslacht vertoonde wel een opvallend patroon in dit onderzoek. Vrouwen gebruikten veel meer variatie dan mannen, en het grootste deel van de tokens waren afkomstig van één gebaarder, waardoor de andere vrouwen veel lager dan het gemiddelde scoorden. Dit grote verschil zou verklaard kunnen worden doordat de scholen vroeger niet gemengd waren, wat verschillen in het taalgebruik van jongens en meisjes opleverde. In paragraaf 3.3 heb ik immers al uitgelegd dat talen in kleine taalgemeenschappen zonder standaardtaal en waar de taal een lage status heeft, heel snel kunnen evolueren. Het aantal proefpersonen blijft echter te klein om conclusies te trekken en eventuele invloed van persoonlijke variatie mag niet worden onderschat.

7.3

Linguïstische factoren

7.3.1

Grammaticale categorie

Zoals verwacht lijkt de grammaticale categorie in VGT ook een invloed uit te oefenen, al was die invloed minder duidelijk dan in ASL. De wijsgebaren vertoonden meer variatie dan lexicale gebaren als substantieven, adjectieven, bijwoorden en lexicale werkwoorden. De categorie wg1 vertoonde echter niet het meeste fonetische variatie. Dit kwam vooral doordat één gebaarder opvallend vaak de citeervorm gebruikte bij wijsgebaren naar de eerste persoon en verantwoordelijk was voor alle wg1-tokens met de citeervorm. De andere gebaarders gebruikten geen enkele keer de citeervorm, en bovendien bevatte de categorie wg1 het grootste aantal handvormen uit andere fonologische categorieën. Zo werden op één na alle tokens met een F in de handvormcode, gevormd in wg1-gebaren. De categorie van wijsgebaren vertoonde dus in elk geval meer variatie dan de andere categorieën. Doordat alle filmpjes slechts over twee onderwerpen gingen was de lexicale diversiteit in de verschillende grammaticale categorieën echter zeer klein en bevatte geen enkele categorie meer dan vijf verschillende gebaren. De resultaten moeten dus voorzichtig benaderd worden. 7.3.2

Fonetische omgeving

Bij de statistische analyse van het uitstrekken van de pink en de duim, leek de fonetische omgeving in beide gevallen een invloed uit te oefenen. Bij het uitstrekken van de pink was de correlatie tussen de positie van de pink in het onderzochte gebaar en die in de fonetische omgeving het grootst. Zo werd de pink in 100% van de gevallen uitgestrekt wanneer zowel het voorgaande als volgende gebaar een uitgestrekte pink bevatten. In paragraaf 7.4 ga ik dieper in op de plaats van de C23””-handvorm in VGT.

69

Tom Decoster


Ook de analyse van de duimpositie in de omgeving van de C2-handvorm leek erop te wijzen dat de duimpositie in de omgeving een invloed uitoefent op de selectie van de C2handvorm. Hoewel er slechts 6 tokens waren waarbij de duim zowel in het voorgaande als volgende gebaar geselecteerd was, kwamen de C2- en C3-handvormen vaker voor als er meer gelijke features voorkwamen in de omgeving.

7.4

Weergave van de C23””-handvorm in het dependentiemodel

De (gedeeltelijke) selectie van de pink in deze gebaren zal volgens mij moeilijk worden om weer te geven in fonologische modellen, en hoewel ik niet zeker weet of dat nodig is, wil ik hier graag even op ingaan. Volgens het dependentiemodel van Demey (2005) komt de E15handvorm, met geselecteerde index en pink, niet voor in de fonologie van VGT. Dat betekent dat de C23””-handvorm43 geen fonetische variant van de E15-handvorm kan zijn, en ik denk ook niet dat dat het geval is. Ik vermoed dat de C23””-handvormen varianten zijn van hun tegenhangers uit de C-handvormenfamilie zonder geselecteerde pink. Hoewel ik er geen specifieke aandacht aan besteed heb, heb ik bij het analyseren van het beeldmateriaal gemerkt dat pinky extension ook bij andere handvormen kan voorkomen. Ik vermoed dus dat de pink een speciale fonetische status heeft, en bij bepaalde handvormen (gedeeltelijk) geselecteerd kan worden. Omdat dit geen fonologische invloed heeft en dus geen betekeniscontrast veroorzaakt, is het misschien niet echt nodig om hier aandacht aan te besteden, maar misschien zal het in de toekomst – wanneer er meer onderzoek wordt gedaan naar VGT – mogelijk zijn om te bepalen bij welke handvormen en onder welke omstandigheden de pink (gedeeltelijk) geselecteerd kan worden en zal het misschien mogelijk worden om dit vast te leggen in fonetische implementatieregels. De moeilijkheid ligt erin te verklaren hoe de (gedeeltelijke) selectie van de pink fonetisch kan worden afgeleid uit handvormen waar de pink fonologisch niet gespecificeerd is. Omdat de pink in deze gebaren enkel op een fonetisch niveau significant is, is het mogelijk om een implementatieregel te formuleren die bepaalt in welke gebaren de pink een alternatieve fonetische positie kan aannemen, eventueel nog met beperkingen op de grammaticale categorieën waarin dit mogelijk is of fonologische omgevingen.

43

Met de C23””-handvorm bedoel ik fonetische handvorm die in de tabel opgenomen is. Om

methodologische redenen heb ik ook andere handvormen met uitgestrekte pink tot deze categorie gerekend, zodat ik de invloed van de positie van de pink zou kunnen onderzoeken.

70

Tom Decoster


8. Besluit In dit onderzoek ben ik op zoek gegaan naar factoren die een invloed uitoefenen op fonetische variatie bij gebaren van de C3-handvormvariabele. Onderzoeken in ASL wezen er immers op dat niet de fonologische omgeving, maar wel de grammaticale categorie de belangrijkste invloedsfactor was op variatie, en dat daarnaast ook verschillende sociale factoren als leeftijd, regionale afkomst en geslacht variatie kunnen veroorzaken. Deze resultaten overtuigden mij dat het aangewezen was om alvorens onderzoek te doen naar assimilatie, eerst variatie in het algemeen te onderzoeken, omdat naast de fonologische omgeving blijkbaar nog een heleboel andere factoren een rol spelen bij de selectie van een bepaalde vorm. In het literatuuroverzicht ging ik in op de lexicale situatie van VGT, die momenteel bestaat uit 5 regionale varianten zonder overkoepelende standaardtaal. Dat zorgt voor conceptuele problemen, aangezien onderzoek naar dé VGT niet kan als die taal niet bestaat. Onderzoek doet wel vermoeden dat de verschillen zich vooral op het lexicale niveau bevinden, waardoor één VGT als een methodologische constructie zeker verantwoord is. Bovendien is er momenteel een spontaan standaardiseringsproces aan de gang. Omdat dit onderzoek geïnspireerd is op onderzoeksresultaten uit ASL haalde ik ook de verwantschapsrelatie tussen VGT, ASL en de oud-Franse gebarentaal aan. Als fonologisch model koos ik voor het dependentiemodel van Demey (2005), terwijl ik voor mijn bachelorproef Sandlers Hand Tiermodel gebruikte. Ik maakte deze keuze omdat het dependentiemodel – in tegenstelling tot het Hand Tiermodel – specifiek uitgewerkt is voor VGT en omdat niet alle handvormen uit ASL voorkomen in VGT. Omdat dit onderzoek specifiek gericht is op handvormen, vormde de indeling van de handvormen een belangrijk argument. Ik gaf ook een overzicht van een aantal factoren die variatie kunnen veroorzaken, waarbij ik ook enkele factoren die ik zelf niet onderzoek vermeldde, aangezien ze toch een invloed kunnen hebben. Nadat ik enkele onderzoeken naar fonologische en fonetische variatie in ASL en NGT besprak, vatte ik deze samen en formuleerde ik op basis van deze info een aantal verwachtingen voor VGT. Van de problemen waarmee dit onderzoek te kampen had, bleek vooral de beperkte grootte problematisch. Dit maakte bepaalde deelonderzoeken, zoals de impact van de leeftijd per regio onmogelijk, en zorgde ervoor dat het onmogelijk was om harde conclusies te trekken. Dat VGT voorlopig slechts uit vijf regionale varianten zonder overkoepelende standaardtaal bestaat, bleek vooral een theoretisch probleem dat in de praktijk gemakkelijk omzeild kon worden door VGT als een methodologische constructie te beschouwen. Omdat er slecht een heel klein aantal gebaren in het Woordenboek VGT opgenomen zijn en het voor veel gebaren dus onmogelijk was om de woordenboekvorm te bepalen, besloot ik om de C3-handvorm als algemene citeervorm te beschouwen. De C1’-handvorm, die het moeilijkst van de C3-handvorm te onderscheiden valt, bleek immers niet voor te komen in 71

Tom Decoster


het woordenboek. De keuze om variatie op een fonetisch niveau te onderzoeken, steunde op het feit dat het dependentiemodel een strikt fonologische aanpak hanteert, en dus zoveel mogelijk informatie uit de fonologie weert door ze aan de hand van implementatieregels fonetisch te reconstrueren. Ik voerde twee fonetische handvormen toe aan de tabel van Demey: de C23”- en C23””-handvormen en om het verschil tussen de C3-, C1’ en C23”handvormen te onderscheiden, gebruikte ik de positie van de duim als criterium. In totaal analyseerde ik van negen informanten, die zorgvuldig geselecteerd werden om de taalgemeenschap te weerspiegelen, elk twee beeldfragmenten waarin ze een kort filmpje navertellen. In het totaal van 28 minuten en 12 seconden beeldmateriaal vond ik 618 tokens van de C3-handvormvariabele, waarvan na uitsluiting van enkele onduidelijk handvormen nog 588 tokens overbleven. In totaal werden deze tokens gevormd met 23 verschillende handvormen uit 9 verschillende fonologische categorieën, die allemaal voorkwamen in gebaren die in hun citeervorm met de C3-handvorm geproduceerd worden. De 588 tokens onderwierp ik aan een statistische analyse waarin ik de invloed van sociale factoren regionale afkomst, geslacht en leeftijd, en de linguïstische factoren grammaticale categorie en fonologische omgeving op de variatie, onderzocht. De verschillen bij het onderzoek naar de invloed van regionale afkomst werden waarschijnlijk veroorzaakt door persoonlijke variatie, en ook bij de leeftijd werden geen opvallende resultaten vastgesteld. Geslacht bleek een duidelijkere invloedsfactor, waarbij vrouwen veel minder varieerden dan mannen, maar ook hier kan persoonlijke variatie een rol spelen. Bij de linguïstische factoren bleken zoals in ASL wijsgebaren meer variatie te vertonen dan lexicale gebaren, vermoedelijk omdat de indexicaliteit bij wijsgebaren enkel in de toppen zit, terwijl bij niet-lexicale de volledige handvorm de semantische waarde draagt. De positie van de duim in de C2-handvormen en die van de pink in de C23””-handvormen leek te worden beïnvloed door de positie van de duim en de pink in de voorafgaande en volgende gebaren. De C2- en C23””-handvormen werden immers vaker geselecteerd als er meer gelijke

features in de fonetische omgeving voorkwamen en bepaalde afwijkende handvormen konden verklaard worden als het gevolg van assimilatieprocessen. Passieve handen vertoonden in de statistische analyse meer variatie dan actieve handvormen. Mijn hypothese was dat passieve handen soms hun iconische functie verliezen en daardoor gemakkelijker andere handvormen kunnen aannemen. Ook zaken uit de besproken casussen lijken deze hypothese te ondersteunen.

72

Tom Decoster


9. Bibliografie Battison, Robbin. Lexical Borrowing in American Sign Language. Silver Spring, MD: Linstok Press, 1978.

Bayley, Robert; Lucas, Ceil & Rose, Mary. "Variation in American Sign Language: The Case of Deaf." Journal of Sociolinguistics 4.1 (2000): 81-107.

Bayley, Robert; Lucas, Ceil & Rose, Mary. "Phonological Variation in American Sign Language: The Case of 1 Handshape." Language Variation and Change 14.01

(2002): 19-53.

Cagle, Keith Martin. "Exploring the Ancestral Roots of American Sign Language:

Lexical Borrowing from Citercian Sign Language and French Sign Language." The University of New Mexico, 2010.

Crasborn, Onno. Pronunciation Variation in the Ngt Sign Zeggen. Leiden, 1998. Crasborn, Onno. "Phonetic Implementation of Phonological Categories in Sign Language of the Netherlands." Universiteit Leiden, 2001.

Decoster,

Tom.

"Fonologische

Assimilatie

in

Sequentiële,

Gelexicaliseerde

Samenstellingen Van De Vlaamse Gebarentaal." Universiteit Gent, 2010.

Demey, Eline. "Fonologie Van De Vlaamse Gebarentaal. Distinctiviteit & Iconiciteit." Universiteit Gent, 2005.

Demey, Eline, and Els van der Kooij. "Phonological Patterns in a Dependency Model: Allophonic Relations Grounded in Phonetic and Iconic Motivation." Lingua 118.8 (2008): 1109-38.

Duthoit, Karel. "A Comparative Study of the Lexicons of Flemish Sign Language and Belgian Francophone Sign Language." Universiteit Gent, 2004.

Heyerick, Isabelle, and Mieke Van Braeckevelt. "Rapport Onderzoeksmethodologie Meervoudsvorming in Vlaamse Gebarentaal." (2008).

Hoopes, Rob. "A Preliminary Examination of Pinky Extension: Suggestions Regarding Its Occurrence Constraints and Function." Pinky Extension and Eye Gaze. Ed. Lucas, Ceil. Washington, D.C.: Gallaudet University Press, 1998.

73

Tom Decoster


Labov, William. Sociolinguistic Patterns. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press, 1992.

Liddell, Scott K., and Robert E. Johnson. "American Sign Language: The Phonological Base." Sign Language Studies 64 (1989): (195-277).

Lucas, Ceil. The Sociolinguistics of Sign Languages. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.

Loots, Gerrit, et al. "Demografisch Onderzoek Naar Doven En Slechtshorenden in Vlaanderen." ‘Gent in Oktober’. Gebundelde Lezingen Van Het Congres

‘Gebarentaal in Vlaanderen: Lexicografische, Onderwijs-Pedagogische Aspecten’, Universiteit Gent,12-13 Oktober 2001. Ed. Mieke Vanherreweghe, Myriam Vermeerbergen. Gent: Academia Press, 2004.

Sandler, Wendy. Phonological Representation of the Sign Linearity and Nonlinearity

in American Sign Language. Dordrecht: Foris Publications Holland, 1989.

Sandler,

Wendy.

"Representing

Handshapes."

International

Review

of

Sign

Linguistics. Eds. Edmondson, William H. and Ronnie B. Wilbur. Mahwah, NJ:

Lawrence Erlbaum Associates, 1996.

Sandler, Wendy, and Diane Lillo-Martin. Sign Language and Linguistic Universals. New York: Cambridge University Press, 2006.

Schermer, Trude; Fortgens, Connie; Hader, Rita & Nobel, Ester de. De Nederlandse

Gebarentaal. Deventer: Van Tricht uitgeverij, 2000.

Sloetjes, H., and P. Wittenburg. "Annotation by Category - Elan and Iso Dcr." Proceedings of the 6th International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2008). (2008).

Tagliamonte, Sali A. Analysing Sociolinguistic Variation. New York: Cambridge University Press, 2006.

Van Mulders, Katrien. Informatie. 2004. http://gebaren.ugent.be/informatie.php Geraadpleegd op 21/04/2011.

Valli, Clayton & Lucas, Ceil. Linguistics of American Sign Language, an Introduction. Washington, D.C.: Gallaudet University Press, 1992.

74

Tom Decoster


Vanherreweghe, Mieke, and Myriam Vermeerbergen. "Flemish Sign Language: Some Risks of Codification." To the Lexicon and Beyond: Sociolinguistics in

European Deaf Communities. Eds. Vanherreweghe, Mieke and Myriam Vermeerbergen. Vol. 10. Washington D.C.: Gallaudet University Press, 2004.

Weerdt, Kristof de; Vanhecke, Eline; Herreweghe, Mieke Van & Vermeerbergen,

Myriam. "Lexicografisch Onderzoek Naar De Vlaamse Gebarentaal." ‘Gent in

Oktober’. Gebundelde Lezingen Van Het Congres ‘Gebarentaal in Vlaanderen: Lexicografische, Onderwijs-Pedagogische Aspecten’, Universiteit Gent, 12-13 Oktober 2001. Ed. Mieke Vanherreweghe, Myriam Vermeerbergen. Gent: Academia Press, 2004. 47-58.

Vanherreweghe, Mieke, and Myriam Vermeerbergen. Wat Gewenst/Geweest Is. Gent: Academia Press, 2008.

75

Tom Decoster


10. Bijlagen 10.1 Bijlage 1 Deze bijlage is afkomstig uit Demey (2005). Het is een Table of Handshapes van HamNoSys (1998) die zij aangevulde met foto’s en tekeningen voor VGT en waar ik nog twee handvormen: C23” en C23”” aan toegevoegd heb. Vormen die niet geattesteerd zijn in het corpus dat Demey voor haar onderzoek gebruikte zijn aangegeven met een diagonale lijn.

76

Tom Decoster


77

Tom Decoster


78

Tom Decoster


10.2 Bijlage 2 Tabel met fonologische categorieën (kolom Hv) en de fonetische handvormen die tot deze categorie behorent (kolom Fonetische hv).

79

Tom Decoster


80

Fonetische variatie bij de C3-handvorm in de Vlaamse Gebarentaal

Recommend Documents