???Factsheet??????????? Mei 2008, nummer 5

? ? ? Factsheet

???????????

LCOJ-Monitor 2007

Leerlingenzorg en Zorg- en adviesteams in het onderwijs

Mei 2008, nummer 5

Zorg- en adviesteams (ZAT’s) zijn multidisciplinaire teams, waarin instellingen die zorg en ondersteuning bieden aan jeugdigen en hun ouders, aansluiten bij de zorg die door de scholen wordt geboden. Scholen kunnen vroegtijdig signalen bij jeugdigen herkennen die erop wijzen dat extra zorg of hulpverlening nodig is. De ZAT’s zorgen er voor dat die signalen snel en vakkundig beoordeeld worden en dat zo snel mogelijk de juiste hulp of ondersteuning wordt ingeschakeld voor de leerling, de ouders en de leerkrachten. Het Kabinet streeft naar een landelijke dekking van goed werkende ZAT’s in primair en voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. In dit factsheet zijn de resultaten vervat van het onderzoek naar de vorming van ZAT’s (en zorgteams) in het primair, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Alvorens we de ontwikkelingen van de leerlingenzorg en ZAT’s per onderwijssector afzonderlijk belichten, presenteren we kort de groei van het aandeel ZAT’s in het onderwijs. In de onderstaande figuur is voor elke onderwijssector de dekkingsgraad van ZAT’s voor de periode 2003-2007 weergegeven. Figuur 1 Ontwikkeling dekkingsgraad ZAT’s naar onderwijssector, 2003-2007 100 % 90

Het voortgezet onderwijs heeft van alle sectoren de afgelopen v ier jaar het hoogste percentage ZAT’s (van 60% naar 92%). In deze sector is de ZAT-ontwikkeling al langer geleden ingezet.

80

In het primair onderwijs is het percentage ZAT’s voor regionale netwerken van scholen (WSNS-verbanden) vergeleken met 2003 bijna verdubbeld: van 32% naar 60%. Daarnaast zijn er in 71% van de WSNS-verbanden zorgteams actief op aangesloten scholen.

zorgteams

70 60 50 40 30

primair onderwijs

voortgezet onderwijs 2003

bron: NJi/LCOJ

2004

2006

2007

mbo

Het MBO kent ook een sterke toename van de Zorg- en adviesteams. In deze sector is de dekking van de ZAT’s sinds 2003 van 42% naar 75% gegaan.

LCOJ-Monitor 2007: Leerlingenzorg en Zorg- en adviesteams in het onderwijs

ZAT’ S EN ZORGTEAMS IN HET PRIMAIR ONDERWIJS Groei van ZAT’s en zorgteams In 60% van de WSNS-verbanden in Nederland is een bovenschools ZAT actief. In 2005 had 52% van de WSNSverbanden een ZAT. Een ZAT in het primair onderwijs (basisonderwijs en speciaal basisonderwijs) is beschikbaar voor gemiddeld 6.770 leerlingen en een ZAT bedient gemiddeld 31 basisscholen. Daarnaast groeide in dezelfde periode het aandeel WSNS-verbanden waarin op de aangesloten basisscholen zorgteams actief zijn van 52% naar 71%. In 40% van de WSNS-verbanden functioneren zowel bovenschoolse ZAT’s als zorgteams op de aangesloten basisscholen en bij twee procent zijn ZAT’s noch zorgteams actief. Figuur 2 Dekking primair onderwijs naar ZAT’s en zorgteams, 2007 (n=112, in procenten)

ZAT én zorgteams alleen ZAT alleen zorgteams geen van beide

40 31 21

2

bron: NJi /LCOJ

Vier kernfuncties van het ZAT De meest voorkomende functies van het ZAT zijn in een topvier samen te vatten. Het zijn de interdisciplinaire probleemanalyse van ingebrachte casussen door deelnemers van het ZAT (98%), de verwijzing en toeleiding van leerlingen naar externe instellingen en trajecten (95%), consultatie en advisering van schoolmedewerkers over ingebrachte casussen (94%), en verdere probleem-

2

verkenning door middel van gesprekken, screening en aanvullende diagnostiek (87%). Daarnaast bereidt een ruime meerderheid van de ZAT’s de indicatiestelling voor bureau jeugdzorg voor, worden afspraken gemaakt met externe instellingen over de inzet op scholen voor preventieve programma’s en verlenen ZAT’s kortdurende hulp of begeleiding aan leerlingen en ouders.

Werkwijze van de ZAT’s Het ZAT komt in 30% van de WSNS-verbanden minstens een keer per twee weken bij elkaar (waarvan 13% een keer per week), in 25% minstens een keer per vier weken en in 40% van de samenwerkingsverbanden minstens een keer per zes weken. In 81% van de WSNS-verbanden bestaat er een procedure voor de meerderheid van de scholen hoe een leerling door de school bij het ZAT voor een casusbespreking moet worden aangemeld. Een casus wordt bij 75% van d e ZAT’s schriftelijk aangemeld, waarvan 72% met een standaardformulier. Negen van iedere tien ZAT’s (92%) hebben de dossiervorming van het casusoverleg geregeld. De helft van de ZAT’s (54%) heeft een protocol waarin de privacy wordt gegarandeerd bij de uitwisseling van zorginformatie over leerlingen in het ZAT. Het aantal leerlingen dat in een casusbespreking wordt besproken varieert over de WSNS-verbanden van een tot twintig leerlingen. Gemiddeld worden er 6,9 leerlingen per keer besproken. In minimaal de helft van de ZAT’s komen regelmatig tot zeer vaak de volgende thema’s aan de orde: opvoedingsproblemen (76%), gedragsproblemen in combinatie met leerproblemen (72%), onhandelbaar gedrag in de klas of op school (68%), gezinsproblemen waarbij er sprake is van opvoedingsonmacht bij de ouders (66%), ontwikke lingsstoornissen zoals ADHD of autisme-spectrum-stoornissen (61%) en agressief gedrag (58%).

Deelnemende instellingen aan het ZAT in het primair onderwijs Het ZAT wordt gevormd door medewerkers o f vertegenwoordigers van het WSNS-verband en medewerkers van externe instellingen. In het ‘Referentiemodel aansluiting


jeugdzorg en lokale voorzieningen bij het primair onderwijs’ (LCOJ/NJi) vormen vier externe instellingen de romp van het ZAT. Dat zijn de jeugdgezondheidszorg, het maatschappelijk werk, bureau jeugdzorg en de REC’s. De praktijk laat zien dat drie van deze vier instellingen in hoge mate participeren in het ZAT: de jeugdgezondheidszorg (93%) en het maatschappelijk werk en bureau jeugdzorg (elk 88%). Alleen de deelname van het RECcluster 4 blijft met 50% deelname nog achter. Figuur 3 Samenstelling ZAT’s naar deelnemende instellingen en frequentie, 2007 (n=67)

Leerplicht OBD jeugd-GGZ MEE politie peuterspeelzalen REC cluster 3 kinderopvang opvoedingsondersteuning CJG / OKC andere instelling 10

20

30

40

altijd

50

60

70

80

% 90 100

op verzoek

In vergelijking met 2005 maken bureau jeugdzorg, de leerplichtambtenaar, de jeugd-ggz, politie, MEE, instellingen voor kinderopvang en peuterspeelzalen vaker deel uit van het ZAT. De onderwijsbegeleidingsdienst (obd) neemt in 2007 juist minder vaak deel dan in 2005. Bijna de helft van de ZAT’s (45%) bestaat uit alle vier kerninstellingen. Daarmee is overigens niet gezegd dat zij aan alle casusbesprekingen deelnemen maar wel dat zij deel uitmaken van het ZAT. Bij 35% participeren jeugdgezondheidszorg, maatschappelijk werk en bureau jeugdzorg maar ontbreekt het REC-4. Bij 81% v an de ZAT’s nemen intern begeleiders van de scholen deel, van wie bijna de helft (47%) altijd en 37% op afroep. De schoolmaatschappelijk werker van de school wier leerling wordt besproken is bij 70% van de ZAT’s soms (38%) of altijd (32%) present. Leerkrac hten worden bij 62% van de ZAT’s uitgenodigd. De coördinator van het WSNS-verband neemt bij een minderheid van de ZAT’s deel aan de besprekingen. Een kwart van de ZAT’s (26%) nodigt ouders uit om bij de bespreking aanwezig te zijn.

3

De formalisering van de inzet van de kerninstellingen van het ZAT wisselt sterk over de WSNS-verbanden. Een kleine meerderheid van de instellingen voor maatschappelijk werk (64%), jeugdgezondheidszorg (60%) en bureau jeugdzorg (59%) heeft de samenwerking en inzet schriftelijk vastgelegd. Bij het REC-cluster 4 is dat zelfs de helft minder (31%).

ZAT’s positief over functioneren

jeugdgezondheidszorg maatschappelijk werk bureau jeugdzorg REC cluster 4

0

Borging afspraken inzet in ZAT niet overal gemeengoed

De WSNS-verbanden hebben het functioneren van het eigen ZAT beoordeeld. Dit is gedaan voor zestien afzonderlijke aspecten. Er komt een zeer positief beeld naar voren; acht aspecten worden door meer dan 70% als goed tot zeer goed beoordeeld. Dat zijn: • expertise van deelnemers; • voorzitterschap; • samenwerking tussen deelnemers; • nakomen van afspraken; • structuur en planmatig verloop van casusoverleg; • zorgvuldigheid bij uitwisseling van gegevens; • duidelijke verslaglegging van ZAT-afspraken; • aantal deelnemers van ZAT in relatie tot effectiviteit. Een matige of slechte beoordeling wordt gegeven voor: • de inzet / mandatering van externe instellingen; • overige randvoorwaarden voor functioneren; • de aard van hulpprogramma’s van het ZAT; • de omvang van hulpprogramma’s van het ZAT.

Bemoedigende resultaten ZAT’s In de monitor is aandacht besteed aan de resultaten die de ZAT’s volgens de WSNS-verbanden behalen. Een ruime meerderheid (82%) is van oordeel dat cliënten doeltreffend en adequaat tot zeer adequaat worden geholpen door het ZAT. Op vier van zeventien in de vragenlijst voorgelegde resultaatgebieden behaalt minimaal de helft van de ZAT’s (zeer) hoge resultaten. Dat zijn: • meer doeltreffende aanpak van problemen; • betere afstemming onderwijszorg en externe hulp; • sneller mobiliseren passende begeleiding of hulp; • betere probleemtaxatie en diagnostiek.


Op de volgende gebieden echter scoren de ZAT’s volgens een derde tot de helft van de WSNS-coördinatoren niet of nauwelijks: • verbetering van relatie tussen ouders en school; • meer concentratie van leerkrachten op onderwijs; • verbetering van het schoolklimaat.

Maatschappelijk werk en jeugdgezondheidszorg kern zorgteam Naast de intern begeleider maken de (school)maatschappelijk werker en de jeugdarts/ -verpleegkundige volgens respectievelijk 60% en 46% van de WSNS-verbanden op minimaal de helft van de scholen deel uit van het zorgteam. Van andere deelnemende instellingen speelt de obd op minimaal 50% van de scholen een belangrijke rol in het zorgteam. Net als bij de samenstelling van de ZAT’s is het interessant om vast te stellen in welke mate de zorgteams bestaan uit beide kerninstellingen maatschappelijk werk en jeugdgezondheidszorg. Daarbij gaan we uit van een ruwe schatting, omdat we niet van elke school weten of deze over een zorgteam beschikt en hoe het zorgteam is samengesteld. In 24% van de WSNS-verbanden is de meerderheid van de zorgteams (ten minste) samengesteld uit een medewerker van het schoolmaatschappelijk werk én de jeugdgezondheidszorg.

Weinig afspraken over kwaliteitseisen zorgteams Zorgteams op scholen vervullen verschillende functies. Twee functies worden volgens driekwart van de WSNSverbanden in hoge mate door zorgteams worden vervuld: de nadere verkenning van problemen van leerlingen en/of ouders (79%) en de consultatie van medewerkers van de school naar aanleiding van ingebrachte gevallen (77%). Drie andere functies worden volgens minimaal de helft van de WSNS-verbanden ook in hoge mate vervuld: interdisciplinaire bespreking van ingebrachte casussen (61%), registratie van de activiteiten in het leerlingvolgsysteem en zorgdossiers (55%) en de bijdrage aan het formuleren van handelingsplannen van de school (51%). De kwaliteit van de zorgteams lijkt nog niet hoog te staan op de agenda van WSNS-verbanden, schoolbesturen en zorgteams. Een derde van de WSNS-verbanden (30%) meldt dat er over kwaliteitseisen waaraan de zorgteams moeten voldoen afspraken zijn gemaakt en ruim twee

4

keer zoveel WSNS-verbanden (69%) hebben dat (nog) niet gedaan.

Doorgaande zorglijnen De helft van de WSNS-verbanden (50%) heeft met kinderdagverblijven en/of peuterspeelzalen afspraken gemaakt om bij de overgang naar het basisonderwijs systematisch zorginformatie van kinderen te verschaffen aan de basisschool. Bij de overgang naar het voortgezet onderwijs bestaat er in de WSNS-verbanden vaker dan bij de overgang naar het basisonderwijs een doorgaande zorglijn (57%). De jeugdgezondheidszorg levert in 2007 in 24% van de WSNS-verbanden systematisch preventieve informatie aan scholen over 0-4 jarigen bij de overgang naar het basisonderwijs.

Beperkt overleg met overheden over zorgvoorzieningen Een vijfde van de WSNS-verbanden (21%) voert perio diek bestuurlijk/ambtelijk overleg met de provincie of grootstedelijke regio over de inzet van bureau jeugdzorg in het bovenschoolse ZAT. Driekwart van de WSNSverbanden (77%) doet dit niet maar 22% rapporteert dit te willen gaan doen. Met de gemeente wordt vaker overleg gevoerd. Vier van iedere tien samenwerkingsverbanden (42%) voeren geregeld overleg met de gemeente(n) over de inzet van de gemeentelijk gefinancierde instellingen in zorgteams, zoals de jeugdgezondheidszorg en het maatschappelijk werk. De helft (48%) geeft aan geen overleg met de gemeente over dit thema te voeren. Bestuurlijk overleg tussen het onderwijs en provincie, gemeente of instellingen over de inzet van externe instellingen in het ZAT wordt in 45% van de WSNS-verbanden (met een ZAT of een ZAT in voorbereiding) gevoerd door de coördinator of directeur van het samenwerkingsverband. Bij 26% is dat een taak van het bestuur van het samenwerkingsverband. Driekwart van de WSNS-verbanden (74%) rapporteert dat er periodiek bestuurlijk of beleidsmatig overleg wordt gevoerd tussen de schoolbesturen van het samenwerkingsverband en gemeenten over de Lokaal Educatieve Agenda.


ZAT’ S IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS Leerlingenzorg op school goed geregeld De schoolinterne leerlingenzorg is in het voortgezet onderwijs de afgelopen jaren sterk tot ontwikkeling gekomen. Negen van iedere tien scholen (88%) hebben de inhoud en organisatie van de leerlingenzorg vastgelegd in een beleidsdocument. Bijna alle scholen voor voortgezet onderwijs in Nederland hebben een of meer zorgcoördinatoren in dienst (95%) en 86% van de scholen heeft een intern zorgteam, een intern overleg v an eigen medewerkers voor het bespreken van leer-, sociaal-emotionele en gedragsproblemen van leerlingen. Op 96% van de scholen vindt begeleiding van leerlingen plaats via het mentoraat en 91% beschikt over een vertrouwenspersoon. Zestig procent van de scholen heeft orthopedagogen, schoolpsychologen of schoolmaatschappelijk werkers onder het eigen personeel, meer dan in 2006. Scholen hebben een breed aanbod van aanvullende zorgprogramma’s, zoals faalangsttrainingen (79%), specifieke hulp bij dyslexie (77%), sociale-vaardigheidstrainingen (73%) en anti-pestprogramma’s (5o%).

In 2007 kan 80% van de scholen leerlingen plaatsen op een reboundvoorziening van het samenwerkingsverband. Dat is 13% meer dan in 2006 en bijna twee keer zoveel als in 2004. Een vijfde van de scholen (20%) beschikt (daarnaast ook) over een schoolinterne opvangklas voor gedragsmoeilijke leerlingen. In totaal heeft in 2007 85% van de scholen toegang tot een reboundvoorziening.

Regionale verschillen in voorkomen ZAT’s op vo-scholen Negen van iedere tien vestigingen voor voortgezet onderwijs in Nederland (92%) hebben een ZAT, 3% meer dan in 2006. In 2004 was dit aandeel nog 60%. Een doorsnee ZAT in het voortgezet onderwijs is beschikbaar voor 717 leerlingen. De helft van de scholen heeft een ZAT dat werkt voor 587 of een kleiner aantal leerlingen. Scholen met ZAT’s zijn niet gelijkelijk over Nederland gespreid. In vijf provincies en in twee grootstedelijke jeugdzorgregio’s meten we over 2006 en 2007 een bovengemiddeld percentage scholen met een ZAT. Figuur 4 Scholen met een ZAT naar provincie/groot stedelijke regio (tweejaarlijks gemiddelde 2006-2007; n=1341)

Als scholen bepaalde problemen van leerlingen zelf niet kunnen oplossen en/of ondersteuning nodig hebben wordt er door 92% net als in voorgaande jaren volgens een vaste procedure gewerkt bij de inschakeling van of doorverwijzing naar externe instellingen.

Gebruik reboundvoorzieningen uitgebreid Een van de zorgvoorzieningen van scholen en samenwerkingsverbanden voortgezet onderwijs is de rebound. Hierin kunnen gedragsmoeilijke leerlingen voor een periode van drie tot vier maanden, veelal bovenschools, worden opgevangen voor onderwijs, onderzoek en begeleiding/hulpverlening.

5

Nederland = 92% 7 1%-86% 87 %-91% 92%-100%

In Friesland, Utrecht, Zeeland en Noord-Brabant blijft het aandeel ZAT’s (71% tot 86%) sterk achter bij de landelijke ontwikkeling. Dit beeld zagen we ook in 2006. In de resterende vier provincies ligt het aandeel rond het landelijk gemiddelde.


Meer meldingen gezondheidsproblemen, zorgwekkend verzuim en huiselijk geweld

werking van de leden van het ZAT (73%), de expertise van de leden van het ZAT (72%) en de zorgvuldigheid bij de uitwisseling van leerlinggegevens (62%).

In de casusbesprekingen van het ZAT passeren vele problemen regelmatig tot zeer vaak de revue. De topvier van meest gerapporteerde problemen is: • gezinsproblemen (76%); • opvoedingsproblemen (75%); • zorgwekkend verzuim (72%); • onhandelbaar gedrag in de klas en op school (71%). Andere problemen zoals gezondheidsproblemen, ADHD, autisme en depressief gedrag worden door de helft of minder genoemd.

Niet alle onderdelen van het ZAT verlopen vlekkeloos en scholen dragen daarom zelf verbeterpunten aan die met prioriteit uitgevoerd moeten worden. Hun topvier luidt: de inzet van preventieve programma’s in scholen door externe instellingen (door 44% genoemd), de aard (37%) en de omvang (34%) van de hulpprogramma’s ingezet vanuit ZAT en de snelheid van handelen (30%).

Ten opzichte van 2004 rapporteren ZAT’s vaker dat zij leerlingen bespreken met zorgwekkend verzuim, gezondheidsproblemen (in 2007: 51%) en vermoedens van mishandeling thuis (23%).

Positief oordeel over functioneren van ZAT’s De belangrijkste functie van het ZAT blijft de advisering van docenten en ander onderwijspersoneel naar aanleiding van casussen die deze mensen aandragen (71%). Daarnaast vervult het ZAT in hoge mate de functie van interdisciplinaire probleemanalyse van ingebrachte casussen (57%) en begeleide verwijzing en toeleiding van leerlingen naar externe instellingen (50%). Bijna de helft van de ZAT’s speelt ook in hoge mate een rol bij de probleemverkenning door middel van gesprekken, screening en aanvullende diagnostiek (47%). Het oordeel van scholen over het functioneren van het ZAT blijft evenals in voorgaande jaren over het geheel genomen positief. De volgende aspecten worden h et vaakst positief beoordeeld: • expertise van deelnemers (87%); • samenwerking tussen deelnemers (84%); • voorzitterschap (77%); • zorgvuldigheid uitwisseling leerlinggegevens (77%); • duidelijke verslaglegging ZAT-afspraken (75%); • structuur en planmatig verloop van overleg (74%); • nakomen van afspraken (73%); • aantal deelnemers in relatie tot effectiviteit (70%). De samenwerkingsverbanden voortgezet onderwijs hebben vooral waardering voor de onderlinge samen-

6

De samenwerkingsverbanden hebben een eigen topvijf verbeterpunten voor de ZAT’s op hun scholen: de snelheid waarmee het ZAT handelt, inbedding in de structuur van de leerlingenzorg op school en de inzet van preventieve programma’s op scholen van externe instellingen (alle drie 34%), en de helderheid van procedures en afspraken en de omvang van hulpprogramma’s die vanuit het ZAT worden ingezet (elk 31%).

Beoogde deelname kerninstellingen aan ZAT gegroeid … Naast medewerkers van de school rekenen we vijf externe instellingen tot de kern van het ZAT. Deze instellingen zijn de jeugdgezondheidszorg, de Leerplicht, het maatschappelijk werk, bureau jeugdzorg en de politie. Figuur 5 Samenstelling ZAT’s naar kerninstellingen, 2004 en 2007 jeugdgezondheidszorg

Leerplicht

maatschappelijk werk

bureau jeugdzorg

politie

0

20

40 2004

60

80

%

100

2007

Naast deze vijf partijen nemen ook andere instellingen, zoals de jeugd-ggz, de schoolbegeleidingsdienst, MEE, RMC en het REC, merendeels op incidentele basis, deel aan het casusoverleg van het ZAT.


De jeugdarts en de leerplichtambtenaar nemen aan 95% van de ZAT’s deel. De deelname van de leerplichtambtenaar en het maatschappelijk werk (79%) is ten opzichte van 2006 gegroeid. De deelnamepercentages van bureau jeugdzorg en politie zijn stabiel en bedragen respectievelijk 71% en 63%. Bij de andere deelnemers groeit sinds 2004 de deelname van de jeugd-ggz gestaag (van 23% naar 31%). Een ruime meerderheid van vier van de vijf kerninstellingen neemt altijd deel aan het ZAT. Bij bijna een derde van de ZAT’s zit ook de politie bij het casusoverleg aan tafel. De frequentie waarmee sommige kernpartners aan de casusbesprekingen deelnemen, is in 2007 gestegen. De jeugdgezondheidszorg, de leerplichtambtenaar en de maatschappelijk werker nemen frequenter deel aan de casusbesprekingen (tabel 6). Tabel 6

ZAT’s naar altijd deelnemende kerninstellingen, 2004-2007 (in procenten) 2007

2006

2005

2004

jeugdarts/schoolverpleegkundige

85

78

70

70

Leerplicht

84

75

69

62


71

65

64

60

bureau jeugdzorg

59

57

52

51

politie

30

26

21

18

… maar formalisering inzet kerninstellingen staat stil Een ruime meerderheid van de kerninstellingen (70% tot 80%) maakt met het ZAT afspraken over hun inzet. Dit zijn zowel mondelinge als schriftelijke afspraken. De formalisering van de deelname aan het ZAT komt het best tot uitdrukking in het percentage schriftelijk gemaakte afspraken. In de formalisering van de samenwerking wordt sinds 2004 geen vooruitgang geboekt. Tabel 7

ZAT’s naar schriftelijke afspraken over deel name van kerninstellingen, 2004-2007 (in procenten) 2007*

2006

2005

2004


53

56

59

57

jeugdarts / schoolverpleegkundige

49

50

50

52

bureau jeugdzorg

48

49

48

49

Leerplicht

45

45

44

43

politie

42

28

26

23

(*) geen significant verschil t.o.v. 2004

7

Het maatschappelijk werk maakt van de vijf kerninstellingen in 2007 nog het vaakst schriftelijke afspraken over hun inzet (53%), gevolgd door de jeugdgezondheidszorg en bureau jeugdzorg.

Gepercipieerde resultaten ZAT voortgezet onderwijs positief Scholen blijven in het algemeen positief over de resultaten die de ZAT’s boeke n, hoewel zij ook knelpunten waarnemen. Een meerderheid van de scholen rapporteert voor de ZAT’s op drie gebieden net als in 2006 in (zeer) hoge mate resultaten bij: • het sneller mobiliseren van passende begeleiding of hulp (63%); • meer doeltreffende aanpak van problemen (58%); • betere afstemming van de onderwijszorg en hulp van externe instellingen (52%). Tussen 40% en 50% van de scholen vindt dat er ook in (zeer) hoge mate resultaten worden geboekt bij: de tijdige verwijzing van leerlingen naar externe instellingen (49%), een betere probleemtaxatie en diagnostiek (44%), en de verbetering van het welbevinden van leerlingen met problemen (43%). Acht van iedere tien scholen (82%) zijn tevreden tot zeer tevreden over de mate waarin andere deelnemers van het ZAT hun doelen volgens afspraak ook waarmaken. Vier procent is ontevreden. In 2006 was 73% tevreden en dertien procent ontevreden. Zeventig procent van de scholen, vijf procent minder dan in 2006, ervaart capaciteitsproblemen bij het bereiken van de doelstellingen van het ZAT. De knelpunten doen zich vooral voor bij bureau jeugdzorg (volgens 34% van alle scholen met een ZAT) en de school zelf (26%). Een meerderheid van de samenwerkingsverbanden voortgezet onderwijs is van oordeel dat de schoolgebonden ZAT’s in (zeer) hoge mate resultaten boeken bij een doeltreffende aanpak van problemen (66%), het sneller mobiliseren van passende begeleiding of hulp (62%), betere onderlinge afstemming van onderwijszorg en hulp van externe instellingen (59%) en een betere probleemtaxatie en diagnostiek (58%). In vergelijking met 2006 rapporteren samenwerkingsverbanden vooruitgang in resultaten bij de doeltreffende aanpak van problemen, de onderlinge afstemming tussen


onderwijszorg en externe hulp en bij de vermindering van zorgwekkend verzuim door ZAT’s. Minimaal 65% van de gemeenten met voortgezet onderwijs vindt net als in 2006 dat de schoolgebonden ZAT’s hulp en begeleiding voor leerlingen en/of gezinnen met problemen eerder, sneller, tijdig en doeltreffend in gang zetten. Daarnaast worden problemen beter getaxeerd en gediagnosticeerd. Tot slot zijn gemeenten nog steeds ingenomen met de afstemming met en bijdrage van het ZAT aan de (lokale) zorgstructuur.

Bestuurlijke afspraken over ZAT Tweederde van de samenwerkingsverbanden voortgezet onderwijs (69%) heeft met de aangesloten schoolbesturen afspraken vastgelegd in een beleidsdocument, of is daarmee bezig, over de vertegenwoordiging van functionarissen van scholen en externe instellingen in de ZAT’s. Dit percentage is niet veranderd sinds 2006. Meer dan de helft van de Nederlandse gemeenten (56%) met scholen voor voortgezet onderwijs hebben schriftelijk vastgelegde, bestuurlijke afspraken gemaakt met de provincie of grootstedelijke jeugdzorgregio over de inzet van bureau jeugdzorg in ZAT’s van scholen voor voortgezet onderwijs. In 2006 had 65% dit gedaan. Vier van iedere tien gemeenten met een schoolvestiging voor voortgezet onderwijs (36%) voeren periodiek overleg met schoolbesturen over de inzet van lokaal gefinancierde instellingen in de ZAT’s. Bij 20% is dit overleg in voorbereiding; 34% meldt hierover geen overleg te hebben. Tweederde van de gemeenten 63% meldt een regierol te vervullen bij de ZAT’s op scholen. In dit aandeel is het laatste jaar nauwelijks verandering opgetreden. Deze rol heeft vooral betrekking op de omvang van de inzet van de lokaal gefinancierde instellingen en de functies van het ZAT. Een derde van de gemeenten (37%) rapporteert schriftelijk vastgelegde afspraken met het voortgezet o nderwijs te hebben over de inzet van lokaal gefinancierde instellingen of programma’s in de ZAT’s. Een ruime meerderheid van de gemeenten (87%) maakt

8

schriftelijke werkafspraken over de inzet van lokale instellingen in het ZAT van scholen voor voortgezet onderwijs. Naar instellingen uitgesplitst zien we dat 73% de inzet van het maatschappelijk werk en 71% de inzet van de leerplichtambtenaar in het ZAT heeft vastgelegd. De inzet van de jeugdarts is door 62% van de gemeenten geregeld, de samenwerking met bureau jeugdzorg door 54%. De politie heeft in 41% van de gemeenten hun deelname aan het ZAT vastgelegd. In vergelijking met 2006 meten we lagere percentages werkafspraken tussen gemeente en externe instellingen.

Informatie-uitwisseling bij overgangen in onderwijs over risicoleerlingen stagneert Meer dan de helft van de scholen (57%) meldt dat zij bij de aansluiting met het basisonderwijs informatie over leerlingen met gedragsen opvoedingsproblemen uitwisselt én daarover met aanleverende basisscholen afspraken heeft. Ten opzichte van vorig jaar is op dit terrein geen vooruitgang geboekt. Tabel 8

Vastgelegde afspraken over risico- en zorgleerlingen naar kritisch moment in school loopbaan 2004-2007 (in procenten) bij aansluiting op bij overgang naar basisonderwijs

ROC/AOC

07

06

04

07

06

04

vastgelegde afspraken

57

56

48

33

34

30

geen vastgelegde afspraken

36

36

44

54

53

62

7

8

8

13

13

8

onbekend

Bij de overgang naar het ROC (en AOC) heeft nog steeds een minderheid (33%) van de scholen afspraken met de ROC’s over uitwisseling van zorginformatie gemaakt.

Ambulante begeleiding door REC verdubbeld Het REC-cluster 4 ondersteunt scholen met expertise, bijvoorbeeld door het verlenen van (preventief) ambulante begeleiding van leerlingen met ernstige gedragsproblemen en/of psychiatrische stoornissen. De REC’s weten scholen steeds beter te vinden. Negen van iedere tien scholen (86%) maken gebruik van de (preventief) ambulante begeleiding van gedragsmoeilijke leerlingen. In 2004 was in 40% van de scholen sprake van (preventief) ambulante begeleiding door het REC-cluster 4.


ZAT’ S IN HET MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS Aandacht voor psychosociale begeleiding toegenomen De psychosociale begeleiding van leerlingen (op het ROC aangeduid als deelnemers) is op 59% van de ROC’s een apart beleidsterrein. In 2004 gold dat nog voor 45% van de ROC’s. Bij de resterende helft is deze vorm van leerlingbegeleiding een onderdeel van het bredere zorgbeleid. Tweederde van de ROC’s (66%) heeft het beleid ten aanzien van de psychosociale begeleiding in een beleidsdocument vastgelegd. Bij 32% is dat niet gebeurd maar 23% meldt wel daarmee bezig te zijn. Er zijn verschillende schoolfunctionarissen binnen het ROC actief die, ieder vanuit zijn eigen perspectief, zich met leerlingbegeleiding bezighouden. Niet altijd is duidelijk wat de taken en bevoegdheden van deze functionarissen zijn. Voor de loopbaanbegeleiders zijn de taken en de bevoegdheden het vaakst door de school schriftelijk vastgelegd (op 66% van de scholen waar deze functie bestaat). De helft van de ROC’s heeft dit (ook) gedaan voor hun studieloopbaanbegeleiders (54%), mentoren (53%) en coaches (44%).

Daarnaast heeft meer dan 80% van de scholen aanvullende programma’s voor het geval er bij leerlingen bij de start van hun loopbaan aan het ROC didactische hiaten of psychosociale problematiek wordt geconstateerd. Ook voor studietwijfelaars in het eerste jaar zijn er aanvullende programma’s. Zes van iedere tien ROC’s (59%) rapporteren dat zij andere, alternatieve onderwijs-zorgtrajecten aanbieden, merendeels met het oogmerk om voortijdige uitval te voorkomen. Tweederde van de ROC’s (66%) beschikt over schoolmaatschappelijk werk, waarvan 39% voor het hele ROC en 27% voor een deel van het ROC. Een derde heeft geen schoolmaatschappelijk werk. Reboundvoorzieningen in het mbo zijn nog geen wijd verspreid verschijnsel zoals dat in het voortgezet onderwijs het geval is. Toch rapporteert 41% van de ROC’s dat zij beschikken over een tijdelijke opvang voor gedragsmoeilijke leerlingen. Opvallend is dat de helft van de scholen (48%) behoefte aan een dergelijke voorziening zegt te hebben. Elf procent heeft geen reboundvoorziening en heeft er ook geen behoefte aan.

Externe samenwerking vooral met RMC, bureau jeugdzorg, ggz en maatschappelijk werk

Op 93% van de ROC’s (voor het gehele ROC of voor delen van het ROC) is er structureel overleg tussen eigen medewerkers over leer- en sociaal-emotionele problemen en gedragsproblemen van leerlingen. Bij zeven procent is dit niet het geval.

Scholen verzorgen niet alleen zelf psychosociale begeleiding aan hun leerlingen, vaak wordt daarbij (en dan dikwijls via het ZAT) de hulp of het advies van externe instellingen ingeroepen.

Breed aanbod zorgvoorzieningen

ROC’s werken het meest samen met de RMC (86%), bureau jeugdzorg (73%), (jeugd-)ggz-instellingen (70%) en het maatschappelijk werk (57%). Minder dan de helft van de scholen werkt samen met andere instellingen zoals de verslavingszorg (48%), jeugdgezondheidszorg (47%), schuldhulpverlening (27%) en de politie (16%). Opvallend weinig melding wordt gemaakt van de samenwerking met de Regionale Expertisecentra/speciaal onderwijs (9%) en instellingen voor jeugdzorg (12%).

ROC’s bieden verschillende programma’s aan voor de psychosociale begeleiding van leerlingen. Tweederde tot bijna alle scholen bieden de volgende programma’s aan: faalangsttraining (96%), hulp bij dyslexie (91%), socialevaardigheidstraining (82%), assertiviteitstraining (73%) en training voor versterking van zelfvertrouwen (66%). De helft van de ROC’s (50%) heeft een specifiek (voorbereidend) programma voor jongeren die niet zonder meer kunnen instromen op niveau 1 en niveau 2.

9


Figuur 9 ROC’s naar samenwerking met externe instellingen, 2007

Figuur 11 Aantal ROC’s met ZAT naar provincies/stadsregio’s, 2007 (uitgedrukt als aandeel van alle ROC’s in de regio, N=45)

RMC bureau jeugdzorg (jeugd-)ggz

2/2 3/3


1/1

verslavingszorg

3/3

jeugdgezondheidszorg

1/1

2/2

politie

1/2

2/4

6/7

1/2

MEE

5/7 2/2

jeugdhulpverlening

0/3

REC 0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

% 100

Aantal ZAT’s in ROC’s groeit De samenwerking tussen school en externe instellingen vindt doorgaans plaats in het ZAT van de opleidingen of locatie. In 2007 heeft 75% van de ROC’s in Nederland een of meer ZAT’s, 33% meer dan in 2003. Figuur 10 Dekkingsgraad ZAT’s in ROC’s, 2003-2007 100 % 90

80

70

60

50

40 2003

2/3

2/3

schuldhulpverlening

2004

2005

2006

2007

Er treden ruimtelijke verschillen op als we kijken naar de spreiding van ROC’s met een of meer ZAT’s. In het noorden van Nederland, Noord-Holland, Flevoland, Stadsgewest Haaglanden en Zeeland beschikken alle ROC’s over een ZAT. In Limburg beschikt geen van de drie ROC’s (nog) over een ZAT.

Elf van de 45 ROC’s geven aan geen ZAT te hebben. Zes hiervan melden met de oprichting van een ZAT bezig te zijn. Twee scholen melden dat er weinig animo of financiële capaciteit bij externe partijen bestaat om in het ZAT te participeren. Voor drie scholen volstaat de huidige interne leerlingenzorg, indien nodig aangevuld met externe expertise. ZAT’s in ROC’s zijn op verschillende manieren georganiseerd. Een deel is actief voor het hele ROC, terwijl een ander deel verbonden is aan één opleiding, een cluster van opleidingen of een locatie. Daardoor loopt de reikwijkte van een ZAT, dat is het potentieel aantal leerlingen voor wie het ZAT actief is, sterk uiteen, namelijk van minder dan honderd tot 24.000. Een doorsnee ZAT is beschikbaar voor 3900 leerlingen; de helft van de ZAT’s is er voor 2400 of minder leerlingen.

Basisfuncties ZAT’s in het MBO stabiel De 56 voorzitters of vertegenwoordigers van de ZAT’s geven aan dat het ZAT in hoge mate drie functies vervult: de interdisciplinaire probleemanalyse van casussen (75%), de advisering en consultatie van docenten en andere schoolfunctionarissen over de casussen (66%), en de verwijzing en toeleiding van leerlingen naar externe instellingen (57%). De laatste twee functies werden in 2006 als de belangrijkste taken van het ZAT beschouwd. In 2007 noemt circa 40% van de ZAT’s dat nadere verkenning van problemen van leerlingen door middel van

10


gesprekken, screening en aanvullende diagnostiek, en het opstellen van afgestemde begeleidings- of hulpverleningsplannen ook in hoge mate tot de werkzaamheden van het ZAT behoort.

Participatie in ZAT van externe instellingen neemt toe Naast de medewerkers van de school zelf rekenen we zes externe instellingen tot de kerninstellingen van het ZAT van een ROC. Deze instellingen zijn jeugdgezondheidszorg, Leerplicht, RMC, maatschappelijk werk, bureau jeugdzorg en politie. Onder de topvijf van deelnemende partijen bevinden zich vier kerninstellingen. Externe instellingen die aan minimaal 70% van de ZAT’s deelnemen zijn: de Leerplicht, maatschappelijk werk, (jeugd-)ggz, RMC en bureau jeugdzorg. Opvallend blijft het aanmerkelijk lagere deelnamepercentage van de jeugdgezondheidszorg (50%), zeker in vergelijking met het voortgezet onderwijs (95%). In vergelijking met 2004 meten we hogere deelnamepercentages voor het maatschappelijk werk, (jeugd-)ggz, politie, jeugdgezondheidszorg en verslavingszorg. Figuur 12 Samenstelling ZAT’s naar instellingen , 2007 Leerplicht (jeugd-)ggz maatschappelijk werk RMC bureau jeugdzorg politie verslavingszorg jeugdgezondheidszorg

deelname

altijd

afroep


77

71

5

Leerplicht

82

68

14

bureau jeugdzorg

71

64

7

RMC

77

64

13

(jeugd-)ggz

79

61

18

verslavingszorg

64

45

20

(jeugd-)gezondheidszorg

50

36

14

politie

66

30

36

De samenwerking in het ZAT tussen school en externe instellingen is nog niet zo geformaliseerd als we afgaan op het percentage schriftelijke afspraken over de inzet van de participanten. Tabel 14 Samenstelling ZAT’s naar formalisering deelnamevan instellingen, 2007 (in procenten) mondeling schriftelijk

n


30

51

43

(jeugd-)ggz

23

50

44

bureau jeugdzorg

23

48

40

Leerplicht

41

41

46

RMC

40

37

43

Het maatschappelijk werk en de (jeugd-)ggz hebben van alle participerende instellingen het vaakst afspraken over hun deelname in een document vastgelegd. Toch betreft dit maar de helft van deze instellingen. Bij de andere instellingen is dat (soms aanzienlijk) minder dan de helft.

Tijdige verwijzing van leerlingen en inbedding ZAT in deelnemerszorg ROC zijn werkpunten

jeugdhulpverlening REC-4 MEE schuldhulpverlening 0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

% 100

In 61% tot 71% van de ZAT’s nemen vijf instellingen altijd deel aan de casusbesprekingen. In aflopende volgorde zijn dit het maatschappelijk werk, Leerplicht, bureau jeugdzorg, RMC en instellingen voor (jeugd-)ggz. Een frequente deelname door de verslavingszorg, gezondheidszorg en politie gebeurt in een derde tot de helft van de ZAT’s. De politie is het vaakst op afroep beschikbaar.

11

Tabel 13 Samenstelling ZAT’s naar frequentie deelname van instellingen, 2007 (in procenten, n=56)

Minimaal driekwart van de ZAT’s beoordelen hun eigen functioneren als (zeer) goed op de volgende aspecten: • expertise van deelnemende partijen (93%); • samenwerking tussen partijen (86%); • voorzitterschap (79%); • nakomen van afspraken (77%). Daar staat tegenover dat enkele facetten verbetering behoeven. Het betreft vooral de tijdige verwijzing van leerlingen naar het ZAT (61%), de problemen die ZAT’s ondervinden bij de inbedding van het ZAT in de interne


zorgstructuur (59%) en adequate consultatiemogelijkheden die ZAT’s voor docenten kunnen bieden (52%). Evaluatie van de resultaten en werkprocessen verschaft inzicht in hoe het ZAT functioneert, wat wel werkt en wat niet werkt, en hoe een en ander eventueel beter zou kunnen. Dat besef krijgt bij 82% van de ZAT’s gestalte doordat zij hun resultaten evalueren. Een groep van gelijke omvang (83%) evalueert ook de werkprocessen van het ZAT. De helft van de ZAT’s (55%) evalueert hun resultaten én werkprocessen regelmatig en 11% doet beide incidenteel. Elf procent evalueert resultaten noch werkprocessen.

Resultaten op kwaliteit, snelheid en efficiëntie De werkwijze van het ZAT draagt volgens zes tot acht van iedere tien ZAT’s in het MBO in hoge mate bij aan: • een betere samenwerking tussen school en externe instellingen (82%); • de verdieping van en verbreding in de probleemstelling van de leerling (73%); • een efficiëntere aanpak van problemen (68%); • een snellere realisatie van begeleiding of hulp (63%). Op twee resultatengebieden blijven naar het oordeel van de ZAT-voorzitters de resultaten achter. Een minderheid is van oordeel dat er geen of nauwelijks resultaten worden geboekt bij de terugrapportage door externe partijen en bij de vermindering van problematisch gedrag van leerlingen (elk door 21% genoemd).

Gemeenten zetten vooral in op aanpak voortijdig schoolverlaten Het college van bestuur van 43% van de ROC’s overlegt periodiek met de gemeente(n) over de inzet van gemeentelijke middelen, zoals voor maatschappelijk werk en gezondheidszorg. In 2004 was dat 24%. Zes van iedere tien ROC’s (59%) hebben met gemeente(n) schriftelijke afspraken gemaakt over de inzet van functionarissen en/of de financiering van voorzieningen op de school ten behoeve van leerlingenzorg. Deze afspraken hebben evenals in voorgaande jaren vooral betrekking op de aanpak van schooluitval, al dan niet in combinatie met de RMC en de Leerplicht. Nog steeds worden er in beperkte mate afspraken gemaakt over de

12

inzet van externe zorginstellingen, zoals het schoolmaatschappelijk werk (door 21% genoemd) en de inzet van de jeugdgezondheidszorg (7%).

Kwaliteit doorgaande zorglijnen nog niet op peil Zorg voor leerlingen houdt niet op bij het verlaten van het voortgezet onderwijs en de instroom in het MBO. In 2007 rapporteert 71% van de ROC’s dat er met het voortgezet onderwijs afspraken bestaan over de aansluiting rond risico- en zorgleerlingen. Bij 29% van de ROC’s bestaan dergelijke afspraken niet, zij het dat 25% meldt daarmee bezig te zijn. Het merendeel van de afspraken van het ROC met het voortgezet onderwijs (61 %) is centraal geregeld. Bij 36% van de ROC’s zijn afspraken per vestiging geregeld. De (aanleverende) scholen v oor voortgezet onderwijs zelf hebben nog steeds een minder positief beeld over de mate waarin de aansluiting met het MBO is geregeld. Bij de overgang naar het MBO heeft net als in 2006 een minderheid (33%) van de scholen afspraken met de ontvangende ROC’s/AOC’s over uitwisseling van zorginformatie gemaakt (LCOJ-Monitor voortgezet onderwijs, 2007). De kwaliteit van de informatieoverdracht verdient volgens de ROC’s een mager zesje. Colofon drs. Paolo van der Steenhoven prof. drs. Dolf van Veen drs. Marij Bosdriesz Ben Brinkman Nederlands Jeugdinstituut, Onderwijs & Jeugdzorg / LCOJ Catharijnesingel 47

3511 GC Utrecht

Postbus 19152

3501 DD Utrecht

T: 030 230 6693

F: 030 231 9641

E: [email protected] W: www.zat.nl Het monitoronderzoek is in het najaar van 2007 en begin 2008 uitgevoerd door de afdeling Onderwijs & Jeugdzorg (LCOJ) van het Nederlands Jeugdinstituut onder alle WSNS-verbanden, bij 1254 vestigingen voorvoortgezet onderwijs (inclusief groene vmboscholen), 45 ROC-vestigingen, 56 v oorzitters van ZAT’s binnen de ROC’s, 466 Nederlandse gemeenten en Amsterdamse en Rotterdamse deelraden, 84 samenwerkingsverbanden voor voortgezet onderwijs en alle provincies en grootstedelijke jeugdzorgregio’s. Overname van gegevens met bronvermelding is toegestaan.

? ? ? Factsheet

???????????

LCOJ-Onderzoek

Resultaten programma Intensivering Kwaliteit Zorg- en adviesteams 2006-2008

Deze pagina NIET PRINTEN

Mei 2008, nummer 4

Monitor 2006: Leerlingenzorg en Zorg- en adviesteams in het voortgezet onderwijs

Zorg- en adviesteams (ZAT’s) vervullen een centrale rol in de zorgstructuur van het onderwijs en het jeugdbeleid. ZAT’s zijn interdisciplinaire teams waarin professionals uit het (speciaal) onderwijs, leerplicht, het maatschappelijk werk, de jeugdzorg, de gezondheidszorg en veiligheid structureel samenwerken om scholen, gezinnen en kinderen en jeugdigen met (vermoedens van) emotionele, gedrags-, ontwikkelings- en/of schoolleerproblemen te ondersteunen. Het Kabinet streeft naar een landelijke dekking van goed functionerende ZAT’s zodat preventie, vroegtijdige signalering en effectieve hulp gewaarborgd zijn en kinderen en jeugdigen de zorg krijgen die zij nodig hebben . De afgelopen jaren is aanzienlijke vooruitgang op dit terrein is geboekt. Dit factsheet bevat enkele belangrijke resultaten en conclusies van het programma Intensivering Kwaliteit Zorg- en adviesteams (IKZ-programma) dat is uitgevoerd op 21 locaties in het primair en voortgezet onderwijs en het m iddelbaar beroepsonderwijs.

IKZ-programma in kort bestek De afgelopen twee jaar is er op 21 locaties in het land gewerkt aan het vergroten en zichtbaar maken van de kwaliteit van ZAT’s in het programma Intensivering Kwaliteit Zorg- en adviesteams (IKZ-programma). Doelstelling van het tweejarige programma vormde: • het realiseren van efficiënt en effectief werkende ZAT’s binnen 21 locaties/regio’s (gelijkelijk verdeeld over het primair en voortgezet onderwijs en MBO); • het ontwikkelen van een kwaliteitskader ZAT met bijbehorende instrumenten en specifieke referentie -modellen voor ZAT’s in de diverse onderwijssectoren; • inzicht in de hulpvragen en ondersteuningsbehoeften van kinderen en jeugdigen en hun ouders en scholen; • een verkenning van de prestaties en het maatschap-pelijk belang van het ZAT; • inzicht in de randvoorwaarden voor goed werkende ZAT’s in verband met landelijke opschaling, inclusief het formuleren van een implementatie - en professio -naliseringsplan.

Om deze doelen te realiseren is gekozen voor een syste-matische en resultaatgerichte aanpak. In de startfase van het programma zijn de interne leerlingenzorg en de ZAT’s op vooraf geformuleerde kwaliteitsaspecten onder-zocht d.m.v. een checklist, documentenanalyse, locatie -bezoek, observatie/video-opname van een casusoverleg en nabespreking met het Zorg- en adviesteam. Op basis hiervan werd een kwaliteitsprofiel opgesteld. Vervolgens ontwikkelden de locaties in samenwerking met NJi-begeleiders een werkplan dat zich in het bijzonder richtte op verbetering van de kwaliteitsaspecten die in de meting als zwak of matig beoordeeld werden. Deze aspecten zijn vertaald in werkpunten, SMART-doelen en voorzien van een concrete aanpak. Voor de uitvoering van activiteiten zijn aan de locaties financiële middelen toebedeeld. Ook werd voorzien in procesbegeleiding, tussentijdse evaluaties en periodiek uitwisselingsoverleg per onderwijssector. Werkontwikkekelingsopdrachten die locaties deelden zijn gemeen-schappelijk aangepakt. Mede ten behoeve van de resultaatsbepaling is op alle locaties een registratiesysteem ingevoerd.

Beoogd kwaliteitskader ZAT en bijbehorend instrumentarium beschikbaar Het ontwikkelen en beschrijven van een kwaliteitskader voor de ZAT’s vormde een hoofdthema van het IKZprogramma. Hierbij zijn de resultaten van het ZAT-project van de Operatie JONG benut en de bevindingen uit 14

LCOJ-Factsheet 2008: Resultaten programma Intensivering Kwaliteit Zorg- en adviesteams

onderzoek en jarenlange praktijkervaring van het LCOJ en praktijklocaties betrokken, evenals recente inzichten uit buitenlands onderzoek. De beoogde maat-schappelijke prestaties van het ZAT zijn in het kwali-teitskader verwerkt. Het kwaliteitskader gaat in op doelen en prestaties, functies, werkprocessen en voorwaarden. Hieruit zijn de kwaliteitscriteria afgeleid. In nauwe samenwerking met de uitvoeringspraktijk zijn vervolgens specifieke referentiemodellen ontwikkeld voor zowel het PO, VO als MBO, die elk voorzien zijn van taakprofielen van de deelnemers van het ZAT en een checklist Kwaliteit van het ZAT. Deze producten zijn in diverse rondes uitgezet bij ervaringsdeskundigen, beproefd en waar nodig aangepast. Het uit-eindelijke resultaat biedt een richtinggevend kader voor voortgaande kwaliteitsverbetering van de ZAT’s in de onderscheiden onderwijssectoren en kan worden benut bij evaluatie/monitoring en professionaliseringsactivi-teiten. In onderstaand schema zijn de belangrijkste landelijke IKZ-producten samengevat. Het kwaliteitskader en het merendeel van de instrumenten is beschikbaar via de website www.zat.nl van het NJi Onderwijs & Jeugdzorg / LCOJ. Overzicht IKZ-producten • IKZ-product nr. 1 : Kwaliteitskader en -criteria voor het Zorg - en adviesteam in het onderwijs Ø IKZ-product nr.1a: Referentiemodel kwaliteit van het Zorg en adviesteam in het PO (incl. Taakprofielen voor ZATdeelnemers en Checklist kwaliteit van het ZAT in het PO) Ø IKZ-product nr.1b: Referentiemodel kwaliteit van het Zorg en adviesteam in het VO (incl. Taakprofielen voor ZATdeelnemers en Checklist kwaliteit van het ZAT in het VO) Ø IKZ-product nr.1c: Referentiemodel kwaliteit van het Zorg en adviesteam in het MBO (incl. Taakprofielen voor ZATdeelnemers en Checklist kwaliteit van het ZAT in het MBO) Ø IKZ-product nr.1d: Model convenant Zorg - en adviesteam in het onderwijs • IKZ-product nr. 2: Handreiking ZAT-registratie • IKZ-product nr. 3: Handreiking versnelling passende hulp en integraal indiceren • IKZ-product nr. 4: Handreiking voor vroegsignalering in het onderwijs • IKZ-product nr. 5: Handreiking doorgaande zorglijnen • IKZ-product nr. 6: Handreiking verwerking persoo ns gegevens in Zorg - en adviesteams • IKZ-product nr. 7: Handreiking samenwerken met ouders in zorgtrajecten.

Dit overzicht laat zien dat in aansluiting op het kwali-teitskader nog diverse andere instrumenten zijn ontwik-keld om de bestuurlijk betrokken partijen en de uitvoe-ringspraktijk verder te ondersteunen, zoals een samenwerkingsconvenant voor het Zorg- en adviesteam, een privacyprotocol en de ZAT-registratie. Dit laatste instru-ment is uitgetest in de praktijk en, in aangepaste vorm, tevens benut voor het begeleidende onderzoek. Het is de bedoeling dat de ZAT-registratiesystemen voor PO, VO en MBO beschikbaar komen als webbased applicaties. Ook zijn er in samenwerking met de proeflocaties van het IKZ-programma handreikingen gemaakt over belangrijke thema’s in de uitvoeringspraktijk, zoals de samenwerking met ouders in het zorgtraject, vroegsignalering in het onderwijs, doorgaande zorglijnen, en het optimaliseren van snelle, passende en afgestemde hulp.

15


Al deze materialen zullen, waar nodig in bewerkte vorm, worden benut in het landelijke kwaliteits- en implementatieprogramma ZAT’s in de periode 2008-2011. Nieuwe inzichten en goede voorbeelden zullen verwerkt worden in periodieke updates die beschikbaar zullen zijn via de website. Ook zal een selectie van de locale producten van de 21 IKZ-locaties daarop worden gepubliceerd. Tot zover een overzicht van de IKZ-producten. In het ver-volg van dit factsheet bespreken we kort de resultaten van het begeleidende onderzoek.

Betere interdisciplinaire samen-werking en meer focus op handelingsadvisering, interventies en coördinatie van zorg Op basis van de nulmeting en eindmeting op de IKZ-locaties kunnen diverse positieve uitkomsten worden vastgesteld in het kwaliteitsbeeld van de betrokken ZAT’s. Deze hebben betrekking op vooral: • de scores op criteria van het kwaliteitsmodel dat gebruikt werd tijdens de metingen (functies van het ZAT, beleid en organisatie, casusoverleg, bezetting / deelnemers, inbedding in de interne en externe zorgstructuur, en doelbereik en doelmatigheid); • de maatschappelijke relevantie (vroegtijdige en pas-sende hulp, snelle indicatiestelling jeugdzorg, zorg-afstemming en –coördinatie, actieve betrokkenheid ouders, continuering schoolloopbaan en reductie voortijdig schoolverlaten); • het niveau van de leerlinggerichte en hulpvoorzie -ningen van de school c.q. het samenwerkingsverband; • de kwaliteit van het casusoverleg (vraaggerichtheid, doeltreffendheid en effectiviteit, en doelmatigheid en efficiëntie), en • de administratie/registratie van het ZAT. Minder vooruitgang of een wisselend beeld op de IKZ-locaties kon worden vastgesteld op andere criteria en indicatoren zoals de overgang van zorgleerlingen (warme overdracht), vroegsignalering en het gebruik van diagnostische instrumenten, en de competenties en prestaties van ZAT-deelnemers. Deze bevindingen stroken met het beeld van LCOJ-moni-toren waaruit blijkt dat de overdracht van zorginformatie en de opvolging en vroegsignalering van zorgleerlingen enerzijds en de beschikbaarheid van voldoende en pas-sende programma’s en ondersteuning (vooral opvoe-dingsondersteuning, maatschappelijk werk, onderwijszorgarrangementen en GGz-programma’s) suboptimaal zijn. Overigens zij gezegd dat bij enkele locaties op deze punten aanzienlijke vooruitgang kon worden vastgesteld. De ervaringen met de aanpakken die op deze locaties zijn ingezet, zijn benut bij de handreikingen. De resultaten van het veranderingsonderzoek laten ver-der enkele saillante punten zien, namelijk: • de interdisciplinaire samenwerking is op een aantal locaties verbeterd; • het functioneren van het ZAT richt zich in sterkere mate op de vraagstelling van de aanmelder, de handelingsadvisering en de check op de gebruikswaarde van deze adviezen, en • de focus van het ZAT in IKZ-locaties blijft niet beperkt tot probleemtaxatie en consultatie, maar is in toene-mende mate gericht op interventieplanning, coördina-tie van zorg en het daadwerkelijk uitvoeren van het handelingsplan. Deze laatste bevinding sluit aan bij de ontwikkeling van de ZAT’s die de afgelopen jaren is ingezet: van verwijzing en consultatie naar interventieplanning en concrete acties. Tot zover enkele bevindingen uit dit deelonderzoek. An-dere bevindingen uit het veranderingsonderzoek die rele-vant zijn voor het realiseren van de beleidsdoelstelling van het Kabinet zullen worden betrokken bij de bespre-king van de agenda voor de toekomst. Voor een gedetail-leerde beschrijving van de opzet en resultaten van het veranderingsonderzoek op de IKZ-locaties verwijzen we naar de publicatie die binnenkort beschikbaar zal zijn.

16


We vervolgen met bevindingen uit de continue registratie die tijdens het IKZ-programma is uitgevoerd. Deze heeft betrekking op gegevens over de afwikkeling van aanmel-dingen bij het ZAT. Het gaat daarbij om gegevens van het aanmeldingsformulier, de SDQ, het casusoverleg, het activiteitenformulier en het resultatenformulier.

Aanmeldingsredenen en vraag-stelling aan het ZAT Om inzicht te krijgen in de hulpvragen en ondersteu-ningsbehoeften van kinderen en jeugdigen en hun ouders en scholen, een belangrijke doelstelling van het IKZ-programma, vermelden we hier allereerst de resultaten van de analyse van enkele gegevens van 632 jeugdigen die bij het ZAT zijn aangemeld. Vrijwel alle aanmeldingen in PO en VO worden gedaan met toestemming van de ouders/leerlingen; anonieme aanmeldingen komen in het PO nauwelijks voor (2%) en in het VO bij 6%. In het MBO worden bij 29% van de gevallen deelnemers besproken zonder dat zij of hun ouders daar toestemming voor hebben gegeven. In de meeste gevallen vormt een actueel probleem de reden om jeugdigen aan te melden; het MBO scoort hierop het hoogst (73%). Vooral in het PO en VO is ook vroegsignalering een reden om aan te melden (beide 37%). Crisisaanmeldingen komen het vaakst voor in het V O (18%).

Tabel 1 Aanmeldingsredenen naar onderwijssector (in procenten) PO

VO

MBO

Vroegsignalering

37

37

20

Een actueel probleem

54

60

73

Een crisissituatie

11

18

9

Andere reden

16

8

14

In alle onderwijssectoren zijn probleemtaxatie en advies/ consultatie (veruit) de meest gestelde vragen aan het ZAT (40% tot 75%) van de gevallen. Daarnaast is de activering van hulpverlening aan jeugdigen (PO 27%, VO 37% en MBO 39%) of hun gezinnen (PO 37%, VO en MBO 23%) een relatief veelvoorkomende vraagstelling. In het PO is toeleiding/verwijzing naar een andere school of andere vorm van onderwijs een veelvoorkomende vraag (41%, tegen 13% in het VO en 12% in het MBO), terwijl in het VO en MBO toeleiding/verwijzing naar time-out of reboundvoorzieningen frequent als vraagstelling aan het ZAT wordt genoemd (22% resp. 15%, tegen 2% in het PO). Afstemming van lopende hulp- en zorgverlening is vergeleken met de andere onderwijssectoren relatief vaak aan de orde in het VO (20%). Tabel 2 Vraagstelling aan het ZAT naar onderwijssector (in procenten) PO

VO

MBO

Probleemtaxatie

75

45

40

Advies/consultatie

55

54

51

Activering hulpverlening aan leerling

27

37

39

Activering hulpverlening aan gezin

37

23

23

Afstemming lopende zorgverlening

12

20

16

Toeleiding/verwijzing naar jeugdzorg

14

13

1

Toeleiding/verwijzing naar rebound

2

22

15

Toeleiding naar ander onderwijs(soort)

41

13

12

Andere vraagstelling

10

9

8

17


De aanmeldingen bij het ZAT hebben in het PO, VO en MBO betrekking op circa 1 tot 5,6% van de populatie van de school of samenwerkingsverband waarvoor het ZAT werkt; in het PO gaat het om 1,5%-3%, in het VO om 3,4%-5,6% en in het MBO om 1%-3%. De gevonden per-centages hangen sterk samen met de proportie leerlingen die in de voorliggende interne zorgstructuur/zorgteams worden besproken. De zorgteams in het primair onder-wijs en de interne zorgstructuur van het VO en MBO-op-leidingen waarop het ZAT aansluit richt zich op gemid-deld 10% (PO), 15% (VO) en 13% (MBO) van de popula-tie, met in het VO een uitschieter van 24% en in het MBO van 20%.

Achtergrondgegevens van jeug-digen: veel afwijkende schoolloopbanen en gezinsproblemen In de betrokken PO-locaties worden beduidend meer jongens dan meisjes aangemeld bij het ZAT (71%); in het VO en MBO is de proportie jongens respectievelijk 56% en 42%. In het PO is 19% van de leerlingen of (een van) hun ouders in het buitenland geboren. In het VO is dit percentage 45% en in het MBO 62%. Onderwijsgegevens Van de aanmeldingen in het PO heeft 2% betrekking op leerlingen uit het sbo; 3% heeft een rugzakje. Er is een lichte oververtegenwoordiging van leerlingen uit de eerste vijf leerjaren. In het VO is 80% afkomstig uit het vmbo, 7% uit het praktijkonderwijs, 6% havo/vwo en 4% uit de schakel-klas; 34% heeft een lwoo-beschikking en 6% een REC-indicatie. Er is een sterke oververtegenwoordiging van leerlingen uit de leerjaren twee en drie. In het MBO zijn de aanmeldingen afkomstig van een gro-te diversiteit aan opleidingsrichtingen; de aanmeldingen hebben overwegend betrekking op het eerste leerjaar (84%). Tabel 3 Schoolloopbaan van aangemelde leerlingen (in procenten) PO

VO

MBO

Niet afwijkend

34

32

17

Veel extra hulp

24

20

4

Doublures in primair onderwijs

32

12

*

Doublures in voortgezet onderwijs

---

12

*

Afgestroomd van hoger onderwijstype

---

10

---

4

6

9

Zij-instromers

1

11

2

Ander kenmerk

12

9

47

Schoolwisseling vanwege problemen

* In het MBO ontbreken in veel gevallen de gegevens over doublures zodat deze niet betrouwbaar kunnen worden vastgesteld.

Met betrekking tot de schoolloopbaan van aangemelde jeugdigen valt op dat deze in het PO en VO in één op de drie gevallen wordt aangemerkt als ‘niet afwijkend’. In het MBO is dit slechts het geval bij 17% van de deelne-mers. Bij 32% van de aangemelde leerlingen van het PO is sprake van doublures; bij 24% is sprake (geweest) van veel extra hulp. In het VO is relatief vaak sprake van veel extra hulp (20% van de aanmeldingen) en daarnaast van doublures in PO én VO, afstroom en zij-instroom (per-centages 10-12%). Schoolwisselingen vanwege problemen wordt in het MBO bij 9% gerapporteerd. In het MBO ont-breken veelal de gegevens over doublu-res; in 47% van de gevallen is sprake van een niet nader omschreven afwijkende schoolloopbaan. Gegevens over de gezinssituatie Het percentage aangemelde leerlingen dat nog bij beide biologische ouders woont, neemt af naarmate de leerling vordert in de schoolloopbaan ( PO 67%, VO 45% en MBO 36%). In het voortgezet onderwijs is het percentage leerlingen dat in een eenoudergezin woont v ergeleken met beide overige onderwijssectoren hoog (36%, tegen 23% in PO 18


en 29% in MBO); in het MBO woont één op de tien aangemelde leerlingen zelfstandig (de aanmeldingen hebben hier overwegend betrekking op het eerste leer-jaar). Ten tijde van de aanmelding van de leerling wordt in (tenminste) één op de drie of vier gezinnen hulp ver-leend aan het gezin. Opvallend is dat het percentage leerlingen van wie onbekend is of er hulp in het gezin wordt verleend in het voortgezet onderwijs en het vooral het MBO hoog is (resp. 15% en 37%). Tabel 4 gezinnen van aangemelde leerlingen die wel of geen hulp ontvangen ten tijde van de aanmelding (in procenten) PO

VO

MBO

Geen hulp

60

48

40

Wel hulp

37

37

24

3

15

37

Onbekend

De meest voorkomende problemen in de gezinnen van de aangemelde leerlingen bestaan uit relationele problemen en opvoedingsonmacht (22-36%). Daarnaast komen ech-ter alle onderscheiden problemen in geringere percenta-ges van de gezinnen van de aangemelde leerlingen voor. Verwaarlozing, vermoedens van mishandeling, en versla-ving worden gerapporteerd in 4 -8% van de gevallen; financiële problemen tussen de 5-11%. Politie/Justitie -contacten zijn relatief hoog in het VO (13%, tegen 4% in PO en 7% in MBO).

Tabel 5 Problemen in gezinnen van de aangemelde leerlingen (in procenten) PO

VO

MBO

Opvoedingsonmacht

30

36

22

Relationele problemen

23

30

32

Verslaving

4

6

8

Verwaarlozing

6

7

7

Vermoedens mishandeling

4

4

5

Financiële problemen

8

5

11

Werkloosheid

5

6

2

Arbeidsongeschiktheid

5

3

7

Politie/Justitie-contacten

4

13

7

11

12

11

Anders

Nadere inspectie van de gegevens leert dat onbekendheid met het feit of problemen in de gezinnen voorkomen in het voortgezet onderwijs en vooral het MBO relatief hoog is, namelijk 14% in het voortgezet onderwijs en 16% in het MBO. Per gezin is vastgesteld of er een of meer van de onder-scheiden problemen voorkomen. Het percentage gezin-nen waarin een of meer van de onderscheiden problemen voorkomen bedraagt in het primair onderwijs 56%, in het voortgezet onderwijs 74% en in het MBO 70%. Hieruit blijkt dat vooral in het voortgezet onderwijs en het MBO de problemen van de aangemelde leerlingen in zeer veel gevallen samengaan met problemen in hun gezinnen.

Meervoudige en vaak zeer ern-stige problemen bij aangemelde jeugdigen

19


In het aanmeldingsformulier wordt gevraagd naar een groot aantal specifieke problemen van leerlingen die zijn onderverdeeld in probleemgebieden. In het PO en MBO zijn enkele van deze gebieden niet opgenomen in het formulier. Uit het staafdiagram blijkt dat de problemen van aange-melde leerlingen zich in alle drie sectoren vooral richt op probleemgedrag. Bij de PO-aanmeldingen zijn er daar-naast veel leerproblemen, relationele problemen en psychosociale problemen. In het VO zijn ernaast gedrags-problemen veel relationele problemen, schoolverzuim, psychosociale problemen, leerproblemen en gezond-heidsproblemen. Bij de ZAT-aanmeldingen in het MBO rapporteert men naast gedragsproblemen en gezins-problemen ook veel schoolverzuim. Figuur 1 Leerlingen met v erschillende categorieën problemen naar onderwijssoort (in procenten) 90 % 80 70 60 50 40 30 20 10 0 en lem ob t. pr ur itie be gn ge co de en n e rijp ing blem ro en sp lem zin ge ob pr erk n tw ne leme b ro rp lee rzuim lve n e oo sch lem en rob lem ep b o ati n pr rel cte ids he onta nd c zo ust. ge j of n/ l. e al po cia oso g ych dra ps ge m lee ob pr PO

VO

MBO

Uit de bovenstaande staafdiagram kan worden afgeleid, dat veel leerlingen meervoudige problemen hebben. Om hiervan een indicatie te krijgen zijn per leerling de pro-blemen op de verschillende gebieden opgeteld. Bij de meeste leerlingen is sprake van drie of meer problemen; in het primair onderwijs bij 86%, in het voortgezet onderwijs bij 84% en in het MBO bij 81%. Over het algemeen is er bij de a angemelde leerlingen sprake van een complexe, meervoudige problematiek. Figuur 2 Aangemelde leerlingen met zeer ernstige problemen volgens de SDQ (klinische gebied) naar schoolsoort (in procenten) prosociaal gedrag leeftijdsgenoten hyperactiviteit gedragsproblemen emotionele problemen

totaalscore 0

10

20

30 PO

20

40 VO

50

%

60


De complexiteit van de problematiek van de aangemelde leerlingen in het PO en VO volgens het aanmeldingsformulier wordt door de resultaten van de SDQ (Teacher Report Form, TRF) bevestigd (figuur 2). Voor jeugdigen in de leeftijd van het MBO is geen SDQ beschikbaar. De problematiek van de aangemelde leerlingen blijkt over het geheel genomen in 41 % (VO) tot 50% (PO) van de gevallen zodanig ernstig te zijn, dat deze aanleiding zijn voor een indicatie voor professionele hulpverlening. In het primair onderwijs komen hyperactiviteit, proble-men in de omgang met leeftijdgenoten en gebrekkig pro-sociaal gedrag in vergelijking met het voortgezet onder-wijs vaker voor, terwijl in het voortgezet onderwijs emo-tionele problemen en gedragsproblemen vaker voorko-men dan in het primair onderwijs. In figuur 2 zijn uitsluitend percentages leerlingen met zeer ernstige problemen volgens de SDQ weergegeven, het zogenaamde klinische gebied. In de SDQ wordt per probleemgebied tevens een zogenaamd grensgebied tussen het klinische gebied en het niet afwijkende gebied onderscheiden, waartoe leerlingen gerekend kunnen worden met ernstige problemen. Indien deze leerlingen worden meegerekend dan wordt het percentage leerlingen met ernstige of zeer ernstige problemen (de totaalscore) in het primair onderwijs verhoogd van 50% naar 79% en in het voortgezet onderwijs van 41% naar 64%.

Bevindingen m.b.t. het casus-overleg van het ZAT Nagenoeg alle aangemelde leerlingen worden in het casusoverleg besproken. Het percentage niet in behande-ling genomen aanmeldingen bedraagt in het PO 1% en in het VO 2%. Eerste bespreking in het casusoverleg van het ZAT In de ZAT-registratie wordt voor de eerste bespreking o.a. vastgelegd welk besluit er is genomen, welke ZAT-leden acties gaan ondernemen en de aard daarvan, en wie daarbij de casusregie heeft. In het PO wordt door het ZAT in 82% van de gevallen tijdens de bespreking aan de aanmelder advies gegeven. In 46% van de gevallen krijgt de aanmelder in een later stadium (aanvullende) adviezen. In 52% van de gevallen wordt gewerkt aan toeleiding naar hulp en begeleide v erwijzing, meestal naar het bureau jeugdzorg (28%) en in mindere mate naar een opvangvoorziening van het WSNS-verband (7%), een lokale hulpvoorziening (6%) of een combinatie van mogelijkheden (11%). In 18% van de gevallen wordt besloten tot aanvullende diagnostiek en in 10% van de gevallen tot nader onderzoek door middel van huisbezoek of gesprekken met relevante personen. In 11% van de gevallen wordt besloten tot toeleiding naar het REC. In 10% van de gevallen wordt direct besloten dat leden van het ZAT zelf hulp of steun zullen gaan verlenen. Tabel 6 Aard ZAT-besluiten na het eerste casusoverleg (in procenten) PO

VO

MBO

Advisering tijdens overleg over aanpak

82

31

18

(Aanvullende) advisering later stadium

46

21

7

Vinger aan de pols-contacten

30

21

13

(Aanvullende) diagnostiek

18

*

9

Extra onderzoek (huisbezoek/gesprek)

10

*

69

Directe hulp aan leerling/gezin (ZAT)

10

18

34

Toeleiding of verwijzing naar hulp

52

53

27

Toeleiding/verwijzing naar REC of PCL

11

7

*

* Dit item is niet opgenomen in het registratieformulier.

21


In het VO wordt door het ZAT in 31% van de gevallen direct tijdens de bespreking aan de aanmelder advies gegeven over de casus. In 53% van de gevallen wordt gewerkt aan toeleiding naar hulp of een verwijzing, meestal naar een reboundvoorziening (25%) en in min-dere mate naar het bureau jeugdzorg (9%), een lokale hulpverleningsvoorziening (6%), een interne opvang-voorziening op school (6%) of een combinatie van moge-lijkheden (12%). In 18% van de gevallen wordt direct be-sloten dat leden van het ZAT zelf hulp zullen gaan verle-nen. In 5% van de gevallen wordt de leerling toegeleid/ verwezen naar het REC en in 2% naar de PCL. In het MBO wordt door het ZAT in de meeste gevallen (69%) besloten tot verder onderzoek door gesprekken met de leerling, de ouders of anderen. Daarnaast komt het besluit tot directe hulpverlening door de ZAT-func -tionaris(sen) aan leerling en gezin en toeleiding naar op-vang en hulpverlening relatief vaak voor (34% en 27%) . Bevindingen uit de activiteitenregistratie In het PO blijkt in vrijwel alle gevallen (98%) het ZAT-besluit te worden teruggekoppeld naar de ouders. In 72% van de gevallen gebeurt dit binnen twee weken nadat de bespreking heeft plaatsgevonden. Hetzelfde geldt voor de terugkoppeling van het besluit naar de aanmelder (100% en 85% binnen twee weken). In het VO wordt in het merendeel van de gevallen (92%) het ZAT-besluit teruggekoppeld naar de ouders. In 79% van de gevallen gebeurt dit binnen twee weken nadat de bespreking heeft plaatsgevonden. Het ZAT-besluit wordt in vrijwel alle gevallen teruggekoppeld naar de aanmel-der (97%); in 92% van de gevallen gebeurt dit binnen twee weken. Ook naar de leerling wordt het ZAT-besluit in het merendeel van de gevallen teruggekoppeld (92%). In 83% van de gevallen gebeurt dit binnen twee weken. In het MBO wordt in 41% het ZAT-besluit teruggekop-peld naar de ouders. In 31% van de gevallen gebeurt dit binnen twee weken nadat de bespreking heeft plaatsge-vonden. Het ZAT-besluit wordt in vrijwel alle gevallen teruggekoppeld naar de aanmelder (98%), in 87% van de gevallen gebeurt dit binnen twee weken. Ook naar de leerling wordt het ZATbesluit in het merendeel van de gevallen teruggekoppeld (87%). In 67% van de gevallen gebeurt dit binnen twee weken. In het PO zijn in de meeste gevallen geen andere netwer-ken bij de afhandeling van de casus betrokken (93%). In het voortgezet hebben in 35% van de gevallen andere net-werken wel bemoeienis met de aangemelde leerling en in het MBO in 25% van de gevallen. In het PO worden tijdens de meeste afhandelingen van casussen geen knelpunten ontmoet (88%). In het VO worden in 25% van de gevallen wel knelpunten ervaren en in het MBO in 27% van de gevallen. In het onderzoek is het tijdsbeslag per ZAT-cyclus voor en door ZAT-leden geregistreerd. De resultaten moeten opgevat worden als indicatief. Het ging daarbij om: acti-viteiten rond de ZAT-vergadering (o.a. voorbereidings-tijd, overleg/reistijd), casusgerichte activiteiten (gesprek-ken, screening, diagnostiek/indicatiestelling, consultatie, toeleiding), en niet-casusgerichte activiteiten (waaronder overdracht van deskundigheid, consultatie en advies). Tabel 7 Gemiddelde tijdsbesteding van ZAT-leden per ZATcyclus naar onderwijssector (in uren) PO

VO

MBO

Rond de ZAT-bijeenkomst

5,7

3,9

5,1

Casusgerichte activiteiten

15

11,8

13,3

9,8

7,3

6

30,4

23

24,4

Niet -casusgericht (advisering, deskundigheidsbevordering e.d.) Totaal

22


Ook kon worden vastgesteld dat de grootste discrepanties tussen gerapporteerde facilitering en de noodzakelijk geachte tijdsinvestering in het primair onderwijs ligt bij de voorzitters en vertegenwoordigers van de WSNS-verban-den, gevolgd door medewerkers van Bureau Jeugdzorg en in mindere mate het maatschappelijk werk. Ook in het voortgezet onderwijs rapporteren de voorzitters een groot verschil tussen officiële facilitering en nodig geach-te tijdsinvestering, dit geldt ook voor de leerplichtamb-tenaren. In het middelbaar beroepsonderwijs rappor-teren de medewerkers van Bureau Jeugdzorg een tekort aan gefaciliteerde uren.

Doelbereiking in primair en voortgezet onderwijs positiever dan in MBO ... Hieronder volgen de belangrijkste bevindingen over de mate waarin de doelen zijn gerealiseerd op casusniveau volgens het ZAT-lid dat de activiteiten heeft verricht en gecoördineerd voor achtereenvolgens het PO, VO en MBO. In zowel het PO als het VO zijn de ZAT-leden in 86% van de gevallen tevreden of zeer tevreden over de snelheid waarmee de casussen worden afgehandeld. In zowel het PO als het voortgezet onderwijs wordt de afsluiting van de casus in (vrijwel) alle gevallen teruggekoppeld aan de ouders van de leerling (beide 96%) en de aanmelder (in het PO 97% en in het VO 100%), in de meeste gevallen binnen twee weken na afsluiting (in het PO 71% en 73% en in het VO 87% en 95%). In het MBO zijn deze vragen niet in het resultatenformulier opgenomen. In het PO worden vier doelen in 85% of meer van de ge-vallen redelijk, in hoge mate of geheel bereikt: adequate probleemtaxatie en diagnostiek, adequate toeleiding naar opvangvoorzieningen in het onderwijs, adequate toelei-ding naar de jeugdzorg, en een adequate toeleiding naar een ander schooltype c.q. passende onderwijszorg. De doelen die niet of nauwelijks worden gerealiseerd zijn oplossing of reductie van de gedragsen emotionele problemen van de leerling (49%), adequate toeleiding naar leerlinggerichte hulpvoorzieningen in het onderwijs (31%), en toeleiding naar lokale hulp (28%).

Tabel 8 Mate van doelbereiking in het ZAT primair onderwijs op casusniveau (in procenten) +

+/-

-

Adequate probleemtaxatie/diagnostiek

96

1

3

Verbetering handelingsvaardigheid lk

50

35

15

Problemen leerling opgelost/reductie

22

29

49

Gezinsomstandigheden verbeterd

37

39

24

Betere afstemming hulp op onderwijs

61

24

15

Toeleiding naar hulp in het onderwijs

69

-

31

Toeleiding naar onderwijsopvang

100

-

-

Toeleiding naar lokale hulp

61

11

28

Indicatiestelling/ toeleiding jeugdzorg

85

2

13

Toeleiding naar passend onderwijstype

92

2

6

Ander doel

79

14

7

De vier doelen die in het voortgezet onderwijs in 80%van de gevallen of meer redelijk, in hoge mate of geheel worden bereikt zijn: adequate toeleiding naar de re-boundvoorziening, verbetering van de handelingsvaar-digheid van de

23


school, adequate probleemtaxatie en diag-nostiek, adequate toeleiding naar opvangvoorzieningen in het onderwijs, en betere afstemming van de bestaande hulpverlening op de onderwijszorg. Het oplossen of ver-minderen van de gedragsen emotio-nele problemen van de leerling (60%) ligt beduidend hoger dan in het primair onderwijs. De doelen die niet of nauwelijks worden gerealiseerd zijn vooral de adequate toeleiding naar een passend onderwijstype (40%), de toeleiding en indicatiestelling voor jeugdzorg (24%), en de verbetering van de gezinsomstandigheden(21%). Tabel 9 Mate van doelbereiking in het ZAT voortgezet onderwijs op casusniveau (in procenten) +

+/-

-


87

8

5


88

10

2


60

20

20


56

21

21


80

3

17

Adequate toeleiding naar rebound

95

-

5


72

4

24

Toeleiding naar passend onderwijstype

60

-

40

Ander doel

71

-

29

In het middelbaar beroepsonderwijs is de doelbereiding in het algemeen gesproken lager. Vier doelen die redelijk, in hoge mate of geheel worden bereikt komen boven de 50%: adequate toeleiding naar een passende opleiding, adequate probleemtaxatie en diagnostiek (56%), verbe-tering van de handelingsvaardigheid van het onderwijs (55%), en adequate toeleiding naar een leerwerktraject (52%). Het doelbereik van het oplossen of verminderen van de gedragsen emotionele problemen van de leerling ligt tussen het niveau van het voortgezet en primair onderwijs in. Onder de doelen die niet of nauwelijks worden gerealiseerd noemen we de verbetering van de gezinsomstandigheden(38%), een adequate toeleiding naar jeugdzorg (24%) en betere afstemming van de bestaande hulpverlening op de onderwijszorg (33%). Tabel 10 Mate van doelbereiking in het ZAT middelbaar beroepsonderwijs op casusniveau (in procenten) +

+/-

-


56

30

14


55

24

21


35

29

36


36

26

38


39

28

33

Toeleiding naar leerwerktraject

52

11

37


38

38

24

Toeleiding naar passende opleiding

61

-

39

Ander doel

75

4

21

We kunnen afsluitend stellen dat de doelbereiking in het voortgezet en primair onderwijs gunstiger blijkt te zijn dan in het MBO.

24


... overwegend goede beoordeling van de ZAT bemoeienis door de aanmelder van de leerlingen Waar hiervoor het doelbereik centraal stond volgens ZAT-leden die de activiteiten hebben uitgevoerd of gecoördineerd, gaat het nu om de beoordeling van het ZAT door de aanmelder van de leerling, meestentijds het onderwijs zelf. Over alle onderzochte aspecten gemiddeld zijn 86% van de aanmelders in het VO tevreden of zeer tevreden. In het PO en MBO is gemiddeld 79% van de aanmelders te-vreden of zeer tevreden. Een uitzondering op dit beeld vormt in het PO en MBO het verminderen van proble-men van leerlingen en hun gezinnen (geboekte resulta-ten). In het VO is 83% van de aanmelders over dit aspect tevreden of zeer tevreden. In het MBO is dit 58% (en 19 % ‘gaat wel’ en 3% geen mening) en in het PO 49% (en 10% ‘gaat wel’ en 30%! geen mening). Mogelijk heeft dit in het primair onderwijs onder meer te maken met de vastgestelde relatief ernstige problematiek van kinderen die aangemeld zijn bij het ZAT. De aanmeldende onder-wijsvertegenwoordigers vanuit het PO zijn wel in hoge mate tevreden of zeer tevreden (96%) over de mate waar-in het ZAT de gestelde vragen heeft beantwoord. In het MBO heeft de beoordeling mogelijk te maken met het ontbreken van voldoende passende ondersteuningspro-gramma’s die door de zorginstellingen kunnen worden ingezet. Het relatief minder positieve oordeel over de verminde-ring van problemen van leerlingen en hun gezinnen in het primair onderwijs en MBO komt overeen met het relatief minder positieve oordeel dat ZAT-leden geven op het resultatenformulier. Tabel 11 (Zeer) positieve beoordeling over het ZAT door de aanmelder (onderwijs) naar onderwijssector (in procenten) PO

VO

MBO

Geboekte resultaten/probleemreductie

49

83

58

Deskundigheid ZAT

98

92

85

Snelheid van werken

78

73

83

Aanspreekbaarheid/bereikbaarheid

91

88

92

Helderheid werkwijze

93

88

84

Terugkoppeling ZAT naar aanmelder

74

95

78

Betrokkenheid aanmelder bij de voortgang

73

89

75

Overige bevindingen waaronder die van nader onderzoek locaties voortgezet onderwijs naar onder-wijssituatie/uitstroomgegevens Om te beoordelen of er tijdens de IKZ-periode zich ver-anderingen hebben voorgedaan zijn er analyses gedaan naar significante verschillen tussen het schooljaar 2006/ 2007 en schooljaar 2007/2008. Significante verschillen kunnen wijzen op verbeteringen die tijdens het IKZ-pro-gramma zijn doorgevoerd m.b.t. het ZAT. We vermelden hier enkele opvallende bevin-dingen. Tabel 12 ‘Onbekend’-antwoorden over gezinsproblemen en schoolloopbaan bij MBO-aanmeldingen (in procenten) Hulpverlening in het gezin

25

06/07

07/08

51

19


Gezinsprobleem: verslaving

29

13

Gezinsprobleem: opvoedingsonmacht

29

14

Gezinsprobleem: mishandeling

29

14

Gezinsprobleem: financieel

29

13

Gezinsprobleem: arbeidsongeschiktheid

30

13

Gezinsprobleem: politie/Justitiecontacten

29

13

Niet afwijkende schoolloopbaan

42

8

Veel extra hulp

39

3

Doublures in PO

37

5

Doublures in VO

37

3

Schoolwisselingen door problemen in VO

32

0

Zij-instromer

34

0

In 2007/2008 zijn de aanmelders voor de ZA T’s in het PO en MBO beduidend vaker op de hoogte van het al dan niet bestaan van gezinsproblemen. Dit kan er op wijzen dat de aanmelders zich actief hebben ingespannen zich beter op de hoogte te stellen van het mogelijk voorkomen van deze problemen. De IKZ-locaties melden in dit ver-band het belang van het aanmeldingsformulier dat naar het voorkomen van deze problemen vraagt. In het schooljaar 2007/08 worden er in het PO vergele-ken met 2006/07 minder leerlingen aangemeld met de vraag om beoordeling van de toeleiding/verwijzing naar een andere school of ander type onderwijs (28% tegen-over 44%). In het VO worden er in 2007/08 meer leer-lingen aangemeld met de vraag om een probleemtaxatie en met de vraag om advies over de interne leerlingenzorg en begeleiding dan in 2006/07 (61% en 74% tegenover 40% en 48%). Tot slot vermelden we enkele resultaten van het onder-zoek dat op drie ZAT-locaties is gedaan in het voortgezet onderwijs. Allereerst zijn in maart 2008 gegevens over de follow-up situatie van de in de periode januari-juli 2007 aangemelde en afgesloten leerlingen in het ZAT verza-meld en vervolgens zijn de uitstroomgegevens van aan-gemelde ZAT-leerlingen vastgesteld. Tabel 13 Follow -up en uitstroomgegevens van leerlingen die in januari-juli 2007 zijn aangemeld en afgesloten van drie VO-scholen in het IKZ-programma (in absolute aantallen) VO-a

VO-b

VO-c

totaal

Aantal afgesloten leerlingen ZAT

25

45

43

113

• daarvan nog op school (03 -08)

12

22

33

67

- daarvan zelfde onderwijstype

8

16

33

57

13

23

10

46

- naar andere VO-school

3

2

1

6

- naar ROC/AOC

4

11

--

15

- naar REC cluster 4-school

5

9

4

18

- verhuizing/andere school

--

--

5

5

- anders (o.a. werk)

1

1

--

2

13

23

10

46

• daarvan niet meer op school

Beoogde doorstroom gerealiseerd

Geconcludeerd kan worden dat voor alle jongeren op de drie onderzochte VO-locaties de beoogde onderwijssitu-atie bij afronding van de ZAT-bemoeienis in januari-juli 2007 volgens plan is gerealiseerd (100%). Op één school worden 26


de nazorgactiviteiten systematisch uitgevoerd én geregistreerd. Van deze jeugdigen volgt in maart 2008 59% van de jongeren onderwijs op dezelfde VO-school en 10% op een andere VO-school, deels door verhuizing. Daarnaast volgt 13% MBO-onderwijs en 16% speciaal onderwijs. In totaal volgt in maart 2008 98% van de afgesloten leerlingen onderwijs. Daarnaast is nagegaan of de scholen een verzuimregistra-tie en incidentenregistratie bijhouden en vervolgens vastgesteld of leerlingen met zorgwekkend verzuim en leer-lingen die betrokken zijn bij incidenten (politie/Justitie) besproken zijn in het ZAT. De verzuimregistratie van betrokken VO-scholen en de reacties op ongeoorloofd verzuim laten verschillen zien. Of leerlingen die zeer frequent ongeoorloofd verzuimen in het ZAT worden besproken, hangt af van afwegingen in de voorliggende schoolinterne zorgstructuur. Twee van de drie locaties hanteren het begrip ‘zorgwekkend ver-zuim’. De gedragslijnen voor bespreking in het ZAT zijn niet expliciet gedefinieerd. Bij 35% van het totale aantal in 2006/07 aangemelde en afgesloten ZAT-leerlingen was sprake van zorgwekkend verzuim; op de drie scholen bij respectievelijk 44%, 49% en 16% van de betrokken leerlingen. De incidentenregistratie is nog weinig uniform en niet eenduidig geïmplementeerd. Hierdoor zijn conclusies voor wat betreft incidentie, prevalentie, afhandeling en samenhang met de bespreking in het ZAT niet verant-woord te trekken. Eén school (VO-a) vormt daarop een uitzondering: de schoolagent en zorgcoördinator nemen daar a lle gevallen door en besluiten over afhandeling en eventuele agendering in het ZAT. Op deze school gaat het om 15 incidenten in de eerste helft van 2007 (overwe-gend diefstallen en geweldsdelicten), waarvan 12 school-intern zijn afgehandeld en drie zijn geagendeerd in het ZAT. Op een andere school (VO-c) is bij 21 van de 43 aangemelde en afgesloten ZAT-leerlingen in de eerste helft van 2007 sprake van (zeer) ernstige incidenten. On-bekend is daar het totaal aantal (zeer) ernstige inciden-ten. Op basis van het verkennende onderzoek op de drie VO-scholen kan worden vastgesteld dat heldere gedragslijnen voor de onderzochte twee aspecten nog niet bestaan of niet (volledig) geïmplementeerd zijn. Deze gedragslijnen zijn inmiddels opgenomen in het kwaliteitsbeleid van de scholen c.q. ZAT’s.

Agenda voor de toekomst Het programma Intensivering Kwaliteit Zorg- en advies-teams heeft tezamen met het lopende NJi-ondersteuningsprogramma voor de Zorg- en adviesteams in het PO, VO en MBO belangrijke resultaten geboekt op de weg naar het realiseren van een landelijke dekking van goed functionerende ZAT’s in de genoemde onderwijs-sectoren waarbij de aansluiting tussen functionarissen van relevante externe (zorg)instellingen en de leerlingen-zorg van scholen en samenwerkingsverbanden in het onderwijs is versterkt en verankerd zodat vroegtijdige signalering en effectieve interventies voor leerlingen met gedragsen/of leerproblemen gewaarborgd zijn en de leerlingen de zorg krijgt die hij of zij nodig heeft. Het maatschappelijk belang van de ZAT’s in het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs is onomstreden. Niet alleen het onder-wijs maar ook gemeenten, provincies en de landelijke overheid ondersteunen actief de verdere ontwikkeling van ZAT’s en zijn zeer te spreken over de resultaten ervan. Uit LCOJ-monitoren blijkt dat de partijen die beleidsmatig en op uitvoeringsniveau betrokken zijn bij de ZAT’s in grote meerderheid van mening zijn dat de kinderen en jeugdigen (zeer) adequaat en doeltreffend geholpen worden. Genoemd worden o.a.: eerdere en snellere activering van lokale en gespecialiseerde hulp-verlening, betere met het onderwijs afgestemde zorgver-lening, betere ondersteuning van leerkrachten en men-toren, en een bijdrage aan het continueren van de school-loopbaan en het voorkomen van voortijdig schoolver-laten. Deze bevindingen uit de LCOJmonitoren worden overwegend gesteund door de resultaten van onderzoek dat werd uitgevoerd in het IKZprogramma in 21 demon-stratieregio’s. Het IKZ-programma heeft ook het beoog-de kwaliteitskader opgeleverd voor

27


effectief en efficiënt werkende ZAT’s, met referentiemodellen voor de ZAT’s in het PO, VO en MBO en een bijpassend instrumen-tarium. De Zorg- en adviesteams zijn de centrale plek voor casus-overleg en interventieplanning geworden van scholen en instellingen die betrokken zijn bij de zorg voor kinderen en jeugdigen en hun gezinnen. De resultaten van IKZ-programma en de ondersteunings-programma’s voor de ZAT’s in de diverse onderwijssec-toren laten zien dat op bestuurlijk niveau door provin-cies, gemeenten, schoolbesturen en uitvoerende instel-lingen hard wordt gewerkt om de zorg voor jongeren tot een sluitend geheel te laten worden, waarbinnen de pro-fessionals van de betrokken instellingen in goede samen-werking tot een tijdige inzet van passende onderwijszorg en hulpverlening aan jongeren en hun ouders/opvoeders komen. Het is nodig dat expertise en deskundigheid van het onderwijs en instellingen voor maatschappelijk werk, jeugdzorg, (geestelijke) gezondheidszorg, leerplicht en veiligheid tijdig, flexibel en goed afgestemd op elkaar kunnen worden ingezet. Het ZAT is daarvoor het plat-form waarin de afspraken worden gemaakt en de behoef-te aan zorgen hulpverlening wordt gekoppeld aan de juiste expertise en deskundigheid, waar afgestemde onderwijszorg en hulpverlening kan worden gerealiseerd, en waar de instellingen hun preventieve activiteiten afgestemd kunnen realiseren. De samenwerking binnen de ZAT’s is in kwantitatief en kwalitatief opzicht de laatste jaren sterk verbeterd. Het focus is in toenemende mate gericht op concrete acties en afgestemde diagnostiek en zorgverlening, waar eerder verwijzing en consultatie domineerden als functies. Het onderwijs is daarmee niet alleen de vindplaats van gedragsen ontwikkelingsproblemen en ondersteunings-behoeften maar vooral ook een werkplaats geworden van interdisciplinaire samenwerking om betere resultaten te boeken voor jeugdigen en hun ouders en scholen te ondersteunen. Gelet op de gepercipieerde toename van gedrags-, opvoe-dings- en ontwikkelingsproblemen in het onderwijs als ook, en daarmee samenhangend, de groeiende behoefte aan speciale onderwijszorg is het van groot belang de leerlingenzorg in het regulier onderwijs (en speciaal onderwijs!) te versterken. De ZAT’s maken het niet alleen mogelijk problemen tijdig te onderkennen en passende en samenhangende ondersteuning te bieden, ze vormen ook een belangrijke voorwaarde om uitval in het onder-wijs tegen te gaan en kinderen en jeugdigen in het regu-lier onderwijs beter te ondersteunen. Niet alleen ons eigen onderzoeks- en ontwikkelingswerk maar ook een wassende stroom buitenlandse onderzoekspublicaties (uit o.a. Schotland, Engeland en de Verenigde Staten) ondersteunen deze bewering. Samenwerken in de front-linie van onderwijs en opvoeding maakt het mogelijk pre-ventiever te werken, oplossingen en sociale hulpbronnen te importeren en gaat het exporteren van problemen te-gen. ZAT’s zijn in dat licht dan ook een belangrijk instru-ment voor het realiseren van Passend Onderwijs, de re-ductie van voortijdig schoolverlaten (zoals ook wordt be-toogd in de WRR-studie naar voortijdig schoolverlaten) en de doelen van het huidige jeugdbeleid. De zorgen adviesteams zijn van onderop, vanuit de uit-voeringspraktijk, tot ontwikkeling gekomen en kunnen rekenen op een groot draagvlak. Met steun van landelijke en lagere overheden is deze ontwikkeling in een stroomversnelling gekomen. Met het beschikbaar komen van het kwaliteitskader voor de ZAT’s met een bijpassend instrumentarium en de specifieke referentiemodellen voor de diverse onderwijssectoren kan een belangrijke vervolgstap gezet worden om de samenwerking van onderwijs en jeugdzorg verder te optimaliseren en de beoogde resultaten voor kinderen en jeugdigen te boe-ken. De bevindingen uit onderzoek en praktijkontwikkeling laten echter ook zien dat de komende periode inspan-ningen en randvoorwaarden nodig zijn om de geboekte resultaten vast te houden, te verankeren en verder te verbeteren, het kwaliteitskader te implementeren en de beoogde dekkingsgraad van de ZAT’s te realiseren. Dit vraagt ook bestuurlijke inspanningen, waarbij ook de samenhang met de veiligheidsketen en de in ontwikke -ling zijnde Centra voor Jeugd en Gezin om aandacht vragen. In de agenda voor de komende periode zijn in elk geval vier belangrijke thema’s aan te wijzen waaraan dient te worden gewerkt.

28


Thema’s voor de toekomstagenda • Dekkingsgraad van de zorg - en adviesteams naar 100 % met goede bezetting en interventiekracht, en aandach t voor de bestuurlijke verantwoordelijkheden en samenwerking tussen in het bijzonder gemeenten en schoolbesturen c.q. school bestuurlijke samenwerkingsverbanden. • Benutting van de referentiemodellen kwaliteit ZAT’s in het PO, VO en MBO en implementatie van het kwaliteitskader ZAT’s met bijbehorend instrumentarium. • Monitoring van de voortgang (dekkingsgraad, bezetting, benutting kwaliteitskader en instrumenten) en ondersteuningsbehoeften, en verdere verdieping van het inzicht in de maatschappelijke prestaties van het ZAT. • Samenwerking tussen de ZAT’s in de diverse onderwijssec -toren en samenhang met de in ontwikkeling zijnde Centra voor Jeugd en Gezin, Passend Onderwijs en met de veilig -heidsketen.

Deze thema’s vergen aandacht en inspanning op beleids-matig/bestuurlijk niveau en in de uitvoeringspraktijk, zodat een slagvaardige en sluitende zorgstructuur ont-staat voor effectieve en efficiënte onderwijszorg en hulp-verlening voor jeugdigen en ondersteuning van ouders en scholen. Deze ambities brengen randvoorwaarden met zich mee. Zo moeten de vastgestelde capaciteitsproble-men erkend en opgelost worden om 100% dekkingsgraad en een goede bezetting en interventiekracht te kunnen realiseren. Dit stelt ook eisen aan de bestuurlijke verantwoordelijkheidstoedeling en samenwerking. Voor de realisatie van de doelen van de ZAT’s en een dekkende zorgstructuur zijn schoolbesturen, lokaal bestuur en provinciaal bestuur van elkaar afhankelijk. Het verdient aanbeveling deze gezamenlijke verant-woordelijkheid te erkennen. De (aanpassing van de) wet op de jeugdzorg, het beleidskader jeugdzorg en de lokale educatieve agenda bieden beleidsinstrumenten om de benodigde voorwaarden te realiseren en bestuurlijke afspraken op dit terrein vast te leggen. Ook biedt de onderwijswetgeving mogelijkheden, evenals maatregelen in het kader van Passend Onderwijs en het beleid gericht op het tegengaan van voortijdig schoolverlaten. Colofon Prof. drs. Dolf van Veen Drs. Peter van den Bogaart Pauline Huizenga Drs. Rijk van der Krol Dr. Daan Wienke Nederlands Jeugdinstituut, Onderwijs & Jeugdzorg / LCOJ Catharijnesingel 47

3511 GC Utrecht

Postbus 19152

3501 DD Utrecht W: www.zat.nl

Het IKZ-programma is in de periode 2006 -2008 uitgevoerd door het NJi, afdeling Onderwijs & Jeugdzorg / LCOJ op 21 locaties voor primair en voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Een uitgebreide samenvatting en het onderzoeksrapport zijn verkrijgbaar bij NJi Onderwijs & Jeugdzorg / LCOJ, zie ook de website. Overname van gegevens is met bronvermelding toegestaan.

29


30

???Factsheet??????????? Mei 2008, nummer 5

Recommend Documents