Familieleden van Syriëstrijders: Tussen strijd en verwijt Onderzoek naar steunbronnen voor ouders en naasten
Familieleden van Syriëstrijders: Tussen strijd en verwijt Onderzoek naar steunbronnen voor ouders en naasten
INHOUDSTABEL Inhoudstabel ........................................................................................................................................................................1 Voorwoord ............................................................................................................................................................................3 Inleiding .................................................................................................................................................................................4 Deel I .......................................................................................................................................................................................6 Casussen: Drie zussen en een vrouw ....................................................................................................................6 Zus 1 ...............................................................................................................................................................................7 Zus 2 ...............................................................................................................................................................................7 Zus 3 ...............................................................................................................................................................................8 Vrouw ............................................................................................................................................................................8 Overeenkomsten en verschillen .........................................................................................................................9 Noden .................................................................................................................................................................................9 Deel II ................................................................................................................................................................................... 10 Situatieschets ............................................................................................................................................................... 10 Syrië-what?............................................................................................................................................................... 10 Het probleem van radicalisering ..................................................................................................................... 12 Radicalisme, extremisme, terrorisme ...................................................................................................... 13 Radicaliseringsproces ..................................................................................................................................... 14 Maatregelen ............................................................................................................................................................. 15 Preventie .............................................................................................................................................................. 15 Repressie .............................................................................................................................................................. 16 Andere maatregelen ........................................................................................................................................ 16 Verklaringstheorieën ................................................................................................................................................ 17 Theorieën m.b.t. karakteristieken van individuen of groepen............................................................ 18 Theorieën m.b.t. subjectieve rechtvaardigingsgronden ........................................................................ 19 Theorie m.b.t. contextuele omstandigheden .............................................................................................. 19 Onderzoek m.b.t. opvoeding.............................................................................................................................. 20 Verklaringskracht .................................................................................................................................................. 20 Ondersteuningsaanbod............................................................................................................................................ 22 Sociale steun: Informeel, semi-formeel en formeel ................................................................................. 22 Informeel netwerk ........................................................................................................................................... 22 Semiformeel netwerk ..................................................................................................................................... 23 Formeel netwerk .............................................................................................................................................. 24 Andere landen ......................................................................................................................................................... 25 Besluit .................................................................................................................................................................................. 27
1
Deel III.................................................................................................................................................................................. 28 Voorstellen m.b.t. informatie ................................................................................................................................. 29 Onderzoek................................................................................................................................................................. 29 Familieleden informeren voor het vertrek ................................................................................................. 29 Familieleden informeren: wat na het vertrek?.......................................................................................... 30 Familieleden informeren m.b.t. terugkeer .................................................................................................. 31 Voorstellen m.b.t. begeleiding............................................................................................................................... 32 Hij wilt vertrekken ................................................................................................................................................ 32 Hij is vertrokken..................................................................................................................................................... 33 Hij komt terug ......................................................................................................................................................... 35 Voorstellen m.b.t. beeldvorming .......................................................................................................................... 36 Algemene conclusie........................................................................................................................................................ 38 Evaluatie ............................................................................................................................................................................. 40 Bibliografie ........................................................................................................................................................................ 41 Bijlagen ................................................................................................................................................................................ 44 Bijlage 1 .......................................................................................................................................................................... 44 Bijlage 2 .......................................................................................................................................................................... 45
2
VOORWOORD Toen ik aan het einde van het vorige academiejaar een thema moest opgeven voor een eindproef, had ik aanvankelijk moeite met kiezen. Waar zou ik – een jaar lang – geboeid aan willen/kunnen werken? Het thema Syriëstrijders was toen voor mij nog onbekend terrein. Uit mijn directe omgeving is niemand vertrokken. Maar steeds vaker hoorde ik van mensen uit mijn bredere kennissenkring over broertjes en zusjes die weg waren. Als ik dan vroeg ‘hoe gaat het met die ouders – kunnen ze ergens terecht voor steun of begeleiding?’, was het antwoord vaak verrassend: ‘de politie weet het niet eens’, of ‘hulpverleners begrijpen het toch niet’. Ik begreep het zelf ook niet: waarom zou iemand ervoor kiezen om naar een oorlogsgebied te trekken? Wat gaan ze daar dan doen? Waren ze wel voorbereid op wat ze daar zouden aantreffen? En waarom vertrekken ze stiekem? Al snel verschoof mijn focus: wat doe je als je broertje of je zoon plots vertrekt? Wat voor impact heeft zo’n vertrek eigenlijk op de bredere familiebanden? Met wie kan je, als ouder of als broer/zus, het over zo’n gevoelig onderwerp hebben: blijft dit eerder binnenshuis, of bestaan er specifieke diensten? Het onderwerp vond ik boeiend, maar ik wist op voorhand dat het een serieuze uitdaging zou worden om hier informatie over te vinden. Ter afsluiting van mijn vorige opleiding heb ik ook een thesis moeten schrijven, en ook daar koos ik een onderwerp dat me ontzettend interesseerde maar waarvan ik bij aanvang wist dat documentatie schaars is. Die ervaring was zowel frustrerend – waar vind ik mijn bronnen? - als verrijkend, het zette me aan om out of the box te denken en creatief te zijn. Het had iets van een zware bevalling: het proces verliep moeizaam, maar het resultaat gaf zo veel voldoening. Ik besloot het ook dit keer in ieder geval te proberen. Toen ik thuis mijn onderwerp aankondigde, keken mijn gezinsleden vreemd op. ‘Kun je niet iets veiliger kiezen?’, vroeg ons vader. Ik legde uit dat ik helemaal geen onveilige dingen van plan was, ik benader het thema vanuit gezinswetenschappelijk perspectief. Hij was niet helemaal gerustgesteld, maar wist dat mijn keuze al vaststond. Tot slot wil ik hier graag een woordje van dank uiten. Dank aan alle mensen in mijn omgeving die mij niet altijd begrepen, maar wel erop vertrouwden dat ik wist wat ik deed – zelfs als ik dat zelf niet wist. Dank aan de vrouwen die hun verhalen met mij hebben willen delen, jullie input was voor mij van onschatbare waarde. Dank aan de mensen die op de één of andere manier hebben bijgedragen aan het tot stand komen van dit werk. Hartelijk dank aan mijn promotor, bedankt om mij op mijn eigen tempo te laten werken, bedankt voor de snelle feedback en de nuttige tips. En ten slotte dank ik mijn Schepper. Zonder Zijn wil en hulp zou dit allemaal nooit gelukt zijn. Bedankt!
3
INLEIDING De voorbije drie jaar is het thema Syriëstrijders vaak in de media opgedoken. Het gaat dan over ‘geradicaliseerde’ jongeren, over ‘gebrainwashte’ jongeren, ontspoorde jongeren, ... allerhande jongeren. Het gaat over mogelijke oorzaken: een discriminerende maatschappij, weinig toekomstperspectieven, geïdealiseerde heldenstatussen, ... Of een combinatie van dit alles. Het gaat over maatregelen die genomen moeten worden wanneer iemand terugkomt. Als iemand terugkomt. Interviews met jongeren die naar Syrië vertrokken zijn, zijn –voor zover ik weet- schaars. Af en toe komen familieleden of vrienden van een vertrokken jongere aan het woord. De ex-militair Dimitri Bontinck, vader van Jejoen, niet meegerekend, staan zij vooral aan de zijlijn, ze brengen verslag uit over zijn/haar verleden. Vertellen of de jongere contact heeft gemaakt. Wat hij/zij dan zei. Of niet zei. In dit werk wil ik stilstaan bij wat zo’n vertrek van een jongere bij zijn omgeving teweegbrengt. Ik wil weten hoe de ouders er mee om gaan. Wat leeft er bij de siblings? Kunnen zij ergens met hun vragen terecht? Wat als zoon/broer/vriend terugkomt? Er worden allerlei strafmaatregelen bedacht voor de jongere zelf, maar denkt men ook aan opvang, begeleiding, ondersteuning, reintegratie? Wat als hij niet terugkomt? ... Op basis van wat ik in de kranten lees, zijn dit mijn hypothesen: De overheid zet sterk in op repressieve acties, aan preventieve maatregelen en voorstellen tot begeleiding bij terugkeer wordt minder aandacht geschonken. Daardoor stappen mensen moeilijker naar de politie, niet als ze vermoedens hebben, noch als hun familielid al vertrokken is. Er is weinig of geen ondersteuning voor ouders en andere familieleden. Familieleden doen eerder beroep op informele steunbronnen dan op (semi)formele steunbronnen. In het eerste deel van dit eindwerk vertel ik het verhaal van vier vrouwen, drie waarvan de broer en één waarvan de echtgenoot naar Syrië vertrokken zijn. Op basis van een vragenlijst vroeg ik hen wat ze van het vertrek vinden, of ze het kunnen plaatsen, hoe zij er mee omgaan en waar zijzelf steun zoeken. Hierna heb ik een kort overzicht gemaakt van waar deze vrouwen nood aan hebben en welke behoeften zij ervaren. In het tweede deel wil ik de problematiek verder uitdiepen en breder kaderen. Syriëstrijders, wie zijn dat eigenlijk? Over hoeveel jongeren spreekt men? Wat gaan ze daar doen? Wat ligt er aan de basis van hun vertrek? Vervolgens geven we een overzicht van theorieën die radicalisering trachten te verklaren. Wat maakt dat de ene jongere gehoor geeft aan de oproep tot vertrek en de andere
niet?
We
ronden
dit
stuk
af
met
een
oplijsting
van
het
aanbod
aan
ondersteuningsmogelijkheden voor familieleden dat voorhanden is en met een aantal voorbeelden uit andere landen.
4
In het derde deel stel ik een aantal veranderingsgerichte strategieën voor nadat ik heb gekeken wat familieleden nodig hebben. Bij deze veranderingsgerichte strategieën houd ik rekening met de inzichten uit de vorige stukken. Tot slot volgt er een evaluatie en een algemene conclusie. In de evaluatie wordt mijn eindproef als product en als werkproces geëvalueerd. In de conclusie sommen we nog eens de hoofdpunten van dit eindwerk en beantwoorden we de hypothesen die we hierboven geformuleerd hebben.
5
DEEL I In dit eerste deel vertel ik het verhaal van vier vrouwen, drie waarvan de broer en één waarvan de echtgenoot naar Syrië is vertrokken. Ik wilde graag weten wat ze van het vertrek vinden, of ze het kunnen plaatsen, hoe zij er mee omgaan en waar zijzelf steun zoeken. De vragenlijst diende enkel als kapstok, afhankelijk van de antwoorden werden bijvragen geformuleerd. Hierna maak ik een overzicht van de ondersteuningsbehoeften van deze vrouwen. Ik heb niet de pretentie van op basis van deze vier gesprekken conclusies en oplossingen voor te stellen als overal en altijd geldend. Ze geven ons wel een idee van een aantal ervaringen en van hoe familieleden het vertrek beleven.
CASUSSEN: DRIE ZUSSEN EN EEN VROUW Ik ben met elk één van de vier dames die me hebben geholpen bij dit eindwerk, op een andere manier in aanraking gekomen. De zus van R. ken ik van een opleiding die we samen gedaan hebben. Ze is gescheiden, woont in de omgeving van Limburg en combineert werk met studie. Haar broertje, 24 jaar oud, is sinds september in Syrië. De andere zus ken ik van het verenigingsleven, we hebben ooit samen vrijwilligerswerk gedaan en sindsdien houden we sporadisch contact via facebook. Dit zusje van A. is getrouwd en woont in de omgeving van Antwerpen. Haar broer, 27 jaar oud, is bijna een jaar geleden vertrokken. De derde zus ken ik niet persoonlijk, haar nummer heb ik gekregen via een gemeenschappelijke kennis. Zij is afkomstig uit Vilvoorde en haar broertje is sinds april vorig jaar weg. Tot slot ken ik ook de vierde vrouw niet persoonlijk, ze is de buurvrouw van mijn vriendin en al ons contact is via die vriendin verlopen. Deze vrouw is moeder van twee kinderen, 7 en 9 jaar oud. Haar man is 41 jaar oud en is in september naar Syrië vertrokken. Alle vrouwen kregen een korte vragenlijst (zie bijlage 1) doorgemaild. Op basis van die vragenlijst heb ik dan bijvragen kunnen stellen via facebook, mail of telefoon.
6
ZUS 1 Net als haar ouders en de andere gezinsleden, was de zus van R. niet op de hoogte van zijn vertrek. Ze zagen het allemaal niet aankomen, en zouden hem er ook niet in gesteund hebben. Voor haar ouders is het heel hard aangekomen. Haar moeder is er kapot van. Ze kan er wel met familie en vrienden over praten, maar ze blijft het moeilijk vinden. Hoewel haar vader er nooit over praat, heeft ook hij het er erg moeilijk mee. Hij was erg close met zijn zoon, maar het vertrek had ook hij niet verwacht. R. woonde al alleen, ze hadden dus niet direct door dat hij er niet meer was. Pas toen de moeder merkte dat hij haar al twee dagen niet gebeld had, gingen ze naar hem op zoek. Die eerste weken leefden ze in grote onzekerheid. Daarna nam hij zelf contact op met het thuisfront en vertelde waar hij zat en dat alles goed met hem gaat. Sindsdien spreekt ze hem af en toe, ze probeert zich dan sterk te houden en niet emotioneel over te komen. Ze wilt het hem namelijk niet nog moeilijker maken en is bang dat hij dan zelfs dat beetje contact verbreekt. De zus maakt zich zorgen om haar broertje, niet alleen wat betreft het eventuele gevaar, maar ook over zijn toekomst. Niet dat hij van plan is terug te keren, maar ze denkt dat hij die mogelijkheid ten minste zou overwegen als hem hier niet sowieso een gevangenisstraf opwachtte. Hierover praten kan ze met familie en vrienden, maar echt geholpen voelt ze zich niet. Vooral toen hij net weg was, zat ze met allerlei vragen, zoals ‘wat zou er gebeuren als hij terug komt?’ of ‘zijn zussen of broers strafbaar als ze hem daar een bezoek zouden willen brengen?’, maar daar kunnen zij haar niet bij verder helpen. Ze zou het fijn vinden mocht er een instantie bestaan, of eventueel iemand binnen de politie die gespecialiseerd is in deze materie, waar ze met vragen naar toe kan gaan. Vooral de eerste maanden na R.’s vertrek, toen ze nog geen nieuws van hem zelf kregen, had ze grote behoefte aan van instanties horen of zij meer wisten. R. is in België geboren en getogen, maar voelde zich hier niet thuis. Hij zocht al maanden naar werk, maar werd nergens aangenomen. Daarom besloot hij te vertrekken. Dit vertelt zijn zus op de vraag naar zijn vertrekmotieven.
ZUS 2 Ook de familie van B. had het vertrek totaal niet zien aankomen. B. was al een tijdje bezig met het geloof, twee jaar voor vertrek begon hij zich hierin te verdiepen en liet hij zijn baard staan. Hij is dus niet ‘plots geradicaliseerd’. De avond voor vertrek vroeg hij zus’ autosleutels en zei hij dat hij met vrienden iets ging drinken. ’s Ochtends vroeg werden de sleutels in de brievenbus gegooid, pas in de loop van de avond begon het gezin zich vragen te stellen. Toen ze hem telefonisch probeerden te bereiken en ze merkten dat zijn telefoon uitstond, groeide het vermoeden dat B. naar Syrië vertrokken was. In de buurt waren er namelijk nog meer jongens vertrokken, en ook zij schakelden hun telefoon uit na vertrek. Haar andere broers zijn dan in de buurt gaan rondvragen of iemand meer wist, en via via kwamen ze er achter dat B. inderdaad naar Syrië was vertrokken. Enkele dagen later kwam de wijkagent op 7
bezoek, hij wilde weten wie er allemaal op dat adres woonde. Uiteindelijk vroeg hij naar B., hij zocht enkel bevestiging voor wat hij al wist. Nog een aantal dagen later kwamen er agenten langs die een lijst hadden met organisaties en diensten waar het gezin voor ondersteuning beroep op kon doen. Niemand is daarop ingegaan. De vader kwam via de moskee in contact met andere vaders waarvan de zonen ook vertrokken zijn, aan hen heeft hij veel steun. Ook de moeder kon bij haar buren, vriendinnen en familieleden terecht. De zus zelf heeft het enkel haar beste vrienden toevertrouwd, haar collega’s op het werk of vrienden buiten Vilvoorde weten het nog steeds niet.
ZUS 3 Het zusje van A. vond het in het begin erg moeilijk – dat is het soms nog steeds. Maar ze respecteert zijn beslissing en steunt hem hierin, omdat ze weet dat hij zich hier in België niet op zijn plek voelde. Ze heeft hem nog nooit zo gelukkig gezien als nu. Ze maakt zich niet zozeer zorgen om de veiligheid of om zijn toekomst, ze vreest eerder het ‘slecht nieuws gesprek’. Haar broer nooit meer terug zien, dat baart haar de meeste zorgen. Op de vraag ‘Wat zou er voor nodig zijn opdat u zich geholpen/gedragen voelt?’, antwoordt ze : ‘Het enigste wat ik nodig heb is begrip’. Met haar familie en haar man kan ze openlijk over A.’s vertrek praten. Haar moeder heeft het er enorm moeilijk mee, ze ondersteunen elkaar waar ze kunnen. Professionele hulpverlening inschakelen, wil ze niet: ze heeft het gevoel dat ze niet bij hen terecht kan omdat niet iedereen A.’s beslissing begrijpt. Ze heeft trouwens genoeg aan haar familie- en vriendenkring. Sommige vragen kon de zus niet beantwoorden, voor de veiligheid. Ze zegt dat ze constant in de gaten worden gehouden, ze kan bijvoorbeeld niet zeggen of ze nog contact heeft met haar broer. Maar omdat ze zeker weet hij leeft, ga ik ervan uit dat er toch een bepaalde vorm van contact is.
VROUW De vrouw waarvan de echtgenoot vertrokken is, zegt dat ze in het begin haar mans’ keuze steunde. Ze was er zelfs blij om. Maar nu, negen maanden na zijn vertrek, maakt ze zich grote zorgen, zowel om hem als om zichzelf en hun kinderen. De onzekerheid en verwarring vallen haar zwaar. Gelukkig kan ze bij haar vriendinnen en familie terecht met haar zorgen. Vooral aan haar schoonmoeder heeft ze veel. Voor andere problemen ziet ze momenteel een hulpverlener, maar alles wat met het vertrek van haar man te maken heeft, houdt ze geheim. Haar man stopte met zijn werk en verliet huis en haard om daar te gaan helpen. In eerste instantie was het de bedoeling dat zijn gezin hem achterna zou reizen. Hij wilde, en zijn vrouw was het daar mee eens, met het gezin in een islamitische omgeving wonen, een plaats waar hun kinderen niet scheef zouden worden bekeken omwille van hun afkomst en religie. Negen maanden later weet ze het allemaal niet meer zo zeker. Ze maakt zich zorgen om haar mans’ veiligheid en van nareizen is momenteel geen sprake. Ze hebben telefonisch nog geregeld contact. Haar man is absoluut niet van plan terug naar België te keren. 8
OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILLEN Via skype, whatsapp of gewoon telefonisch hebben de vrouwen (regelmatig) contact met de vertrokken familieleden, ze zijn alle vier nog in leven. Op de vraag ‘Hoe staat u tegenover het vertrek?’ kreeg ik uiteenlopende reacties. Deze vraag stelde ik, met in mijn achterhoofd het idee dat als men op de hoogte is van het vertrek en dit ook steunt, men waarschijnlijk weinig tot geen behoefte zal hebben aan ondersteuning na vertrek. Geen één van de zussen was op de hoogte van het vertrek, voor hen kwam het aan als een grote verrassing. Achteraf hebben ze zich min of meer bij de keuze van hun broer neergelegd, ze keuren het niet goed, maar hebben er wel begrip voor. De echtgenote was op voorhand wel op de hoogte, ze wilde zelfs samen met de kinderen haar man achterna reizen. Nu ziet ze dat helemaal niet meer zitten en wilt ze eigenlijk dat hij terugkomt. Ook vroeg ik hen of ze zich morgen maakten om hun familielid en zo ja, waar ze zich dan zorgen om maakten. Alle vrouwen zijn bezorgd om de veiligheid van hun familielid en om zijn toekomst. Ze zijn bang dat ze hun broer/man nooit meer zullen zien… Vooral de vraag waar ze terecht kunnen met hun zorgen is in het kader van dit eindwerk interessant. Daarbij maak ik een onderscheid tussen informele en formele steunbronnen, welke ze aanboren en hoe tevreden ze daarmee zijn. Alle vrouwen konden voor steun rekenen op hun familie en vrienden, geen één deed beroep op professionele zorg. Enkel de zus van B. werd de mogelijkheid van overheidswege aangeboden. Men is tevreden met de informele steun, maar één zus geeft aan dat ze zich toch niet geholpen voelt en een andere zus zegt dat ze geen professionele hulp zoekt, omdat die haar broers keuze toch niet zou begrijpen.
NODEN Uit het voorgaande onthouden we een aantal punten:
Een zus heeft behoefte aan informatie, ze wist niet waar ze terecht kon met haar vragen. Een zus heeft nood aan ondersteuning, ze voelt zich niet voldoende geholpen door haar informeel netwerk
Een zus heeft behoefte aan begrip, ze heeft het gevoel dat de maatschappij – inclusief hulpverleners – haar broers’ keuze niet begrijpt.
9
DEEL II Het tweede deel bestaat uit drie hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk willen we het fenomeen Syriëstrijders beter in kaart te brengen. Over hoeveel mensen gaat het? Wie zijn die mensen die vertrekken? Wat doen ze daar? … In het stukje ‘Het probleem van radicalisering’ staan we ook even stil bij de vraag ‘wat maakt voor de overheid het vertrek van een handjevol jongeren zo belangrijk?’. We ronden dit hoofdstuk af met een aantal maatregelen die de overheid heeft genomen om mensen te ontmoedigen van te vertrekken, en, mocht preventie niet lukken en ze toch vertrekken, wat hen dan aan repressieve maatregelen te wachten staat. Ten slotte sommen we een aantal andere maatregelen op. De theorieën die radicalisering - en dus een vertrek naar Syrië - trachten te verklaren, vormen een tweede hoofdstuk. Er wordt gekeken naar karakteristieken van het individu of de groep, naar subjectieve rechtvaardigingsgronden, contextuele omstandigheden en naar de link tussen opvoeding, socialisatie en radicalisering. Tot slot bekijken we het aanbod aan ondersteuningsmogelijkheden voor familieleden van Syriëstrijders, zowel wat betreft informele, semi-formele als formele steunbronnen. Een aantal good practices uit andere landen geven ons een beeld van hoe in die landen aan ondersteuning wordt gedaan.
SITUATIESCHETS In dit eerste onderdeel wil ik de situatie schetsen: waar gaat het eigenlijk over? Over hoeveel jongeren spreekt men? Wat ligt er aan de basis van hun vertrek? Wat maakt dat de ene jongere vertrekt en de andere niet? En waarom is een vertrek zo problematisch? Hoe wordt er met dit fenomeen omgegaan en welke maatregelen neemt de overheid?
SYRIË-WHAT? Syriëstrijders, mujahidien, jihadisten, ... zo worden de jongeren genoemd die de voorbije drie jaar naar Syrië trokken. In de nasleep van de Arabische Lente brak in 2011 ook daar een burgeroorlog uit die tot op de dag van vandaag voort woedt. Het land werd verscheurd in een pro-Assad kamp versus de verzetsstrijders. Jongeren die van hieruit vertrokken, schaarden zich –voor zover we weten- aan de zijde van die laatsten. Ondertussen zijn er zo veel versnipperingen binnen de twee groepen, dat het ons niet meer helemaal duidelijk is wie aan welke zijde vecht. Hoewel we wel beseffen dat het niet uitsluitend om jongeren gaat, zal ik in dit eindwerk toch vaak naar deze groep verwijzen als ‘jongeren’. ‘Mensen die naar Syrië vertrokken’ is vrij omslachtig en
10
het woord ‘Syriëstrijders’ is een nogal beladen begrip – niet iedereen is trouwens vertrokken met als doel te strijden… Over hoeveel jongeren gaat het? In april 2013 waren er volgens het gerecht minstens 33 jongeren vertrokken, in de media was er sprake van 80 tot zelfs een 200-tal. Volgens arabist – islamoloog Pieter Van Ostaeyen zijn het er minstens 348. De leeftijd varieert van 15 à 16 tot 68 - Sheik Bassam al-Ayashi mee gerekend. Zonder al-Ayashi waren de oudste strijders zijn zoon, Abd ar-Rahman al-Ayashi en zijn vriend, Raphael Gendron, beiden sneuvelden toen ze 38 jaar oud waren. Gemiddeld zijn de jongeren 23,5 jaar. Er zouden zo’n 30 mensen uit Brussel, 19 uit Vilvoorde, 14 uit Antwerpen en uit Mechelen, 3 uit Genk en Maaseik, 2 uit Willebroek en telkens 1 uit Roeselare en Luik vertrokken zijn. Ten minste 29 zouden teruggekeerd zijn, 24 à 26 zijn er gesneuveld en de overgrote meerderheid verblijft er nog (Van Ostayen, 2014). Over het aantal Mechelaars dat vertrokken is, bestaat discussie: volgens sommigen zijn er wel degelijk mensen vertrokken en zelfs gesneuveld, anderen beweren dat een aantal jongeren wel met het idee flirtte, maar door tussenkomst van familieleden en andere mensen uit hun netwerk is een vertrek tegengehouden (Gazet van Antwerpen, 2013). Het laatste wat ik hierover kon vinden, is een krantenartikel van april 2014, gebaseerd op geschatte cijfers van de Task Force Syrië 1 : een twintigtal mensen is gesneuveld, een vijftigtal teruggekeerd en zo’n 150 Belgen zijn nog steeds ter plaatse. In totaal zijn er ongeveer 250 mensen vertrokken en dat aantal steeg de voorbije maanden niet (Nieuwsblad, 2014). In mei 2014 werden nog twee meisjes –17 en 19 jaar oud- opgepakt op de luchthaven van Zaventem, ze stonden op het punt om via Turkije naar Syrië te vertrekken (Nieuwsblad, 2014). In welke omstandigheden ze daar leven is niet echt duidelijk. Op youtube staan filmpjes waarop te zien is dat jongeren in riante villa’s worden opgevangen, waar het ze aan niks ontbreekt. Daar zouden ze worden geïndoctrineerd in het gedachtegoed, mentaal en fysiek getraind en voorbereid op de strijd. Via andere sociale media krijgen we dan weer te horen/lezen dat het leven daar heel normaal is, dat ze in normale huizen leven en werken, studeren en werken, ... Wat zijn ze daar in Syrië eigenlijk gaan doen en wat zijn hun motieven? Ook daar is veel onduidelijkheid over. Ze willen de lokale bevolking gaan bijstaan, helpen. Hoe die hulp wordt ingevuld, varieert al naargelang de bron, gaande van gewapend verzet aan de zijde van de antiAssad-strijders tot humanitaire hulp in de vorm van voedselbedeling onder vluchtelingen. In mei 2013 organiseerde Al-Mawada - een non-profit organisatie die zich bezighoudt met beeldvorming wat betreft islam en moslims - in samenwerking met vzw
Motief, Atlas en
Samenlevingsopbouw een debat met als titel ‘Belgische strijders in Syrië: verzetsstrijders of radicalen?’. Daar werd aan een aantal Midden-Oostenexperts gevraagd wat volgens hen aan de basis ligt van het vertrek. Brahim Laytouss, imam te Gent en onderzoeker aan de Universiteit Antwerpen naar islambewegingen in België en radicalisering, ziet de oorzaak vooral in een verkeerd begrip van de religie: een oppervlakkige kennis van de religie zou hen een 1
Hierover vindt u in deel II meer informatie.
11
vertekend beeld van jihaad voorhouden. Hij is van mening dat degenen die vertrekken, jihaad enkel op een enge manier interpreteren, namelijk die van het effectief gewapend strijden. Om vertrek te ontmoedigen is het volgens hem van uiterst belang om daar op in te pikken door de juiste islamitische informatie te verspreiden. Coolsaet, professor internationale betrekkingen en buitenlands beleid aan de UGent, is het hier niet mee eens. Volgens hem heeft het vertrek niets met religie te maken. Het is namelijk iets dat in de geschiedenis al verschillende keren is voorgekomen. Telkens opnieuw is men er van uitgegaan dat de motieven religieus geïnspireerd waren, maar volgens hem vertrekken jongeren meestal omdat ze gefrustreerd zijn. Ze hebben het idee dat ze hier niets (meer) kunnen betekenen, nutteloos zijn en willen graag zelf iets ondernemen. De volgende stap is dit legitimeren, dan zoeken ze motieven om hun beslissing te verantwoorden (El Fekri, 2013 ). In een gesprek met collega-vrijwilliger Thieren vond ik een interessante aanvulling: niet kansarmoede, uitsluiting of rekruteerders (zie verder) trekken jongeren naar Syrië. Hij verwijst naar de realiteit waarin moslims zich overal ter wereld bevinden, als reden voor vertrek. Via de media bereiken ons de meest schokkende beelden van gruweldaden. Jongeren die geconfronteerd worden met deze beelden, zien de slachtoffers niet als anonieme onbekenden, ze zien hen als zusters en broeders in het geloof. Online vinden ze informatie over de jihaad, een onderwerp dat door zowat elke volwassene als de pest wordt gemeden. Naar Syrië vertrekken lijkt dan een logische volgende stap.
HET PROBLEEM VAN RADICALISERING In het Preventieprogramma van gewelddadige radicalisering staat dat radicale ideeën niet per se als problematisch moeten worden gezien, integendeel zelfs, ze kunnen juist zeer verrijkend en bevorderlijk zijn voor een maatschappelijke evolutie. Wat wel een probleem vormt, is gewelddadige radicalisering. Dit wordt omschreven als een “Proces waarin een individu of een groep, geïnspireerd op filosofische, religieuze, politieke of extreem ideologische opvattingen, diepingrijpende verandering in de samenleving wenst door het gebruik van ondemocratische en gewelddadige middelen” (Milquet, 2013). Het is net dat laatste deeltje waar de overheid zich zorgen om maakt. In één zin zou men de bevoegdheden van de federale overheid kunnen samenvatten als alles wat te maken heeft met het algemeen belang (Portaal Belgische overheid informatie en diensten van de overheid, 2014). In het kader van dat algemeen belang heeft men nagedacht over wat te doen met jongeren die naar Syrië vertrekken. De mogelijkheid bestaat dat ze hun nieuwe ideeën en opgedane ervaringen –bij terugkeer, of via het internet- hier in België willen verspreiden, met eventuele schade aan dat algemeen belang tot gevolg.
12
In wat volgt verkennen we eerst het begrippenkader. Vervolgens bekijken we enkele theorieën die radicalisering trachten te verklaren. Daarbij staan we even stil bij het rekruteringsproces. Tot slot maken we een opsomming van de maatregelen die de overheid al genomen heeft in het kader van de strijd tegen radicalisering.
RADICALISME, EXTREMISME, TERRORISME Woorden als radicalisering, extremisme, polarisatie worden vaak door elkaar gebruikt, maar wat betekenen ze eigenlijk? In opdracht van Binnenlandse Zaken voerde de Associatieonderzoeksgroep Governance of Security een onderzoek uit naar polarisering en radicalisering. In dat onderzoek wordt radicalisering gezien als een proces waarvan radicalisme, extremisme en terrorisme verschillende stadia zijn. Het is een proces waar diverse onderliggende mechanismen een invloed op hebben. Radicalisering hoeft niet per se tegen de wet in te gaan of uit te monden in gewelddadig gedrag, maar in de uitzonderlijke gevallen waar wél wordt overgegaan tot geweldpleging, is de kans op grote maatschappelijke schade groot (Noppe, Hellinckx, & Vande Velde, 2009). Gielen (2008) omschrijft radicalisering als een proces van radicalisme. Met radicalisme wordt bedoeld: “De eerste fase in het radicaliseringsproces die voorafgaat aan meer extreme vormen van radicalisering in het proces, zoals daar respectievelijk zijn: extremisme en terrorisme” (Noppe, Hellinckx, & Vande Velde, 2009). Bij radicalisering groeit de “bereidheid om met gebruik van geweld diep ingrijpende veranderingen van de samenleving en de democratische rechtsorde na te streven en/ of te ondersteunen, dan wel anderen daartoe aan te zetten”. Het proces is langdurig – het doorsnijden van de banden met de maatschappij gebeurt niet van vandaag op morgen, gelaagd – het kan zowel individuen als groepen en generaties treffen, en veelvormig – het omvat politieke, religieuze en sociaal-culturele domeinen (Gielen, 2008). De Europese Commissie omschrijft het als “the process of joining a group that embraces opinions, views and ideas which could lead to acts of terrorism” (2005 in Noppe, Hellinckx & Vande Velde, 2009). Jongeren die naar Syrië vertrekken, zouden omschreven kunnen worden als radicalen: het zijn jongeren die een ingrijpende verandering van de (Syrische?) samenleving nastreven en ondersteunen. De laatste twee begrippen verklaren waarom de overheid zich kosten noch moeite bespaart om jongeren te ontmoedigen ten strijde te trekken. Jongeren die naar Syrië vertrekken, komen terecht in een gewapend conflict. Als ze al zelf geen geweld gebruiken, dan aanvaarden ze in ieder geval wel het gebruik ervan door anderen. Radicalisering heeft betrekking op individuen of groepen, polarisatie – de verscherping van tegenstellingen - op de relatie tussen individuen of groepen. Men gaat ervan uit dat polarisatie en radicalisering elkaar versterken, ze kunnen elkaar in de hand werken (Noppe, Hellinckx, & Vande Velde, 2009). 13
Hoewel ze vaak als synoniemen gebruikt worden, bestaat er een subtiel verschil tussen extremisme en terrorisme. Bij extremisme is men bereid om het gebruik van geweld te aanvaarden, zonder dat men zelf daadwerkelijk overgaat tot het uitoefenen van geweld, terwijl terrorisme het werkelijke aanwenden van geweld betekent (Pels & De Ruyter, 2011). Radicalisering wordt dus gezien als een proces. Hieronder gaan we dit proces van naderbij bekijken.
RADICALISERINGSPROCES Om radicalisering beter te begrijpen, wordt in de literatuur het radicaliseringsproces opgedeeld in verschillende fasen. In de eerste fase ligt de klemtoon op de sociale context: gepercipieerde discriminatie, achterstelling, sociale identiteit e.d. zijn hierbij relevante factoren. In de tweede fase worden groepsprocessen belangrijk en tot slot evolueert radicalisering naar terrorisme (Noppe, Hellinckx & Vande Velde, 2009). Deze opdeling in fasen is eerder een theoretische construct, in de realiteit is er een constante interactie tussen individuele, sociale en maatschappelijke factoren. Het gaat dus om een complex, niet rechtlijnig proces met meerdere grondoorzaken die bovendien met elkaar interageren (Noppe, Hellinckx & Vande Velde, 2009). Een fundamenteel onderdeel in het radicaliseringsproces is het rekruteringsproces. Rekrutering kan via twee mechanismen lopen. Actieve of externe rekrutering vindt plaats wanneer een individu of een groep een persoon aanwerft. Een kandidaat wordt ‘gespot’, verwelkomt in de groep, opgeleid – zowel theoretische kennis als praktische vaardigheden worden aangeleerd en is dan een volwaardig lid. Het proces van rekrutering kent dus, net zoals het proces van radicalisering, verschillende fasen: spotten, isolatie en indoctrinatie en tot slot, afronden. In elke fase
bestaat
er
een
mogelijkheid
om
uit
het
proces
te
stappen.
Bij zelfrekrutering of self-enlistment gaat het individu zelf op zoek naar een groep met gemeenschappelijke interesses of frustratiepunten. Wanneer individuen overgaan tot radicale acties zonder contact met rekruteerders, spreekt men van zelfontbranding (Noppe, Hellinckx & Vande Velde, 2009). Zowel push- als pullfactoren spelen in het rekruteringsproces een belangrijke rol. Pushfactoren vinden we terug in de hieronder beschreven theorieën: frustratie-agressie, relatieve deprivatie, rationele keuze, perceptie van onrechtvaardige behandeling. Deze worden mooi geïllustreerd in de media: de jongeren die naar Syrië vertrokken, zouden vooral uit zwakkere sociaaleconomische klassen komen, zijn laag geschoold, hebben weinig tot geen toekomstperspectieven hier,... Met andere woorden: het zijn jongeren die niet bepaald ‘succesvol’ genoemd kunnen worden. Burgemeester van Vilvoorde, mr. Bonte, noemt het ‘impulsvertrekken’, jongeren die voor een stuk ontworteld of op het verkeerde pad zijn en in de val dreigen te lopen. Groepen die inspelen op deze individuen en hen proberen samen te brengen om over te gaan tot collectieve actie, behoren tot de pullfactoren (Noppe, Hellinckx & Vande Velde, 2009). 14
Rekrutering kan op alle mogelijke plaatsen plaatsvinden, niet alleen fysieke plaatsen. Fysieke rekrutering en rekrutering via het net verschillen, via fora e.d. is de drempel tot zelfontbranding lager
o.a.
omwille
van
de
anonimiteit.
Rekrutering is dus een essentieel onderdeel van radicalisering. Het kan het proces van radicaliseren niet activeren, maar wel versnellen. Daarbij spelen charismatische figuren en peer pressure een significante rol (Noppe, Hellinckx & Vande Velde, 2009). Om het fenomeen in België te kunnen analyseren, werden door de overheid twee studies besteld. Het doel van de eerste studie, “Polarisatie en radicalisering: een preventieve integrale aanpak”, was om de huidige stand van zaken de oorzaken, profielen, signalen, ... in kaart te brengen. Daaruit blijkt dat verder onderzoek nodig is. Een vervolgonderzoek, “Radicalisering en de nieuwe media” is aangevraagd en de resultaten zullen beschikbaar zijn in 2014 (Milquet, 2013).
MAATREGELEN De overheid heeft een aantal maatregelen tegen gewelddadige radicalisering genomen. Er wordt sterk ingezet op preventieve maatregelen, maar ook nagedacht over wat te doen als iemand al vertrokken is. Speciale aandacht hebben we voor maatregelen die betrekking hebben op de familieleden en de omgeving.
PREVENTIE Op 19 april 2013 keurde de ministerraad een programma ter preventie van gewelddadige radicalisering goed. Dit programma is een nationale strategie tegen radicalisering en omvat verschillende voorstellen en maatregelen (Milquet, 2013). Dit programma werd voorgelegd aan de gemeenschappen en gewesten, evenals gemeenten en steden, zodat ze elk op hun niveau radicalisme kunnen voorkomen en bestrijden. Om hen daarbij bij te staan, is een cel “Preventie van de Gewelddadige Radicalisering” opgericht. Het doel van deze cel is kennis bevorderen en een inventaris samenstellen van good practices. Daarnaast zet de overheid ook sterk in op opleiding: informatiebijeenkomsten, studiedagen, internationale conferenties, ... Dit past binnen haar doelstelling van informatie-uitwisseling. Om beter in staat te zijn signalen van eventuele radicalisering te detecteren, zijn tal van opleidingen voor politieagenten georganiseerd. Om jongeren duidelijk te maken dat de Syrische bevolking beter geholpen is door middel van humanitaire hulp, werd een pedagogische brochure verspreid. Ook werd ingezet op initiatieven die de weerbaarheid van kwetsbare individuen, jongeren, groepen en gemeenschappen verhogen. Er zijn middelen vrijgemaakt waar lokale besturen beroep op kunnen doen in hun strijd tegen radicalisering en middelen toegekend om een strategie op te zetten als ‘tegendiscours’ op het internet (Milquet, 2013). In dat kader hebben de steden Antwerpen, Mechelen en Vilvoorde een anti-radicaliseringsambtenaar aangesteld (Spam, 2013). 15
REPRESSIE Wanneer het voor preventie al te laat is, heeft men ook nagedacht over repressieve maatregelen. Om de acties van de politie, de inlichtingendiensten, het gerecht, het antiterreurorgaan OCAD, het Crisiscentrum, de FOD Buitenlandse Zaken en de FOD Binnenlandse Zaken te coördineren, werden een aantal task forces opgericht. Ze wisselen permanent informatie uit tussen de diensten en stellen concrete taakverdelingen voorop. Er zijn een aantal nieuwe strafbepalingen in het Strafwetboek inzake terrorisme ingevoerd. Zo is o.a. het verspreiden of publiekelijk ter beschikking stellen van boodschappen met tot doel aan te zetten tot het plegen van een misdrijf inzake terrorisme, strafbaar geworden (Milquet, Belgische federale strategie tegen gewelddadige radicalisering, 2013). Op het aanzetten tot terrorisme of het verspreiden van boodschappen die tot terreuraanslagen kunnen leiden, staat een maximumstraf van 10 jaar en een boete van €30 000. Op het ronselen van kandidaat-terroristen staat dezelfde straf. Op terroristen opleiden, bommen leren maken, vlieg- of rijlessen of lessen in computerhacking met als doel terreuraanslagen plegen, staat eveneens dezelfde straf. Ook de persoon die de opleiding volgt, kan bestraft worden. Het maakt niet in welk land de terreurdaad werd uitgevoerd. Een terreurdaad kan een aanslag zijn op een gebouw of een persoon, maar kan ook gaan om een gijzeling, kaping, of het ontwikkelen van chemische wapens met terreurdoeleinden. Op een poging tot één van deze drie misdrijven, staat een straf van 9 jaar cel (Vandaag, 2012). In februari 2014 verscheen een artikel over aanhoudingen in een gerechtelijk onderzoek: tien mensen zouden zijn aangehouden voor het ronselen van Syriëstrijders, de raadkamer zou zich uitspreken over hun verdere aanhouding. Over het verdere verloop, de straf en dergelijke werd nog niets vrijgegeven (De Standaard, 2014).
ANDERE MAATREGELEN In de strijd tegen radicalisering werden ook imams betrokken. Zo overlegde de minister van Binnenlandse Zaken tijdens twee overlegnamiddagen met een zestigtal imams, verenigd in de Europese Raad van de Marokkaanse Ulema, over verschillende preventiemaatregelen. Daaruit volgde een document met uiteenzettingen en een duidelijke stellinginname. Dat document ligt aan de basis van de preventiemaatregelen die sindsdien binnen de gemeenschap genomen worden (Milquet, 2013). In het document wordt vertrokken van het idee dat een beslissing om naar Syrië te vertrekken, wordt gepercipieerd als een teken van radicalisering. Niet alleen het vertrek, maar meer nog de terugkeer, wordt gevreesd omdat het de relatie met medeburgers zou kunnen bemoeilijken. De Raad raadt jongeren sterk af van deel te nemen aan gewapende conflicten. Enerzijds omdat de jongeren ‘de ins en outs van het conflict waartoe ze zich verbinden’ niet kennen, anderzijds omdat het hun burgerschap op de helling zet.
16
Verschillende Koranverzen en ahadieth worden aangehaald om duidelijk te maken dat de islam een boodschap van vrede en genade uitdraagt. “Voor wie een onschuldige ziel doodt, is het alsof hij alle mensen doodde, en voor wie één enkele ziel redt, is het alsof hij de hele mensheid redde” (Koran, hoofdstuk 5, vers 32). Deze vers wijst op de grote waarde die aan een leven, aan elk leven, wordt toegekend. De verzen die gewapende strijd behandelen, zijn gekoppeld aan een historische context. Het concept jihaad betekent in de eerste plaats “een strijd tegen zichzelf, een inspanning om zijn ziel te buigen naar de eisen van rechtvaardigheid”. Wanneer jihaad gebruikt wordt in een oorlogscontext, moet men zich houden aan de strenge regels en voorwaarden die daarop van toepassing zijn (Milquet, 3013). Daarnaast is een gecentraliseerd meldpunt opgericht,
[email protected], bedoeld voor iedereen die informatie, inlichtingen of hulp wenst. Het is bedoeld voor de families van jongeren die vertrokken zijn of die zich daarop voorbereiden (Vanhecke, 2013). In de strijd tegen radicalisering probeert men ook de voedingsbodems van frustraties, die zouden kunnen leiden tot gewelddadige polarisering en radicalisering, te beperken. Zo wordt het jaar 2014 het jaar van diversiteit, het jaar waarin 50 jaar Marokkaanse en Turkse migratie wordt gevierd (Milquet, 3013). Ook op vlak van sociaal beleid, onderwijs, tewerkstelling, cultuur, veiligheid, worden tal van initiatieven opgezet (op lokaal vlak) en ondersteund vanuit de federale overheid. Dit soort initiatieven draagt indirect bij tot het bestrijden van gewelddadige radicalisering omdat ze de sociale cohesie zouden versterken (Milquet, 3013). Ook de omgeving – partner, gezin, familie, vrienden – krijgt een rol: zij vormen, omdat zij zo dicht staan bij de persoon in kwestie, een belangrijke buffer tegen gewelddadige radicalisering. Om die mensen te versterken, wil de FOD Binnenlandse Zaken sensibiliserings- en ondersteuningsprogramma’s voor ouders en naasten uitwerken. Dat programma zal ter beschikking worden gesteld aan eerstelijnsactoren. De bedoeling is om de naasten te versterken zodat ze in dialoog kunnen gaan met de jongeren wanneer ze signalen opmerken van frustraties die kunnen leiden tot identiteits- en bestaanscrises. Door in dialoog te treden wordt de kloof tussen de jongere en zijn omgeving verkleind, zodat deze niet op zoek moet gaan naar antwoorden in meer radicale bronnen. Projecten die tot doel hebben de generatiekloof te dichten om geen verdere vervreemdingsfenomenen vast te moeten stellen, worden aangemoedigd (Milquet, 3013). Praktijkvoorbeelden hiervan hebben wij gevonden.
VERKLARINGSTHEORIEËN Hoewel we niet zozeer geïnteresseerd zijn in de ‘hoe is het zo ver kunnen komen-vraag’, hebben we
volledigheidshalve
ook
gekeken
naar
een
aantal
verklaringstheorieën.
In
het
onderzoeksrapport Polarisering en radicalisering: een integrale preventieve aanpak is een oplijsting
gemaakt
van
theorieën
die
radicaal
gedrag
proberen
te
verklaren.
De
verklaringspogingen worden opgedeeld in drie categorieën: theorieën m.b.t. karakteristieken van 17
individuen of groepen, theorieën die subjectieve rechtvaardigingsgronden als verklaring aanduiden en een theorie die kijkt naar de contextuele omstandigheden (Noppe, Hellinckx & Vande Velde, 2009). We voegden er nog een vierde verklaringsgrond aan toe: opvoeding.
THEORIEËN M.B.T. KARAKTERISTIEKEN VAN INDIVIDUEN OF GROEPEN Deze theorieën hebben betrekking op karakteristieken van personen of groepen die radicaliseren. De psychopathologische theorie stelt dat terroristen, op psychopathologisch vlak, verschillen van niet-terroristen. De identiteitstheorie probeert radicalisering te verklaren vanuit een zoektocht naar identiteit. Jongeren zouden toetreden tot radicale bewegingen, op zoek naar een doel en gevoel van eigenwaarde. In de novelty-seeking theory gaat men ervan uit dat individuen die toetreden tot radicale groeperingen op zoek zijn naar kicks en spanning. De verklaringskracht van deze theorieën is vrij beperkt, er is weinig empirische ondersteuning voor te vinden (Noppe, Hellinckx, & Vande Velde, 2009). Wat de psychopathologische theorie betreft, deze lijkt ons in het geval van Syriëstrijders onmogelijk te testen. In de gesprekken maakten de zussen geen melding van een psychopathologische diagnose. Ook is dit geen enkele keer in de media opgepikt geweest, mocht één van de strijders al wel een diagnose hebben gehad,
dan zou dat ongetwijfeld breed
uitgesmeerd zijn geweest in de artikels. De tweede en derde theorie lijkt al plausibeler, in de casussen gaven de zussen aan dat hun broers zich hier misplaatst en nutteloos voelden.
18
THEORIEËN M.B.T. SUBJECTIEVE RECHTVAARDIGINGSGRONDEN De subjectieve perceptie van omstandigheden verklaart volgens deze theorieën het proces van radicalisering en extremisme. De rationele keuze theorie gaat ervan uit dat terroristen overgaan tot het plegen van geweld op basis van rationele keuzes en overwegingen, een soort van kosten-batenanalyse. Men gaat over tot het gebruiken van geweld, omdat men geen andere alternatieven meer ziet. De frustratie-agressie hypothese stelt dat terrorisme het resultaat is van wanhoop en jarenlange onderdrukking van groepen en personen. Geweld is altijd een gevolg van frustraties. Het overschrijden van de frustratiedrempel is een subjectieve individuele of groepgebonden inschatting. De relatieve deprivatie theorie is een aanvulling van de frustratie-agressie hypothese. De deprivatie van economische middelen wordt gezien als bron van frustratie die kan leiden tot het plegen van gewelddadige acties. Ook hier gaat het om een subjectieve rechtvaardigingsgrond, niet om een “absolute” of “objectieve” graad van deprivatie, maar om de subjectieve perceptie ervan. Volgens de onderdrukkingstheorie is het motief van plegers van radicale gewelddaden vaak de onrechtvaardige behandeling door de overheid, die hen zou beroven van hun identiteit, veiligheid en vrijheid. Ook voor deze theorieën zijn in ons land weinig empirische gronden te vinden (Noppe, Hellinckx, & Vande Velde, 2009). Uit onderzoek bij onze noorderburen bleek echter dat er wel degelijk een relatie bestaat tussen daadwerkelijke en vermeende deprivatie en gevoelens van machteloosheid en lage zelfwaardering enerzijds, en radicalisering anderzijds (Pels & De Ruyter, 2011). In de rationele keuze theorie herken ik iets van wat Thieren zei: jongeren kijken naar de situatie waarin we leven. Ze zien dat er in zo veel landen oorlogen woeden, vaak met/tegen moslims. Ze zien geen andere optie dan zelf gewapend deel te nemen. De frustratie-agressie hypothese sluit daar mooi bij aan: het is juist omwille van die onderdrukking van hun broeders en zusters en het geweld dat tegen ze gebruikt wordt, dat voor hen de maat vol is. De onderdrukkingstheorie gaat hier niet helemaal op, tenzij we het zo interpreteren dat het ook werkt als medemensen onderdrukt worden en van hun vrijheid worden beroofd.
THEORIE M.B.T. CONTEXTUELE OMSTANDIGHEDEN Volgens deze theorie vormen contextuele omstandigheden de basis voor radicalisering. Een voorbeeld hiervan is de sociale leertheorie die stelt dat gedrag aangeleerd kan worden in interacties met anderen, of door diffusie via allerhande media, zoals radio, televisie, internet. Het gaat om een socialisatieproces, waarbij de context doorslaggevend is. Personen of groepen die vatbaar zijn voor dat leerproces, gaan over tot gebruik van geweld (Noppe, Hellinckx, & Vande Velde, 2009). In Bandura’s sociale leertheorie hecht men veel belang aan de omgeving waarin iemand zich bevindt. We leren namelijk door te kijken naar het gedrag van anderen. Wat de jongeren die naar Syrië vertrokken betreft, dan merken we dat de ideeën en gedragingen die ze 19
zich eigen hebben gemaakt, niet thuis zijn voorgezegd of gedaan. In deze leeftijdsgroep krijgt het thuisfront ook niet meer het meeste gewicht, peers en gelijkgezinden worden een stuk belangrijker. Met een internetverbinding op zowat iedere telefoon, hoeven die zich niet eens in de buurt te bevinden om een grote invloed uit te kunnen oefenen. De sociale leertheorie wordt in grote mate ondersteund door empirische evidentie, maar wordt zelden als exclusieve theorie aanvaard (Noppe, Hellinckx, & Vande Velde, 2009).
ONDERZOEK M.B.T. OPVOEDING In een Nederlands onderzoek is men proberen na te gaan of er een relatie bestaat tussen opvoeding, socialisatie en de ontwikkeling van radicalisering. Ze maken de volgende denkoefening. Moslimouders zijn onzeker over de manier waarop zij hun kinderen moeten opvoeden. Vooral wat betreft communicatie - hoe open communiceren en toch een gezagspositie behouden? – stellen zij zich vragen. Jongeren die opgroeien in gezinnen waar autoriteitsconflicten spelen, lopen kans op marginalisering. Relaties tussen ouders en jongeren die gekenmerkt worden door conflicten, zijn sterk gerelateerd aan deviant gedrag en lage zelfwaardering. Ook leren jongeren dan niet om hun eigen standpunten in twijfel te trekken, waardoor ze minder open staan voor andere opvattingen. Jongeren kunnen ten slotte minder terugvallen op hun ouders, vooral de vaders zijn niet erg betrokken. Subjectieve deprivatie is eveneens een belangrijke verklaringsfactor bij radicalisering (Pels & De Ruyter, 2011). Pels en De Ruyter geven in dat onderzoek zelf aan dat, wat gezinnen en gezinsopvoeding betreft, er nog te weinig empirische bewijzen zijn om deze veronderstellingen te staven (Pels & De Ruyter, 2011). Wat de (on)zekerheid, de wijze van communiceren en de conflictstijlen van de gezinnen van onze casussen betreft, daarover hebben wij geen informatie.
VERKLARINGSKRACHT Geen enkele theorie op zich kan een sluitend antwoord formuleren op de vraag naar de oorzaken die aan de basis liggen van (gewelddadige) radicalisering. De meeste verklaringsgronden zijn interne processen en dus moeilijk of niet waarneembaar. Enkel voor de sociale leertheorie, die rekening houdt met
socialisatie, rekrutering, indoctrinatie,... door derden, kan empirische
evidentie gevonden worden. Toch is de sociale leertheorie wellicht ook onvoldoende als exclusieve verklaringsgrond. Ook al is er geen sluitende empirische evidentie voor te vinden, bepaalde theorieën bevatten interessante elementen die mijns inziens vast een rol spelen. Het is niet ondenkbaar dat een moeilijke zoektocht naar identiteit de weg naar radicaal gedrag vergemakkelijkt. En ongetwijfeld zoeken sommige mensen naar kicks en spanning in hun leven. Vooral wanneer ze de balans van hun leven opmaken en merken dat de optelsom nogal frustrerend is, omwille van allerlei 20
uitsluitingsmechanismen en onrechtvaardigheden die de maatschappij vaak niet eens (h)erkent. Mocht de media geen rol spelen, dan zou de overheid er ook niet zo op inzetten om via allerhande kanalen informatie te filteren en te verspreiden. Wat opvoeding betreft, ouders spelen een ontzettend belangrijke rol in het leven van hun kinderen. Dat moslimouders zoekende zijn naar manieren om religie en cultuur harmonieus te doen samengaan met andere gangbare de normen en waarden, lijdt geen twijfel. Mogelijks beïnvloedt die onzekerheid op een rechtstreekse, negatieve manier het gedrag van de jongeren. Zoals gezegd is ook hier verder onderzoek nodig. Specifiek met betrekking tot het vertrekken naar Syrië zijn er nog geen echte verklaringstheorieën geformuleerd. Verschillende doctorandi onderzoeken momenteel de motieven. Hierboven hebben we de verklaringen van Laytouss en Coolsaet al opgenomen, met de aanvulling van Thieren.
21
ONDERSTEUNINGSAANBOD In dit hoofdstuk verkennen we het ondersteuningsaanbod dat voor ouders en familieleden die geconfronteerd worden met een moeilijke situatie – zoals een geliefde die naar Syrië vertrekt beschikbaar is. We stelden ons de vraag: Waar zou je, als ouder/broer/zus/partner van een Syriëstrijder, terecht kunnen voor ondersteuning of hulp? Dit is geen exhaustieve oplijsting, er zullen ongetwijfeld organisaties bestaan die aan onze aandacht zijn ontsnapt, maar dit geeft alvast een beeld van een aantal mogelijkheden. Met een aantal voorbeelden van hoe in andere landen ouders en familieleden van Syriëstrijders ondersteund worden, ronden we dit hoofdstuk af.
SOCIALE STEUN: INFORMEEL, SEMI-FORMEEL EN FORMEEL Uit onderzoek blijkt dat mensen die behoefte hebben aan steun, zich vaak richten tot hun informeel netwerk. Formele steunbronnen voelen minder persoonlijk en minder toegankelijk aan. Ze zijn ook bureaucratisch, vaak duur en stigmatiserend. Semi-formele steun ligt hier ergens tussenin en werkt vaak op basis van vrijwilligers (Van de Walle, 2009).
INFORMEEL NETWERK Informele netwerken worden door van der Pas (2005) omschreven als “familie of vrienden; veel mensen of een paar die heel actief zijn; mensen op loopafstand of veraf maar bereikbaar als praatpaal”. Een actief sociaal netwerk kan de stresservaring van ouders sterk bufferen. Zo voorkomt het dat problemen van een kind een familiaal probleem worden of dat kleine hindernissen uitgroeien tot zware problemen. Sociale steun is een psychosociale hulpbron, waar mensen uit kunnen putten wanneer ze met stress te maken krijgen. Het hebben van een informeel netwerk gaat vooral over ervaringen kunnen delen, erkenning krijgen voor gevoelens van onzekerheid, verschillende mogelijkheden kunnen bekijken, … (Möhle & van Katwijk, 2010). Weten dat er sociale steun beschikbaar is wanneer men die nodig heeft, werkt op zich al stressverlagend en geruststellend (Bevers, 2011). Een informeel netwerk kan verschillende ondersteuningsbehoeften vervullen. Het netwerk kan instaan of het gezin bijstaan bij affectieve ondersteuning wanneer liefde, waardering en emotionele steun nodig zijn. Of cognitief ondersteunen door informatie te delen. Of materiële of instrumentele ondersteuning bieden door praktische hulp te organiseren. Doordat het gezin aansluiting vindt bij anderen en sociaal contacten heeft, vormt het netwerk ook een vorm van sociale en maatschappelijke ondersteuning (Möhle & van Katwijk, 2010).
22
Sociale steun mobiliseren gaat niet bij iedereen even vlot. Extraverte persoonlijkheden slagen er beter in dan introverte persoonlijkheden. Volwassenen met een veilige hechtingsstijl hebben grotere sociale netwerken en kunnen zo dus een grotere pool aanboren (Bevers, 2011). Informele netwerken die gevormd worden door familieleden kunnen zich soms afsluiten voor iemand wanneer een schaamtegevoel rond een bepaalde problematiek gaat overheersen. Dit gebeurt wanneer de familie niet om kan met problemen in hun midden. In vergelijking daarmee zijn vriendschapsnetwerken vaak minder moraliserend (van der Pas, 2005). Niet elk gezin heeft een steunend informeel netwerk. En zelfs als een netwerk voorhanden is, is het voor ouders niet altijd vanzelfsprekend om over opvoeden en opvoedingsproblemen te praten. De angst het niet goed te doen en daarop aangesproken te worden, maakt dat ouders liever zwijgen (Harchaoui & Meijerink, 2009).
SEMIFORMEEL NETWERK Mensen die niet (meer) kunnen terugvallen op een informeel netwerk, kunnen toch ook sociale steun proberen mobiliseren (Van der Pas, 2005). Bij semiformele of semiprofessioneel georganiseerde ouderondersteuning werkt men vaak met vrijwilligers. Deze vrijwilligers nemen dan de taken over die een informeel netwerk normaal opneemt. Een vorm van semi-formele netwerken zijn lotgenotengroepen. In een Humo-artikel van 17 december 2013 wordt melding gemaakt van een Brusselse vereniging, Les parents concernés. De organisatrice is een vrouw waarvan de 25-jarige zoon nu twee jaar geleden naar Syrië is vertrokken. Hij leeft (nog), ze hebben regelmatig telefonisch contact. Ook haar zoon had haar niets verteld over zijn vertrekplannen. Aan terugkeren denkt hij niet. Ze heeft de groep opgestart nadat haar zoon haar liet weten dat zijn vriend dood was, zodat ze met de andere ouders hierover kan praten. De moeders en vaders die naar haar groep komen, proberen elkaar te steunen, elkaar gerust te stellen en te troosten (Humo, 2013). In Antwerpen heeft zich ook een groep ouders gevormd rond Dimitri Bontinck. Deze groep richtte zich in een krantenartikel tot de overheid. Ze zien het als haar taak om het vertrek te verhinderen, en vooral om ervoor te zorgen dat de jongeren weer veilig thuis komen (De Morgen, 2013). Via facebook sprak ik deze man, hij is zwaar gefrustreerd en teleurgesteld in de werking van de overheid. De Task Force omschrijft hij als ‘een theekransje’, ze zouden volgens hem beter voorbeeld nemen aan de buurlanden. Buiten ouders die in Vilvoorde wonen, staan ze er helemaal alleen voor. De organisatie draait volledig op vrijwilligers en op de bijdragen van de ouders. Van de overheid worden ze op geen enkele manier begeleid of ondersteund. Sterker nog: hun kinderen worden gecriminaliseerd en er wachten ze zware straffen mochten ze het overwegen van terug te komen. Vilvoorde, daar zou men ook een voorbeeld aan mogen nemen. Een andere vorm van groepen die zich min of meer organiseren, zijn de oudergroepen die bestaan uit ouders die elkaar voor het vertrek van hun familieleden niet kenden, maar die sindsdien 23
regelmatig bij elkaar op bezoek komen. Zo vertelt een vrouw waarvan het nichtje vertrokken is, dat haar zus en haar man contact legden met een ander ouderpaar uit hun streek nadat ze hoorden van het vertrek van hun zoon. Dat schijnen nog meer ouderparen te doen. Ze vinden steun bij elkaar en kunnen hun verhaal doen, zonder het gevoel te krijgen als ‘slechte ouders' bestempeld te worden. FORMEEL NETWERK Formele steunbronnen zijn professionele diensten die op de één of andere manier steun kunnen bieden. Soms is dit betalend, maar er bestaan ook instanties waar men gratis beroep op kan doen. Voor familieleden van mensen die een vertrek overwegen naar Syrië of die al vertrokken zijn, zijn volgende diensten mogelijks interessant: Opvoedingswinkels zijn laagdrempelige opvoedingsondersteuningsinitiatieven waar (groot)ouders of opvoeders in het algemeen terecht kunnen met vragen over opvoeding. Ze stellen informatie en documentatie ter beschikking en geven pedagogisch advies in de vorm van spreekuren, kortdurende thuisbegeleiding en begeleide doorverwijzing (Opvoedingswinkel Hasselt, 2014). In 2014 zijn per decreet de Huizen van het Kind in het leven geroepen. Dit zijn samenwerkingsverbanden die aan preventieve gezinsondersteuning doen. Ze centraliseren het bestaande aanbod, ofwel op één plaats, ofwel in een samenwerkingsverband. Huizen van het Kind zullen in elke buurt en gemeente uniek zijn, afgestemd op de lokale noden. Het doel is om laagdrempelige, toegankelijke opvoedingsondersteuning (Huis van het kind, 2014). CAW’s hebben ook een interessant aanbod voor mensen die ergens mee zitten. Als je een vraag hebt, praktische hulp of advies nodig hebt, nood hebt aan begeleiding of bemiddeling, kun jij een CAW-hulpverlener aankloppen. Ze kunnen je ook doorverwijzen naar diensten voor psychosociale begeleiding, opvoedingsondersteuning, relatiebegeleiding e.d. (CAW, 2014). Broers, zussen of andere familieleden tussen de 12 en 25 jaar oud kunnen ook terecht bij de jongerenafdeling van het CAW: het JongerenAdviesCEntrum, oftewel het JAC. Jongeren meteender welke vraag kunnen–zonder afspraak- binnenlopen in één van hun kantoren (CAW, 2014). Interessante professionals zijn ook de eerstelijnspsychologen, imams en de huisartsen. Bij de huisarts kunnen mensen komen met allerlei psychosomatische klachten. Als die huisarts weet van het vertrek, dan kan hij/zij hem/haar doorverwijzen naar een psycholoog. Mensen kunnen natuurlijk ook zelf de stap zetten naar psycholoog. Deze kan ze helpen met het stuk rouw- en verliesverwerking, angsten en bezorgdheden onder controle houden, de context van het vertrek begrijpen e.d. Niet alle familieleden van Syriëstrijders zijn moslims, hun kinderen hebben zich op een bepaald moment verdiept in de islam en dan de keuze gemaakt om zich te bekeren. Voor die ouders en familieleden is een gesprek met een imam eventueel ook interessant om te begrijpen wat hun zoon/dochter, broer/zus, bewogen heeft. Ook voor moslimouders kan de imam een steunbron zijn, hij kan ze namelijk helpen met het stukje acceptatie en loslaten. 24
Via via ben ik terechtgekomen bij een organisatie die in samenwerking met de stad Antwerpen een project begonnen is ter ondersteuning van familieleden van Syriëstrijders. Omdat het project nog in zijn kinderschoenen staat, wenste de directie er nog niet veel over uit te breiden. Het enige dat we weten, is dat ze heel kleinschalig met een pilootproject begonnen zijn met als doel gezinnen waar iemand vertrokken is, of waar mogelijks iemand zou kunnen/willen vertrekken, te begeleiden. Over het hoe en wat wilden ze nog niets kwijt. Ze verwezen me wel door naar hun partner, de stad Antwerpen, voor meer informatie. Maar ook de coördinator die bij de stad werkt rond deze materie, gaf aan overstelpt te worden met vragen. Niet alleen journalisten, maar ook studenten en doctorandi kloppen daar aan voor info. Omdat het zeer moeilijk bleek om een afspraak vast te leggen, beloofde ze mijn contactgegevens te bezorgen aan één van haar collega’s. Toen ik een week later nog niets van hen hoorde, besloot ik haar een vragenlijst (zie bijlage 2) door te mailen. Helaas is daar tot op heden nog geen reactie op gekomen. MoslimAdviesPunt of kortweg MAP, is een Gentse organisatie die ouders begeleidt. Ook deze coördinator heeft het erg druk en kreeg de vragenlijst doorgemaild. Maar ook hierop kreeg ik nog geen reactie. Vilvoorde blijkt inderdaad beter georganiseerd te zijn. Zo werkt de stad o.a. samen met de moskeegemeenschap om psychologische bijstand voor de ouders te organiseren (De Standaard, 2013). In het filmpje komt de woordvoerder van de moskee aan het woord; hem probeerde ik ook te bereiken om te vragen hoe het aanbod precies georganiseerd wordt, maar ook hem kreeg ik niet te pakken.
ANDERE LANDEN Volgens Gielen (2014) kiezen landen vaak voor repressieve maatregelen in plaats van familieondersteuning. Daardoor staan families eerder argwanend tegenover autoriteiten, de kans is namelijk groot dat hun familielid bij terugkeer opgepakt en vervolgd wordt. Drie landen doen het echter goed: België, Denemarken en Duitsland. Wat Gielen aan ons land bewondert, is de aanpak van stad Antwerpen. Zo’n twintig families van Syriëstrijders zijn bezocht geweest. Uit deze huisbezoeken bleek dat veel ouders er behoefte aan hebben hierover te praten en nog meer behoefte hebben om vragen te stellen; ze maken zich zorgen en hebben soms ook nood aan psychologische bijstand (Gielen, Antiradicalisering in België, Denemarken en Duitsland , 2014). Denemarken grenst niet direct aan België, maar ook dit land werkt met een familiegerichte aanpak. Zo worden er maandelijks bijeenkomsten georganiseerd voor familieleden van jongeren die naar Syrië vertrokken zijn. De bijeenkomsten werken volgen de zelfhulpmethode, ze worden begeleid door een neutrale procesbegeleider, een psycholoog en een medewerker van het Deense radicaliseringspreventieteam. De ouders vinden steun bij elkaar en krijgen tools aangereikt om het contact met hun kind te herstellen en de communicatielijnen open te houden (Gielen, 2014). In Duitsland heeft het Centrum voor Democratie en Cultuur in 2011 een kosteloze en laagdrempelige project opgestart onder de naam Hayat. Dit project biedt familieondersteuning in 25
relatie tot islamitisch extremisme. Niet alleen familieleden van mensen die al vertrokken zijn, maar ook van diegenen die mogelijks zouden willen vertrekken, kunnen 24 uur op 24 bij Hayatmedewerkers terecht. Door de familiebanden te herstellen, het eigen netwerk te bevorderen en kennis over radicaliseringsprocessen te vergroten, wordt het radicaliseringsproces tegengegaan.
Hayat treedt ook op als bemiddelaar tussen de overheid en de familie (Gielen, 2014). Volgens Gielen zet Nederland te weinig in op familieondersteuning en zou ze van deze praktijkvoorbeelden nog kunnen leren (Gielen, 2014). Anderen, zoals de vader van Jejoen, verwijzen juist naar Nederlands als good practice. In Nederland zijn er zo’n dertig jongeren teruggekeerd uit Syrië. Van elke teruggekeerde wordt in samenwerking met de politie, de inlichtingendienst AIVD, de dienst Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid of kortweg NCTV en de nodige lokale sociale partners een inschatting gemaakt over de motieven. Als ze niet strafrechtelijk worden vervolgd, dan zet men alles op alles om de terugkeerders te deradicaliseren. Dit doet men door de situatie waarin ze zich bevinden, te stabiliseren en te normaliseren, door structuur in het dagelijks leven te brengen, te helpen bij het zoeken naar werk, opleiding, huisvesting, schuldsanering, ... Daarnaast wordt er ook psychische bijstand en specialistische coaching aangeboden (Hartholt, 2014). Volgens Bontinck doet ook Frankrijk het goed, daar zijn al heel wat jongeren teruggekeerd. Helaas had hij geen tijd om uit te leggen wat ze precies goed doet en hoe ze dat doet.
26
BESLUIT In dit tweede deel hebben we getracht een beeld te schetsen van de situatie. Het aantal jongeren dat de voorbije jaren vanuit ons land naar Syrië is vertrokken, wordt geschat op een 2 à 300-tal. Via mail heb ik verschillende malen aan de bevoegde overheidsinstanties gevraagd naar een meer gedetailleerd overzicht van het profiel van de jongeren, het antwoord was steeds hetzelfde: deze informatie is vertrouwelijk en kan daarom niet meegedeeld worden. De tweede vraag waar we bij hebben stilgestaan, was de vraag naar hun rechtvaardigingsgronden. Inleidend verduidelijkten we de begrippen die vaak in dit kader worden gebruikt: radicalisme, extremisme, terrorisme. We zagen dat het geen synoniemen zijn, maar fasen in een proces. Radicalisering op zich hoeft geen probleem te zijn, maar wanneer het uitmondt in terrorisme, kan er aanzienlijke maatschappelijke schade worden aangericht. Het is dan ook daarom dat de overheid zo inzet op zowel preventie als repressie. De meeste theorieën die radicalisering poogden te verklaren, hebben een geringe verklaringskracht omwille van de subjectieve en het niet-empirisch verifieerbare karakter van de ‘oorzaak’. Wellicht spelen meerdere factoren een rol, op zowel individueel als maatschappelijk vlak.
Het belang van een rekruteerder werd geduid, onderscheid makend tussen externe
rekrutering en zelfrekrutering. De push- en pullfactoren die hierbij ter sprake kwamen, zijn factoren die we in de media ook vaak zien opduiken. Wat de link tussen opvoeding en radicalisering betreft, ook daar is verder onderzoek nodig. Op vlak van preventie zet de overheid sterk in op informatie. Niet alleen is het noodzakelijk om beter te begrijpen wat er allemaal speelt, maar ook moet hetgeen dat bekend is, beter verspreid worden onder de verschillende betrokken diensten. Wanneer alle inspanningen niet hebben verhinderd dat een jongere wil vertrekken, dan zijn er ook strafmaatregelen die kunnen dienen als afschrikmiddel. We hebben ons ook geboden over de vraag ‘Waar zou je, als ouder/broer/zus/partner van een Syriëstrijder, terecht kunnen voor ondersteuning of hulp?’. Steun vinden mensen in eerste instantie in hun familie- en vriendenkring omdat het persoonlijk en makkelijk toegankelijk is. Ook zelfhulpgroepen kunnen een bron van steun vormen. Voor formele steun zou je op verschillende instanties en professionals beroep kunnen doen. Specifiek voor familieleden van Syriëstrijders zijn in een aantal steden organisaties opgericht, maar deze staan nog in hun kinderschoenen en wensen nog niet veel bloot te geven over hun werking. Tot slot hebben we naar good practices uit andere landen gekeken. In onze buurlanden Frankrijk, Duitsland en Nederland blijken minder jongeren vertrokken te zijn en meer jongeren teruggekeerd dan hier bij ons. In Nederland wordt voor pragmatische methoden gekozen: om radicalisering bij teruggekeerde jongeren tegen te gaan, zetten ze in op het normaliseren van de dagbesteding: men zoekt mee naar werk- en opleidingsmogelijkheden, huisvesting, schuldsanering, … Duitsland wordt ook geprezen omwille van haar familieondersteunende aanpak, net als Denemarken en België. 27
DEEL III In deel I vertelden we het verhaal van drie zussen en een echtgenote van Syriëstrijders. We sloten dat deel af met een beknopt overzicht van hun noden. Een zus had behoefte aan informatie, ze wist niet waar ze terecht kon met haar vragen. De ander had meer nood aan professionele ondersteuning en de ander voelde zich onbegrepen. De echtgenote voelde zich onzeker en verward, maar waar ze specifiek behoefte aan had, kon ze niet verwoorden. Deel II zijn we begonnen met een verkennende situatieschets. Daaruit bleek dat er nog heel wat informatie ontbreekt. We weten niet hoeveel mensen er precies vertrokken zijn, we weten niet wat ze daar doen, we weten niet in welke omstandigheden ze leven, …Waarom mensen huis en haard verruilen voor een oorlogsgebied, ook daar kunnen we alleen maar veronderstellingen over poneren. Wat we wel met zekerheid weten, is dat de overheid het vertrek problematisch vindt. Men gaat ervan uit dat de ideeën waar men in Syrië mee in aanraking komt en de opgedane ervaringen – bij terugkeer of via het net – schade zouden kunnen aanbrengen aan ons algemeen belang. Niet radicalisering op zich, maar gewelddadige radicalisering vormt het probleem. Ook dit is eigenlijk een aanname waar mijn inziens weinig onderzoek naar is gebeurd. Wat de verklaringstheorieën betreft, momenteel werken twee onderzoekers aan de universiteit Antwerpen rond dit onderwerp. Wanneer zij klaar zijn met hun doctoraat, weten we hier meer over. Tot slot hebben we het ondersteuningsaanbod bekeken. We zagen dat een informeel netwerk bijzonder nuttig kan zijn, maar dat het ook beperkingen heeft. Zo slaagt niet iedereen er in zijn/haar informeel netwerk te mobiliseren en hebben sommige mensen een heel kleine familieen vriendenkring. Ook wanneer families bijvoorbeeld niet overweg kunnen met het probleem, of wanneer er rond het probleem een zweem van schaamte hangt, is deze vorm van steun beperkt… Om van (semi-)formele ondersteuning gebruik te maken, moet je weten wat het bestaand aanbod is, en welke diensten zij aanbieden voor welke doelgroep. Dat is, zoals uit de casussen, niet bij iedereen bekend. Ook hieraan kleven een aantal nadelen, zoals het stigma, de afstandelijkheid, … Op basis van deze noden en behoeften, stellen we hieronder een aantal veranderingsgerichte strategieën voor. De vraag die we trachten te beantwoorden is: ‘Wat zou er moeten gebeuren om op een verantwoorde manier de betrokkenen te steunen?’
28
VOORSTELLEN M.B.T. INFORMATIE De voorstellen met betrekking tot informatie worden onderverdeeld in een aantal categorieën. We beginnen met een voorstel voor het aanleggen van een (publieke) databank waar gegevens i.v.m. Syriëstrijders gepubliceerd worden. Dit maakt het voor onderzoekers – en alle andere geïnteresseerden – iets makkelijker, én helpt het bestaand beeld van Syriëstrijders als marginale jongeren te nuanceren. We stellen voor om alle stappen en scenario’s die denkbaar zijn, uit te werken en toegankelijk te maken voor de familieleden. Informatie moet steeds in klare taal, verstaanbaar en makkelijk vindbaar zijn.
ONDERZOEK Informatie voor onderzoeksdoeleinden zou veel makkelijker beschikbaar moeten zijn. Ikzelf heb herhaaldelijk gemaild naar overheidsdiensten met de vraag naar meer concrete cijfers over Syriëstrijders. Telkens kreeg ik het antwoord dat dit niet mogelijk was. Ik ben ervan overtuigd dat er schatten aan informatie bestaan, die ergens geklasseerd staan en waar verder niks mee gedaan wordt. Wat gebeurt er bijvoorbeeld met de informatie die politie- en inlichtingendiensten verzamelen? Natuurlijk moeten strikte privacymaatregelen genomen worden - onderzoekers zijn sowieso niet geïnteresseerd in persoonlijke informatie als namen en adressen - maar het zou wel zinvol zijn mochten ze toegang krijgen tot de bestanden waarin onder andere de vertrekmotieven, de sociaaleconomische statuten en andere geaggregeerde data opgeslagen zijn. Ondertussen zijn er meer dan 250 mensen vertrokken, verspreid over drie jaar tijd. Op drie jaar tijd is het misschien onmogelijk om gedetailleerde nationale actieplannen en strategieën op te stellen, die bovendien nog werkbaar en werkzaam zijn. Wat wel op drie jaar tijd zou moeten lukken, is om systematisch geregistreerde data op een efficiënte en overzichtelijke manier beschikbaar te maken. Hetzelfde voor lokale initiatieven en diensten die elk in hun eigen omgeving werken aan begeleidingstrajecten. Men zou met een paar muisklikken moeten kunnen terechtkomen op een lijst van alle mogelijke ondersteuningsopties, geordend naar gemeente, als een soort sociale kaart. Ook voor de organisaties zelf is dit interessant, ze zouden van elkaar kunnen leren wat waar wordt geprobeerd, wat werkt en wat niet, …
FAMILIELEDEN INFORMEREN VOOR HET VERTREK Familieleden van Syriëstrijders worden zelden op voorhand op de hoogte gebracht van het vertrek. Voor hen komt de vaststelling ‘mijn zoon/dochter, broer/zus, … zit in Syrië’ hard aan. Soms verkeren zij dagenlang in onzekerheid, niet wetende waar hun naaste is. Wanneer ze dan uiteindelijk weten ‘hij/zij zit in Syrië’, blijft de onzekerheid, ze weten namelijk niet wat de volgende stappen zijn. Moeten ze nu de politie contacteren? En zo ja, wat moeten ze zeggen? Meer dan dat hij/zij is vertrokken weten ze eigenlijk ook niet.
29
Inlichtingendiensten zijn soms al maanden op voorhand bezig met de persoon die denkt aan vertrekken, op te volgen. Dat zal vast niet voor elke vertrekker zo zijn, maar ongetwijfeld heeft de overheid weet van een groot deel van de plannen. Momenteel zet de overheid al in op preventie om vertrekken te voorkomen, het zou mijns inziens het meest doeltreffende preventiemiddel zijn, om zodra men het signaal oppikt van een zoon/dochter met vertrekplannen, de ouders te contacteren. Uiteraard kan het niet blijven bij een belletje met ‘we vermoeden dat uw zoon/dochter overweegt van naar Syrië te vertrekken’. Dit is het moment waarop de ouders alle informatie en tools aangereikt moeten krijgen om een vertrek te verhinderen. Ze moeten inzicht krijgen in radicaliseringsprocessen, inzien waarom hun naaste met zulke ideeën rondloopt, technieken aangeleerd krijgen om – eventueel onder begeleiding van een professional - een moeilijk gesprek aan te gaan met hun zoon/dochter/partner/... Als familieleden een vermoeden hebben, maar ze zelf niet doordringen tot hun naaste, bij wie kunnen ze dan aankloppen voor hulp? Wat zijn de gevolgen van een mailtje sturen naar
[email protected]? Waar kan men zich aan verwachten? Wordt hij/zij nu opgepakt? Aan de antwoorden op dit soort vragen zou men op een gemakkelijke manier moeten kunnen geraken.
FAMILIELEDEN INFORMEREN: WAT NA HET VERTREK? Stel dat het familielid vertrokken is zonder dat er signalen zijn gerapporteerd of zonder dat de familie iets merkte. Hoort men dan de politie op de hoogte te brengen? En wat zijn hiervan de consequenties? Is het strafbaar om contact met een Syriëstrijder te onderhouden? Deze informatie zou, ook weer zonder veel moeite, terug te vinden moeten zijn. Het internet is daarvoor een heel geschikt medium. Het klopt dat niet iedereen met dit medium overweg kan, maar het zou toch minstens voor de broers en zussen beschikbaar moeten zijn. Binnen veel gezinnen met een migratieachtergrond wordt sowieso voor administratieve zaken beroep gedaan op de kinderen. Deze eerste stappen helder documenteren, kan al helpen bij het wegnemen van de onrust. Het eerste resultaat dat je vandaag – 27 mei 2014- krijgt als je in Google intypt ‘wat als iemand naar Syrië vertrekt?’ is een artikel van 20 mei met als titel ‘Twee jonge vrouwen opgepakt net voor vertrek naar Syrië’. Eén van de vrouwen is een minderjarige, zij werd ter beschikking gesteld van de jeugdrechter. De meerderjarige werd aangehouden en in verdenking gesteld van deelname aan activiteiten van een terroristische organisatie (Nieuwsblad, 2014). Dit soort artikels levert ouders en familieleden geen informatie op, het draagt juist bij tot de verwarring en onrust. Na een kort opzoekwerkje zou men als familielid dus moeten weten tot wie men zich kan richten. Moet men zich melden bij een overheidsdienst, of bestaat er een instantie uit het middenveld waar men naartoe moet? Men zou, zonder angst of schaamte, er naar toe moeten kunnen gaan om wat van de onzekerheid weg te nemen. Niet alleen vragen specifiek over de persoon die is vertrokken, maar ook over hoe het nu verder moet. Alle scenario’s moeten duidelijk gedocumenteerd zijn. Bijvoorbeeld, wat gebeurt er als hij/zij daar sterft? Dit is van belang voor 30
mensen waarvan de echtgenoot/partner vertrokken is, want momenteel worden er geen overlijdenscertificaten geleverd: hoe moet dat dan met een nieuwe partner? Wat als men gezamenlijke eigendommen heeft die men wenst te verkopen? In principe zou dit soort informatie wederom online teruggevonden moeten kunnen worden, via een betrouwbare site verspreid. Omdat niet iedereen overweg kan met de computer e.d., stel ik zeker niet voor om persoonlijke contacten te vervangen door elektronica. Voor mensen die er wel mee overweg kunnen, zou het een handige tool zijn. Idem met brochures of beknopte informatiebundels. Een gesprek met iemand voeren kan opluchten en veel informatie opleveren, maar mensen onder stress horen en onthouden veel van wat er gezegd wordt niet. Het lijkt me zinvol om ze dan iets op papier mee te geven waar ze thuis rustig nog eens doorheen kunnen bladeren. Dit mag zeker geen lijvig boek worden, maar een eenvoudige, praktische gids met gegevens van een contactpersoon in de buurt volstaat. Hierbij moet men zeker rekening houden met de taal. Rekening houdend met de budgettaire mogelijkheden kan men er bijvoorbeeld voor kiezen om de gids in het Nederlands, Frans en Arabisch aan te bieden.
FAMILIELEDEN INFORMEREN M.B.T. TERUGKEER Wat staat je als familie allemaal te wachten mocht jouw broer/zus, zoon/dochter, … terugkeren? Afhankelijk van de vertrekmotieven kan de teruggekeerde mogelijks vervolgd worden. Wat betekent dat voor de ouders qua kosten? Waar zoekt men best een advocaat? En welke advocaten hebben iets of wat ervaring met dit soort zaken? Wat voor emotionele weerslag kan dat proces hebben op het gezin? Voor mensen die niet vertrouwd zijn met het gerechtelijk systeem is tekst en uitleg hierover zeker zinvol. Stel dat de teruggekeerde niet vervolgd wordt, wordt hij/zij dan nog opgevolgd? Zo ja, hoe gaat dat precies in zijn werk?
31
VOORSTELLEN M.B.T. BEGELEIDING Een aantal organisaties is momenteel bezig met het uittekenen van begeleidingstrajecten voor familieleden van Syriëstrijders. Ook hier is meer transparantie nodig. Wie is er mee bezig? Wat wordt er precies gedaan? Wat is het doel en welke middelen worden er ingezet? Wie behoort er tot de doelgroep? Zijn er eventueel kosten aan verbonden? Wordt men individueel begeleid, of zijn het groepssessies? Qua inhoud van de begeleidingen weet ik eigenlijk niets. Het zou dus kunnen dat wat ik voorstel al in de praktijk wordt toegepast. Of dat men het al uitgeprobeerd heeft en men er terug van is afgestapt. Ik heb de indruk dat momenteel slechts een kleine fractie van alle families waarvan iemand vertrokken is, wordt begeleid. Een begeleiding mag in geen geval gedwongen opgelegd worden. Het is normaal dat mensen eerst binnen hun eigen netwerk zoeken naar omgangsstrategieën, maar bij een dergelijke complexe problematiek is professionele begeleiding – volgens mij – toch aangewezen. Mensen zouden de stap sneller durven zetten, als ze weten waar ze naartoe kunnen en voldoende vertrouwen in de hulpverlening hebben. Van de 250 mensen die naar Syrië vertrokken, is zo’n vijftigtal teruggekeerd. Een twintigtal kwam om en de rest zit daar nog steeds. De naasten, ouders, familieleden, partners, vrienden, weten vaak niet wat ze verder te wachten staat. Veel mensen leven dus dagelijks in grote onzekerheid.
HIJ WILT VERTREKKEN De begeleiding van familieleden van jongeren die overwegen om naar Syrië te vertrekken, ziet er anders uit dan die van mensen waarvan het familielid al vertrokken is. Die eersten hebben misschien een shock te verwerken, maar de shock is veel groter als de persoon al weg is. Bij begeleiding van familieleden van mensen die een vertrek overwegen, moet er in de eerste plaats ruimte zijn voor emoties. Mensen kunnen opgelucht en blij reageren omdat ze nog tijdig gecontacteerd zijn geweest, maar kunnen ook boos, verward of zwaar teleurgesteld zijn in hun familielid: ‘hoe kan hij/zij nu zoiets overwegen?’. Ongetwijfeld zullen een aantal mensen het in eerste instantie zelfs niet willen geloven. Vervolgens moet men samen uitdokteren welke strategieën de beste slaagkansen hebben bij hun familielid. Heeft hij/zij een verkeerd begrip van
jihaad, dan moet men ondersteuning van een imam inschakelen. Zijn de motieven eerder socioeconomisch van aard, dan is een maatschappelijk werker nodig. Het lijkt me niet ondenkbaar dat een team van professionals rond de persoon zal uitgebouwd moeten worden, om zowel hem/haar als de familieleden hierin te begeleiden. Communicatie(technieken) staan centraal in dit proces. Men moet er voor waken dat de persoon in kwestie niet het gevoel krijgt dat alles boven zijn hoofd wordt bekokstoofd, nauwe samenwerking en open communicatie tussen alle betrokken partijen is heel belangrijk. Uiteindelijk streeft men er naar van de persoon op andere ideeën te
32
brengen en hem/haar diens plaats in deze samenleving en vooral in diens gezin duidelijk te maken. Samengevat, naast emotionele ondersteuning van de naasten (en van de jongere zelf), moet er ook aandacht zijn voor praktische ondersteuning zodat zijn/haar leven weer op de rails gebracht kan worden.
HIJ IS VERTROKKEN Rouwen associëren we doorgaans met het verdriet na het sterven van een dierbare. We beleven gelijkaardige gevoelens na andere verlieservaringen. Zo kan alles wat het karakter krijgt van verlies, een rouwproces teweegbrengen. Bijvoorbeeld, koppels die een kinderwens hebben en erachter komen dat deze wens niet in vervulling zal gaan, kunnen hierom rouwen. Of iemand die een lang verwachte promotie misloopt of een belangrijk levensperspectief verliest, zal hierom rouwen (Keirse, 2003). Dit maakt ons duidelijk dat niet alleen de naasten van de naar schatting twintig mensen die in Syrië zijn gesneuveld, kunnen/zullen rouwen. Ook de naasten van de grote groep mensen die vertrokken is en die noch de intentie heeft van terug te keren, noch verder contact houdt met het thuisfront, zullen alle stadia van rouw moeten doorlopen. Voor degenen die weten dat hun familielid niet van plan is terug te keren, maar die nog wel regelmatig contact hebben, is het ingewikkelder. Hoewel ze via allerlei kanalen toch contact kunnen blijven houden, ze zullen toch afscheid moeten nemen van bepaalde perspectieven, verwachtingen en levensdoelen. Ook bij life-events zal het gemis sterk gevoeld worden, bijvoorbeeld een zus zal haar grote broer, ook al leeft hij nog, missen op haar trouwfeest. Of omgekeerd: een kleindochter die in Syrië wordt geboren, zorgt niet alleen voor vreugde en blijdschap bij de grootouders, maar ook voor verdriet omdat ze haar nooit in hun armen zullen kunnen houden. Ook kunnen naasten op elk moment van de dag (en nacht) een telefoontje verwachten met slecht nieuws. Dit alles maakt het rouwen nog moeilijker. Een eerste rouwtaak die naasten moeten volbrengen, is het aanvaarden van de werkelijkheid van het verlies. Mensen reageren heel uiteenlopend wanneer ze een geliefde verliezen. Sommigen huilen, anderen staan verstomd en kunnen geen woord uitbrengen, weer anderen willen het met eigen ogen zien om zichzelf (en anderen) ervan te overtuigen dat men zich vergist heeft. Om echt te kunnen rouwen, moet men de kans hebben gekregen het lichaam, hoe ernstig het er ook aan toe is, te zien. Daarnaast is het belangrijk dat men een verklaring heeft van wat, hoe en waarom het is gebeurd. Niet iedereen hoeft deze verklaring te volgen, als de verklaring van wat zich heeft voorgedaan voor de persoon zelf maar bevredigend is (Keirse, 2003). Voor familieleden en vrienden van mensen die in Syrië gesneuveld zijn, is deze rouwtaak problematisch. Lijken worden niet gerepatrieerd, er worden zelfs geen overlijdenscertificaten geleverd. Afscheid nemen van het lichaam is dus onmogelijk. Wat wel kan helpen is een verklaring te zoeken voor het vertrek, de dood, … Dat deze verklaring niet zal stroken met de mainstream-uitleg, hoeft niet te verbazen. Zo blijft een oma bijvoorbeeld haar kleinzoon
moejahid, martelaar, noemen. Deze benaming is specifiek voorbehouden voor mensen die sneuvelen tijdens de jihaad en die bijgevolg het paradijs beloofd zijn. De overgrote meerderheid 33
van de imams hier noemt deelname aan de Syrische burgeroorlog geen jihaad, maar voor de oma is het van belang te geloven dat haar kleinzoon streed voor een nobel doel en daarvoor ook zal beloond worden. Familie en vrienden van jongeren die nog in leven zijn maar niet van plan zijn terug te keren, hoeven misschien geen afscheid te nemen van een lijk, maar wel van het beeld dat zij van hun geliefde hadden. De persoon die zij kenden, is niet meer, want zelfs zonder (gewapende) deelname aan de strijd zal de oorlog invloed hebben op zijn/haar karakter en dus op de relatie. De relatie staat sowieso al onder druk omwille van de sporadische en korte contacten via het internet of de telefoon. Daarbij komt nog dat het vertrek onaangekondigd was, men heeft zich er niet op kunnen voorbereiden om zich er eventueel mee te verzoenen. Wat de verklaring betreft, is het ook voor hen belangrijk te begrijpen waarom hij/zij vertrokken is. Het voordeel dat zij hebben, is dat ze nog de mogelijkheid hebben deze vraag aan de betrokkene te stellen. De tweede taak is het ervaren van de pijn van het verlies. Het is onmogelijk iemand te verliezen waaraan men gehecht was, zonder pijn te ervaren. Men kan zich op verschillende manieren proberen af te sluiten van de pijn, het negeren, ontkennen, concentreren op anderen dingen, denken ‘we zullen in het hiernamaals verenigd worden’, … Maar als de pijn niet echt wordt gevoeld, kan die op een later moment terug opspelen onder de vorm van een ziektesymptoom of afwijkend gedrag. Op dat moment zullen de mensen in de omgeving minder beschikbaar zijn om te luisteren naar het verdriet en tot steun te zijn omdat ze vaak het verband niet meer zien. Pijn van verdriet kan zich niet alleen in lichamelijke pijnscheuten en huilbuien uiten, maar ook in opstandig en agressief gedrag of in schuldgevoelens. Schuldgevoelens kunnen gebaseerd zijn op reële tekortkomingen – ‘had ik maar beter op zijn vragen geantwoord in plaats van hem af te snauwen’, maar zijn soms ook nergens op gestoeld. Toch moeten ook de irreële geuit kunnen worden, net als het vrijuit kunnen praten over de overledene, het werkt bevrijdend (Keirse, 2003). Voor mensen waarvan een familielid in Syrië (begraven) is, is vrijuit hierover praten een heikel punt. Het zich aanpassen aan de omgeving zonder de overledene is de derde rouwtaak die nabestaanden moeten vervullen. Pas wanneer iemand er niet meer is, realiseert men zich welke functies hij/zij allemaal vervulde. Deze functies moeten dan door een ander overgenomen worden en soms moet men daar nieuwe vaardigheden voor aanleren (Keirse, 2003). Bijvoorbeeld, de vader die Nederlands begrijpt, maar de administratie voor de zekerheid toch liever aan zijn dochter overlaat, zal binnen het gezin uitkijken naar iemand die deze taak kan overnemen, of het voortaan zo goed en zo kwaad als het kan zelf moeten doen. Als men zich hulpeloos opstelt, geen oplossingen zoekt om verder te gaan of vaardigheden aan te leren, is deze taak mislukt. Dit kan zich uiten in het idealiseren van de overledene/vertrokkene. Dit is normaal, aangezien men iemand vooral mist in zijn/haar positieve aspecten. Hier tegenin gaan, heeft weinig zin en na een tijd wordt vanzelf weer een evenwichtig beeld gevormd. Ook wanneer men probeert vast te houden aan de overledene, door bijvoorbeeld zijn/haar hobby’s, doelstellingen of activiteiten over te nemen is deze derde taak mislukt. Blijven luisteren naar de verhalen, steeds opnieuw, kan de rouwende hierbij helpen (Keirse, 2003). Wederom is dit bij familieleden van mensen die in Syrië (begraven) zijn, moeilijk. 34
Ten slotte moet men de overledene een nieuwe emotionele plaats proberen te geven en opnieuw leren houden van het leven. Voor velen is dit een moeilijke taak, omdat men denkt dat doorgaan met het leven en er van houden de overledene oneer aandoet (Keirse, 2003). Rouwen doet ieder op zijn eigen manier. Iedereen gaat op een andere manier om met verlies en verdriet. Toch zit er een bepaald systeem in. Dat merkten we ook in de vier gesprekken die we met de familieleden gevoerd hebben.
HIJ KOMT TERUG Terugkeren uit Syrië kan gebeuren omwille van verschillende redenen. Sommigen zijn op de luchthaven of op het vliegveld onderschept en teruggestuurd. Anderen zijn daar gewond geraakt en zijn teruggekeerd voor medische zorgen. En nog anderen, zoals Michael Delefortrie, zijn gedesillusioneerd, weten niet meer aan welke zijde van de oorlog te staan en keren terug naar hun gezinnen en families (Truyts, 2014). Wat moet er precies gebeuren met die mensen die terugkomen? Gaat het hier daadwerkelijk om potentiële terroristen die opgesloten moeten worden, een gevaar voor de maatschappij, of zijn het eerder getraumatiseerde jongeren die ondersteund moeten worden? Deze vragen werden aan de panelleden gesteld tijdens het Al-Mawada -debat waar we het hierboven al over hebben gehad. Coolsaet maakt een onderscheid tussen jongeren die wel en jongeren die geen oorlogsmisdaden hebben verricht. Die eersten moeten eerst voor hun daden ter verantwoording worden gesteld. Wat de twee groep betreft, deze zouden samen met de familie moeten worden opgevangen. Ook Rudi Vrankx vindt dat er moet gekeken worden naar wat de motieven van het vertrek waren. Hij ziet echter wel een praktisch probleem in het ter verantwoording stellen: wat er precies gebeurd is in Syrië, zal niemand ooit kunnen achterhalen (El Fekri, 2013). In principe wordt iedere persoon die terugkeert, opgepakt en verhoord. Volgens de minister van binnenlandse zaken wordt door de politie en inlichtingendienst een profiel opgemaakt van iedere teruggekeerde; ofwel wordt hij/zij aangepakt door de lokale politie, ofwel sociaal opgevangen, ofwel doorverwezen naar het gerecht. Soms ook geeft iemand zichzelf aan. Er bestaat een heldere taakverdeling onder de betrokken diensten hierover. Sommigen worden na verhoor weer vrijgelaten, anderen blijven aangehouden. Via de politie of het gerecht krijgt de teruggekeerde een adressenlijst van eerstelijnsdiensten waarop hij/zij en zijn familie beroep kunnen doen wat betreft psychologische ondersteuning (De Standaard, 2013) (Gazet van Antwerpen, 2013). Hoe naasten met de terugkeer van hun familielid omgaan, is slecht gedocumenteerd. Uiteraard zal er sprake zijn van opluchting en vreugde, maar we kunnen ons voorstellen dat er ook gevoelens van kwaadheid, verwijt, teleurstelling, vertwijfeling, … worden ervaren.
35
Ter illustratie: dochter B. en schoondochter T. keerden in januari 2014 terug uit Syrië omwille van medische zorgen. De echtgenoten van de twee vrouwen zijn gesneuveld2 en beiden hebben een kind. Na hun terugkeer werden ze opgevangen in het huis van de (schoon)ouders. Verder zou de dienst
deradicalisering
in
Antwerpen
zich
met
hen
bezighouden
(Knack,
2014).
Het spreekt voor zich dat die (schoon)ouders heel blij zijn dat hun dochter, schoondochter en kleinkinderen terug zijn. Tegelijkertijd zullen ze zich ongetwijfeld zorgen maken om de gezondheidstoestand van de teruggekeerden, en zeker over hun psychologische toestand en hun toekomst. Los van de zorgen die ze zich om hen zouden kunnen maken, lijkt het ons overduidelijk dat ook zij nood hebben aan een luisterend oor. Ook zij hebben een geliefde verloren, een droom verloren, … Via facebook heb ik de vader van Jejoen, Dimitri Bontinck kunnen spreken. Als vader van een teruggekeerde zoon, is hij zwaar gefrustreerd. Hij heeft het gevoel dat de overheid hem helemaal niet hielp bij het terughalen van zijn zoon. Bovendien wordt zijn zoon, net als alle andere jongeren die naar Syrië zijn gegaan, behandeld als een crimineel, ze worden gestigmatiseerd en aan de schandpaal genageld. Na zijn terugkeer werd hij niet geholpen bij het herintegreren in de maatschappij; daar zijn ze in Nederland veel verder in geëvolueerd, vindt hij. Wat zou er dus moeten gebeuren om op een verantwoorde manier de betrokkenen te ondersteunen d.m.v. begeleiding? Alle familieleden, niet alleen die uit Vilvoorde, zouden de optie moeten krijgen om gebruik te maken van professionele hulpverlening. Hulpverlening moet zich richten op het emotioneel welbevinden, maar mag de praktische kant van de zaak niet uit het oog verliezen. Idealiter zouden er per gemeente waar jongeren uit vertrokken zijn, een aantal casemanagers moeten zijn die het gezin van nabij kunnen ondersteunen.
VOORSTELLEN M.B.T. BEELDVORMING Momenteel hangt er een grauwe wolk over alles wat met Syriëstrijders te maken heeft. Het beeld dat heerst van deze jongeren is eigenlijk het beeld van iemand die in onze samenleving is mislukt. Iemand met een lage scholingsgraad, werkloos, problematische thuissituatie, laag sociaaleconomisch statuut, … Gewelddadig en radicaal, onhandelbaar. Iemand die zijn/haar religie zelfs verkeerd begrijpt… Voor de familieleden is het al moeilijk genoeg om met het vertrek om te gaan, ze hebben noch de energie, noch de zin om het keer op keer voor hun familielid op te nemen. Soms ook worden deze kenmerken op hen geprojecteerd. Daarom houden veel mensen het stil. Ook iemand die is teruggekeerd en hier zijn leven terug wilt oppakken, zal moeten opbotsen tegen heel wat vooroordelen en stereotyperingen. Dit bemoeilijkt het re-integratieproces.
In het krantenartikel staat dat één van de mannen nog in leven is, maar ondertussen is ook hij gesneuveld. 2
36
Een beeld dat verankerd zit in het collectief geheugen veranderen is bijna onmogelijk. Wat ik wil voorstellen is om dit beeld te nuanceren door ook data vrij te geven van mensen die hier wel succesvol waren. Zo zijn niet alleen laaggeschoolde werklozen, maar ook hoogopgeleiden en mensen met een baan naar Syrië vertrokken. Wat zou er moeten gebeuren om op een verantwoorde manier de betrokkenen hierin te steunen? Een vertrek zou minder door een crimineel kleedje omhuld moeten worden. Mensen die misdaden hebben begaan, ook al is dat ergens ver weg, moeten daar gestraft voor worden. Hierboven hebben we aangehaald dat zoiets bewijzen, heel moeilijk is. Daarom ook pleit ik ervoor om de focus te verschuiven. Waarom iemand vertrokken is, weet alleen de persoon zelf. Wat er in Syrië gebeurd is, weet alleen de persoon zelf. Laat ons dan de nadruk leggen op hoe die persoon die is teruggekeerd hier terug te helpen bij het opbouwen van een kwaliteitsvol leven. Met andere woorden, de informatie die verspreid wordt, moet minder een repressief en meer een herstellend karakter krijgen.
37
ALGEMENE CONCLUSIE Dit eindwerk is geschreven vanuit gezinswetenschappelijk oogpunt, de bedoeling was om in kaart te brengen welke steunbronnen ouders en andere familieleden van Syriëstrijders aanboren wanneer ze geconfronteerd worden met een vertrek. Deel I had tot doel de lezer vertrouwd te maken met het thema vanuit persoonlijke verhalen. In dit deel hebben we vier getuigenissen opgenomen: drie zussen en één echtgenote deelden hun ervaringen en bezorgdheden met ons. Voor steun deden zij uitsluitend beroep op hun familie- en vriendenkring. Niet iedereen deed dit uit vrije wil, één vrouw wist niet bij wie ze anders terecht kon, een andere vrouw had geen vertrouwen in de professionele hulpverlening. Vanuit die verhalen werden een aantal noden geformuleerd. Na het lezen van deel II zou het de lezer duidelijk moeten zijn wat het fenomeen Syriëstrijder inhoudt. De lezer zal dan nog met veel vragen zitten, zo kan hij/zij zich geen algemeen beeld vormen van dé strijder en diens vertrekmotieven. Enerzijds is dat jammer, anderzijds is de realiteit nu eenmaal moeilijk te vatten in exacte en concrete getallen. De termen radicalisme, extremisme en terrorisme kan de lezer hierna zien als fasen in een proces. Dit proces kan niet verklaard worden door één enkele theorie, maar door verschillende theorieën naast elkaar te leggen, bekomt men een overzicht van mogelijks relevante factoren. Hij/zij weet dat ‘radicaal’ geen synoniem is voor ‘gewelddadig’, maar dat radicaal wel gewelddadig kàn worden. Vanuit dat inzicht begrijpt de lezer dan de bezorgdheid en inzet van de overheid om het niet zo ver te laten komen. De theorieën die aangehaald zijn, kunnen bijdragen aan een beter begrip van de motieven, maar hebben geen sterke empirische gronden. De lezer weet na het lezen van dit deel ook dat ouders en naasten in eerste instantie steun of hulp zoeken in hun eigen netwerk. Ook zelfhulpgroepen en professionele organisaties kunnen een bron van steun zijn. Ten slotte hebben we een overzicht gemaakt van mogelijke steunbronnen. We hebben een aantal algemene diensten en een aantal organisaties genoemd die zich specifiek bezig houden met het ondersteunen en/of begeleiden van de familieleden van Syriëstrijders. Het aantal organisaties en hun bereik is, voor zover we weten, beperkt. De lezer heeft tot slot ook kennisgemaakt met enkele voorbeelden uit landen die de familieondersteunende aanpak hanteren. Ons land wordt samen met Denemarken en Duitsland genoemd als good practice. Zelf vonden we het voorbeeld van Nederland ook interessant: daar wordt de teruggekeerde bijgestaan bij de re-integratie in de samenleving. Het antwoord op de vraag die we in deel III trachtten te beantwoorden - wat zou er moeten gebeuren om op een verantwoorde manier de betrokkenen te steunen? – hebben we opgedeeld in voorstellen op drie domeinen. Op vlak van informatie stellen we voor om dit te bundelen en via een gecentraliseerd medium te verspreiden. Het moet vooral makkelijk terug te vinden zijn. Ook wat begeleiding betreft is het van belang dat mensen weten waar ze terecht kunnen voor welke
38
hulp. Ten slotte, op vlak van communicatie en beeldvorming stellen we voor om het beeld van Syriëstrijders en hun familie te nuanceren. We sluiten dit eindwerk af met een terugkoppeling naar de inleiding. Daar had ik een aantal hypothesen benoemd. De eerste veronderstelling - de overheid zet sterk in op repressieve acties, aan preventieve maatregelen en voorstellen tot begeleiding bij terugkeer wordt minder aandacht geschonken – is in de perceptie van mensen misschien waar, maar klopt slechts gedeeltelijk. De overheid zet ook sterk in op preventie en zelfs de repressieve maatregelen hebben misschien een preventief doel: harde straffen opleggen om mensen te ontmoedigen van te vertrekken. De tweede kunnen we noch bevestigen, noch ontkrachten: we weten niet of mensen niet naar de politie stappen omwille van de repressieve maatregelen. We vermoeden eerder dat het komt door de grote onzekerheid. Hypothese drie en vier hangen een beetje samen: we hebben gezien dat ondersteuning niet per se professionele begeleiding hoeft te betekenen. Als de kwaliteit van het informele netwerk voldoende is, is formele ondersteuning zelden nodig. M.a.w. er is wel ondersteuning voor familieleden. En die ondersteuning neemt inderdaad vaak de vorm aan van informele steun.
39
EVALUATIE In dit laatste onderdeel wordt mijn eindproef als werkproces en als product geëvalueerd. Wat het proces betreft, de zoektocht naar informatie verliep –zoals verwacht- niet van een leien dakje. Ik wist dat het een uitdaging zou worden, maar ik verwachtte de obstakels eigenlijk pas naar het einde toe. Deel II begon met een verkennend onderzoekje, ik ging er van uit dat het niet zo moeilijk zou zijn om de juiste bronnen te vinden. Vooral omdat er om de haverklap artikels in de media verschijnen over Syriëstrijders. Hierin heb ik mij vergist. Uiteindelijk vond ik toch (ongeveer) wat ik zocht, maar het was beter geweest als ik officiële kengetallen had kunnen gebruiken, aangevuld met kranten- en andere artikels. Organisaties die zich op de een of andere manier bezig houden met het ondersteunen van familieleden, blijken massaal overbevraagd te worden. Eind dit academiejaar mogen we heel wat eindwerken en masterthesissen over dit thema verwachten. Enerzijds vind ik dit een goed teken: het fenomeen krijgt de nodige aandacht. Naar volgend jaar toe zal er dus gesynthetiseerde informatie beschikbaar zijn. Als deze informatie doorsijpelt naar de overheden en instanties die er op beleidsniveau mee bezig zijn, de organisaties die op het veld actief zijn en de betrokkenen, kunnen gerichte verbeteringen doorgevoerd worden. Anderzijds stel ik mij vragen over de kwaliteit: als iedereen zich –net als ik - heeft moeten behelpen met tweede- en derdehands informatie, wat zegt dit dan over de kwaliteit van de werken? Dat is mijn hoofdbekommernis wat betreft het tweede deel: mijn onderzoeksvraag was ‘waar kunnen familieleden van Syriëstrijders terecht voor steun?’. Het antwoord op deze vraag heb ik geformuleerd op basis van een aantal gesprekken en een veralgemening. Zo Ik ben er van uit gegaan dat mensen onder grote stress dezelfde volgorde hanteren bij het zoeken naar steunbronnen als mensen met ‘gewone’ moeilijkheden: eerst het informeel netwerk, bij grote problemen of wanneer dat netwerk niet volstaat, dan professionele hulp. De verhalen van de vrouwen die ik heb kunnen spreken, bevestigen dit wel, maar de resultaten van vier gesprekken extrapoleren op een groep van ongekende grootte – de mensen die vertrokken zijn, worden geschat op een 300-tal,
elke
vertrokkene heeft minstens één levende ouder, gemiddeld 1,6 broers of zussen, mogelijks een partner, vrienden, …- zou getuigen van grootheidswaanzin. Een laatste moeilijkheid was in contact komen met ouders. Via de zussen heb ik wel gevraagd hoe de ouders er mee omgaan, maar een rechtstreeks gesprek was moeilijk te organiseren. Dat vind ik bijzonder jammer. Over het product ben ik al met al toch tevreden. Het is uiteindelijk toch gelukt om een beeld te schetsen van de belevenissen en ervaringen van familieleden van Syriëstrijders. Het was wederom een zware bevalling, maar ik ben blij dat ik dit heb mogen uitwerken. Ik heb heel wat bijgeleerd en hoop dit op een leesbare manier te hebben weergegeven, zodat ook anderen er iets aan hebben.
40
BIBLIOGRAFIE Bevers, R. (2011). Sociale netwerken in centra voor kinderzorg en gezinsondersteuning. Antwerpen: Universiteit Antwerpen. CAW. (2014). Aanbod. Opgehaald van CAW: http://www.caw.be/jouw-vraag-onze-eerste-zorg CAW. (2014). Over het JAC. Opgehaald van JAC: http://www.jac.be/over-het-jac Centrum voor Leerlingenbegeleiding. (2014). Ik ben ouder. Opgeroepen op Maart 4, 2014, van Centrum voor Leerlingenbegeleiding: http://www.ond.vlaanderen.be/clb/Ouder/default.htm Colpin, H. (2001). Opvoedingsondersteuning voor ouders . Caleidoscoop, 14-16. De Morgen. (2013, 30 mei). Ouders Syriëstrijders dringen bij overheid aan op maatregelen. Opgeroepen op 19 mei 2014, van De Morgen: http://www.demorgen.be/dm/nl/989/Binnenland/article/detail/1643100/2013/05/30/Oude rs-Syriestrijders-dringen-bij-overheid-aan-op-maatregelen.dhtml De Standaard. (2013, 19 augustus). Molenbeek: Pas optreden bij terugkeer Syrië-strijders. Opgeroepen op 19 mei 2014, van De Standaard: http://www.standaard.be/cnt/dmf20130819_00698264 De Standaard. (2013, 10 april). Psychologische bijstand voor ouders moslimstrijders. Opgeroepen op 18 mei 2014, van De Standaard: http://www.standaard.be/cnt/dmf20130410_00535489 De Standaard. (2014, 25 februari). Tien verdachten aangehouden voor ronselen Syrië-strijders. Opgeroepen op 19 mei 2014, van De Standaard : http://www.standaard.be/cnt/dmf20140225_00997286 El Fekri, S. (2013, 9 mei). Belgische strijders in Syrië: verzetsstrijders of radicalen? Opgeroepen op 19 mei 2014, van Kifkif: http://www.kifkif.be/actua/belgische-strijders-in-syrieverzetsstrijders-of-radicalen Gazet van Antwerpen. (2013, 13 juni). Milquet: "Tussen 10 en 20 Syrië-strijders terug in België". Opgeroepen op 19 mei 2014, van Gazet van Antwerpen: http://www.gva.be/nieuws/binnenland/aid1403178/tussen-10-en-20-syrie-jihaditeruggekeerd.aspx Gazet van Antwerpen. (2013, 13 april). Zijn er Mechelaars naar Syrië vertrokken? Opgeroepen op 18 februari 2014, van Gazet van Antwerpen: http://www.gva.be/regiomechelen/mechelen/zijn-er-mechelaars-naar-syrie-vertrokken.aspx Gielen, A.-J. (2008). Radicalisering en identiteit: radicale rechtse en moslimjongeren vergeleken. Amsterdam: Aksant. Gielen, A.-J. (2014). Antiradicalisering in België, Denemarken en Duitsland . Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 20-23. Harchaoui, S., & Meijerink, R. (2009). Investeren rondom kinderen. Den Haag. Hartholt, S. (2014, 1 mei). Terugkerende Syriëgangers krijgen huis en opleiding. Opgeroepen op 26 mei 2014, van HP De Tijd: http://www.hpdetijd.nl/2014-05-01/terugkerende-syriestrijderskrijgen-huis-en-opleiding
41
Huis van het kind. (2014). Regelgeving. Opgeroepen op 22 mei 2014, van Huis van het kind. Humo. (2013, 17 december). Ouders van syriëstrijders getuigen voor het eerst. Opgeroepen op 18 april 2014, van Humo: http://www.humo.be/humo-archief/266970/ouders-van-syriestrijdersgetuigen-voor-het-eerst Jongerenwelzijn. (2008). Opvoedingsondersteuning in Blankenberge : een onderzoek bij ouders, diensten en jongeren. Blankenberge. Keirse, M. (2003). Helpen bij verlies en verdriet .Tielt: Drukkerij Lannoo. Kind en Gezin. (2014). Preventieve gezinsondersteuning. Opgeroepen op 20 maart 2014, van Kind en Gezin : http://www.kindengezin.be/over-kind-en-gezin/wat-doen-we/preventievegezinsondersteuning Knack. (2014, 23 januari). België helpt zwangere Syriëbruiden terugkeren. Opgeroepen op 19 mei 2014, van Knack: http://www.knack.be/nieuws/belgie/belgie-helpt-zwangere-syriebruidenterugkeren/article-normal-125467.html Knack. (2014, 21 maart). Ook 'dode' Syriëstrijders moeten voor de rechter komen. Opgeroepen op 18 mei 2014, van Knack: http://www.knack.be/nieuws/belgie/ook-dode-syriestrijders-moetenvoor-de-rechter-komen/article-normal-134659.html Milquet, J. (2013, 24 september). Belgische federale strategie tegen gewelddadige radicalisering. Opgeroepen op 20 december, 2013, van Joëlle Milquet - Vice-Eerste minister, minister van Binnenlandse Zaken en Gelijke Kansen: http://www.milquet.belgium.be/nl/belgische-federalestrategie-tegen-gewelddadige-radicalisering-0 Milquet, J. (2013). Preventieprogramma van gewelddadige radicalisering. Möhle, M., & van Katwijk, P. (2010). Centra voor Jeugd en Gezin en de kracht van het sociale netwerk . Gouda: JSO expertisecentrum voor jeugd, samenleving en opvoeding. Nieuwsblad. (2014, 22 april). Nog 150-tal Belgen strijdt in Syrië. Opgeroepen op 18 mei 2014, van Nieuwsblad: http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=DMF20140422_01076514 Nieuwsblad. (2014, 20 mei). Twee jonge vrouwen opgepakt net voor vertrek naar Syrië. Opgeroepen op 21 mei 2014, van Nieuwsblad: http://www.nieuwsblad.be/article/detail.aspx?articleid=dmf20140520_01112187 Noppe, J., Hellinckx, J., & Vande Velde, M. (2009). Polarisering en radicalisering: een integrale preventieve aanpak. Opgeroepen op 20 december 2013, van Veiligheid en Preventie: https://besafe.ibz.be/NL/Academici/onderzoek_recherche/Documents/Eindrapport%20'Polari sering%20en%20radicalisering_een%20integrale%20preventieve%20aanpak'%20.pdf Opvoedingswinkel Hasselt. (2014). Opvoedingswinkel Hasselt. Opgeroepen op 4 maart 2014, van Opvoedingswinkel Hasselt: http://www.opvoedingswinkelhasselt.be/Opvoedingswinkel_Hasselt/16704/opvoedingswinkel Pels, T., & De Ruyter, D. (2011). De relatie tussen opvoeding, socialisatie, ontwikkeling en radicalisering: overzicht van en hiaten in de beschikbare kennis. Pedagogiek, 117-133.
42
Portaal Belgische overheid informatie en diensten van de overheid. (2014). De bevoegdheden van de federale overheid. Opgeroepen op 2 februari 2014, van Portaal Belgische overheid informatie en diensten van de overheid: http://www.belgium.be/nl/over_belgie/overheid/federale_overheid/bevoegdheden_federale_o verheid/ Snyers, K., Colpin, H., & Coenen, M. (2001). Behoefte aan opvoedingsondersteuning: een onderzoek bij ouders in Maasmechelen. Leuven - Apeldoorn: Garant. Spam. (2013, December). Blikopener. Spam, pp. 2-3. Truyts, J. (2014, 24 januari). Teruggekeerde Syriëstrijder waarschuwt jongeren. Opgeroepen op 19 mei 2014, van De Redactie: http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/Syrie/140124_Syri%25C3%25ABstrijder Terug Van de Walle, S. (2009). De wachtzaal van het consultatiebureau van Kind & Gezin als publieke ruimte in de stad. Opgehaald van EXPOO: http://www.expoo.be/sites/default/files/kennisdocument/stepha_van_de_walle.pdf Van der Pas, A. (2005). Eert uw vaders en uw moeders. Opvoedingsproblemen nader verklaard. Amsterdam: Uitgeverij SWP. Van Ostayen, P. (2014, 20 februari). Belgische Syriëstrijders - een stand van zaken. Opgeroepen op 2 maart 2014, van Doorbraak : http://www.doorbraak.be/nl/nieuws/belgischesyri%C3%ABstrijders Vandaag. (2012, 4 december). Kamercommissie keurt nieuwe terrorismewet goed. Opgeroepen op 17 mei, 2014, van Vandaag: http://www.vandaag.be/binnenland/111440_kamercommissiekeurt-nieuwe-terrorismewet-goed.html Vanhecke, N. (2013, 26 maart). Meldpunt voor jonge jihadi's. Opgeroepen op 4 april 2014, van De Standaard: http://www.standaard.be/cnt/dmf20130325_00517793
43
BIJLAGEN BIJLAGE 1
44
BIJLAGE 2
45
