Energie besparen met woonkwaliteit

Energie besparen met woonkwaliteit Eindrapportage

Februari 2013 Stichting VACpunt Wonen Herculesplein 207 3584 AA Utrecht

INHOUD Samenvatting ........................................................................................................................................ 7 Projectomschrijving .......................................................................................................................... 7 Probleemstelling ............................................................................................................................... 7 Methode ............................................................................................................................................. 8 Conclusies .......................................................................................................................................... 8 Kennis delen ...................................................................................................................................... 9

1. Inleiding ........................................................................................................................................... 11 1.1 Probleemstelling ....................................................................................................................... 11 1.2 Doel en beoogd resultaat ......................................................................................................... 12 1.3 Onze verwachtingen ................................................................................................................ 12 1.3.1 Invloed ................................................................................................................................ 12 1.3.2 Informatie ........................................................................................................................... 12 1.3.3 Informeren en bewustwording ........................................................................................ 13 1.3.4 Binnenklimaat .................................................................................................................... 13 1.3.5 Installaties voor warmte en warm water ....................................................................... 13 1.3.6 Ventilatie-installatie .......................................................................................................... 13 1.3.7 Zonnepanelen..................................................................................................................... 13 1.4 Aanpak op hoofdlijnen ............................................................................................................ 13 1.5 Samenwerkingspartners .......................................................................................................... 14 1.6 Afstemming met Meer met Minder ....................................................................................... 14

2. Methode ........................................................................................................................................... 15 2.1 Samenwerkingpartners............................................................................................................ 15 2.1.1 Platform Bewoners en Duurzaam Bouwen ................................................................... 15 2.1.2 Aanbodpartijen .................................................................................................................. 15 2.2 Opzet onderzoek ...................................................................................................................... 16 2.2.1 Samenstelling vragenlijsten ............................................................................................. 16 2.2.2 Tussentijds verbetertraject................................................................................................ 17 2.2.3 Toolkit WKO (WoonKwaliteitOnderzoek) Energiebesparing .................................... 17 2.2.4 Helpdesk ............................................................................................................................. 18 2.2.5 Werving deelnemers ......................................................................................................... 18 2.3 Status onderzoek ...................................................................................................................... 20

3

3. Resultaat onderzoeken................................................................................................................... 23 3.1 Uitgevoerde onderzoeken ....................................................................................................... 23 3.2 Respons ...................................................................................................................................... 23 3.3 Kwantitatieve en kwalitatieve resultaten.............................................................................. 24 3.4 Projectkenmerken ..................................................................................................................... 24 3.5 Onderzoeksgroep ..................................................................................................................... 26 3.6 Resultaten .................................................................................................................................. 27 3.6.1 Motivatie: waarom kiest bewoner voor deze woning? ................................................ 28 3.6.2 Invloed bewoner op keuze maatregelen ........................................................................ 28 3.6.3 Informatievoorziening aan bewoners............................................................................. 29 3.6.4 Bewustwording en besparing .......................................................................................... 32 3.6.5 Binnenklimaat .................................................................................................................... 33 3.6.6 Installaties voor warm water & verwarming ................................................................ 37 3.6.7 Installaties voor ventilatie ................................................................................................ 43 3.6.8 Zonnepanelen..................................................................................................................... 47 3.6.9 Visie bewoners op maatregelen ....................................................................................... 47

4. Conclusies ........................................................................................................................................ 49 4.1 Methode ..................................................................................................................................... 49 4.2 Invloed en informatievoorziening ......................................................................................... 49 4.2.1 Invloed ................................................................................................................................ 49 4.2.2 Informatievoorziening ...................................................................................................... 50 4.3 Binnenklimaat ........................................................................................................................... 51 4.3.1 Binnenklimaat: algemeen ................................................................................................. 52 4.3.2 Binnenklimaat: warmtebeleving en oververhitting ...................................................... 52 4.3.3 Binnenklimaat: vocht en tocht ......................................................................................... 53 4.4 Installaties voor warmte en warm water .............................................................................. 53 4.5 Ventilatie-installaties................................................................................................................ 54 4.6 Zonnepanelen............................................................................................................................ 55 4.7 Visie bewoners op maatregelen.............................................................................................. 55 4.8 Zijn de verwachtingen uitgekomen? ..................................................................................... 56 4.8.1 Invloed ................................................................................................................................ 56 4.8.2 Informatie ........................................................................................................................... 56 4.8.3 Informeren en bewustwording ........................................................................................ 56 4.8.4 Binnenklimaat .................................................................................................................... 57 4

4.8.5 Installaties voor warmte en warm water ....................................................................... 57 4.8.6 Ventilatie-installaties ......................................................................................................... 58 4.8.7 Zonnepanelen..................................................................................................................... 58

5. Aanbevelingen ................................................................................................................................ 59 5.1 Methode ..................................................................................................................................... 59 5.2 Invloed en informatievoorziening ......................................................................................... 59 5.2.1 Invloed ................................................................................................................................ 59 5.2.2 Informatievoorziening ...................................................................................................... 60 5.2.3 Informatie en bewustwording ......................................................................................... 61 5.2.4 Informatie over balansventilatie...................................................................................... 61 5.2.5 Informatie over (innovatieve) technieken ...................................................................... 61 5.3 Binnenklimaat ........................................................................................................................... 62 5.3.1 Binnenklimaat: algemeen en robuuste maatregelen..................................................... 62 5.3.2 Binnenklimaat: ventilatie .................................................................................................. 62 5.3.3 Binnenklimaat: warmtebeleving en oververhitting ...................................................... 63 5.3.4 Binnenklimaat: vocht en tocht ......................................................................................... 64 5.4 Installaties voor ventilatie ....................................................................................................... 64 5.5 Installaties voor verwarming en warm water ...................................................................... 65 5.6 Zonnepanelen............................................................................................................................ 66 5.7 Visie bewoners op maatregelen.............................................................................................. 66

6. Kennis delen & inbreng resultaten .............................................................................................. 69 6.1 Platform Bewoners en Duurzaam Bouwen .......................................................................... 69 6.2 Aanbodpartijen ......................................................................................................................... 69 6.2.1 Meer met Minder ............................................................................................................... 69 6.2.2 Aedes ................................................................................................................................... 70 6.2.3 Innovatiesnelweg naar duurzaam bouwen (provincie Noord-Holland) .................. 70 6.2.4 Stichting Bouw Research (SBR) ....................................................................................... 71 6.2.5 NEN ..................................................................................................................................... 71 6.2.6 UNETO-VNI....................................................................................................................... 72 6.2.7 VLA...................................................................................................................................... 72 6.2.8 NEPROM ............................................................................................................................ 73 6.2.9 Agentschap NL .................................................................................................................. 73 6.2.10 Producenten ..................................................................................................................... 73 5

7. Toekomst ........................................................................................................................................ 75 7.1 Uitvoering WoonKwaliteitOnderzoek Energiebesparing .................................................. 75 7.2 Knelpunten opzet onderzoek en werving............................................................................. 75 7.2.1 Crisis bouw ......................................................................................................................... 75 7.2.2 Onvoldoende urgentie bij betrokkenen.......................................................................... 76

Bijlagen bij het eindrapport ............................................................................................................... 77 Bijlage I: Factsheets uitgevoerde onderzoeken Adviescommissies Wonen ............................... 79 Bijlage 2: infobladen ‘Doe mee’ ...................................................................................................... 121 Bijlage 3: Promotietekst uit De Aedes Nieuwsflits ...................................................................... 126 Bijlage 4A: Infoblad ‘Echt energie besparen!’ ............................................................................... 127 Bijlage 4B: Brief aan alle VAC-secretariaten ter promotie van de flyer ‘Echt energie besparen!’........................................................................................................................................... 129 Bijlage 4C: Brief aan alle convenantpartners ter promotie van de flyer ‘Echt energie besparen!’........................................................................................................................................... 129 Bijlage 5: Aanvraagformulier WKO Energiebesparing ............................................................... 130 Bijlage 6: Stroomschema WKO Energiebesparing………………………………………………134 Bijlage 7: Inventarisatielijsten ......................................................................................................... 136 Bijlage 8: Vragenlijst WKO Energiebesparing voor bewoner .................................................... 156

6

Samenvatting Projectomschrijving Energiebesparing in de woningbouw is een hot item. Er zijn de afgelopen jaren meerdere initiatieven gestart om energiebesparing in de woningbouw te stimuleren. Deze initiatieven richtten zich de laatste jaren met name op opdrachtgevers en bouwers en zijn sterk topdown georiënteerd. De bewoner en gebruiker van de woning wordt nog niet als volwaardige gesprekspartner gezien. Dit heeft meerdere oorzaken. Eén ervan is dat de bewoner zich vaak nog niet bewust is van de mogelijkheden tot energiebesparing en dat professionals vaak ‘handelen’ zonder de gebruiker van de energiebesparende maatregelen in te schakelen en voor te lichten. Wat professionals zich te weinig realiseren (realiseerden) is dat een goede energiescore (EPC/label) niet direct leidt tot een energiezuinige, gebruiksvriendelijke en comfortabele woning. Met als gevolg dat maatregelen niet zijn afgestemd op de wensen van de bewoner. Bewoners gebruiken de maatregelen niet of verkeerd en daardoor verbruiken ze meer energie. Het doel van dit project is het optimaliseren van de relatie tussen energiebesparing, bewonersgedrag en gezondheid. Wanneer in de nieuwbouw zeer energiezuinige woningen worden gebouwd en in de bestaande woningvoorraad op grote schaal woningen worden geïsoleerd en worden voorzien van energiezuinige installaties, is het van het grootste belang om dat op een manier te doen die het woongenot en de gezondheid van de bewoners geen schade berokkenen. Belangrijk zijn daarnaast een optimaal rendement van energiebesparende maatregelen in de woningen en meer gebruikskwaliteit voor bewoners van toekomstige (en huidige) woningen met energiebesparende maatregelen. Daarnaast zijn er nog twee subdoelen: •

•

de lokale Adviescommissies Wonen overtuigen van het nut van hun rol in de grote energiebesparingsprongen die er in de woningbouw gemaakt moeten worden. Op deze manier worden lokale commissies ‘mondiger’, ‘kritischer’ en worden ze ‘geënthousiasmeerd’ om hun rol te pakken bij energiebesparingprojecten in zowel de bestaande bouw als in de nieuwbouw. concrete richtlijnen en aandachtspunten opstellen voor planners en bouwers en deze inbrengen bij relevante (branche)organisaties.

Probleemstelling Bij het toepassen van energiebesparende maatregelen wordt vaak weinig rekening gehouden met de (toekomstige) bewoners en het comfort van de woning. Bewoners hebben vaak geen keuzevrijheid in de maatregelen die worden toegepast. Er is weinig of geen voorlichting over correct gebruik en onderhoud van het systeem. Daarnaast laat de uitvoering vaak te wensen over, met als gevolg problemen met het binnenklimaat en in het uiterste geval zelfs gezondheidsproblemen. Kortom: bewoners krijgen niet voldoende comfort in hun eigen woning en de energiebesparende maatregelen worden niet optimaal gebruikt. Daarnaast hebben slechte ervaringen in het verleden ertoe geleid dat het grote publiek en de politiek negatief staan tegenover bepaalde energiebesparende maatregelen. Een recent voorbeeld is de balansventilatie met WTW. Het is onduidelijk voor consumenten of het echt iets oplevert en of de voordelen wel opwegen tegen de nadelen.

7

Methode Om inzicht te krijgen in maatregelen die bewoners waarderen en hen comfort opleveren en om helder te krijgen waar verbeterpunten liggen voor met name de markt, is onderzoek noodzakelijk. Onderdelen van dit onderzoek betreffen o.a.: binnenklimaat, informatievoorziening, installaties, wat vindt u belangrijke maatregelen en wat niet e.d. In de bijlage treft u een voorbeeld van een vragenlijst aan. Op lokaal niveau zijn projecten (zowel nieuw- als bestaande bouw) geselecteerd waar energiebesparende maatregelen zijn toegepast. De bewoners van de woningen zijn benaderd door lokale Adviescommissies Wonen om mee te werken aan de enquête. Door de gekozen aanpak, een combinatie van zowel mondelinge als schriftelijke enquêtes, is waardevolle informatie verzameld. De respondenten hebben veel ruimte gekregen om hun antwoorden toe te lichten; dit biedt veel specifieke informatie en het plaatst de kwantitatieve resultaten in de context. Voorts blijkt betrokkenheid van Adviescommissie Wonen bij dergelijke onderzoeken meerwaarde te hebben boven onderzoeken door een andere partij. De Adviescommissie Wonen wordt kennelijk gezien als objectief en onafhankelijk, een voor bewoners betrouwbare partij.Hieruit blijkt de meerwaarde van het VAC-werk. Tevens is van belang dat het onderzoek op de juiste manier wordt aangekondigd en dat bij het uitblijven van een reactie de huishoudens nogmaals worden benaderd.

Conclusies De conclusies zijn onderverdeeld in: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

invloed van bewoners op de keuze voor energiebesparende maatregelen informatie aan bewoners over de energiebesparende maatregelen binnenklimaat installaties voor verwarming en warm water installaties voor ventilatie zonnepanelen maatregelen die men mist

Voor invloed en informatie geldt dat beide van belang zijn. Maar voor een toename van de tevredenheid is meer nodig dan invloed bieden en informeren: bewoners waarderen het als ze invloed krijgen, maar belangrijker is dat systemen ook echt doen wat beloofd is. Ook informatie wordt gewaardeerd, maar alleen als deze op de doelgroep is afgestemd. 60% is tevreden tot zeer tevreden over het binnenklimaat. 10% van de bewoners is (zeer) ontevreden. Bewoners hebben vooral last van tocht, vocht en oververhitting. Klachten over het binnenklimaat zijn niet te relateren aan het type ventilatiesysteem. Bij nieuwbouw is een goede woningoriëntatie en –indeling van belang. Besteed aandacht aan goede schilisolatie (waaronder HR++ glas), een zuinige ketel, voldoende capaciteit van het verwarmingssysteem, een goed geplaatste, eenvoudig werkende thermostaat, per vertrek te regelen verwarming, tochtwerende en (mogelijkheden voor) zonwerende maatregelen, goed geplaatste ventilatieroosters en geluidsreductie van systemen. 15 tot 20% van de respondenten is ontevreden over de installaties voor verwarming en warm water. Collectieve systemen worden minder goed gewaardeerd en huurders ervaren meer klachten dan eigenaar-bewoners. Plaats waar mogelijk individuele systemen, zorg voor duidelijke verantwoordelijkheden bij beheer en onderhoud en wees duidelijk over financiële gevolgen van bijvoorbeeld (collectieve) warmtepompen. Zorg voor zo kort mogelijke en geïsoleerde leidingen, snelle opwarming en snelle beschikbaarheid van warm tapwater en mogelijkheden voor invloed op de warmteregeling.

8

Klachten over installaties voor ventilatie hebben vooral betrekking op comfort (tocht), en geluidsproductie van het systeem. Het meest ontevreden zijn bewoners over de ventilatie in de keuken, gevolgd door de ventilatie in de badkamer en het toilet. Er is geen verband met het type installatie. Zorg er bij balansventilatie voor dat de woning kierdicht is. Plaats installaties die zo min mogelijk geluid produceren, zorg voor een objectieve meting van het systeem met een VentilatiePrestatieKeuring en biedt doelgroepgerichte informatie over het systeem. Biedt een onderhoudscontract aan (vervanging filters, onderhoud kanalen) en neem tochtwerende maatregelen. Alle respondenten willen graag zonnepanelen hebben. 14% van degenen die al zonnepanelen hebben, klagen over onduidelijke informatie, ook over de verrekening met het energiebedrijf. De omvormer kan soms leiden tot geluidsoverlast; plaats deze daarom zo dicht mogelijk bij de panelen zelf en niet op plekken waar bewoners last hebben van het geluid. Of plaats stillere, trafoloze omvormers. Maatregelen die men mist zijn zonnepanelen, HR++ glas, tochtwerende maatregelen en isolatiemaatregelen. Daarnaast bracht 28% zelf voorzieningen aan. Sluit zoveel mogelijk aan bij de wensen en leefwereld van bewoners en betrek hen bij het energiebesparingsproces.

Kennis delen Om de resultaten uit dit onderzoek een plek te geven in de bouwwereld is het belangrijk dat de opgedane kennis gedeeld wordt en waar mogelijk onderdeel wordt van een landelijke en/of lokale aanpak. Het project biedt, naast inhoudelijke resultaten en een aanbeveling voor een onderzoeksmethodiek, ook aandachtspunten voor de wijze van kennisdeling. Het op meerdere momenten inbrengen van de resultaten van het onderzoek bij samenwerkings-partners (Platform Bewoners en Duurzaam Bouwen) en aanbodpartijen (Meer met Minder, Aedes, SBR, NEN, Uneto VNI, VLA, NEPROM, Agentschap NL en diverse producenten) leidt tot meer aandacht voor de wensen van de woonconsument in de bouwwereld. De bouwwereld isoleert de woning en voorziet deze van diverse installaties, maar de woonconsument moet er vervolgens in wonen. Door bij de kennisdeling aandacht te vragen voor de rol van de woonconsument bij het toepassen van energiebesparende maatregelen wordt zowel het lokale VAC-werk gepromoot als de belangen van de woonconsument behartigd. De bouwwereld kan gebruik maken van de kennis die aanwezig is op lokaal niveau (bij de vrijwilligers van een Adviescommissie Wonen) en op landelijk niveau (bij VACpunt Wonen).

9

10

1. Inleiding Energiezuinig wonen Nederland timmert aan de weg om energie te besparen, ook in de gebouwde omgeving. Woningcorporaties, gemeenten en de installatiebranche hebben samen met de landelijke overheid duidelijke afspraken gemaakt in het programma Meer met Minder (geactualiseerd in 2012) en het Lenteakkoord (geactualiseerd in 2012). In 2015 is alle nieuwbouw 50% energiezuiniger dan in 2007 en in 2020 moet zo goed als alle nieuwbouw energieneutraal zijn. In de bestaande bouw moeten er per jaar minimaal 300.000 bestaande huizen en gebouwen energiezuiniger gemaakt worden. In het huurconvenant is vastgelegd dat vanaf 2020 de gehele voorraad huurwoningen van corporaties een energielabel B of hoger heeft. Vanaf 2020 hebben de particuliere huurwoningen voor 80% een label C of hoger. Een uitdaging. Deze rapportage is een weergave van de uitgevoerde werkzaamheden en ervaringen in het kader van het project ‘Energie besparen met Woonkwaliteit’. De in dit project opgedane ervaringen zijn opgenomen in een flyer voor de professionele bouwkolom, voor particulieren en voor Adviescommissies Wonen die aan de slag willen gaan met energiebesparende maatregelen in de woningbouw en bovenstaande doelen op een gebruiksvriendelijke wijze willen behalen.

Wetenschap? Hierbij zij opgemerkt dat VACpunt Wonen met dit onderzoek geen wetenschappelijke pretenties heeft. De 21 onderzoeken zijn door 18 verschillende commissies uitgevoerd. De vragenlijsten waren lang niet altijd identiek en niet alle resultaten hebben betrekking op alle aspecten. Desondanks kunnen met deze overzichtsrapportage wel trends gesignaleerd worden en tips gegeven worden aan zowel opdrachtgevers als producenten en bewoners.

1.1 Probleemstelling Bij het toepassen van energiebesparende maatregelen wordt vaak weinig rekening gehouden met de (toekomstige) bewoners en het comfort van de woning. Bewoners hebben vaak geen keuzevrijheid in de maatregelen die worden toegepast. Er is weinig of geen voorlichting over correct gebruik en onderhoud van het systeem. Daarnaast laat de uitvoering vaak te wensen over, met als gevolg problemen met het binnenklimaat en in het uiterste geval zelfs gezondheidsproblemen. Kortom: bewoners krijgen niet voldoende comfort in hun eigen woning en de energiebesparende maatregelen worden niet optimaal gebruikt. Slechte ervaringen in het verleden hebben ertoe geleid dat het grote publiek en de politiek negatief staan tegenover bepaalde energiebesparende maatregelen. Een recent voorbeeld is de balansventilatie met WTW. Het is onduidelijk voor consumenten of het echt iets oplevert en of de voordelen wel opwegen tegen de nadelen. Om dit op te lossen zijn tal van initiatieven gestart (bijvoorbeeld Meer met Minder en het Lenteakkoord) om energiebesparing in de nieuwbouw en bestaande bouw te stimuleren. Dergelijke initiatieven zijn noodzakelijk, maar zijn nogal eenzijdig georiënteerd: over het algemeen zijn ze top-down gericht, waarbij er door de markt vóór de gebruiker (koper of huurder) wordt gedacht en beslissingen worden genomen. Energieconcepten worden te vaak opgesteld om snel en op een ‘goedkope’ wijze een goede EPC-score of labelsprong te maken.

11

Ten einde goed in te spelen op de beleving van de bewoners in de praktijk is regelmatig onderzoek naar bewonerswensen en de waardering van energiebesparende maatregelen cruciaal. In het verleden is hier vooral onderzoek gedaan vanuit een technische invalshoek. De onderzoeken van VACpunt Wonen verschillen van eerder uitgevoerde onderzoeken doordat ze vanuit het perspectief van de bewoner gedaan worden.

1.2 Doel en beoogd resultaat Het doel van het project ‘Energie besparen met woonkwaliteit’ is het optimaliseren van de relatie tussen energiebesparing, bewonersgedrag en gezondheid. Wanneer in de nieuwbouw zeer energiezuinige woningen worden gebouwd en in de bestaande woningvoorraad op grote schaal woningen worden geïsoleerd en worden voorzien van energiezuinige installaties, is het van het grootste belang om dat op een manier te doen die het woongenot en de gezondheid van de bewoners geen schade berokkent. Daarom is er gekozen voor onderzoek in zowel nieuwbouw als bestaande bouw. Belangrijk zijn daarnaast een optimaal rendement van energiebesparende maatregelen in de woningen en meer gebruikskwaliteit voor bewoners van toekomstige (en bestaande) woningen met energiebesparende maatregelen. Door meer kennis over de tevredenheid van bewoners met de maatregelen, over het daarmee samenhangende gedrag van bewoners en over het effect van maatregelen, kunnen door onder andere bouwende partijen bewustere keuzes worden gemaakt. Daarbij moet in ieder geval gelet worden op de volgende zaken: • • • •

aandacht voor het binnenklimaat en wooncomfort; voorkómen van verkeerd gebruik van energiebesparende maatregelen; aandacht voor de gebruikskwaliteit van innovaties; voorkómen van bouwfysische problemen zoals vochtproblemen (koudebruggen).

1.3 Onze verwachtingen Voorafgaand aan het onderzoek had VACpunt Wonen een aantal verwachtingen over de resultaten. Deze verwachtingen hadden betrekking op allerlei aspecten van het onderzoek. Hieronder geven wij een opsomming van deze verwachtingen. In hoofdstuk 5 Conclusies wordt op deze verwachtingen teruggekomen.

1.3.1 Invloed •

•

Bewoners die invloed hebben op de (keuze van) energiebesparende maatregelen waarderen deze energiebesparende maatregelen meer dan bewoners die geen invloed hebben. Bewoners van koopwoningen hebben meer invloed op de keuze van de toegepaste maatregelen dan bewoners van huurwoningen.

1.3.2 Informatie • •

Informatie verstrekken aan bewoners over de energiebesparende maatregelen leidt tot een hogere waardering. Kopers ontvangen meer informatie dan huurders.

12

1.3.3 Informeren en bewustwording • •

Meer informatie ontvangen heeft een positieve invloed op de bewustwording van energiebesparing bij de respondenten en de verwachting dat men energie bespaart. We verwachten een positief verband tussen het hebben van invloed op de maatregelen en het energiebewustzijn.

1.3.4 Binnenklimaat •

De waardering van het binnenklimaat zal met name te maken hebben met tocht, vocht en oververhitting. Hoe minder last van tocht, vocht en oververhitting bewoners hebben, hoe beter het binnenklimaat wordt beoordeeld.

1.3.5 Installaties voor warmte en warm water • • • •

De waardering voor innovatieve installaties zal wisselend zijn, met name door het gebruiks(on)gemak en de onbekendheid. Verschillende manieren om warmte te regelen worden verschillend gewaardeerd. Het informeren van bewoners over de installaties draagt bij aan een betere waardering voor de installaties. Bewoners waarderen individuele systemen beter dan collectieve systemen.

1.3.6 Ventilatie-installatie •

• •

Bewoners zijn minder tevreden over de balansventilatie dan over de mechanische ventilatie (mits er voldoende woningen met balansventilatie in het onderzoek meegenomen worden). Het verstrekken van informatie over het ventilatiesysteem leidt tot een grotere tevredenheid over dit systeem. Bewoners zijn ontevreden over de geluidsoverlast van het ventilatiesysteem, met name in de verblijfsruimten.

1.3.7 Zonnepanelen We verwachten dat van alle energiebesparende maatregelen de zonnepanelen het meest gewaardeerd worden.

1.4 Aanpak op hoofdlijnen Centraal in de aanpak staan de onderzoeken naar de tevredenheid van bewoners met energiebesparende maatregelen in hun woning. Deze onderzoeken geven inzicht in de factoren die het succes van de maatregelen bepalen. Uit de resultaten en conclusies komen concrete richtlijnen en aandachtspunten voor planners en bouwers naar voren; deze worden ingebracht bij relevante (branche)organisaties, commissies en platforms zoals SBR, NEN, UNETO-VNI, VLA en Ministerie BZK en bij relevante projecten. Daarnaast zou VACpunt Wonen vanaf de start van het project in 2009 betrokken zijn bij drie projecten van samenwerkingspartners: • • •

ontwikkeling en promotie gebruikershandleidingen (een project van UNETO-VNI); klankbordgroep van SBR: PassiefHuis; Innovatiesnelweg voor Duurzaamheid (een project van CO2-servicepunt Noord Holland).

13

1.5 Samenwerkingspartners VACpunt Wonen werkt samen met andere partijen (afhankelijk van hun belangstelling) om meer draagvlak te krijgen voor het project. VACpunt Wonen streefde ernaar met verschillende partners de vragenlijsten te ontwikkelen én uitkomsten te promoten. Het daadwerkelijk uitvoeren van de onderzoeken gebeurt door de achterban van VACpunt Wonen, de lokale Adviescommissies Wonen.

1.6 Afstemming met Meer met Minder VACpunt Wonen is één van de partners van Meer Met Minder. Het resultaat van dit project zijn concrete richtlijnen voor planners en bouwers voor de toepassing van energiebesparende maatregelen, waarbij de gebruiker en de door hem gewenste woonkwaliteit centraal staan.

14

2. Methode De aanpak van dit project is tweeledig. • Ten eerste is er met verschillende partners samengewerkt om de vragenlijsten te ontwikkelen, de onderzoeken te promoten en de uitkomsten te vertalen in concrete aanbevelingen en aandachtpunten voor bouwers, VAC’s en bewoners (zie paragraaf 2.1). • Ten tweede zijn er door een heel aantal Adviescommissies Wonen WoonKwaliteitOnderzoeken uitgevoerd. De onderzoeken geven inzicht in de waardering van de gebruikers als het gaat om de energiebesparende maatregelen die zijn toegepast in de woning. De opzet van dit deel van het onderzoek staat beschreven in paragraaf 2.2. Vervolgens wordt in een aparte paragraaf (2.3) ingegaan op de meerwaarde van dit onderzoek, uitgevoerd door de VAC-organisatie, ten opzichte van onderzoeken die door andere organisaties op dit terrein worden uitgevoerd.

2.1 Samenwerkingpartners VACpunt Wonen werkt met verschillende partners samen, waardoor de kans vergroot wordt op een breed gedragen aanpak en een brede verspreiding van de resultaten. De samenwerking kende meerdere vormen: het verbeteren van producten (de vragenlijsten) van VACpunt Wonen, het promoten van de onderzoeken en het inbrengen van de onderzoeksresultaten bij diverse gremia.

2.1.1 Platform Bewoners en Duurzaam Bouwen Het platform Bewoners en Duurzaam Bouwen bestaat uit: • De Nederlandse Woonbond • Vastgoedbelang • VvE Belang • Vereniging Eigen Huis • Milieucentraal De platformpartijen hebben meegedacht met de samenstelling van de vragenlijsten t.b.v. de onderzoeken, zodat het product door diverse consumentenpartijen wordt gedragen en gesteund.

2.1.2 Aanbodpartijen Er • • • • • • • •

is in het kader van dit project samengewerkt met: Meer met Minder Aedes Innovatiesnelweg naar duurzaam bouwen (provincie Noord-Holland) Stichting Bouw Research (SBR) NEN UNETO-VNI VLA NEPROM

• •

Agentschap NL Producenten

2.2 Opzet onderzoek Om het beoogde resultaat te bereiken verzamelen VACpunt Wonen en de Adviescommissies Wonen met behulp van vragenlijsten informatie over de tevredenheid van bewoners met hun woning in het algemeen en met de toegepaste energiebesparende maatregelen in het bijzonder. Meestal voert een Adviescommissies Wonen een onderzoek pas uit wanneer bewoners vier seizoenen lang de woning en de energiebesparende maatregelen hebben ervaren. Er zijn zowel nieuwbouwwoningen als bestaande woningen onderzocht. In principe maakt het niet uit waar energiebesparende maatregelen zijn toegepast. Ervaringen van bewoners van nieuwbouwwoningen zijn immers waardevol bij grootschalige renovaties. Daarnaast zijn nieuwe technieken (Energy Road System, laagtemperatuurverwarming, warmtepomp e.d.) onderzocht. Dit zijn nieuwe technieken die nog relatief weinig toegepast zijn en waarover dus nog weinig gebruikersevaluaties bekend zijn. Dit onderzoek kan een bijdrage leveren aan verbeteren van de technieken. Uit de resultaten van de onderzoeken worden conclusies getrokken die vertaald worden in concrete aanbevelingen en aandachtspunten voor bouwers en consumenten. VACpunt Wonen verzorgt voor de Adviescommissies Wonen de uitwisseling van de onderzoeksresultaten van onderzoeken die waar ook in het land zijn uitgevoerd. De uitkomsten van lokaal uitgevoerde onderzoeken zijn voor externen in te zien door middel van factsheets op de website van VACpunt Wonen. Daarnaast worden de uitkomsten ingebracht bij allerlei platforms, workshops en discussiebijeenkomsten.

2.2.1 Samenstelling vragenlijsten VACpunt Wonen heeft voor dit project nieuwe vragenlijsten ontwikkeld. Dit is met behulp van een klankbordgroep op afstand gedaan. VACpunt Wonen heeft de klankbordgroep ingesteld om draagvlak te creëren en de kwaliteit van de vragenlijsten te waarborgen. In de klankbordgroep zaten onder andere Adviescommissies Wonen en partijen uit het Platform Bewoners en Duurzaam Bouwen. De vragenlijsten zijn gebaseerd op bestaande onderzoeksinstrumenten van VACpunt Wonen. Het betreft het standaard WoonKwaliteitOnderzoek en het DUBO-onderzoek. Daarbij zijn de vragenlijsten aangevuld met nieuwe vragen. Er zijn drie soorten vragenlijsten: voor de woning, het woongebouw en de woonomgeving. Afhankelijk van de wensen van de opdrachtgever en de Adviescommissie Wonen kiezen zij gezamenlijk welke lijsten aan de bewoners worden voorgelegd. Voor de onderzoeken van de Adviescommissies Wonen maakt VACpunt Wonen de vragenlijsten op maat. Dit kost bij aanvang van het onderzoek meer tijd, maar op deze manier kunnen de onderzoeken leiden tot meer specifieke conclusies en aanbevelingen over bijvoorbeeld de installaties. Om aan de specifieke projectgegevens te komen heeft VACpunt Wonen inventarisatielijsten ontwikkeld. Het plan was dat de Adviescommissies Wonen deze lijsten ingevuld zouden retourneren aan VACpunt Wonen. Maar al snel bleek het efficiënter om de inventarisatie-lijsten door de opdrachtgever te laten invullen. Op basis van de door de opdrachtgever verstrekte informatie worden de definitieve vragenlijsten voor de bewoners opgesteld.

16

2.2.2 Tussentijds verbetertraject Na een tussenevaluatie bleek dat het gebruik van de vragenlijst ‘Woning’ tot de meest bruikbare aanbevelingen leidt. Ook opdrachtgevers bleken vooral belangstelling te hebben voor het onderdeel ‘Woning’. Daarnaast blijkt uit opmerkingen van enkele opdrachtgevers en Adviescommissies Wonen dat de wens aanwezig is om een vraag over het werkelijke energieverbruik op te nemen in de vragenlijst. Bij twee onderzoeken is deze vraag opgenomen (VAC Zuidhorn en VAC Haarlem). De maatregelen die zijn aangebracht in en om de woningen hebben vaak het primaire doel het verbruik te verlagen. Middels cijfers kunnen conclusies worden getrokken over het daadwerkelijke verbruik. Er kan dan een verband gelegd worden tussen het verbruik enerzijds en de gebruikskwaliteit anderzijds. Daarnaast is bij één onderzoek geëxperimenteerd met het opstellen van de vragenlijst: hierbij is in een groepsgesprek met zowel de opdrachtgever als de Adviescommissie Wonen de vragenlijst samengesteld. Als aan het begin van het proces meer tijd wordt geïnvesteerd in zowel het opstellen van de vragenlijst als aan het opbouwen van een vertrouwensrelatie, betaalt zich dit later in het proces uit.

2.2.3 Toolkit WKO (WoonKwaliteitOnderzoek) Energiebesparing Speciaal voor de Adviescommissies Wonen is een toolkit ´WKO Energiebesparing´ ontwikkeld. De commissies kunnen de toolkit raadplegen op het besloten deel van de site van VACpunt Wonen. Het hoofddoel van de toolkit is de Adviescommissies Wonen te informeren over de opzet van een WKO Energiebesparing en hen handvatten aan te reiken voor de aanpak ervan. De toolkit bestaat uit de volgende onderdelen: •

Het stappenplan (zie bijlage) Het stappenplan biedt inzicht in de fases en werkzaamheden van een WKO Energiebesparing. Tevens geeft dit de opdrachtgever en Adviescommissie Wonen inzicht in het proces.

•

Het aanvraagformulier Middels het aanvraagformulier meldt de Adviescommissie Wonen zich definitief aan voor een WKO Energiebesparing. Op basis van het aanvraagformulier stelt VACpunt Wonen een offerte en een tijdspad op.

•

Een voorbeeld van een WKO Energiebesparing De twee (geanonimiseerde) voorbeelden van een WKO Energiebesparing geven de Adviescommissies Wonen een leidraad voor het schrijven van de rapportage.

•

Het webdossier Het webdossier Energiebesparing biedt informatie over energie, energiebesparing en de laatste ontwikkelingen op dit gebied, over de weten regelgeving en de visie van VACpunt Wonen met betrekking tot het onderwerp.

•

Een format van een WKO Energiebesparing De format rapportage heeft onder andere tot doel dat alle onderzoeken qua opbouw overeenkomen. De Adviescommissies Wonen vullen aan de hand van de resultaten en de informatie afkomstig uit de inventarisatielijsten het format in. Dit vereenvoudigt hun werk aanzienlijk.

•

Een kostenoverzicht Het kostenoverzicht biedt een overzicht van de verwachte kosten van het onderzoek op basis van de aangeleverde projectgegevens. Daarnaast geeft het Adviescommissies Wonen inzicht in de te verwachten begeleiding van VACpunt Wonen.

17

•

Promotiemateriaal Om zowel potentiële opdrachtgevers als bewoners te overtuigen van het nut en de noodzaak van een WKO Energiebesparing heeft VACpunt Wonen twee informatiebladen ontwikkeld. Adviescommissies Wonen die een WKO Energiebesparing willen uitvoeren kunnen de informatiebladen gratis bestellen bij VACpunt Wonen. Er is een onderscheid in een informatieblad voor opdrachtgevers en voor bewoners. (Zie bijlage).

•

Flyer met tussentijdse resultaten VACpunt Wonen heeft op basis van de tussentijdse resultaten een flyer ontwikkeld getiteld ‘Echt energie besparen! Tips voor energiebesparende maatregelen’. De tips in de flyer zijn bedoeld voor professionals/opdrachtgevers en gaan over een juiste vorm van informatievoorziening, het luisteren naar de bewoners en de keus voor de juiste maatregelen. (Zie bijlage).

•

Brieven voor bewoners Voor het aankondigen van een onderzoek aan bewoners heeft VACpunt Wonen enkele voorbeeldbrieven ontwikkeld. Deze kunnen door de Adviescommissie Wonen en de opdrachtgever op maat worden gemaakt.

•

Voorbeeld van bewonersvragenlijsten Door middel van een voorbeeld vragenlijst geeft VACpunt Wonen de opzet van het onderzoek weer. Dit verschaft de betrokken partijen inzicht in de wijze van onderzoeken.

•

Inventarisatielijsten De inventarisatielijsten dienen meerdere doelen. Ten eerste dienen de lijsten voor het verkrijgen van een beeld van het project in zijn algemeenheid. Daarnaast zijn de lijsten noodzakelijk voor het opstellen van de bewonersvragenlijsten.

•

Een overzicht van verschillende installaties Adviescommissies Wonen kunnen bij het uitvoeren van een onderzoek in aanraking komen met voor hen nieuwe installaties. Daarom is een overzicht van verschillende installaties opgesteld, waarin de meest voorkomende en nieuwe installaties worden beschreven. Dit overzicht is medio 2012 geactualiseerd.

2.2.4 Helpdesk VACpunt Wonen heeft naast de toolkit een ´digitale en telefonische helpdesk´ ingericht voor de Adviescommissies Wonen. De helpdesk is ingericht om de Adviescommissies Wonen (op maat) te kunnen begeleiden en ondersteunen tijdens dit project. Hier kunnen zij vragen stellen over het onderzoek en energiebesparende maatregelen.

2.2.5 Werving deelnemers VACpunt Wonen heeft de werving van deelnemers tweeledig ingestoken. De werving vond zowel extern (organisaties buiten de VAC-organisatie) als intern (rechtstreeks contact met de Adviescommissies Wonen) plaats. Om deelnemers te werven voor het onderzoek zijn diverse kanalen gebruikt.

Werving externen Het werven van externen vond plaats op de volgende manier. • VACpunt Wonen heeft in september 2010 het informatieblad voor externen (zie bijlage) aan 900 corporaties, gemeenten en ontwikkelaars gestuurd. Naar aanleiding van het

18

•

• • • •

•

•

•

•

•

informatieblad konden deze partijen contact opnemen met zowel een Adviescommissie Wonen als met VACpunt Wonen. VACpunt Wonen heeft op allerlei beurzen, bijeenkomsten en vergaderingen het onderzoek onder de aandacht gebracht door middel van verspreiding van het informatieblad. Via de website www.meermetminder.nl kunnen externen contact opnemen met VACpunt Wonen. De NEPROM heeft het onderzoek tijdens een vergadering van de Werkgroep Energie & Duurzaamheid bij diverse ontwikkelaars onder de aandacht gebracht. Via een oproep en ‘artikel’ in het NVB-bulletin van juni 2010 heeft VACpunt Wonen het onderzoek onder de aandacht gebracht bij ontwikkelaars en bouwondernemers. Op LinkedIn hebben VACpunt Wonen en medewerkers van VACpunt Wonen (op eigen titel) diverse malen gepubliceerd over de onderzoeksresultaten. Op deze manier zijn deelnemers indirect geworven. Partijen die de resultaten interessant vinden, konden contact opnemen met VACpunt Wonen of op de website meer informatie over het onderzoek vinden. Via Twitter hebben VACpunt Wonen en medewerkers van VACpunt Wonen diverse malen bekendheid gegeven aan de onderzoeksresultaten. Op deze manier zijn deelnemers indirect geworven. Partijen die de resultaten interessant vinden, konden contact opnemen met VACpunt Wonen of op de website meer informatie over het onderzoek vinden. VACpunt Wonen heeft in juni 2012 het informatieblad ‘Echt energie besparen! Tips voor energiebesparende maatregelen’ (zie bijlage) naar alle 52 convenantpartners verzonden. Naar aanleiding van het informatieblad kunnen deze partijen contact opnemen met zowel een Adviescommissie Wonen als met VACpunt Wonen. De Adviseurs Gebruikskwaliteit en de Directeur van VACpunt Wonen hebben in 2012 het informatieblad ‘Echt energie besparen! Tips voor energiebesparende maatregelen’ bij hun contactmomenten met externen (zoals corporaties, gemeenten en ontwikkelaars) onder de aandacht gebracht. Naar aanleiding van het informatieblad kunnen deze partijen contact opnemen met zowel een Adviescommissie Wonen als met VACpunt Wonen. Op 21 april 2011 organiseerde Agentschap NL het symposium ‘Energiebesparing door gedragsverandering’. Dit symposium werd bezocht door 240 personen die werkzaam zijn bij onder andere corporaties, gemeenten en ontwikkelaars. Tijdens dit symposium was VACpunt Wonen één van de sprekers. VACpunt Wonen verzorgde twee presentaties waarbij 75 mensen aanwezig waren. De rol van de Adviescommissies Wonen en het onderzoek werden onder de aandacht gebracht. Alle deelnemers ontvingen het informatieblad voor externen. In januari 2012 organiseerde Agentschap NL vanuit de Energiesprong de bijeenkomst ‘Woning opgeleverd en nu leren van het wonen’. VACpunt Wonen was als deskundige ingeschakeld om de discussie rondom het thema ‘tevredenheid’ te leiden. Tijdens deze bijeenkomst heeft VACpunt Wonen het onderzoek onder de aandacht gebracht en gepromoot.

Werving Adviescommissies Wonen Het werven van Adviescommissies Wonen vond op diverse manieren plaats. • VACpunt Wonen benadert een Adviescommissie Wonen op basis van woningbouwprojecten die zijn ontwikkeld in de gemeente waar de commissie actief is. • VACpunt Wonen benadert een opdrachtgever van woningbouwprojecten om het onderzoek onder de aandacht te brengen. De opdrachtgever neemt vervolgens het initiatief om een Adviescommissie Wonen te benaderen.

19

•

•

• •

•

•

•

•

•

De Adviescommissie Wonen benadert een opdrachtgever om het onderzoek onder de aandacht te brengen. Vervolgens biedt de Adviescommissie Wonen aan dit onderzoek uit te voeren. De opdrachtgever neemt contact op met VACpunt Wonen naar aanleiding van het informatieblad voor externen. VACpunt Wonen brengt de opdrachtgever en de Adviescommissie Wonen met elkaar in contact. Tijdens de studiebijeenkomsten over energiebesparing die VACpunt Wonen organiseert, is het onderzoek bij de Adviescommissies Wonen onder de aandacht gebracht. In 2012 heeft VACpunt Wonen alle Adviescommissies Wonen het informatieblad ‘Echt energie besparen! Tips voor energiebesparende maatregelen’ toegestuurd. Adviescommissies Wonen die door het lezen van het informatieblad enthousiast werden om een onderzoek uit te voeren, konden contact opnemen met VACpunt Wonen. In 2012 heeft VACpunt Wonen vier keer de themabijeenkomst WoonKwaliteitOnderzoek gegeven. Tijdens deze bijeenkomst is het onderzoek onder de aandacht gebracht bij de deelnemende Adviescommissies. VACpunt Wonen heeft de resultaten van uitgevoerde onderzoeken (factsheets) op haar website gepubliceerd. De Adviescommissies Wonen kunnen door het bestuderen van deze factsheets enthousiast raken om ook een onderzoek uit te voeren. De diverse flyers (zie bijlage) heeft VACpunt Wonen gepubliceerd in de Koerier Online. Via deze digitale nieuwsbrief worden de Adviescommissies op de hoogte gehouden van wat er gaande is op het gebied van wonen en de rol die zij (kunnen) spelen. De diverse flyers heeft VACpunt Wonen gepubliceerd in de Nieuwsbrief VACpunt Wonen; hiermee zijn externen geïnformeerd en geënthousiasmeerd voor het onderzoek. De diverse flyers zijn ook door Vastgoed Belang gepubliceerd in hun elektronische nieuwsbrief over energiebesparing.

2.3 Status onderzoek Al langere tijd worden er onderzoeken uitgevoerd op het gebied van energiebesparing, gedrag en gebruik. Het onderzoek van VACpunt Wonen staat dus niet op zichzelf. Wat onderscheidt het onderzoek van VACpunt Wonen van andere onderzoeken? En draagt het onderzoek van VACpunt Wonen bij aan een groter geheel? Met andere woorden voorziet het in een behoefte? Heeft het bestaansrecht naast andere onderzoeken en kunnen de resultaten gezien worden als aanvulling op andere onderzoeksresultaten en aanbevelingen? Uit verschillende onderzoeken is reeds naar voren gekomen dat energiezuinige woningen lang niet zo energiezuinig zijn als vanuit energieprestatieberekeningen en labelmethodieken verwacht werd. Bewonersgedrag, niet-gebruiksvriendelijke installaties, gebrekkige informatievoorziening en ongewenste neveneffecten zijn hier onder andere de oorzaak van. Zo blijkt uit een evaluatiestudie van de EPC dat bij een verlaging van 1,0 naar 0,8 het bijbehorende energieverbruik slechts 8% lager was in plaats van de verwachte 20% (ECN, RIGO 2010). Uit een ander onderzoek (Guerra de Santin, O. Actual Consumption in dwellings, 2010) blijkt dat er twee factoren zijn die een rol spelen in de variatie van het energieverbruik: de thermische eigenschappen van het gebouw en de efficiëntie van de installatie. Hierbij speelt bewonersgedrag een grote rol aangezien een installatie gedrag uitlokt. In de conclusies van meerdere rapportages wordt de relatie tussen techniek en gedrag gelegd. Ook in eerdere rapporten van o.a. RIGO en het voormalige ministerie van VROM (‘Energiegedrag in de woning’, 2010), het onderzoek ‘Het reboundeffect’ (R. Adrians, 2010) en het conceptrapport ‘Gedrag en kwetsbare energiebesparende technieken in

20

gebouwen’ (Agentschap NL, 2012) worden verbanden gelegd tussen gedrag en energiebesparende maatregelen. VACpunt Wonen poogt met haar onderzoeksresultaten nog concreter te zijn en specifieke aanbevelingen te geven. Hierbij staan de waardering voor een installatie en informatievoorziening aan de echte eindgebruikers, de bewoners, centraal. Gedragsverandering treedt alleen op als de bewoners worden gehoord en als zij zich betrokken voelen. Bewoners moeten een toegepast energieconcept snappen, goed gebruiken en er achter staan. De conclusies uit het onderhavige onderzoek kunnen daar een belangrijke bijdrage aan leveren. VACpunt Wonen heeft op basis van haar onderzoeksresultaten niet de pretentie volledig te zijn. Tevens is VACpunt Wonen zich ervan bewust dat de betrouwbaarheid en reproduceerbaarheid van de conclusies staan of vallen met de betrouwbaarheid c.q. nauwkeurigheid van de scores. Deze scores komen voort uit een bundeling van 21 onderzoeken. In slechts enkele onderzoeken is bijvoorbeeld een warmtepomp onderzocht en zijn de ervaringen met vraaggestuurde ventilatie bevraagd. De conclusies hiervan zijn niet van een zodanige significantie dat er wetenschappelijke uitspraken gedaan kunnen worden. De conclusies geven echter wel een trend weer, die gezien kan worden als een verkenning die, ook na dit project, voortgezet dient te worden. De conclusies bieden geen hard onderbouwde antwoorden, maar schetsen wel de richting waarin de antwoorden gezocht moeten worden.

21

22

3. Resultaat onderzoeken 3.1 Uitgevoerde onderzoeken Onderstaand overzicht geeft weer welke WoonKwaliteitOnderzoeken Energiebesparing in het kader van dit project door Adviescommissies Wonen zijn uitgevoerd. VAC

Omvang

Respons

Type

Almere

103 woningen

21 woningen (20%)

Schriftelijk*

Apeldoorn

48 woningen

26 woningen (54%)

Mondeling

Baarn

24 woningen

17 woningen (71%)

Mondeling

Deventer

109 woningen

75 woningen (69%)

Schriftelijk

Deventer

80 woningen

54 woningen (68%)

Schriftelijk en mondeling

Grave

216 woningen

77 woningen (36%)

Schriftelijk

Haarlem

66 woningen

37 woningen (56%)


Harenkarspel

28 woningen

22 woningen (79%)

Mondeling

Heerhugowaard

61 woningen

20 woningen (33%)

Schriftelijk

Hoogeveen

17 woningen

17 woningen (100%)

Mondeling

Montfoort

17 woningen

15 woningen (88%)


Montfoort

11 woningen

9 woningen (82%)


Oisterwijk

144 woningen

34 woningen (24%)

Schriftelijk*

Utrechtse Heuvelrug

5 woningen

5 woningen (100%)

Mondeling

Venlo

64 woningen

17 woningen (27%)

Mondeling

Waddinxveen

88 woningen

19 woningen (22%)

Schriftelijk

Zeeuws-Vlaanderen

108 woningen

50 woningen (46%)

Schriftelijk

Zuidhorn

102 woningen

33 woningen (32%)

Mondeling

Zutphen-Warnsveld

36 woningen

29 woningen (81%)

Mondeling

Zwolle

62 woningen

33 woningen (53%)

Mondeling

Zwolle

40 woningen

25 woningen (63%)

Mondeling

TOTAAL

1429

635 (46%)

Tabel 1: Overzicht aantal uitgevoerde onderzoeken energiebesparing. De twee onderzoeken gemarkeerd met een *, zijn de enquêtes niet afgenomen door een Adviescommissie Wonen maar door een derde partij.

De resultaten per onderzoek kunt u terugvinden in bijlage 1. Per onderzoek is een factsheet samengesteld die de volgende informatie bevat: • wat voor een project betreft het (aantal woningen, huur/koop, plaats); • welke installaties zijn in de woning aanwezig; • zijn er bijzonderheden; • de respons van het onderzoek; • een samenvatting van de belangrijkste bevindingen. De factsheets van de onderzoeken zijn tevens te raadplegen op de website van VACpunt Wonen. Dit hoofdstuk geeft de resultaten weer van alle onderzoeken samen.

3.2 Respons De onderzoeksresultaten zijn afkomstig van 21 onderzoeken. De totale onderzoeksomvang bestaat uit 1429 woningen. De totale respons is 46% (635 ingevulde vragenlijsten). Bij de

23

twee onderzoeken gemarkeerd met een *, zijn de enquêtes niet afgenomen door een Adviescommissie Wonen maar door een derde partij. De respons varieert van 20 tot 100%. Er zijn dus grote verschillen in respons. Factoren die lijken te zorgen voor een hogere respons zijn: • herhaaldelijk aankondigen van het onderzoek en herinneringen versturen aan deelnemers; • mondeling enquêteren, met eventueel een schriftelijke aankondiging of telefonische benadering vooraf; • de uitvoering niet overlaten aan een derde partij alleen (bewonersvereniging of huurdersvereniging), maar altijd een Adviescommissie Wonen betrekken bij de uitvoering van het onderzoek en het enquêteren liefst door VAC-leden laten uitvoeren; • bewoners de keuze bieden tussen mondelinge of schriftelijke deelname; • de wijze van enquêteren afstemmen op de doelgroep die geënquêteerd wordt.

3.3 Kwantitatieve en kwalitatieve resultaten De vragenlijsten behorende bij het onderzoek bevatten zowel kwantitatieve als kwalitatieve informatie. De kwantitatieve informatie bestaat uit de scores per vraag. De kwalitatieve informatie bestaat uit de resultaten op de open vragen, door de respondenten gegeven toelichtingen en gemaakte opmerkingen. Met de kwalitatieve informatie kunnen de kwantitatieve resultaten in de context geplaatst worden en kunnen knelpunten en kansen geduid worden.

3.4 Projectkenmerken Er • • • • • • •

is een enorme diversiteit in onderzochte woningen. Er zijn verschillen in onder andere: eigendomsvorm; woningtype; bouwjaar (nieuwbouw en bestaande bouw); toegepaste installaties type thermostaat; type warmwatertoestel; snelheid warm water.

Daarnaast is er verschil in de manier waarop bewoners geïnformeerd zijn over de energiebesparende maatregelen in hun woning en de mate van invloed die bewoners hadden op de keuze van de energiebesparende maatregelen. Beide aspecten zouden van invloed kunnen zijn op de waardering voor de aangebrachte energiebesparende maatregelen. Er is onderscheid gemaakt naar eigendomsvorm en naar woningtype, omdat dit wellicht interessante informatie kan bieden voor bepaalde product-marktcombinaties. De • • • •

figuren 1.1 – 1.4 geven weer: eigendomsverhouding; aandeel nieuwbouw en bestaande bouw; woningtypen; bouwjaar van de woningen.

24

Eigendomsverhouding 10%

sociale huurwoning

20%

huurwoning vrije sector

68%

2%

koopwoning geen antwoord

figuur 1.1: % per eigendomsverhouding, N=635

Nieuwbouw - bestaande bouw 45%

55%

Nieuwbouw Bestaande bouw

figuur 1.2: verdeling nieuwbouw – bestaande bouw in %, N=635

Uit de figuren 1.1 – 1.2 blijkt dat de huursector oververtegenwoordigd is en dat er meer bestaande woningen (gerenoveerde woningen) zijn onderzocht dan nieuwbouwwoningen. Figuur 1.3 geeft aan dat rijwoningen (45%) en appartementen (36%; optelsom van galerijen portiekwoning) oververtegenwoordigd zijn. Waar mogelijk worden de resultaten, conclusies en aanbevelingen voor rijwoningen en appartementen gespecificeerd.

Type woning 2% 9%

8%

vrijstaande 2-1 kapwoning

20%

rijwoning 16%

galerijwoning 45%

portiekwoning bungalow

figuur 1.3 onderzochte woningtypen in %, N=635

25

Bouwjaar woningen 285

206

60 25

33

26 0

voor oorlogs

50 - '59

60 - '69

70 - '79

80 - '89

90 - '99

00 - '10

figuur 1.4 bouwjaar woningen, N=635

De onderzochte woningen zijn vooral gebouwd in de jaren ’60 en na het jaar 2000. Woningen die voor 1980 gebouwd zijn, zijn allemaal na 2000 gerenoveerd.

3.5 Onderzoeksgroep De onderzoeksgroep bestaat uit de respondenten van de 21 uitgevoerde onderzoeken. Deze groep is heel divers wat betreft leeftijd, samenlevingsvorm, gezinsgrootte en wel/geen thuiswonende kinderen. Zie de tabellen 1.5 t/m 1.8. De meeste respondenten zijn tussen de 60-69 jaar.

Leeftijd respondenten 144 85

94

94

85

43

< 30

43

30 - 39 40 - 49 50- 59 60 - 69 70 - 79

> 80

figuur 1.5 leeftijd respondenten, N=635, 47 missing values

Samenlevingsvorm 276 229 119

11 Alleenstaand Samenwonend

Anders

geen antwoord

figuur 1.6 samenlevingsvorm respondenten, N=635

26

Volwassenen per woning 315 251

één

twee

20

9

drie

vier

figuur 1.7 aantal volwassenen per woning, N=635, 40 missing values

Aantal thuiswonende kinderen 492

nul

50

66

één

twee

23

4

drie

vier

figuur 1.8 aantal thuiswonende kinderen, N=635

Het aandeel samenwonende en alleenstaande respondenten ligt niet ver uit elkaar. Daarnaast heeft een groot aantal respondenten deze vraag niet beantwoord. De meerderheid van het aantal huishoudens dat aan het onderzoek meedeed, bestaat uit twee volwassen en heeft geen thuiswonende kinderen (meer).

3.6 Resultaten Onderstaande resultaten hebben betrekking op een aantal onderdelen die in de vragenlijst, afgenomen door de Adviescommissies Wonen, aan bod komen. • Motivatie van de bewoner voor de woning: wat was de belangrijkste reden van de bewoner om voor deze woning te kiezen? Speelt energiebesparing daarbij een rol? (paragraaf 3.6.1); • Invloed van de bewoner: had de bewoner invloed op de keuze van energiebesparende maatregelen?(paragraaf 3.6.2); • Informatievoorziening: kregen bewoners informatie over de toegepaste maatregelen? (paragraaf 3.6.3); • Bewustwording en besparing: leidt een grotere bewustwording tot een hogere besparing? (paragraaf 3.6.4); • Binnenklimaat (paragraaf 3.6.5); • Installaties voor warm water & verwarming (paragraaf 3.6.6); • Installaties voor ventilatie (paragraaf 3.6.7); • Zonnepanelen (paragraaf 3.6.8); • Visie bewoners op maatregelen (paragraaf 3.6.9).

27

3.6.1 Motivatie: waarom kiest bewoner voor deze woning? De respondenten is de vraag voorgelegd wat voor hen de belangrijkste reden was om de woning te bewonen of voor het specifieke (nieuwbouw)project te kiezen.

figuur 1.9 Reden van de keuze voor de woning, N=635

Uit de antwoorden van de respondenten blijkt blijk dat de categorie ‘ik heb voor de woning gekozen vanwege energiebesparende maatregelen’ laag te scoren. Daarbij moet vermeld worden dat, wanneer deze categorie is gekozen, dit met name door bewoners is gedaan woonachtig in een woningbouwproject waarbij energiebesparing energiebesparing centraal stond.

3.6.2 Invloed bewoner op keuze maatregelen Respondenten kregen de volgende vraag voorgelegd: ‘Heeft eeft u invloed gehad op (de keuze van) energiebesparende maatregelen die zijn toegepast? En zo ja, op welke wijze?’ wijze? Hierop antwoordde 13% van de respondenten dat zij invloed hadden op de keuze van de energiebesparende maatregelen. Maar liefst 61% had geen invloed op de maatregelen. Er is in het algemeen gevraagd of men invloed heeft gehad op de keuze van de energiebesparende maatregelen; atregelen; er is niet gevraagd op wélke maatregelen (bijvoorbeeld het ventilatie- of verwarmingssysteem) men invloed had. Bewoners hadden wel de mogelijkheid een toelichting te geven, waardoor we iets meer informatie hebben over het type maatregelen waar men en invloed op had. De meeste invloed hadden respondenten op de maatregelen dubbelglas,, de cv-installatie cv en de isolatie. NB: in n drie onderzoeken is deze vraag achterwege gebleven; hierdoor wordt de hoge score op ‘onbekend’ deels verklaard.

Invloed op maatregelen

26%

13%

ja nee onbekend

61%

figuur 1.10 Invloed op maatregelen in %, N=635

28

Invloed en eigendomsvorm De eigendomsvorm maakt nauwelijks verschil bij de mate van invloed: 15% van de eigenaar-bewoners had invloed tegenover 18% van de (sociale) huurders. Invloed en woningtype Bewoners van galerijwoningen hadden met slechts 3% nauwelijks invloed op de keuze van energiebesparende maatregelen. Bij de overige woningtypen (vrijstaande woning, 2-1 kapwoning, rijwoning en portiekwoning) ligt dit percentage tussen de 17% en 20%.

Invloed en installaties De respondenten is niet gevraagd naar invloed op bepaalde typen installaties. Wat wel uit de cijfers afgeleid kan worden is dat er is geen verband is tussen invloed enerzijds en waardering voor de systemen anderzijds: mensen die wel konden kiezen hebben niet méér waardering voor een systeem dan mensen die niet konden kiezen. Dit geldt zowel voor het ventilatiesysteem (bedieningsgemak, capaciteit, comfort, geluid en onderhoud) als voor het toestel voor van warm water, ruimteverwarming en het warmteafgiftesysteem.

Opmerkingen & toelichtingen van bewoners over Invloed Uit de opmerkingen en toelichtingen van respondenten blijkt dat mensen het op prijs stellen om invloed te hebben. Een persoonlijke benadering heeft hierbij hun voorkeur. De meerderheid van de respondenten die invloed had en dit prettig vond, gaf aan dat dit liep via: • de bewonersvereniging (27 x); • bijeenkomsten met de woningbouwcorporatie (26 x); • informatieavonden en inspraakprocedures (26 x); • CPO bijeenkomsten/groepsprocessen (8 x); • invloed via de bouwadviseur, architect en/of projectontwikkelaar (8x); • het invullen van vragenlijsten (7x). De invloed was met name top-down gericht: bewoners werden keuzes voorgelegd. Uitzondering zijn projecten waarbij bewoners mede-eigenaar van het proces waren, zoals bij een CPO project in Zutpen-Warnsveld: hier zijn frequent groepssessies geweest waarbij diverse betrokken partijen aanwezig waren.

3.6.3 Informatievoorziening aan bewoners In vrijwel alle onderzoeken is de vraag gesteld: ‘Heeft u informatie ontvangen over de verschillende energiebesparende maatregelen? En zo ja, welke?’ In enkele onderzoeken is deze vraag opgesplitst in subvragen. Deze onderzoeken hadden betrekking op renovatieprojecten waarbij de opdrachtgever geïnteresseerd was in informatie voor, tijdens en na renovatie.

29

Informatie ontvangen over maatregelen

18%

ja

36%

nee onbekend

46%

figuur 1.11 Informatie ontvangen over energiebesparende maatregelen in %, N=635

36% van de respondenten heeft wél informatie ontvangen over de toegepaste energiebesparende maatregelen; een kleine 50% ontving hierover geen informatie. Waardering informatievoorziening Er is niet alleen onderzocht of de respondenten wel of geen informatie hebben ontvangen; er is ook gevraagd hoe de respondenten de ontvangen informatie waarderen. Onderstaande figuur geeft de waardering voor de ontvangen informatie weer. Deze figuur heeft betrekking op het aandeel respondenten dat wel informatie ontving (36% van de totale onderzoekspopulatie; zie figuur 1.11). Over het algemeen blijkt dat de respondenten tevreden zijn over de ontvangen informatie en de wijze waarop deze informatie is ontvangen. 13% is ontevreden over de ontvangen informatie.

Tevreden over informatievoorziening 9% 2% 11%

zeer ontevreden ontevreden

46%

neutraal

32%

tevreden zeer tevreden

figuur 1.12 waardering informatievoorziening, N=392

Informatie en eigendomsvorm Eigenaar-bewoners blijken meer informatie te ontvangen (69%) dan huurders (45%). Informatie en woningtype Bewoners van 2-1 kapwoningen en vrijstaande woningen ontvingen relatief de meeste informatie (respectievelijk 68% en 71%). Bewoners van appartementen (galerijen portiekwoningen) ontvingen het minst vaak informatie (respectievelijk 56% en 59%).

30

Informatie en installaties Bewoners van een woning met een ‘complex’ balansventilatiesysteem ontvingen vaker informatie dan bewoners van een woning met het meer algemeen bekende mechanische ventilatie systeem (natuurlijke aanvoer en mechanische afvoer).

Informatie ontvangen, balansventilatie

Informatie ontvangen, mechanische ventilatie

10%

15% ja 46%

44%

28%

nee

ja nee

57%

onbekend

onbekend

figuur 1.13 Informatie ontvangen over balansventilatie, N=250 figuur 1.14 Informatie ontvangen over mechanische ventilatie, N=232

Dit lijkt logisch: mechanische ventilatie is immers gangbaarder balansventilatie. Echter, maar liefst 44% ontving geen informatie over het balansventilatiesysteem. Respondenten die wel informatie ontvingen over het ventilatiesysteem zijn meer tevreden over het bedieningsgemak, comfort, capaciteit en onderhoud. Het informeren van bewoners heeft geen invloed op de tevredenheid over het geluid van het systeem. Wat betreft de systemen voor het opwekken van warmte voor verwarming en warm water: hierbij heeft informatievoorziening alleen geen invloed op een betere of slechtere waardering voor deze systemen. Met alleen informeren ben je er dus niet; er zijn meer factoren die een rol spelen.

Informatie en binnenklimaat Er is in dit onderzoek een positief verband gevonden tussen informatievoorziening enerzijds en de waardering van de respondenten voor het binnenklimaat anderzijds: • 522 respondenten hebben een waardering gegeven van het binnenklimaat van de woonkamer. 267 van hen ontving informatie. Hiervan zijn 198 respondenten zijn (zeer) tevreden ( 74%). • 518 respondenten hebben een waardering gegeven van het binnenklimaat van de slaapkamer. 267 van hen ontvingen informatie. Hiervan zijn 191 zijn (zeer) tevreden (72%). • 510 respondenten hebben een waardering gegeven van het binnenklimlaat van de keuken. 264 van hen ontvingen informatie. Hiervan zijn 202 zijn (zeer) tevreden ( 77%). Informeren lijkt dus te helpen. Hierbij moet de kanttekening gemaakt worden dat het binnenklimaat uit veel factoren bestaat (tocht, vocht, geluid, benauwdheid e.d.) die in de vragenlijst niet afzonderlijk zijn benoemd. Hierdoor kunnen respondenten de term binnenklimaat verschillend geduid hebben. Opmerkingen en toelichtingen van bewoners over Informatie Bewoners blijken met name informatie te ontvangen over de balansventilatie met WTWunit (40x), de cv-ketel (28x) en zonnepanelen (14x). Voor een groot aantal respondenten is de ontvangen informatie te summier (56x).

31

Opmerkingen over de handleiding (schriftelijke informatievoorziening): • de informatieoverdracht is onvoldoende: de handleidingen zijn te beperkt of te uitgebreid (bewoners missen een korte checklist) (28x); • voor een leek is de informatie niet te begrijpen (20x). Opmerkingen over persoonlijke uitleg (mondelinge informatievoorziening): • persoonlijke uitleg ontbreekt (30x); • de kennis bij experts/installateurs en energieleveranciers is ondermaats; voorgecalculeerde besparingen kloppen bijvoorbeeld niet (21x); • bewoners kregen de indruk dat de voorlichter weinig kennis van het systeem had (15x); • een ochtend voorlichting bracht onvoldoende kennis over (12x); • de uitvoerbaarheid van het uitgelegde was ondermaats (10x); • veel vragen die bewoners stelden zijn onbeantwoord gebleven (6x). Opmerkingen over inhoudelijke (installatiespecifieke) knelpunten: • het ontbreken van uitleg over het ventilatiesysteem wordt door velen als knelpunt ervaren: wat is een bypass, wat is een WTW en hoe werkt het (20x); • als het om kosten en opbrengsten gaat (zonnepanelen en mechanische koeling) is de informatievoorziening ver onder de maat (16x); • onduidelijkheid met betrekking tot de temperatuurregeling, met name in de slaapvertrekken (14x); • installatie kan tegen averechts effect hebben: een bijpass bij een ventilatiesysteem werkt bijvoorbeeld niet of wordt (door gebrek aan kennis) verkeerd gebruikt, waardoor het warm blijft in de zomer (8x). De opmerkingen van de bewoners bieden ook kansen om de waarde van de informatievoorziening te vergroten, bijvoorbeeld: • doelgroepgerichte voorlichting is van belang (28x); • ontvangen folders tijdens een informatieavond zijn begrijpelijk en toepasbaar (20x); • een goed georganiseerde voorlichtingsavond was een succes (15x).

3.6.4 Bewustwording en besparing De mate van bewustwording van de respondenten is afgezet tegen de vraag of men wel of geen energie denkt te besparen. De meerderheid van de respondenten die aangeeft zich bewuster te zijn van het energieverbruik (N=524, 152 respondenten geven aan zich bewuster te zijn), denkt ook daadwerkelijk energie te besparen (129 respondenten = 85%). Echter, respondenten die aangeven zich niet bewuster te zijn van hun energieverbruik (N=524, 154 respondenten geven aan zich niet bewuster te zijn), denken óók energie te besparen (96 respondenten = 62%). Er is dus geen relatie te leggen tussen bewustwording enerzijds en (ervaren) besparing anderzijds. Overigens is het daadwerkelijke verbruik niet gemeten. Bewustwording en invloed 438 respondenten gaven antwoord op de vraag: ‘Had u invloed op de keuze van de energie besparende maatregelen’. 81 respondenten hadden wel invloed en 357 niet. Van de 81 respondenten die wel invloed hadden, gaven 31 aan het (helemaal) mee eens te zijn met de stelling ‘ik ben mij bewuster van het energieverbruik’ (38%). Van de 357 respondenten

32

die geen invloed hadden, gaven 95 aan het (helemaal) mee eens te zijn met de stelling ‘ik ben mij bewuster van het energieverbruik’ (26%).

Bewustwording en informatie Er is geen verband gevonden tussen bewustwording enerzijds en informatievoorziening anderzijds: het ontvangen van informatie leidt niet tot een hogere bewustwording. (N = 524, wel informatie ontvangen en (helemaal) mee eens = 34%, wel informatie ontvangen en (helemaal) mee oneens = 29%.) Een opvallende uitkomst is dat het percentage respondenten dat geen informatie ontving en wel energie denkt te besparen, iets hoger ligt dan het percentage dat wel informatie ontving en energie denkt te besparen.

3.6.5 Binnenklimaat Voor een gezond en comfortabel binnenklimaat is een aantal factoren van belang, waaronder vocht, tocht, oververhitting en zonlicht. De resultaten omtrent het binnenklimaat worden daarom in drie subparagrafen behandeld: • algemeen; • oververhitting en zonlicht; • vocht en tocht Door de toegenomen kierdichting en isolatie kunnen verontreinigde lucht en warmte de woning vaak niet meer op een natuurlijke manier verlaten. Door de (thermische) isolatie is geluidsoverlast (akoestisch comfort) ook een belangrijke binnenklimaatindicator (bron: Platform Binnenmilieu, 2012. Harmonisatie begrippenkader Binnenmilieu in woningen). Hiermee was bij aanvang van het onderzoek nog geen rekening gehouden. De resultaten ten aanzien van geluid(soverlast) worden daarom behandeld in paragraaf 3.6.7 installaties voor ventilatie. Binnenklimaat: algemeen Een groot aantal respondenten is tevreden over het binnenklimaat van de woning. Het meest negatief is men over het binnenklimaat van de slaapkamers en de woonkamer (optelling score in de categorieën ‘zeer ontevreden’ en ‘ontevreden’). Veel respondenten merken echter op dat de woonkamer de enige ruimte is die goed warm te krijgen is. Uit de onderzoeken bij de renovatieprojecten blijkt dat het comfort verbeterd is. Dit komt met name door het vervangen van de gaskachel door cv.

Binnenklimaat verblijfsruimten zeer ontevreden

slaapkamer(s)

ontevreden neutraal

keuken

tevreden woonkamer

zeer tevreden 0%

20%

40%

60%

80%

100%

onbekend

figuur1.15 waardering binnenklimaat verblijfsruimten algemeen, N=635

33

Binnenklimaat, balansventilatie zeer ontevreden

ontevreden

Openzetten ramen 4 23 Keuken

neutraal

tevreden

34

6 10

136

26

Slaapkamers

9

Woonkamer

6 21

19

zeer tevreden

33

121 27

22

116

23

23

121

31

Binnenklimaat, mech. ventilatie zeer ontevreden

Openzetten ramen Keuken

9

ontevreden

28

Woonkamer

25

9 21

Slaapkamers 4 11 8 19

neutraal

25 34 26

tevreden

zeer tevreden

117

48

129

44

136

43

118

54

figuur 1.16 waardering binnenklimaat verblijfsruimten bij balansventilatie, N=248 figuur 1.17 waardering binnenklimaat verblijfsruimten bij mechanische ventilatie, N=260

Uit de figuren 1.16 en 1.17 valt te concluderen dat het oordeel over het binnenklimaat in woningen met een balansventilatiesysteem of een mechanische ventilatiesysteem elkaar nauwelijks ontloopt. Opmerkingen en toelichtingen van bewoners over Binnenklimaat: algemeen Uit de opmerkingen van de respondenten blijkt welke onderdelen van het binnenklimaat aandacht behoeven. Een groot aantal respondenten merkt op dat de woonkamer vaak de enige ruimte is die goed warm te krijgen is (83x). Dat de andere ruimten minder makkelijk te verwarmen zijn heeft volgens de respondenten te maken met: • een te lage capaciteit van de radiatoren in de andere ruimten (56x); • een niet goed werkende thermostaat (47x); • een verkeerde ketel (18x); • koude ventilatielucht in de slaapkamers (12x).

34

Er is sprake van veel tocht bij de deuren en ramen (132x) (deuren 76x, ramen 56x) en in de keuken (18x). Dit komt volgens de respondenten onder andere door verkeerd geplaatste roosters en de aanwezigheid van kieren. Het klimaat van de slaapkamer voldoet niet (26x). De slaapkamer vindt men: • te koud, bijvoorbeeld door directe zonstraling op thermostaat in de woonkamer; • te benauwd of te warm door: o niet afzonderlijk te regelen laag-temperatuurverwarming; o het ontbreken ventilatierooster. De • • • • •

keuken is erg oncomfortabel doordat deze: koud is; slecht geïsoleerd is; slecht te ventileren is; beschikt over te kleine radiatoren; er veel tocht aanwezig is.

Binnenklimaat: oververhitting en zonlicht Figuur 1.18 geeft de waardering weer voor de toetreding van zonlicht in de woning en voor diverse koelsystemen die de warmte uit de woning afvoeren wanneer dit nodig is. De vraag naar de waardering van zonlichttoetreding is in alle onderzoeken meegenomen. Hieraan zijn dus conclusies te verbinden. De systemen ‘koeling door middel van warmtekoudeopslag/warmtepomp’ en ‘bypass in wtw/nachtventilatie’ zijn in slechts enkele woningen toegepast. Daarom kunnen hierover op basis van dit onderzoek slechts heel voorzichtig aannames gedaan worden.

Mate van zonlicht en oververhitting zeer ontevreden

ontevreden

koeling warmtekoudeopslag/warmtepomp bypass in wtw/nachtventilatie

neutraal

3

10

8 19

zonlicht in woning 837 77

tevreden

16

zeer tevreden

29 66

9 57

362

6 136

figuur 1.18 mate van zonlichttoetreding en oververhitting koeling warmte-/koudeopslag/warmtepomp: N=78 bypass: N= 156 zonlicht: N= 635

De respondenten zijn over het algemeen tevreden over de zonlichttoetreding. Toch heeft een aantal respondenten hier klachten over. De meesten hebben niet zozeer klachten over een gebrek aan daglicht, maar wel over oververhitting door een teveel aan zonlicht (hierover is 52x een opmerking gemaakt). Maatregelen om oververhitting te voorkómen werken niet altijd naar tevredenheid (geluidsoverlast, werken traag, tocht). Ook is men ontevreden over de maatregelen voor koeling. De systemen die hiervoor zijn aangebracht zijn: • warmtekoudeopslag (warmtepomp); • bypass in de warmteterugwinunit (WTW) van de balansventilatie.

35

Bewoners weten niet wat voor installatie er in hun woning aanwezig is én waar een installatie voor dient (bypass, warmtepomp). Dat resulteert in onvrede over de kosten: ”Ik betaal het hele jaar voor actieve koeling, maar gebruik het nooit!” Opmerkingen & toelichtingen bewoners over Binnenklimaat: oververhitting & zonlicht • Passieve zonnewarmte en voldoende daglicht wordt door een grote groep respondenten gewaardeerd (49x). • ‘Als de zolder niet voorzien wordt van isolatie, is het er te warm om er te verblijven’ (32x). • Het binnenhalen van daglicht bespaart elektriciteitskosten (25x). • ‘We hebben zelf voorzieningen aangebracht om oververhitting te voorkomen’ (23x). • Ondanks de grote ramen komt er weinig daglicht en passieve warmte de woning binnen (23x). • In de zomer is er sprake van oververhitting van de woning door o.a. platte daken, grote ramen en het ontbreken van zonwerende maatregelen zoals zonwering (20x). • Installaties zorgen voor extra warmte op zolder (13x). Binnenklimaat: vocht en tocht De aanwezigheid van vocht en/of tocht is een belangrijke indicator voor een de kwaliteit van het binnenklimaat. Een vochtig binnenklimaat heeft een negatief effect op de gezondheid; tocht wordt als oncomfortabel ervaren.

Vocht en tocht zeer veel Tocht

veel neutraal weinig

Vocht

geen 0%

20%

40%

60%

80%

100%

geen antwoord

figuur1.19 mate van vocht- en tochtoverlast, N=635

Vocht en tocht, balansventilatie

Vocht en tocht, mech. ventilatie zeer veel

Tocht

zeer veel

Tocht

veel

veel

neutraal

neutraal

weinig

Vocht

weinig

Vocht

geen

0%

50%

100%

geen

0%

geen antwoord

50%

100%

figuur 1.21 vocht en tocht bij balansventilatie, N=248 figuur 1.22 vocht en tocht bij mechanische ventilatie, N=260

36

geen antwoord

Ongeveer 10% van de respondenten heeft last van vocht. De klachten hebben vooral betrekking op vochtproductie door koken en douchen. Zo’n 25% van de bewoners heeft last van tocht. Dit geldt zowel voor woningen waar balansventilatie is toegepast als voor woningen die beschikken over mechanische ventilatie. Bij bestaande woningen met mechanische ventilatie (renovatie) komen de meeste vochtklachten voor. Respondenten die ontevreden zijn over het binnenklimaat van de woonkamer, rapporteren geen vochtklachten. Respondenten die ontevreden zijn over het binnenklimaat van de slaapkamer, ervaren geen vocht- en geen tochtklachten. De oorzaak van de ontevredenheid ligt dus ergens anders. Opmerkingen en toelichtingen over Binnenklimaat: vocht en tocht • Een groot aantal respondenten merkt op dat met name de deuren tochten (107x): o tochtstrips functioneren slecht en zijn van slechte kwaliteit; o veel bewoners maken gebruik van tochthonden om het comfort in de woning te verhogen. • Tocht via de ramen is een groot knelpunt (89x). Een groot aantal respondenten heeft last van: o gierende wind door de ventilatieroosters; o tochtstrips die uit sponningen vallen; o ontbreken van dubbelglas; o koudeval, ook bij dubbelglas; o klachten over het ontbreken van winddrukgeregelde roosters waardoor tocht voorkomen kan worden. • Bijgebouwen (zoals de bijkeuken) zijn vaak niet geïsoleerd en vormen daardoor een bron van koude en tocht (25x). • In de badkamer is veel vochtoverlast met soms schimmel als gevolg (19x). • In slaapkamers is sprake van vochtoverlast (18x). • De inblaasventielen van het ventilatiesysteem veroorzaken tochtklachten (15x).

3.6.6 Installaties voor warm water & verwarming Er zijn diverse soorten installaties waarmee bewoners, al dan niet op een energiezuinige wijze, hun woning en hun tapwater kunnen verwarmen. De vraag is of bewoners de installaties waarderen, of de installaties aan hun verwachtingen voldoen en of ze deze optimaal kunnen gebruiken. In deze paragraaf wordt achtereenvolgens ingegaan op: • de waardering van installaties voor warm water, verwarming en warmteafgifte; • de relatie tussen de waardering voor installaties voor warm water & verwarming enerzijds en de informatievoorziening anderzijds; • de waardering van de warmteregeling; • collectieve en individuele warmtesystemen.

37

Tevredenheid over systemen voor warm water, verwarming en warmteafgifte zeer ontevreden

warmteopwekkingapparaat

ontevreden neutraal

warmwater-opwekkings-apparaat

tevreden

warmte-afgifte-systeem

zeer tevreden

0%

20%

40%

60%

80%

100%

geen antwoord

figuur 1.21 mate tevredenheid systeem voor opwekken warm tapwater, ruimteverwarming en afgiftesysteem, N=635

Uit figuur 1.21 blijkt dat de respondenten over het algemeen tevreden zijn over de systemen voor warmte. Er zijn drie verschillende typen systemen voor het opwekken van warmte voor warm water en ruimteverwarming: • combiketel; • warmtepomp; • HR-combiketel;

Warmwater en warmteopwekking zeer ontevreden

Combiketel (warmte)

ontevreden

6

Combiketel (water)

6

7 4

8

Warmtepomp (water)

4

7

HR Combiketel (warmte) 17 HR Combiketel (water) 4 32

tevreden

8

2

Warmtepomp (warmte)

neutraal

6

zeer tevreden

32 33

11

38

8

42

31

143 54

203

5 5 6 6 20 34

figuur 1.22 systemen voor opwekken warmte voor tapwater en ruimteverwarming, Combiketel (warmte) N=57; Combiketel (water) N=53; Warmtepomp (warmte) N=67; Warmtepomp (water) N=67; HR Combiketel (warmte) N=202; HR Combiketel (water) N=327

De respondenten zijn het meest ontevreden over de combiketel en de warmtepomp. Hierbij moet wel vermeld worden dat de combiketel slechts in twee projecten was toegepast: in Zuidhorn in 33 van de 102 woningen, in Baarn in 17 van de 24 woningen).

38

Snelheid warm water zeer ontevreden

douche

ontevreden neutraal

badkamer

tevreden

keuken

zeer tevreden

0%

20%

40%

60%

80%

100%

geen antwoord/n.v.t.

figuur 1.23 waardering snelheid verkrijgen warm water, N=635

De snelheid waarmee warm water getapt kan worden is niet alleen afhankelijk van het type installatie voor het opwekken van warm tapwater. De weg van de installatie naar het tappunt speelt ook een cruciale rol. De lengte van de weg en de mate van isolatie van de warmwaterleidingen zijn beide van invloed op de snelheid waarmee warm water getapt kan worden. 23% van de respondenten is (zeer) ontevreden over de tapsnelheid van warm water in de keuken. Dit blijkt ook uit de opmerkingen die veel respondenten maken. Een aantal mensen heeft een quooker in de keuken geplaatst, zodat men snel warm water tot zijn beschikking heeft. Er • • • •

zijn in dit onderzoek vier verschillende systemen voor warmteafgifte: vloerverwarming; luchtverwarming; wandverwarming; radiatoren.

Wandverwarming is in het overzicht niet meegenomen, omdat hier maar negen respondenten ervaring mee hebben. In de kwalitatieve resultaten komen opmerkingen van deze groep respondenten wel aan bod.

Warmteafgifte systemen zeer ontevreden

Vloerverwarming 0

Luchtverwarming

9

1

Radiatoren 11

ontevreden

19

5

42

neutraal

tevreden

zeer tevreden

39

6

11

12

80

241

figuur 1.24 waardering warmteafgiftesystemen vloerverwarming N=78, luchtverwarming N=24, radiatoren N=407

39

0

33

Het meest ontevreden is men over de luchtverwarming (collectief systeem). Aangezien luchtverwarming maar in twee projecten (in Harenkarspel in 22 van de 28 woningen en in Heerhugowaard in 20 van de 61 woningen) aanwezig is, kunnen hier geen conclusies uit getrokken worden. Over de overige twee afgiftesystemen (vloerverwarming en radiatoren) is een kleine groep (zeer) ontevreden (vloerverwarming 11%, radiatoren 13%). De waardering van het binnenklimaat is afgezet tegen de waardering van het type warmteafgiftesysteem. Van de respondenten die ontevreden zijn over het binnenklimaat van de woonkamer (74 respondenten), is 33% ontevreden over de aanwezige vloerverwarming en 50% ontevreden over de radiatoren. Opmerkingen en toelichtingen over Installaties voor warm water & verwarming De respondenten hebben opmerkingen van diverse strekking gemaakt die een nog beter beeld geven van de hierboven beschreven resultaten. • Systeem voor opwekken van warm water werkt erg traag (61x genoemd op een groep van 635 respondenten): zowel in de keuken als in de badkamer moet men lang wachten op warm water. • Warmteafgifte (via radiatoren) en ketel voldoen niet aan de warmtevraag (54x genoemd op een groep van 407 respondenten): o het duurt lang om de ruimte warm te krijgen; o bewoners hebben (daarom) zelf (extra) radiatoren geplaatst; o de ketel draait lang op lage stand voordat deze warm wordt; o de vloerverwarming reageert traag, is ’s avonds koud, geeft geen behaaglijke warmte af en is niet per ruimte te regelen. • Installatie voor ruimteverwarming en warm water vertoont vaak storingen (24x). Installaties voor warm water & verwarming en Informatievoorziening Het al dan niet ontvangen van informatie over de installaties voor warm water en verwarming heeft waarschijnlijk geen invloed op de waardering voor deze systemen. Voor alle installaties geldt: veel respondenten zijn tevreden, of ze daar nu wel of geen informatie over hebben ontvangen. Dit geldt ook voor innovatieve technieken (warmtepomp, wandverwarming, vloerverwarming e.d.): het al dan niet ontvangen van informatie heeft geen invloed op de waardering van het systeem. Voor de klokthermostaat geldt dat tweederde van de respondenten die ontevreden zijn over deze techniek, wél algemene informatie over energiebesparende maatregelen heeft ontvangen. Dit is echter onvoldoende om een relatie tussen informatie en de waardering voor systemen voor warm water te veronderstellen. Warmteregeling Een verwarmingssysteem kan op verschillende manieren aangestuurd worden. In dit onderzoek is onderscheid gemaakt tussen radiatorknoppen, de standaard thermostaat en een (digitale) klokthermostaat.

40

Warmteregeling zeer ontevreden

Thermostaat

10 37

Radiatorknoppen 1 (digitale) Klokthermostaat

ontevreden

81

20 8

neutraal

tevreden

zeer tevreden

291 32

9

19

39 69 45

4 6

Figuur 1.25 waardering warmteregeling

Bijna 20% van de respondenten (17 van de 87) is (zeer) ontevreden over de (digitale) klokthermostaat als regelsysteem. Daarnaast is ruim 15% (zeer) ontevreden over de radiatorknoppen. Echter, een grote groep respondenten is tevreden over de regelsystemen. Opmerkingen en toelichtingen over Installaties: warmteregeling Wanneer aan de tevreden bewoners wordt gevraagd waarom zij de warmteregeling prettig vinden, merken zij dat de thermostaat goed bedienbaar is: het systeem is eenvoudig makkelijk in te stellen en niet ingewikkeld (26x). De respondenten die ontevreden zijn over de warmteregeling noemen de volgende nadelen: • respondenten hebben de digitale klokthermostaat vervangen door een standaard, simpel in te stellen thermostaat (21x); • de klokthermostaat is ingewikkeld (13x); • het ouderwetse simpele draaisysteem is te minimaal, bewoners kunnen weinig instellen (11x); • de centrale regeling bevindt zich in de woonkamer; als de woonkamer op temperatuur is, blijft de rest van de woning koud (11x); • het bedieningsgemak is niet optimaal (10x); • de thermostaat (type is niet nader te specificeren) is moeilijk te begrijpen en te bedienen (10x).

Collectieve en individuele warmtesystemen In het onderzoek is onderscheid gemaakt tussen collectieve en individuele systemen voor verwarming en warm water. In vier projecten (65 huishoudens, 11% van het totale aantal woningen) wordt gebruik gemaakt van collectieve systemen voor warm tapwater, ruimteverwarming en warmteafgiftesystemen. De collectieve systemen die in dit onderzoek zijn onderzocht zijn: • warmtepomp; • HR Combiketel; • Road Energy System. Bij de collectieve systemen scoren met name het warmteafgiftesysteem en de installatie voor ruimteverwarming beduidend lager dan bij de individuele systemen (zie figuur 1.26 en 1.27).

41

Waardering individuele systemen Warmte-afgiftesysteem

zeer ontevreden ontevreden neutraal

Warmwater

tevreden

warmte voor ruimteverwarming

zeer tevreden geen antwoord

0%

20%

40%

60%

80%

100%

figuur 1.26 waardering individuele systemen, N=570

Waardering collectieve systemen Warmte-afgiftesysteem


Warmwater

neutraal tevreden zeer tevreden

warmte voor ruimteverwarming

geen antwoord

0%

20%

40%

60%

80%

100%

figuur 1.27 waardering collectieve systemen, N=65

Opmerkingen en toelichtingen over Installaties: collectieve en individuele systemen Het aantal respondenten dat gebruik maakt van een collectief systeem is vrij laag, namelijk 65 huishoudens. Uit de opmerkingen van de respondenten blijkt een minder positieve waardering voor de collectieve systemen. Dit verdient nader onderzoek. Laag temperatuurverwarming (N=140, waarvan 36x collectief), met name bij collectieve systemen): • de vloerverwarming werkt erg traag (20x); • bij een strenge winter zijn de hal en berging te koud door een traag reagerende vloerverwarming (2x). Warmtepomp (N=80, waarvan 38 collectief): • betaal hele jaar voor koeling en gebruik het zelden en koelt minimaal (10x); • het duurt langer dan beloofd voordat de woonkamer op temperatuur is (6x); • de warmtepomp is op zolder geplaatst en zorgt voor geluidsoverlast, met name ’s nachts (5x). Warmteregeling (N=635, waarvan 60 collectief): • er is maar één centraal punt om de temperatuur te regelen (11x); • de thermostaat is niet voorzien van een interface, dus de bewoner kan niet waarnemen wat er gebeurt (10x);

42

• • •

de standen zeggen weinig over de hoeveelheid warmte die wordt afgegeven (10x); radiatoren kunnen alleen open of dicht, bewoner kan niet zelf de temperatuur instellen (9x); de bewoner kan de verwarming niet warmer of kouder zetten (6x).

Overig: • veel storingen (17x); • door het collectieve systeem is de energierekening van bewoners hoger (zelfrapportage). (3x); • geen keuzevrijheid; bewoners konden niet kiezen voor individuele verwarming (2x).

3.6.7 Installaties voor ventilatie Door de toenemende verplichting om in de bestaande bouw en nieuwbouw energie te besparen, wordt er op grote schaal geïsoleerd. Natuurlijke ventilatie, middels kieren in de schil, is bij nieuwbouw niet meer mogelijk. Hierdoor blijft verontreinigde lucht in de woning hangen en moet er beter geventileerd worden. De keuze voor een ventilatiesysteem wordt vaak bepaald door het feit of het om nieuwbouw of renovatie gaat. Balansventilatie werkt alleen voldoende als de kierdichting van de woning gegarandeerd is. Bij bestaande bouw is dit vaak niet het geval. Bovendien moet voor balansventilatie een kanalenstelsel aangebracht worden; hiervoor is bij renovatie vaak geen plek. Bij nieuwbouw wordt balansventilatie wel vaak toegepast; dit leidt namelijk tot een hoge score in de labeling en EPC-score. In dit onderzoek is de verdeling naar ventilatiesystemen als volgt:

Type ventilatiesysteem 1% balansventilatie

19%

mechanische ventilatie

39%

natuurlijke ventilatie

41%

vraaggestuurde ventilatie

figuur 1.28 Type ventilatiesystemen, N=635

Onder balansventilatie valt ook de decentrale balansventilatie met warmteterugwinning; dit is in een renovatieproject toegepast. Slechts in één project was vraaggestuurde ventilatie aanwezig (5 woningen). De kans is groot dat vraaggestuurde ventilatie vaker toegepast zal gaan worden bij nieuwbouwprojecten; daarom worden de uitkomsten wel in deze rapportage weergegeven. Hieronder gaan we in op: • algemeen: de waardering voor de ventilatiesystemen; • informatieverstrekking over ventilatiesystemen; • ventilatie in de diverse ruimten; • vocht en tocht. Ventilatie: algemeen De tevredenheid over het ventilatiesysteem is op vijf aspecten gemeten:

43

• • • • • •

spuivoorziening; geluid; onderhoud; comfort; capaciteit; bedieningsgemak.

In het algemeen blijkt uit figuur 1.29 dat de onderdelen van het ventilatiesysteem wisselend worden beoordeeld. Het meest ontevreden is men over de geluidsproductie.

Ventilatie spuivoorziening geluid onderhoud comfort capaciteit bedieningsgemak

zeer ontevreden ontevreden neutraal tevreden 0%

20%

40%

60%

80%

100%

zeer tevreden

figuur 1.29 waardering ventilatiesysteem, N=635

Balansventilatie zeer ontevreden

Onderhoud Geluid Comfort Capaciteit Bediening… 0%

ontevreden neutraal tevreden zeer tevreden

50% 100%

Mechanische ventilatie zeer ontevreden

Onderhoud Geluid Comfort Capaciteit Bedienings…

geen antwoord

0%

ontevreden neutraal tevreden zeer tevreden

50% 100%

geen antwoord

figuur 1.30 waardering balansventilatie, N=248 figuur 1.31 waardering mechanische ventilatie, N=260

Wanneer onderscheid wordt gemaakt naar type ventilatiesysteem, dan blijkt dat vooral bij balansventilatie het aspect geluid voor een slechtere waardering zorgt. De decentrale balansventilatie met WTW scoort nog slechter op geluid: maar liefst 50% is hier (zeer) ontevreden over. Respondenten woonachtig in woningen zonder mechanisch ventilatiesysteem (dus met alleen natuurlijke ventilatie) hebben over het algemeen meer last van comfortklachten, maar minder van geluid (er is immers geen systeem). Ventilatie: Informatie en waardering Een groot aantal respondenten ontving geen informatie over de energiebesparende maatregelen. Bewoners van woningen met een mechanisch ventilatiesysteem kregen minder informatie over het systeem dan bewoners van woningen met een balansventilatiesysteem.

44

Informatie ontvangen, balansventilatie

Informatie ontvangen, mechanische ventilatie.

10%

15%

ja 28%

ja 46%

nee

nee

44%

57%

onbekend

onbekend

figuur 1.32 informatie ontvangen: mechanische ventilatie, N=260 figuur 1.33 informatie ontvangen:balansventilatie, N=248

Op de onderdelen bedieningsgemak, comfort en onderhoud neemt de tevredenheid licht toe als men informatie ontvangt. Voor de onderdelen geluid en capaciteit gaat dit echter niet op: respondenten die wel informatie hebben ontvangen, zijn niet meer of minder tevreden over de onderdelen geluid en capaciteit. Er is niet onderzocht of de kwaliteit van de ontvangen informatie hierbij ook een rol speelt. Ventilatie: in diverse ruimten In onderstaande figuur is de waardering van de ventilatie in de diverse ruimten in de woning gevisualiseerd. Hierbij moet opgemerkt worden dat niet alle woningen een berging of een zolder hebben (woningen met zolder: 280, zonder: 355; woningen met berging: 335, zonder: 300).

Ventilatie in ruimten Zolder Berging Overige slaapkamers Hoofdslaapkamer Woonkamer Toilet Badkamer Keuken

zeer ontevreden ontevreden neutraal tevreden zeer tevreden geen antwoord/n.v.t.

0%

20%

40%

60%

80%

100%

figuur 1.34 ventilatie in ruimten, zolder: N=280 berging: N=335 alle andere ruimten: N=635

Men is over het algemeen redelijk tevreden over de ventilatie in de diverse ruimten. Het meest ontevreden is men over de ventilatie in de keuken, gevolgd door de ventilatie in de badkamer en het toilet. Dit geldt zowel voor woningen met een balansventilatiesysteem als voor woningen met mechanische of natuurlijke ventilatie. Deze drie ruimten scoren waarschijnlijk zo laag, omdat gebrekkige ventilatie in deze ruimten direct te zien of te ruiken is.

45

Toelichtingen en opmerkingen bewoners over Ventilatiesysteem Wanneer de opmerkingen en de toelichtingen van de respondenten over de ventilatiesystemen worden uitgediept, blijkt de ontevredenheid over enkele aspecten toch groot te zijn. Geluidsoverlast (92 van de 387 opmerkingen = 25%): • extreem veel geluid op zolder; • in stand twee en drie zorgt het systeem voor extreem veel geluidsoverlast; • ’s nachts maakt het systeem veel lawaai; • de decentrale WTW in de woonkamer maakt veel lawaai; • systeem wordt vaak uitgezet. Onderhoud (83 van de 387 opmerkingen = 21%): • roosters niet schoon te maken doordat ze onbereikbaar zijn; • geen onderhoud gehad; • geen onderhoudscontract aanwezig; • niet op de hoogte van het feit dat onderhoud, waaronder het vervangen van filters, noodzakelijk was. Bedienbaarheid (43 van de 387 opmerkingen = 11%): • bediening op apparaat niet duidelijk/niet leesbaar; • bediening ramen stroef en te hoog. Hieruit blijkt ook dat de bewoner c.q. gebruiker de woning niet altijd zo gebruikt als van tevoren is bedacht. Een zolder is een onbenoemde ruimte, maar de bewoner wil deze ruimte wel vaak gebruiken als extra slaapkamer. Plaatsing van installaties op zolder leidt tot geluidhinder en warmteproductie, wat voor overlast zorgt als deze ruimte als slaapkamer wordt gebruikt. Daarnaast wordt de aanwezige standenschakelaar niet altijd gebruikt zoals zou moeten. Hier blijken meerdere redenen voor te zijn: • de standenschakelaar zorgt in stand 2 en 3 voor veel geluidsoverlast waardoor de respondenten de schakelaar niet gebruiken; • er is de bewoners niet uitgelegd waarvoor de standen dienen; • er is maar één standenschakelaar geplaatst, meestal in de keuken. Ventilatie: vocht en tocht In paragraaf 3.6.5 komen vocht en tocht ook al aan bod in het kader van het binnenklimaat. Ongeveer 10% van de respondenten heeft last van vocht. De klachten hebben vooral betrekking op vochtproductie door koken en douchen. Zo’n 25% van de bewoners heeft last van tocht. Overlast van tocht hangt in grote mate samen met het type ventilatiesysteem en (daardoor) (in)direct ook met de woning waarin men woont. Respondenten woonachtig in een woning met natuurlijke ventilatie (alleen aanwezig bij renovatieprojecten, N=129) hebben het meest last van tocht, gevolgd door bewoners van woningen met mechanische ventilatie (zowel renovatie als nieuwbouwprojecten; N=269) en woningen met balansventilatie (alleen aanwezig bij nieuwbouwprojecten en één renovatieproject waar decentrale balansventilatie met WTW is toegepast, N=265). Wanneer onderscheid wordt gemaakt naar woningtype, blijkt dat met name de respondenten woonachtig in portiek- (17%, N=128) en rijtjeswoningen (17%, N=193) (zeer) veel last ervaren van vocht. De respondenten woonachtig in rijwoningen (N=193) ervaren het meeste last van tocht (32%). Respondenten die het meest last hebben van vocht én tocht (37 respondenten) wonen voornamelijk in sociale huurwoningen (N=428). Het gaat

46

dan vrijwel zonder uitzondering om woningen met natuurlijke ventilatie in de renovatiesector.

3.6.8 Zonnepanelen Bij een aantal projecten in het onderzoek zijn zonnepanelen ofwel PV-panelen toegepast (341 van de 1429 woningen; hiervan zijn 118 woningen in het onderzoek meegenomen). Dit betreft het project Heulenstein in Montfoort (renovatie), het project Zuiderplantsoen in Driebergen (nieuwbouw), het renovatieproject in Hatert (waar 1728 panelen op 9 woongebouwen zijn geplaatst) en het project Columbuskwartier in Almere. Het betreft allemaal woningen in eigendom van een woningbouwvereniging. Een ruime meerderheid van de respondenten is tevreden over de zonnepanelen. Wel blijkt het gemis aan informatie over de verrekening een knelpunt te zijn.

Zonnepanelen 4% 8%


10%

neutraal

19%

tevreden 42%

zeer tevreden geen antwoord

figuur 1.35 waardering zonnepanelen, N=118

Opmerkingen en toelichtingen van bewoners over Zonnepanelen Aangezien maar in enkele projecten zonnepanelen zijn toegepast, worden bij de knelpunten geen aantallen genoemd. Punten die het meest door de respondenten zijn opgemerkt, zijn: • onduidelijkheid over de verrekening met het energiebedrijf; • ontvangen informatie was onduidelijk; • eindafrekening is ingewikkeld; • zonnepanelen zorgen bij de renovatieprojecten voor ‘herrie’ (geluidsoverlast) in én opwarming van de meterkast.

3.6.9 Visie bewoners op maatregelen In de onderzoeken is niet alleen gevraagd naar het oordeel van bewoners over de energiebesparende maatregelen die in hun woning zijn toegepast; er is ook gevraagd welke maatregelen bewoners missen én welke aanpassingen bewoners zelf aan de woning hebben gedaan. In deze paragraaf wordt opgesomd: • welke maatregelen bewoners missen; • welke maatregelen bewoners overbodig/niet prettig vinden; • welke maatregelen bewoners belangrijk vinden; • of de bewoner zelf aanpassingen aan de woning gedaan heeft.

47

Maatregelen die gemist worden

Maatregelen die niet werken of niet prettig zijn

2% 23%

18%

ja

32%

nee

59%

ja nee

66%

geen antwoord

geen antwoord

figuur 1.36: maatregelen die men niet prettig vindt, N=635 figuur 1.37: maatregelen die men mist, N=635

Een aantal respondenten geeft aan maatregelen te missen of maatregelen niet prettig te vinden. Hieronder een overzicht van de opmerkingen die de respondenten maakten. Maatregelen die gemist worden: • zonnepanelen (40x); • dubbelglas/HR++-glas (26x); • tochtwerende maatregelen (25x); • schilisolatie (20x); • zonnecollectoren (17x). Maatregelen die niet toegepast hadden moeten worden: • (decentrale) balansventilatie met wtw (30x); • mechanische ventilatie (roosters) (20x); • omvormer van zonnepaneel in meterkast (10x). Maatregelen die men belangrijk vindt: • dubbelglas / HR++-glas (170x); • isolatie van de hele schil (170x); • goed werken HR Combiketel (169x); • alleen dak isolatie (107x); • zonnepanelen (55x); • waterbesparende maatregelen (55x). Zelf aanpassingen gedaan: • tochtwerende maatregelen aangebracht (55x); • aftimmeren/isoleren zolder/trap dichtgemaakt (40x); • waterbesparende kranen (20x); • maatregelen tegen oververhitting (16x); • spaar- en ledverlichting (12x).

48

4. Conclusies Op basis van de resultaten in hoofdstuk 3 kan een aantal conclusies getrokken worden. In dit hoofdstuk komen achtereenvolgens de conclusies aan bod over: • de aanpak/methode (paragraaf 4.1); • het wel/niet hebben van invloed en wel/niet voorzien van informatie (paragraaf 4.2); • het binnenklimaat (paragraaf 4.3); • de installaties voor warmte en warm water (paragraaf 4.4); • de installaties voor ventilatie (paragraaf 4.5); • zonnepanelen (paragraaf 4.6); • gemiste maatregelen (paragraaf 4.7).

4.1 Methode Voor dit onderzoek is gekozen voor een combinatie van kwantitatief (gesloten vragen met antwoordcategorieën) en kwalitatief onderzoek (open vragen en ruimte voor toelichting bij de gesloten vragen in de vragenlijst). Dit blijkt in de praktijk goed te werken: de verschillende typen resultaten vullen elkaar goed aan. De toelichtingen van de respondenten zorgen voor specifiekere informatie en legt vaker de vinger op de zere plek: wat werkt er niet en waarom? (Deels) mondeling enquêteren leidt tot een hogere respons dan wanneer alleen voor schriftelijk enquêteren wordt gekozen. Daarnaast blijkt uit dit onderzoek dat het inschakelen van een derde partij voor het afnemen van de vragenlijsten een lage respons tot gevolg heeft. Hieruit blijkt de meerwaarde van het VAC-werk. Tevens is van belang dat het onderzoek op de juiste manier wordt aangekondigd en dat bij het uitblijven van een reactie de huishoudens nogmaals worden benaderd. De Adviescommissies Wonen zijn op diverse manieren door VACpunt Wonen ondersteund, onder andere door middel van een toolkit energiebesparing op het besloten deel van de website. Deze toolkit is in de periode januari 2010 t/m december 2012 circa 570 keer geraadpleegd. De telefonische en digitale helpdesk zijn respectievelijk ruim 230 en 580 keer benaderd.

4.2 Invloed en informatievoorziening In paragraaf 4.2.1 wordt ingegaan op het al dan niet hebben van invloed op de keuze voor energiebesparende maatregelen. In paragraaf 4.2.2 komt het al dan niet ontvangen van informatie over de maatregelen aan de orde.

4.2.1 Invloed Het hebben van invloed op de keuze van de energiebesparende maatregelen leidt in dit onderzoek niet tot een groter energiebewustzijn. Het hebben van invloed heeft geen effect op zowel de waardering van de toegepaste maatregelen als de waardering van het binnenklimaat. Invloed bieden heeft echter wel degelijk zin; bewoners geven aan dat zij zich hierdoor serieus genomen voelen. Maar liefst 61% van de respondenten had géén invloed op de aangebrachte energiebesparende maatregelen; met name bewoners van een galerijwoning hadden weinig invloed. Hier valt nog een wereld te winnen. Voor het vergroten van de tevredenheid over maatregelen zal toch eerder naar andere aspecten gekeken moeten worden. Denk aan de

49

kwaliteit van de aangebrachte maatregelen, het rendement (zowel financieel als in comfort) en de mate van overlast.

4.2.2 Informatievoorziening Uit de onderzoeksresultaten kan geconcludeerd worden dat er een positief effect is van informatievoorziening. Informeren lijkt dus te werken. Het alleen ontvangen van informatie maakt echter niet dat bewoners begrijpen wat de energiebesparende maatregelen inhouden, waarom ze zijn toegepast en hoe ze werken. Informatie kan op veel verschillende manieren worden verstrekt: individueel of groepsgewijs, mondeling of schriftelijk, een handleiding van vijftig pagina’s in technische taal of een leaflet in begrijpelijke taal. Op maat gesneden informatie die op de juiste manier en op het juiste moment wordt overhandigd gaat samen met een betere waardering, zo blijkt uit de kwalitatieve resultaten. Bij innovatieve technieken geldt dat informeren een positieve bijdrage kan leveren, maar het is belangrijker dat het systeem echt werkt. Geconcludeerd kan worden dat er weinig informatie aan bewoners wordt verstrekt: uit het onderzoek blijkt dat slechts een derde van de respondenten informatie ontving over de toegepaste energiebesparende maatregelen. Waarbij eigenaar-bewoners meer informatie ontvingen dan huurders, met name die van sociale huurwoninge. Bewoners van galerijen portiekwoningen ontvingen de minste informatie. Als opdrachtgevers streven naar een hogere waardering van de toegepaste maatregelen, dan is doelgroepgerichte informatie van groot belang. Hieronder wordt apart ingegaan op het effect van informatie op de waardering van: • de waardering van ventilatie-installaties; • de waardering van innovatieve technieken; • de waardering van het binnenklimaat; • bewustwording. Informatie en ventilatie-installaties Van vijf verschillende aspecten van het ventilatiesysteem is gemeten wat de tevredenheid van bewoners is: bedieningsgemak, comfort, onderhoud, capaciteit en geluid. Vervolgens is bekeken of het al dan niet ontvangen van informatie van invloed is op de tevredenheid over deze aspecten. Er is een positief verband gevonden tussen informatie ontvangen enerzijds en de aspecten bedieningsgemak, comfort en onderhoud anderzijds. Dit verband is niet gevonden voor de aspecten capaciteit en geluid. Uit dit onderzoek blijkt dat informatieoverdracht zinvol is, maar niet leidt tot een betere waardering voor alle aspecten. Waarom juist de onderdelen geluid en capaciteit niet beter gewaardeerd worden als men informatie ontvangt, is niet helemaal duidelijk. Meerdere factoren kunnen hierbij een rol spelen. Mechanische ventilatie is vaker dan basisventilatie in een (bestaande) woning aanwezig; hierdoor denkt men dat voorlichting minder vaak nodig is. Uit de resultaten blijkt dan ook dat bewoners van een woning met een ‘complex’ balansventilatiesysteem vaker informatie ontvingen dan bewoners van een woning met een mechanische ventilatiesysteem (natuurlijke aanvoer-mechanische afvoer). Desondanks ontving maar liefst 44% van de respondenten in wiens woning balansventilatie was toegepast, geen informatie over dit systeem. Dat is verontrustend, temeer daar

50

balansventilatie als een kwetsbaar systeem wordt gezien. Het ontbreken van informatie kan gemakkelijk leiden tot verkeerd gebruik van het systeem. Van de bewoners wordt namelijk verwacht dat ze actief met het systeem omgaan (onderhoud, filters vervangen). Daarnaast hebben bewoners vaak last van het geluid dat het systeem maakt. Hierdoor zetten bewoners het systeem uit, met alle (gezondheids)gevolgen van dien. Informatie en (innovatieve) technieken Wanneer bewoners (renovatie en nieuwbouw) te maken krijgen met een nieuwe, innovatieve techniek (denk aan warmtepomp, vloerverwarming e.d.), is voorlichting (extra) belangrijk. Uit dit onderzoek blijkt dat informatievoorziening over innovatieve technieken mensen bewuster maakt van de aanwezigheid van het systeem. Dit wil nog niet zeggen dat bewoners vinden dat het systeem nut heeft. Informatie is echter wel een van de basisvoorwaarden voor acceptatie. Voor de vloerverwarming geldt dat goede informatie (dat wil zeggen informatie die door de respondenten wordt gewaardeerd) bijdraagt aan een grotere tevredenheid over het systeem. Dit geldt echter niet voor de warmtepomp: de waardering van de geboden informatie speelt geen rol bij de tevredenheid over het systeem. Het ontbreken van informatie leidt echter wel tot een lagere waardering voor de warmtepomp. Ook hier is informeren dus van belang. Informatie en binnenklimaat Er is een positief verband gevonden tussen informatievoorziening enerzijds en de waardering van de respondenten voor het binnenklimaat anderzijds. Informeren lijkt te helpen. Maar dit vraagt wel om nader onderzoek. Hierbij moet echter wel een kanttekening gemaakt worden. Het binnenklimaat bestaat uit veel factoren (tocht, vocht, geluid, is het benauwd in de woning e.d.) die in de vragenlijst niet allemaal apart zijn benoemd of bevraagd. Daardoor is het mogelijk dat respondenten die de vragenlijst schriftelijk hebben ingevuld de term ‘binnenklimaat’ mogelijk een eigen interpretatie hebben gegeven. Zie verder paragraaf 4.3.

Informatievoorziening en bewustwording Een interessante vraag is die naar een mogelijk verband tussen informatievoorziening enerzijds en bewustwording anderzijds. In dit onderzoek is geen verband gevonden tussen het ontvangen van informatie en toenemende bewustwording. Wanneer de mate van bewustwording wordt afgezet tegen de vraag of men wel of geen energie denkt te besparen, blijkt dat bewustwording geen bepalende factor is. Daarnaast blijkt uit dit onderzoek dat informatievoorziening over innovatieve technieken ertoe leidt dat mensen bewuster worden van de aanwezigheid van het systeem, maar dat de respondenten deze systemen door de ontvangen informatie niet direct beter waarderen.

4.3 Binnenklimaat Een goed binnenklimaat in de woning is van groot belang voor het welbevinden van de bewoners. Voor een prettig binnenklimaat blijken noodzakelijk: voldoende ventilatie, beperking van geluidsoverlast, oververhitting, vocht en tocht, voldoende daglichttoetreding en warmtebeleving.

51

Door de toegenomen kierdichting en isolatie kunnen verontreinigde lucht en warmte de woning vaak niet meer op een natuurlijke manier verlaten. Door de (thermische) isolatie is geluidsoverlast (akoestisch comfort) ook een belangrijke binnenklimaatindicator (bron: Platform Binnenmilieu, 2012. Harmonisatie begrippenkader Binnenmilieu in woningen). Hiermee was bij aanvang van het onderzoek nog geen rekening gehouden. De resultaten ten aanzien van geluid(soverlast) worden daarom behandeld in paragraaf 3.6.7 installaties voor ventilatie. Om een goed binnenklimaat te realiseren zijn meerdere factoren van belang, waaronder: de oriëntatie van de woning, de woningschil, de indeling van de woning en de aanwezige installaties.

4.3.1 Binnenklimaat: algemeen De waardering van het binnenklimaat heeft voor een groot deel te maken met vocht, tocht en oververhitting. Met name tocht bij ramen en deuren, ervaart men als een groot probleem. Respondenten die gebruik maken van een mechanische ventilatiesysteem lijken iets meer last hebben van tocht. Er is geen verband gevonden tussen de waardering van het binnenklimaat enerzijds en het type ventilatiesysteem anderzijds. Over het algemeen blijkt dat een groot aantal respondenten tevreden is over het binnenklimaat van de woning. De meeste ontevredenheid is er over het binnenklimaat van de woonkamer. Daar tegenover staat dat veel bewoners aangeven dat de woonkamer de enige ruimte is die goed warm te krijgen is. Het kan zijn dat bewoners de relatie tussen een comfortabel binnenklimaat en het op temperatuur krijgen van een ruimte niet direct leggen. Bij renovatieprojecten zijn grote sprongen gemaakt in de beleving van het comfort. Hiernaar is gevraagd in de onderzoeken bij renovatieprojecten. De comfortverhoging is vooral te danken aan het vervangen van gaskachels door de aanleg van een centraal verwarmingssysteem. Geconcludeerd kan worden dat aanleg van een CV-systeem, het liefst met HR-combiketel, snel leidt tot comfortverhoging van de woning.

4.3.2 Binnenklimaat: warmtebeleving en oververhitting Respondenten merken veelvuldig op dat men ontevreden is met het binnenklimaat. Redenen hiervoor zijn vooral een onaangename warmtebeleving (te koud) en een niet op de ruimtevraag afgestelde radiator. Daarnaast vindt men de slaapkamer vaak te koud, te warm of te oncomfortabel door verschillende factoren. Niet afzonderlijk te regelen laagtemperatuurverwarming, het ontbreken van roosters en een verkeerd geplaatste thermostaat in de kamer zijn knelpunten. Zowel bij nieuwbouw- als renovatieprojecten is het van belang dat de keuken, slaapkamer(s), hal en de badkamer goed op temperatuur gebracht kunnen worden. Dit is op verschillende manieren te realiseren: denk aan een goede oriëntatie van de woning op de zon (bij nieuwbouw), de juiste indeling van de woning, maatregelen aan de schil of technische installaties die de warmte uit huis halen of juist koeling in de woning brengen. De meeste respondenten zijn tevreden met de zonlichttoetreding en vinden de passieve zonnewarmte erg prettig. Toch merkt een groot aantal respondenten op last te hebben van oververhitting; dit ondanks getroffen maatregelen. Oververhitting ontstaat vooral door platte daken, het ontbreken van isolatie en installaties die warmte afgeven. De aanwezige installaties die oververhitting zouden moeten voorkomen, werken (te) traag en zorgen voor geluidsoverlast. Daarnaast zijn veel respondenten niet op de hoogte van de mogelijkheden

52

voor koeling die in de woning aanwezig zijn. In veel gevallen is er in de onderzochte woningen sprake van een te warme zolder. Door de woning op de zon te oriënteren en zorgvuldig in te delen (waar komt de woonkamer, waar de slaapkamers) kan zonnewarmte benut worden en overlast beperkt worden. Ontwerpers zouden de zolder moeten ontwerpen als een ruimte waarin geleefd kan worden.

4.3.3 Binnenklimaat: vocht en tocht 10% van de respondenten krijgt het vocht onvoldoende weg uit de woning. 25% van de respondenten heeft last van tocht. Bij bestaande woningen met mechanische ventilatie komen de meeste tochtklachten voor. Er is in dit onderzoek geen duidelijk verband gevonden tussen vocht- en tochtklachten enerzijds en de waardering voor het binnenklimaat anderzijds. Andere aspecten spelen hierbij een grotere rol, zoals voorzieningen die niet aanwezig zijn (roosters), of voorzieningen die wel aanwezig, maar niet bedienbaar en/of bereikbaar zijn. VACpunt Wonen vindt de gebruikersblik in dit kader van groot belang. Want maatregelen die in theorie, door vooraf ingecalculeerd gebruiksgedrag, werken, hoeven in de praktijk niet op die wijze gebruikt worden. Een voorbeeld dat door de respondenten werd genoemd is het ontbreken van een draai-kiepraam: architecten gaan ervan uit dat het plaatsen van een te openen raam op de slaapkamer voldoende is om bewoners te laten ventileren. Bewoners vinden inbraakveiligheid echter belangrijker dan ventileren: als ze niet veilig kunnen ventileren, dan doen ze het niet. En ander voorbeeld: onder binnendeuren wordt een doorvoerspleet van twee cm gerealiseerd om luchtcirculatie binnen de woning mogelijk te maken. Bewoners ervaren dit echter niet als functioneel, maar juist als bron van tocht. Gevolg: bewoners dichten de kieren af. Er zijn ook maatregelen die volgens de respondenten altijd overlast veroorzaken, ook als ze goed gebruikt worden. Een bovenraampje moet eigenlijk opengezet worden om vochtoverlast te voorkomen. Maar wanneer dit raampje open staat, is er volgens de respondenten altijd sprake van tocht. Tochtklachten worden met name veroorzaakt door klachten over tochtstrips bij deuren en ramen. Deze strips zijn vaak van slechte kwaliteit: ze laten snel los en/of worden snel poreus. Of ze ontbreken in het geheel. Bij ramen ervaart men tevens (geluids)overlast van de gierende wind door de ventilatieroosters. Daarnaast blijkt uit de toelichtingen die de respondenten geven dat het enkelglas (dus het ontbreken van dubbelglas/HR++ glas) als een bron van tocht wordt ervaren. Dit komt volgens de respondenten door de koudeval: de kou die men vlak bij het raam voelt.

4.4 Installaties voor warmte en warm water Huurders zijn, vaker dan eigenaar-bewoners, ontevreden over de installaties. Wat hiervan de oorzaak is, kan op basis van dit onderzoek niet gezegd worden. Op het gebied van warmteregeling blijkt dat verwarming middels de digitale klokthermostaat niet zo goed gewaardeerd wordt. De complexiteit van zowel de thermostaat als de interface zijn hier mogelijk debet aan. Innovatieve installaties, zoals de warmtepomp en luchtverwarming, worden wisselend gewaardeerd. Dit ligt waarschijnlijk aan het gebruiks(on)gemak en de onbekendheid van de systemen. Daarnaast blijkt uit dit onderzoek dat informatievoorziening niet direct leidt

53

tot een betere waardering voor de innovatieve installaties. Of dit door de kwaliteit van de informatie komt of door de werking van de installaties an sich kan niet gezegd worden. Dit verdient nader onderzoek. Systemen voor laagtemperatuurverwarming worden veelvuldig in duurzame energieconcepten toegepast. Hiervoor geldt dat er aandacht nodig is voor de verdere implementatie bij nieuwbouwwoningen. Op basis van dit onderzoek kan de voorzichtige conclusie getrokken worden dat bewoners individuele systemen beter waarderen dan collectieve systemen. Wel met een slag om de arm, aangezien in dit onderzoek slechts in een klein aantal woningen collectieve systemen is geplaatst. Toch rechtvaardigen deze uitkomsten de conclusie dat de collectieve systemen minder gewaardeerd worden en dat nader onderzoek nodig is. De minder goede waardering van collectieve systemen heeft te maken met onder andere: • het gebrek aan keuzevrijheid; • een in de ogen van de bewoner onverklaarbare hoge energierekening; • de koppeling van het warmteopwekkingsysteem (veelal de warmtepomp) aan laagtemperatuurverwarming; • de geringe invloed die de bewoner heeft op de warmteregeling. Tot slot kan in het algemeen vermeld worden dat een voor de bewoners prettige werking niet alleen met het systeem zelf, maar waarschijnlijk ook met de leidinglengte en de mate van isolatie van de leidingen te maken heeft.

4.5 Ventilatie-installaties Ten aanzien van de ventilatie-installatie ervaren de respondenten met name geluidsoverlast, comfortklachten en onderhoudsklachten. Met alle gevolgen van dien. Door gebrekkig onderhoud (te weinig of helemaal niet vervangen van de filters) wordt de luchtkwaliteit minder en gaat de energie-efficiënte omlaag. Door geluidsoverlast schakelen respondenten het gehele ventilatiesysteem uit, waardoor het binnenklimaat niet wordt ververst of op een niet-bedoelde (maar misschien wel gebruiksvriendelijke) manier wordt ververst. Wanneer de waardering van het ventilatiesysteem wordt afgezet tegen de ruimten in de woning, zijn de respondenten het minst tevreden over de ventilatie in de keuken, de badkamer en het toilet. Wellicht speelt directe zichtbaarheid van niet ventileren hier een rol: vocht in de badkamer en keuken en stank in het toilet worden direct ervaren. In dit onderzoek zijn zowel woningen met mechanische als woningen met balansventilatie onderzocht. Uit dit onderzoek kan niet geconcludeerd worden dat balansventilatie minder goed wordt gewaardeerd dan mechanische ventilatie. Bewoners woonachtig in een huis met balansventilatie ervaren de minste tochtklachten. Mogelijk is er een verband met de betere bouwkundige kwaliteit van deze nieuwbouwwoningen, maar hierover kan op basis van dit onderzoek geen uitspraak gedaan worden. Bewoners van een woning met balansventilatie ervaren wel de meeste geluidsoverlast. Het informeren van bewoners over het ventilatiesysteem heeft niet tot gevolg dat bewoners positiever oordelen over het geluid en de capaciteit van het systeem. Hier moet de oplossing gezocht worden in maatregelen aan het systeem zelf. Het succes van alle typen ventilatiesystemen hangt van een aantal factoren af, waaronder: • juist gebruik door de bewoner; • onderhoud door de gebruiker/verhuurder; • goede installatie en aanleg door de installateur.

54

De wijze van informeren speelt hierbij een rol, maar er zijn ook andere aspecten die hierbij van belang zijn. Voor balansventilatie bijvoorbeeld geldt dat deze pas echt goed werkt als de woning geen koudebruggen heeft, kierdicht is en optimaal is geïsoleerd.

4.6 Zonnepanelen Het toepassen van zonnepanelen, ook wel PV-panelen genoemd,biedt kansen om in de toekomst energieneutraal te bouwen. De meeste respondenten zijn enthousiast over de geplaatste panelen. Respondenten die geen zonnepanelen hebben, zouden ze zonder uitzondering graag willen hebben. Maar uit dit onderzoek blijkt ook dat: • er geen duidelijkheid is bij de bewoner over de verrekening met het energiebedrijf; • de ontvangen informatie onduidelijk is; • de eindafrekening te ingewikkeld is; • de zonnepanelen bij renovatieprojecten ‘herrie’ (geluidsoverlast) in én opwarming van de meterkast kunnen veroorzaken. Het plaatsen van zonnepanelen is dus altijd aan te raden, mits er voldoende aandacht wordt besteed aan de vier genoemde punten.

4.7 Visie bewoners op maatregelen Het blijkt dat een groot aantal respondenten tevreden is met de aangebrachte maatregelen. Maar wanneer de bouwwereld wil aansluiten bij de leefwereld van de bewoner is het verstandig om de bewoner te kennen in het energiebesparingsproces. Bewoners missen vaak de volgende maatregelen: • zonnepanelen en -collectoren; • dubbelglas/HR++ glas; • tochtwerende maatregelen; • isolatiemaatregelen. Door toepassing van deze maatregelen (ook bij nieuwbouw) sluit de verhuurder of ontwikkelaar aan bij de wensen van bewoners, wat acceptatie en een hoger energiebewustzijn tot gevolg kan hebben. Een aantal maatregelen wordt door bewoners niet zonder meer gewaardeerd. Bij deze maatregelen is het van groot belang om de bewoners te betrekken. Het gaat om: • (decentrale) balansventilatie met wtw; • mechanische ventilatie; • een omvormer voor zonnepanelen in de meterkast. Maatregelen die de respondenten belangrijk vinden, kunnen dienen als aanknopingspunt om een energiebesparingsconcept op te stellen. Belangrijke maatregelen zijn volgens de respondenten: • dubbel glas / HR++ glas; • schilisolatie; • HR-combiketel; • dakisolatie; • •

zonnepanelen; waterbesparende maatregelen.

55

Daarnaast heeft een aantal respondenten zelf aanpassingen aan de woning gedaan. Als verhuurders dit (voor zover van toepassing) vóór zouden zijn, dat wil zeggen de maatregelen op tijd in de woning aanbrengen, sluit men aan bij wat de consument wil. Daarnaast wordt door kleine ingrepen de woning energiezuiniger. Denk aan: • aanbrengen tochtwerende maatregelen; • aftimmeren en isoleren van de zolder en het afsluiten van de zoldertrap; • het plaatsen van waterbesparende kranen; • maatregelen tegen oververhitting aanbrengen (zonwering); • het aanbrengen van spaar- en ledverlichting.

4.8 Zijn de verwachtingen uitgekomen? Voorafgaand aan het onderzoek had VACpunt Wonen een aantal verwachtingen over de resultaten (zie ook paragraaf 1.3). Deze verwachtingen hadden betrekking op allerlei aspecten van het onderzoek. De vraag is of onze verwachtingen zijn uitgekomen, of dat de resultaten tot wezenlijk andere conclusies leiden dan vooraf werd gedacht. Hieronder wordt van elk van de geformuleerde verwachtingen aangegeven of deze al dan niet zijn uitgekomen en om welke reden.

4.8.1 Invloed VACpunt Wonen had de volgende verwachtingen over de rol van bewonersinvloed op maatregelen. • Bewoners die invloed hebben op de (keuze van) energiebesparende maatregelen waarderen deze energiebesparende maatregelen meer dan bewoners die geen invloed hebben. Deze verwachting blijkt niet uit te komen: invloed op toegepaste maatregelen leidt dus niet tot een hogere waardering van deze maatregelen. • Bewoners van koopwoningen hebben meer invloed op de toegepaste maatregelen dan bewoners van huurwoningen. Deze verwachting klopt niet: kopers hebben c.q. krijgen evenveel invloed als huurders.

4.8.2 Informatie •

•

•

Informatie verstrekken aan bewoners over de energiebesparende maatregelen leidt tot een hogere waardering van de toegepaste maatregelen. Dit blijkt maar zeer ten dele waar: informatie verstrekken in het algemeen leidt niet tot een hogere waardering voor systemen en technieken. Maar het verstrekken van informatie leidt wel tot een hogere waardering van enkele eigenschappen van het ventilatiesysteem, maar niet voor alle. Ook leidt informeren tot een hogere waardering van de vloerverwarming. Geen eenduidig beeld dus. De wijze van informeren (schriftelijk, mondeling, informatieblad e.d.) is niet zozeer van invloed op de waardering voor de energiebesparende maatregelen. Desondanks blijkt dat op maat gesneden informatie en informatie die op de juiste manier wordt overhandigd ervoor zorgen dat bewoners zich betrokken en serieus genomen voelen. Kopers ontvangen meer informatie dan huurders. Uit het onderzoek blijkt dat dit waar is: kopers ontvangen inderdaad meer informatie dan huurders. Dit zegt echter nog niets over de kwaliteit van de informatie.

4.8.3 Informeren en bewustwording •

Meer informatie ontvangen heeft een positieve invloed op de bewustwording van energiebesparing bij de respondenten. Dit kan op basis van dit onderzoek niet geconcludeerd worden.

56

•

•

Daarnaast verwacht VACpunt Wonen een positief verband tussen het ontvangen van informatie en de verwachting dat men energie bespaart. Ja, dat is waar: mensen die geïnformeerd worden, denken meer energie te besparen. Maar bewoners die geen informatie ontvangen, denken nóg meer energie te besparen! Wellicht hebben geïnformeerde bewoners een reëler beeld van de te verwachten besparing. We verwachten een positief verband tussen het hebben van invloed op de maatregelen en het energiebewustzijn. Dit is waarschijnlijk het geval: het hebben van invloed op de toegepaste energiebesparende maatregelen hangt waarschijnlijk samen een toename van het energiebewustzijn.

4.8.4 Binnenklimaat •

•

De waardering van het binnenklimaat zal met name te maken hebben met tocht en vochtklachten en klachten op het gebied van oververhitting. Hoe minder last van tocht, vocht en oververhitting hoe beter het binnenklimaat wordt beoordeeld. Deze verwachting komt ten dele uit. Mensen hebben weinig last van tocht en vocht. Tochtklachten hebben vooral betrekking op deuren en ramen. Daarnaast speelt oververhitting een rol van betekenis. Mogelijk speelt hier een rol dat het begrip ‘binnenklimaat’ in het onderzoek niet eenduidig gedefinieerd is. Uit het onderzoek blijkt dat ook warmtebeleving een relevant aspect is. Respondenten woonachtig in nieuwbouwwoningen met balansventilatie zullen het binnenklimaat beter waarderen dan bewoners van gerenoveerde woningen (met mechanische ventilatie). Deze verwachting klopt waarschijnlijk: het lijkt alsof respondenten die een mechanisch ventilatiesysteem in hun woning hebben, iets meer last hebben van tocht. Het is echter de vraag of dit te maken heeft met het systeem of meer met de leeftijd van de woning en de mate van kierdichting.

4.8.5 Installaties voor warmte en warm water •

•

•

•

•

De waardering voor innovatieve installaties zal wisselend zijn, met name door het gebruiks(on)gemak en de onbekendheid van deze systemen. Dit blijkt inderdaad zo te zijn: innovatieve installaties (zoals luchtverwarming en warmtepomp) worden minder gewaardeerd dan de meer gangbare installaties. Informatievoorziening lijkt hierbij niet te leiden tot een betere waardering van de innovatieve installaties. Eigenaar-bewoners waarderen de systemen beter dan huurders. Het aandeel huurders en het aandeel eigenaar-bewoners dat tevreden is over de installaties is ongeveer even groot. Dat is niet in lijn met onze verwachting. Echter, er zijn wel meer huurders dan kopers ontevreden over de systemen. Digitale klokthermostaten met een weekprogramma dragen bij aan het besparen van energie, maar zijn (door hun complexiteit) niet gebruiksvriendelijk. Bewoners blijken het minst tevreden over de digitale klokthermostaat. Hieruit kan voorzichtig geconcludeerd worden dat deze vorm van warmteregeling niet direct bijdraagt aan het besparen van energie. Kennelijk is de digitale klokthermostaat te ingewikkeld. Dit strookt met onze verwachting vooraf. Het informeren van bewoners over de installaties draagt bij aan een betere waardering voor de installaties. Op basis van dit onderzoek blijkt dat informeren alleen niet direct leidt tot een betere waardering voor de systemen. Bewoners waarderen individuele systemen beter dan collectieve systemen. Dit onder andere door de keuzevrijheid en de individuele bediening. Dat klopt inderdaad, maar wel met een slag gezien het lage aantal woningen waar een collectief systeem is toegepast. De minder goede waardering van de collectieve systemen heeft onder andere te maken met: o het gebrek aan keuzevrijheid; o een in de ogen van de bewoner onverklaarbaar hoge energierekening;

57

o o

de koppeling van het warmteopwekkingsysteem (veelal de warmtepomp) aan laagtemperatuurverwarming; de geringe invloed die de bewoner heeft op de warmteregeling.

4.8.6 Ventilatie-installaties •

•

•

Bewoners zijn minder tevreden over de balansventilatie. Bewoners van een woning met een balansventilatiesysteem blijken de minste tocht te ervaren. Ze hebben wel veel meer last van het geluid dat het systeem maakt. Geen eenduidige uitkomst dus. Het verstrekken van informatie over de balansventilatie leidt tot een grotere tevredenheid over het systeem. Ook dit blijkt ten delen waar: de tevredenheid voor de onderdelen geluid en capaciteit neemt niet toe als men informatie ontving over het systeem. Over de andere aspecten van het systeem was men wel meer tevreden als men informatie ontving. Bewoners zijn ontevreden over de geluidsproductie van de balansventilatie, met name in de verblijfsruimten. Dit blijkt niet zo te zijn: de meeste onvrede is er over de ventilatie in de keuken, toilet en badkamer.

4.8.7 Zonnepanelen De verwachting van VACpunt Wonen is dat bewoners tevreden zijn met zonnepanelen en dat dit kansen biedt voor toekomstige energiebesparingconcepten. Deze verwachting blijkt deels uit te komen: bewoners zijn over het algemeen tevreden met de werking van de zonnepanelen. Maar voor toekomstige project is het van groot belang dat aan informatievoorziening de nodige aandacht wordt besteed.

58

5. Aanbevelingen Op basis van de conclusies in hoofdstuk 4 kan een aantal aanbevelingen gedaan worden aan opdrachtgevers, verhuurders en woningeigenaren. In dit hoofdstuk komen achtereenvolgens de conclusies aan bod over: • de aanpak/methode (paragraaf 5.1); • het wel/niet hebben van invloed en wel/niet voorzien van informatie (paragraaf 5.2); • het binnenklimaat (paragraaf 5.3); • de installaties voor warmte en warm water (paragraaf 5.4); • de installaties voor ventilatie (paragraaf 5.5); • zonnepanelen (paragraaf 5.6); • gemiste maatregelen (paragraaf 5.7).

5.1 Methode Door de gekozen aanpak, een combinatie van zowel mondelinge als schriftelijke enquêtes, is waardevolle informatie verzameld. De respondenten hebben veel ruimte gekregen om hun antwoorden toe te lichten; dit biedt veel specifieke informatie en het plaatst de kwantitatieve resultaten in de context. Voorts blijkt afnemen van de enquêtes door een Adviescommissie Wonen meerwaarde te hebben boven afname van de vragenlijsten door een derde partij. De Adviescommissie Wonen wordt kennelijk gezien als objectief en onafhankelijk, een voor bewoners betrouwbare partij.

5.2 Invloed en informatievoorziening Kennis is een belangrijke voorwaarde voor gedragsverandering. Dit geldt ook bij de toepassing van energiebesparende maatregelen. Zonder kennis geen bewustwording, geen begrip en geen acceptatie. Over het algemeen geldt dat bewoners maatregelen, ook die voor energiebesparing, alleen accepteren en op een juiste manier toepassen als zij op een juiste manier informatie ontvangen. Daarnaast speelt het al dan niet hebben van invloed op de keuze van energiebesparende maatregelen een rol. Meer invloed leidt ertoe dat bewoners zich betrokken en serieus genomen voelen. Maak de bewoners duidelijk waarom een ingreep wordt gedaan en welke gevolgen dit heeft voor het verbruik, het gedrag en het binnenklimaat. Om meer draagvlak voor energiebesparende maatregelen te krijgen is het van belang om, waar mogelijk, aan te sluiten op maatregelen die bewoners prettig vinden en gaan gebruiken. Door werk te maken van deze maatregelen, is het waarschijnlijk dat ook de gebruiker eerder zijn verantwoordelijkheid neemt. Ook als een maatregel niet geïmplementeerd wordt, is het belangrijk om dit gemotiveerd te communiceren richting de bewoners.

5.2.1 Invloed Het betrekken van bewoners kan bijdragen aan een toename van het energiebewustzijn. De aanbeveling is om bewoners waar mogelijk vroegtijdig in het proces te betrekken bij de keuzes voor de energiebesparende maatregelen. Betrokkenheid in combinatie met de juiste (op maat gesneden) voorlichting verdient aandacht. Opdrachtgevers kunnen zich verdiepen in de doelgroep waar maatregelen geplaatst worden.

59

Daarnaast is het van belang dat verhuurders aandacht besteden aan het betrekken van minder draagkrachtige huurders. Door naar hen te luisteren en maatregelen toe te passen waar draagvlak voor is, kan men ervoor zorgen dat maatregelen positief worden ontvangen en daadwerkelijk worden gebruikt. Zorg ervoor dat de bewoners betrokken worden op vlakken waar de invloed ook effect heeft. Voorbeelden van manieren waarop bewoners invloed kunnen uitoefenen zijn: • invloed via de bewonersvereniging; • bijeenkomsten met de woningbouwcorporatie; • informatieavond en inspraakprocedures; • CPO-bijeenkomsten c.q. groepsprocessen; • invloed via de bouwadviseur, architect en/of projectontwikkelaar; • door het invullen van vragenlijsten. Kies als opdrachtgever de juiste manier voor de doelgroep die benaderd wordt. Van belang is tevens dat de invloed niet alleen maar top-down gericht is (keuzes voorleggen). Betrek hen ook al in het voorstadium, voordat voor een bepaalde systematiek gekozen wordt.

5.2.2 Informatievoorziening Uit dit onderzoek blijkt dat kennis een belangrijke voorwaarde is voor gedragsverandering en dat informatie op de doelgroep moet worden aangepast. 50% van de respondenten ontving geen informatie over de toegepaste energiebesparende maatregelen; met name huurders woonachtig in galerijen portiekwoningen ontvangen geen informatie. Hier valt dus nog een wereld te winnen. De informatie die men wel ontving, had met name betrekking op de balansventilatie, zonnepanelen en de ketel. Door als verhuurder niet méér, maar betere informatie te verschaffen aan bewoners, vergroot men de kans dat bewoners energie gaan besparen en er draagvlak wordt verkregen voor innovatieve technieken. Voor verschillende vormen van informatievoorziening gelden verschillende aanbevelingen. Handleiding (schriftelijke informatievoorziening) • Zorg voor handleidingen die door de doelgroep gewenst worden. Denk aan taalgebruik, lengte van de tekst, toepassing van visuals e.d.. • Stel de handleiding zo op dat de informatie altijd voor een leek te begrijpen is. • Zowel te uitgebreide als te summiere handleidingen voldoen niet aan de vraag. • Combineer een schriftelijke handleiding altijd met een mondelinge toelichting bij de bewoner thuis. Persoonlijke uitleg (mondelinge informatievoorziening) • Persoonlijke uitleg bij de bewoner thuis is een must. • De voorlichter moet verstand van zaken hebben en vragen van de bewoners kunnen beantwoorden. Dit moet in niet al te technische bewoordingen worden gedaan. • Voorlichting geschiedt niet eenmalig. Licht de bewoners meerdere keren tijdens het proces voor. Betrek hier, als het een huurwoning betreft, ook de fabrikant van een installatie bij. • Om betrouwbare voorlichting te geven zijn voldoende kennis en communicatieve vaardigheden bij experts/installateurs en energieleveranciers een aandachtspunt. Dit kan eventueel door middel van scholing. Vragen van bewoners moeten beter worden

60

beantwoord. Wanneer wordt aangegeven dat het antwoord op een vraag wordt uitgezocht, moet daar later wel op teruggekomen worden. Bewoners merken op dat afspraken hierover niet worden nagekomen. Een centraal aanspreekpunt voor de bewoners bij vragen en een juiste afhandeling van deze vragen verdient aandacht. Informatie over installatiespecifieke knelpunten • Informatie over kosten en opbrengsten kloppen niet (met name het geval bij zonnepanelen en mechanische koeling). De bewoner moet betrouwbare informatie op maat ontvangen. • Er moet meer en betere informatie verstrekt worden over de temperatuurregeling. • Bewoners moeten informatie krijgen over de (negatieve) effecten van een installatie. • Extra aandacht verdient informatievoorziening over het ventilatiesysteem. Maak de bewoner duidelijk waar het systeem voor dient: wat is een bypass , wat betekent warmteterugwinning en hoe werkt dit.

5.2.3 Informatie en bewustwording Het verstrekken van informatie kan leiden tot meer bewustwording bij de consument. Voor de markt is het daarom belangrijk dat zij bewoners informatie verstrekken. De wijze waarop informatie wordt gegeven is echter van groot belang.

5.2.4 Informatie over balansventilatie 44% van de respondenten met een balansventilatiesysteem (met name toegepast in nieuwbouwwoningen) ontving hierover geen informatie. Balansventilatie is een kwetsbaar systeem, waarbij aandacht moet zijn voor het volgende. • De uitleg over het systeem an sich: waarom moet u ventileren, wat is (balans)ventilatie. Dit geldt overigens voor alle typen ventilatiesystemen. • Het gebruik van het systeem in de zomer en winter. Een gebruikshandleiding/-kaart voor de zomer- en wintersituatie is een must. • Het vervangen van filters. De filters moeten worden vervangen door de verhuurder, zodat de huurder hier geen omkijken naar heeft. Bij de onderhoudswerkzaamheden aan de ketel moet het ventilatiesysteem ook onderhoud krijgen. Het reinigen van het kanalenstelsel hoort hier ook bij. • Wanneer filters vervangen moeten worden, moet een bewoner hier een signaal voor krijgen. De signaalfunctie moet op een zichtbare plaats zitten, bijvoorbeeld op of bij de thermostaat. Blijkens de resultaten van dit onderzoek geldt voor de bouwkolom en opdrachtgevers dat balansventilatie pas toegepast dient te worden als de woning: • geen koudebruggen bevat; • 100% kierdicht is; • op hoogwaardige wijze is geïsoleerd; • er alles aan gedaan wordt om geluidsoverlast van het systeem te voorkomen.

5.2.5 Informatie over (innovatieve) technieken Het al dan niet verstrekken van informatie over innovatieve technieken leidt niet direct tot een betere waardering ervan. Een van de mogelijke oorzaken hiervoor zou kunnen zijn dat de techniek van innovatieve technieken (zoals vloerverwarming, warmtepomp e.d.) ingewikkeld is. Het verdient aanbeveling zo eenvoudig mogelijk werkende techniek in de woning te plaatsen die werkt zoals bewoners verwachten. Met andere woorden: het is aan

61

de markt om te zorgen voor maatregelen c.q. installaties die echt werken. Het beloofde rendement moet worden gehaald. Voor verwarmingssystemen geldt dat bewoners uit de informatie de werking van het systeem kunnen begrijpen. Desondanks is het belangrijk dat bewoners informatie aangeboden krijgen over nieuwe technieken. Vooral bij renovatiewerkzaamheden aan huurwoningen is dit essentieel. De beslissing dat de woning wordt gerenoveerd, is niet door hen maar door de verhuurder genomen. De bewoners hebben vaak jaren geleefd met een naar hun mening prima werkende techniek. Het gedrag van bewoners bestaat voor ongeveer 95% uit gewoontegedrag. Voorlichting is van groot belang voor bewustwording en gedragsverandering onder bewoners. Implementatie van nieuwe technieken zoals balansventilatie en een warmtepomp slagen alleen als er aandacht is voor de gebruiker. En dan zowel in het voortraject als bij oplevering. Door de bewoners te informeren (op de juiste manier) over (innovatieve) technieken, worden zij zich tevens bewuster van hun energieverbruik en vindt er eerder acceptatie van de nieuwe maatregelen plaats.

5.3 Binnenklimaat De • • • •

aanbevelingen over het binnenklimaat zijn onderverdeeld naar: algemeen en robuuste maatregelen; ventilatie; warmtebeleving en oververhitting; vocht en tocht.

5.3.1 Binnenklimaat: algemeen en robuuste maatregelen Bij het ontwerp van de woning (nieuwbouw) moet aandacht besteed worden aan de oriëntatie en de indeling van de woning. Dit betekent dat de woning in de basis goed moet zijn. Een goede ligging van de woning ten opzichte van de zon, een ontwerp met aandacht voor energie, een goede schilisolatie en lage temperatuurverwarming dragen hieraan bij. De woonkamer wordt door bewoner veel gebruikt. Bewoners zijn echter ook het minst tevreden over het binnenklimaat van de woonkamer. Daarom moet in het ontwerpproces extra aandacht aan de woonkamer worden besteed. Oververhitting of juist een te koude kamer moet worden voorkomen. Het verdient de aanbeveling dat de woning op een dusdanige wijze is georiënteerd dat de bewoner geen last heeft van oververhitting, maar wel voldoende zonlicht binnen krijgt voor passieve opwarming van de ruimte. (Mogelijkheden voor) het aanbrengen van zonwerende maatregelen (aan de buitenzijde) om de hitte buiten de woning te houden zijn een must. Bij renovatieprojecten, waar het huurwoningen betreft, is het aan te raden wanneer er nog een gaskachel aanwezig is, deze te vervangen door een HR-ketel omdat dit zowel leidt tot verhoging van het comfort als, in theorie, tot energiebesparing.

5.3.2 Binnenklimaat: ventilatie Dat er een verband is tussen een gezond binnenklimaat enerzijds en ventileren anderzijds is voor veel bewoners niet duidelijk. Dit hoeft geen probleem te zijn, zolang men het aanwezige ventilatiesysteem niet ontregelt. Gebeurt dit wel, dan gaat de kwaliteit van het binnenklimaat achteruit en dat brengt gezondheidsrisico’s voor bewoners met zich mee.

62

Toepassing van de volgende aandachtspunten kan de kans op verkeerd gebruik van het systeem verkleinen. • Voorkom geluidsoverlast van het systeem (een zorgvuldig ontwerp, juiste installatie en planmatig onderhoud zijn van groot belang). • De bewoner moet het systeem zowel in de keuken als de badkamer kunnen regelen. • Het systeem moet onderhouden worden door een externe partij. Dit kan de verhuurder zijn. • Plaats inblaasventielen in de woonkamer niet boven de plek waar logischerwijs de ziten eethoek wordt gesitueerd. Dit levert tochtklachten op. Hetzelfde geldt voor de slaapkamer: plaats inblaasventielen niet boven plek waar bewoners naar verwachting het hoofdeind van het bed situeren. • Wanneer bewoner de filters zelf moet vervangen, verdient het de aanbeveling dat systemen zo worden ontwikkeld dat er maar één type filter is en dat deze bij bijvoorbeeld grotere supermarkten verkrijgbaar is. • Voorzie de bewoner van informatie over het systeem en het belang van correct gebruik. Maar let op: deze informatie heeft geen effect als het systeem vervolgens niet naar behoren werkt. Kwaliteit staat voorop. • Uit ander onderzoek blijkt dat balansventilatie pas echt werkt als de woning geen koudebruggen heeft, kierdicht is en optimaal is geïsoleerd (SBR, Passiefhuisconcept voor Woningbouw, 2009, Stichting Passiefhuis Holland, z.d.) De bouw moet hiervoor zorgdragen. • Een combinatie van laagtemperatuurverwarming met ventilatie middels roosters in de ramen moet worden voorkómen. Dit veroorzaakt koudeval met als gevolg comfortklachten. Het toepassen van luchtdrukgeregelde toevoerroosters of (decentrale) balansventilatie kan een oplossing zijn.

5.3.3 Binnenklimaat: warmtebeleving en oververhitting Woningen worden steeds energiezuiniger gebouwd en gerenoveerd waardoor warmte de woning niet snel verlaat. Bij toekomstige nieuwbouwprojecten is daarom extra aandacht nodig voor koeling. Partijen die zich bezig houden met de ontwikkeling van woning zouden daarom in eerste instantie moeten letten op: • een goede oriëntatie van de woning; • de juiste indeling van de woning; • maatregelen aan de schil of technische installaties die de warmte uit huis halen of koeling van de woning mogelijk maken. Wanneer laagtemperatuurverwarming (LTV) in de woning wordt toegepast, is het van belang dat deze per vertrek te regelen is. Ook is het aan te raden bereikbare en eenvoudig te bedienen ventilatieroosters te plaatsen. Ook moet de plaats van de thermostaat juist gekozen worden. Voorkom dat de thermostaat op een plek zit waar de temperatuur instabiel is. Denk hierbij aan een wand volledig in de zon (verwarming slaat eerder af met koude ruimtes als gevolg) of een wand naast een frequent opengaande deur (thermostaat meet een te lage temperatuur waardoor de verwarming langer draait). Het is bij zowel nieuwbouw en renovatieprojecten van belang dat er aandacht is voor het op temperatuur krijgen van de keuken, slaapkamer(s), hal en de badkamer. Voor wat betreft oververhitting geldt het volgende. • Bij installaties die zorgen voor koeling moeten geluidwerende maatregelen worden getroffen. • Het koelproces moet sneller gaan dan nu vaak het geval is.

63

•

• •

Ter vergroting van de bewustwording moet bij het verstrekken van informatie ook aandacht geschonken worden aan het effect van platte daken, het ontbreken van isolatie en installaties die warmte afgeven. Een goede oriëntatie van de woning op de zon is van belang voor benutting van zonnewarmte en beperking van de overlast. Een zorgvuldige indeling van de woning is van belang voor benutting van zonnewarmte en beperking van de overlast.

5.3.4 Binnenklimaat: vocht en tocht Bij bestaande woningen met mechanische ventilatie verdienen problemen met tocht aandacht. Let hierbij op het volgende. • Bij renovatie is het van belang dat voorzieningen zoals roosters aanwezig zijn, op de juiste plek zitten en bereikbaar en bedienbaar zijn. • Daarnaast worden aangebrachte voorzieningen niet altijd gebruikt op de manier als de markt heeft bedoeld. Voorlichting hierover, op een manier die voor de doelgroep werkt, is van belang. • Tochtmaatregelen bij renovatiewerkzaamheden zijn vaak van zeer slechte kwaliteit: o tochtstrips bij deuren en ramen moet van goede kwaliteit zijn; o de ventilatieroosters mogen geen bron van tocht zijn; o het verdient aanbeveling om woningen zonder HR++ glas/dubbelglas hier zo snel mogelijk van te voorzien.

5.4 Installaties voor ventilatie Bewoners waarderen balansventilatie iets minder dan mechanische ventilatie. Dit heeft met name met de geluidsproductie van het apparaat te maken. Maar zij ervaren wel minder tocht in vergelijking met woningen waar natuurlijke en mechanische ventilatie is toegepast. Ondanks het vertrekken van informatie blijkt dat er bij balansventilatie ontevredenheid blijft over de geluidsproductie en de capaciteit. Gezien de afspraken die in diverse convenanten zijn gemaakt (met onder andere als doel energieneutrale nieuwbouw in 2020) is het waarschijnlijk dat balansventilatie als installatietechnische oplossing wordt gekozen. De toenemende eisen aan de schilisolatie in het Bouwbesluit 2012 hebben namelijk consequenties voor het ventilatiesysteem. Want isoleren betekent goed én op een energiezuinige manier ventileren. Voor een optimale werking van een ventilatiesysteem zijn de volgende aanbevelingen van belang. • Bij de toepassing van balansventilatie moet ‘kortsluiting’ worden voorkomen. Dit wil zeggen dat een inblaasventiel niet direct boven een deur geplaatst wordt. Hierdoor wordt de verse ingeblazen lucht direct afgezogen via de doorvoer onder de deur. De lucht in de te ventileren ruimte wordt dan niet ververst. Dit is een verantwoordelijkheid van de bouwwereld. • Bij de toepassing van zowel balans- als mechanische ventilatie is de ventilatie regelbaar in zowel de keuken als de badkamer. Tevens wordt er in de informatie aandacht besteed aan ‘goed’ gebruik van de schakelaar. Voor de gebruikers moet duidelijk zijn dat stand 1 de afwezigheidstand is, stand 2 de aanwezigheidsstand en dat stand 3 gebruikt wordt bij piekbelasting zoals koken en douchen. De bouwwereld zorgt voor een acceptabel geluidsniveau bij met name stand 2. • Geluidsoverlast is met name bij balansventilatie een knelpunt. Door de, over het algemeen, goede isolatie van de (nieuwbouw)woning is het geluid dat de installatie produceert waarneembaar in de woning. Het verplicht stellen van de VentilatiePrestatieKeuring (VPK) en de implementatie van de Kopstaart aanpak in het

64

•

•

•

•

bouwproces kunnen leiden tot een kwaliteitsslag voor zowel de balans- als mechanische ventilatie. Door een controle op de inregeling, de weerstand in de kanalen, het motorvermogen en het regelmatig (laten) vervangen van de filters en het afsluiten van een onderhoudscontract, worden geluidsklachten verminderd. Door een combinatie van laagtemperatuurverwarming met natuurlijke toevoer via roosters in de gevel ontstaat koudeval. Dit levert comfortklachten (tocht) op waardoor bewoners de roosters afsluiten. Hierdoor wordt de woning niet optimaal voorzien van verse lucht. Aan de bouwwereld de taak om bij het ontwikkelen van energieconcepten rekening te houden met de invloed die diverse technieken op elkaar hebben. Het plaatsen van zelfregelende roosters of decentrale balansventilatie met WTW kan dit knelpunt grotendeels wegnemen. De werking van een ventilatiesysteem hangt grotendeels samen met de aanwezigheid van de doorvoer. Wanneer de doorvoer (over het algemeen een kier onder de deur) wordt afgesloten, vindt er geen optimale ventilatie plaats. In voorlichting richting bewoners moet hier aandacht voor zijn. Door het toepassen van CO2-sensoren en andere soorten van vraaggestuurde ventilatie wordt een ventilatiesysteem robuuster. Het systeem is hierdoor minder gevoelig voor ‘onwenselijk’ bewonersgedrag. Systemen blijken in de praktijk erg gevoelig voor met name fouten in de uitvoeringsfase. Het verdient aanbeveling dat zowel bij oplevering als gedurende gebruiksfase van het ventilatiesysteem de gerealiseerde ventilatiecapaciteiten en geluidsproductie worden gecontroleerd (Effectiviteit balansventilatie in woningbouw, Ir. W.M.P. van der Pluijm LBP|Sight et al. November 2012. TVVL Magazine).

5.5 Installaties voor verwarming en warm water Dat een woning voorzien moet worden van een installatie voor warm water en verwarming is bij iedereen bekend. Maar door de hogere isolatie-eisen aan de schil van de woning wordt voor het verwarmen van de woning steeds vaker een duurzamer oplossing gekozen, namelijk laagtemperatuurverwarming. Het aandeel ‘energieverbruik’ voor het verwarmen van de woning neemt hierdoor af. Enkele aanbevelingen waar de bouwwereld aandacht aan moet besteden om bij de verduurzaming van de woningbouw de gebruiker niet te vergeten zijn de volgende. • Innovatieve technieken zoals de warmtepomp, laagtemperatuurverwarming e.d. verdienen extra aandacht. In de praktijk gaat het nogal eens wat mis. Bij de warmtepomp verdienen de volgende zaken aandacht. o Wat is de warmtebehoefte van de woning voor warm water en verwarming en kan de warmtepomp hierin voorzien? o Richting gebruikers/bewoners moet eerlijk gecommuniceerd worden over de te verwachte kosten voor warmte- en koudelevering. o Zorg voor geluidswerende maatregelen bij de warmtepomp in de woning. o Er is één verantwoordelijke partij voor de werking van het warmtepompsysteem. De gebruiker/bewoner moet op deze partij kunnen terugvallen. o De gebruikers/bewoners zijn op de hoogte van een te verwachten verhoging van het elektraverbruik door het gebruik van een warmtepompsysteem. o Voor de gebruikers/bewoners is het wenselijk dat de temperatuur per vertrek regelbaar is. • De bouwwereld moet voorzien in gebruiksvriendelijke, op de doelgroep gerichte informatie. Daarnaast moet de informatie die wordt gegeven over een installatie overeen komen met de in de praktijk geleverde prestaties. •

Bij het plaatsen van een thermostaat is contact met de (toekomstige) bewoner belangrijk. 20% van de bewoners vervangt de thermostaat na oplevering. Aansluiten op

65

•

de wensen van de bewoner is essentieel. Eenvoudig bedienbare en regelbare thermostaten verdienen de voorkeur boven digitale klokthermostaten met een weekprogramma. Wanneer een digitale klokthermostaat met weekprogramma wordt geplaatst, is voorlichting richting de consument belangrijk. Bij voorkeur worden individuele systemen geplaatst. Wanneer de trend van collectieve installaties (wegens kostenefficiëntie energiebesparing en een eenvoudiger koppeling aan duurzame afgiftesystemen zoals laagtemperatuurverwarming) wordt doorgezet doen wij de volgende aanbevelingen. o Keuzevrijheid van energieleverancier verdient aandacht. o Denk aan voorlichting richting de consument over de hoogte van de energierekening. Bewoners verwachten een lagere energierekening, maar dit is niet het geval. o Leg aan de consument uit wat de reden van de koppeling van het warmteopwekkingsysteem (veelal de warmtepomp) aan laagtemperatuurverwarming is. En wat de gevolgen hiervan zijn. o Bij collectieve systemen moet individuele bediening mogelijk zijn.

5.6 Zonnepanelen Het toepassen van zonnepanelen biedt kansen om in de toekomst energieneutraal te bouwen. Dergelijke panelen kunnen op twee manieren ingezet worden om de bouw richting energieneutraal te krijgen (geldt voor zowel huur als koop). Ten eerste kan het aanschaffen van zonnepanelen de eerste stap zijn om bewoners enthousiast te maken voor vergaande energiebesparing bij hun woning. Bewoners en verhuurders die investeren in zonnepanelen zullen zien dat de panelen een financieel voordeel opleveren. Dat maakt het plausibel dat zij gemotiveerd raken om ook andere maatregelen toe te passen. VACpunt Wonen pleit ervoor om eerst maatregelen te treffen om het gasverbruik terug te dringen, zoals isolatiemaatregelen aan de schil. Bij nieuw te bouwen woningen is de aanbeveling aandacht te besteden aan de oriëntatie van de woning, of beter gezegd de daken, op de zon. Let er wel op dat oververhitting van de woning voorkomen wordt. Om meer bewoners warm te krijgen voor zonnepanelen doen we de volgende aanbevelingen. • Zorg voor duidelijkheid over de verrekening met het energiebedrijf bij de bewoner. • Zorg voor informatie die de bewoner snapt. Op maat gesneden informatie is zeer belangrijk. • Zorg voor een voor iedereen te begrijpen eindafrekening. • Wanneer zonnepanelen in renovatieprojecten worden toegepast, plaats de omvormer dan niet in de meterkast. Dit leidt namelijk tot geluidsoverlast in naastgelegen ruimte en opwarming van de meterkast.

5.7 Visie bewoners op maatregelen Het komt geregeld voor dat bewoners allerlei technische maatregelen in de woning krijgen die in theorie zorgen voor een energiebesparing, maar die in de praktijk niet bruikbaar of wenselijk zijn. Het verdient de aanbeveling dat de bouw zoveel als mogelijk is aansluit bij de leefwereld en wensen van bewoners en hen betrekt bij het energiebesparingsproces. Wanneer woningen worden gerenoveerd of nieuw worden gebouwd is het van belang dat de volgende onderdelen aandacht krijgen: • zonnepanelen en -collectoren; • dubbelglas;

66

• •

tochtwerende maatregelen; isolatiemaatregelen.

Dit zijn de maatregelen die veel respondenten missen en graag in hun woning zouden zien. Het betrekken van bewoners bij de volgende maatregelen is van belang omdat hier meer weerstand tegen is: • (decentrale) balansventilatie met wtw; • mechanische ventilatie; • een omvormer behorende bij de zonnepanelen.

67

68

6. Kennis delen & inbreng resultaten Naast de uitkomsten van het onderzoek biedt dit project meer resultaten, namelijk de wijze waarop kennis is gedeeld en resultaten zijn ingebracht. Over dit laatste gaat dit hoofdstuk. Al gedurende de looptijd van het project zijn richtlijnen en aanbevelingen die uit de onderzoeken voortkomen volop ingebracht en gecommuniceerd bij relevante commissies en platforms. Dit is een doorlopend proces gebleken. Hieronder wordt per samenwerkingspartner aangegeven waaruit de samenwerking bestond en wat deze heeft opgeleverd.

6.1 Platform Bewoners en Duurzaam Bouwen De platformpartijen hebben meegedacht met de samenstelling van de vragenlijsten t.b.v. de onderzoeken, zodat het product door diverse consumentenpartijen wordt gedragen en gesteund. VACpunt Wonen ontwikkelde in het kader van dit project een aantal flyers. De flyers voor opdrachtgevers ‘Écht energie besparen! Tips voor energiebesparende maatregelen!‘ en ‘Doe mee! Hoe waarderen bewoners uw energiebesparende maatregelen?(zie bijlage) zijn onder de aandacht gebracht van en toegelicht bij het platform Bewoners en Duurzaam Bouwen. Vastgoedbelang heeft de flyers opgenomen in de Energiekrant 2011 en 2012. De flyers zijn gericht op opdrachtgevers, ook de doelgroep van Vastgoedbelang. Dit heeft niet direct geleid tot een toename van het aantal onderzoeken. Bij afronding van het project zijn de resultaten van het project ‘Energie besparen met Woonkwaliteit’ door VACpunt Wonen onder de platformpartijen verspreid. VACpunt Wonen heeft naar aanleiding van dit project een persbericht opgesteld, dat aan het eind van dit project onder de platformpartijen en hun achterban wordt verspreid. Daarnaast is een populaire versie van de projectrapportage ontwikkeld. De verwachting is dat dit leidt tot meer aandacht voor gebruikskwaliteit bij energiezuinige nieuwbouw en renovatieprojecten. Tevens is de verwachting dat lokale Adviescommissies door de toegenomen naamsbekendheid bij meerdere projecten worden ingeschakeld.

6.2 Aanbodpartijen VACpunt Wonen heeft de vergaarde kennis gedeeld met een aantal aanbodpartijen, te weten: • Meer met Minder; • Aedes; • Innovatiesnelweg naar duurzaamheid; • Stichting Bouw Research (SBR); • NEN; • Vereniging toeleveranciers Luchttechnische Apparaten; • NEPROM (vereniging voor projectontwikkelaars); • Agentschap NL.

6.2.1 Meer met Minder Op de website www.meermetminder.nl is een link opgenomen naar de website van VACpunt Wonen, waar bezoekers meer informatie kunnen vinden over de rol van het VAC-

69

werk bij energiebesparing en de mogelijkheden voor samenwerking. VACpunt Wonen communiceert de resultaten, adviezen en richtlijnen afkomstig uit de onderzoeken naar de achterban van Meer met Minder, zodat deze achterban de kennis kan gebruiken om op een gebruiksvriendelijke wijze energie in de woning te besparen. Helaas is Meer Met Minder met ingang van 1 januari 2012 uit het Platform Duurzaam Bouwen en Bewoners gestapt. Hierdoor is er minder contact tussen VACpunt Wonen en Meer Met Minder. Het resultaat van de samenwerking is nog niet duidelijk in beeld. Dit komt mede doordat de resultaten, adviezen en richtlijnen afkomstig uit de onderzoeken momenteel nog niet in te zien zijn via de site www.meermetminder.nl. Wel is Meer Met Minder samen met SBR gestart met het organiseren van lokale Energiewerkplaatsen. VACpunt Wonen heeft aandacht gevraagd voor de rol van de lokale Adviescommissies Wonen bij deze Energiewerkplaatsen. Dit indirecte resultaat van het project ‘Energie besparen met Woonkwaliteit’ is verder uitgewerkt in een nieuw project.

6.2.2 Aedes Door samenwerking met Aedes zijn de onderzoeken bij potentiële opdrachtgevers (woningbouwcorporaties) gepromoot. Naar aanleiding van het artikel in het Aedesmagazine (20 juli 2011) en een ‘nieuwsflits’ op www.aedesnet.nl zijn zowel lokale Adviescommissies Wonen als VACpunt Wonen benaderd door meerdere woningbouwverenigingen (Domijn, Van Alckmaer Wonen, WSG, Woonstichting Hulst, Rijswijk Wonen, Lefier, Wetland Wonen, Woonborg, Standvast Wonen, Woonstichting St. Joseph, Woonstichting Etten-Leur, Woonstichting Groningerhuis, Talis ), huurdersbelangenverenigingen en enkele adviesbureaus (Vastgoedteam Apeldoorn, Energy Indeed). Concreet heeft het artikel geleid tot drie onderzoeken: • WAC Grave heeft een onderzoek voor Talis uitgevoerd; • VAC Oisterwijk heeft een onderzoek voor Woonstichting St. Joseph uitgevoerd; • WAC regio Zeeuws-Vlaanderen heeft in opdracht van Woonstichting Hulst een onderzoek uitgevoerd. Daarnaast is met Standvast Wonen en twee Adviescommissies Wonen gesproken over het uitvoeren van een onderzoek. Tot op heden is de mankracht bij beide commissies van dien aard dat het onderzoek (nog) niet heeft plaatsgevonden. Standvast Wonen heeft wel enkele vragen uit het onderzoek van VACpunt Wonen opgenomen in haar eigen vragenlijsten. VACpunt Wonen is naar aanleiding van de projectresultaten in gesprek gegaan met Aedes om een mogelijke samenwerking op te starten. Begin 2013 introduceert VACpunt Wonen het VAC-werk bij de energieconsulenten die in opdracht van Aedes en Agentschap NL op regionaal niveau ingezet worden om corporaties te voorzien van advies bij energiebesparingsprojecten. Het idee is dat de energieconsulenten van Aedes op lokaal niveau gaan samenwerken met de VAC-leden om energiebesparing in de bestaande bouw te stimuleren.

6.2.3 Innovatiesnelweg naar duurzaam bouwen (provincie Noord-Holland) Het CO2-servicepunt van de provincie Noord-Holland voert het programma ‘Innovatiesnelweg naar duurzaam bouwen’ uit. Doelstelling is het stimuleren van duurzaam renoveren en duurzame nieuwbouw in de provincie Noord Holland. Dit door het vergroten van kennis, het stimuleren van innovatie en het wegnemen van organisatorische knelpunten in de gehele bouwkolom. Het CO2-servicepunt ondersteunt gemeenten bij het

70

opzetten, uitvoeren en monitoren van klimaatbeleid. Tevens brengt het servicepunt betrokken partijen bij elkaar. Het CO2-servicepunt zou in juni 2009 van start gaan. Helaas is het servicepunt pas per 1 januari 2011 van de grond gekomen. Het wordt deels gefinancierd door een Europese subsidie. Het Europese subsidietraject heeft veel langer geduurd dan gedacht , waardoor het project een vertraging van anderhalf jaar heeft opgelopen. VACpunt Wonen heeft bij het programma ‘Innovatiesnelweg naar duurzaam bouwen’ het VAC-werk gepromoot en het onderzoek onder de aandacht gebracht als mogelijkheid voor inbreng van het VAC-werk bij het opzetten en het monitoren van het klimaatbeleid. Tot op heden zijn er nog geen directe resultaten te melden met betrekking tot het VACwerk. Wel heeft de Adviescommissies Wonen Haarlem een WoonKwaliteitOnderzoek uitgevoerd en de cursus ‘Energie besparen in de bestaande bouw’ gevolgd. De commissie in Schagen heeft de cursus ‘WoonKwaliteitOnderzoek’ gevolgd. De verwachting is dat de kennisuitbreiding bij beide Adviescommissies Wonen resulteert in participatie bij energiebesparingsprojecten in Noord-Holland.

6.2.4 Stichting Bouw Research (SBR) Eén van de speerpunten van SBR (Stichting Bouw Research) bij het ontwikkelen van vakkennis voor bouw en vastgoed is het leveren van een bijdrage aan een duurzame leefomgeving. SBR is partner van Meer Met Minder. De resultaten van het project ‘Energie besparen met Woonkwaliteit’ worden gedeeld met SBR, zodat zij de mogelijkheid heeft haar vakkennis voor bouw en vastgoed bij te stellen c.q. aan te vullen. Via de website van SBR kunnen partijen uit de bouw doorgelinkt worden naar www.meermetminder.nl en vervolgens met VACpunt Wonen in contact gebracht worden. VACpunt Wonen kan niet beoordelen of de link naar de site van VACpunt Wonen op de site www.meermetminder.nl, waar partijen uit de bouw vanuit www.sbr.nl kunnen komen, veel geïnteresseerden heeft getrokken. Door middel van deelname aan een klankbordgroep van SBR over Passiefhuis heeft VACpunt Wonen een bijdrage geleverd aan de publicatie ‘Uitwerkingsinstructie Toolkitconcepten Passiefhuis’ (2009). Daarnaast heeft VACpunt Wonen in het najaar van 2012 een gesprek met SBR gevoerd over diverse mogelijkheden voor samenwerking. SBR plaatst de flyers (van het project ‘Energie besparen met Woonkwaliteit’ en het project ‘Energie besparen blok voor blok) van VACpunt Wonen op de site onder het project ‘Energiewerkplaats’. Daarnaast is VACpunt Wonen met SBR in gesprek over een rol van de Adviescommissies Wonen bij lokale energiewerkplaatsen (zie ook hierboven). Het resultaat kan zijn een uitbreiding van het netwerk van de VAC-organisatie en inbreng van de VAC-kennis bij lokale partijen die in de bouw actief zijn.

6.2.5 NEN VACpunt Wonen had tot 1-1-2013 zitting in de normcommissie Klimaatbeheersing in gebouwen. Daarnaast had zij een zetel in de beleidsgroep EPG. VACpunt Wonen heeft waar mogelijk aandacht gevraagd voor de gebruikersvriendelijkheid van alle woninginstallaties en voor een communicatierichtlijn voor installateurs richting bewoners. Bij de partijen die zitting hebben in de commissie heeft VACpunt Wonen ook het onderzoek ‘Energie besparen met woonkwaliteit’ gepromoot.

71

Tijdens een workshop van de NEN over de toekomst van de normcommissie 7120 heeft VACpunt Wonen input geleverd. VACpunt Wonen pleitte voor meer aandacht voor de gebruiker van de installaties, voor de bewoner van een woning en voor meer maatwerk in de norm. NEN gaat hier mee aan de slag. Daarnaast had VACpunt Wonen zitting in de beleidscommissie EPG. Hierin pleitte VACpunt Wonen voor betere voorlichting- en bewustwordingsmiddelen om de uiteindelijke gebruiker op een juiste manier om te laten gaan met zijn woning en de energiebesparende maatregelen. De NEN neemt dit mee in haar beleid. Helaas zag VACpunt Wonen zich, in verband met een subsidiekorting per 1 januari 2013 genoodzaakt haar deelname aan de NEN-commissies op te schorten. Daarmee zou een eind komen aan de participatie hierin van de enige consumentenpartij. Een onwenselijke situatie, waarover VACpunt Wonen nog in gesprek is.

6.2.6 UNETO-VNI VACpunt Wonen heeft commentaar geleverd op de gebruikershandleidingen van UNETOVNI. Handleidingen van alle voorkomende installaties in woningen (o.a. verwarming, ventilatie en warm water) zijn onder de loep genomen. VACpunt Wonen heeft als enige consumentenorganisatie haar commentaar op de teksten voor de handleiding geleverd. Andere projectpartners waren onder meer Aedes, de Vereniging Nederlandse Gemeenten en installatiebedrijven. Ook een aantal Adviescommissies Wonen heeft meegekeken. De handleidingen zijn te vinden op de website www.mijninstallatie.nl, die is opgedeeld in een onderdeel voor consumenten en één voor professionals.

6.2.7 VLA In de samenwerking tussen VACpunt Wonen en de VLA staat aandacht vragen voor de gebruikskwaliteit van ventilatiesystemen centraal. De VLA (Vereniging Luchttechnische Apparaten) vertegenwoordigt fabrikanten, leveranciers en dienstverleners op het gebied van luchttechnische apparaten. Door de resultaten van de onderzoeken van de VACorganisatie in te brengen (en mondeling toe te lichten) bij de VLA worden de aangesloten fabrikanten geïnformeerd. Op deze manier kunnen fabrikanten, leveranciers en dienstverleners, mocht dit noodzakelijk zijn, een kwaliteitsslag maken bij de productie, installatie en beheer van luchttechnische apparaten. VACpunt Wonen heeft met behulp van de bevindingen van het onderzoek de noodzaak van een actieplan ventilatie en een informatiepunt kunnen aangeven. Tijdens de contacten met de VLA is het netwerk van VACpunt Wonen uitgebreid en is er met diverse fabrikanten intensief contact geweest. Onder andere in de vorm van studiebijeenkomsten voor een afvaardiging van de Adviescommissies Wonen bij diverse fabrikanten. Kennisuitwisseling over en weer stond centraal. Fabrikanten vulden hun kennis aan met gebruikservaringen van de Adviescommissies Wonen en de Adviescommissies Wonen ontvangen nieuwe informatie over het nut en noodzaak van ventilatie en de diverse systemen die op de markt zijn. Daarnaast ontvangt VACpunt Wonen op korte termijn onderzoeksresultaten van het Ecochair-project. In dit monitoringsonderzoek wordt een groot aantal technische en gedragsparameters bij verschillende ventilatievarianten gemeten. Het blijkt namelijk dat zelfs de meest geavanceerde ventilatiesystemen en combinaties van ventilatie- en verwarmingsystemen er op dit moment niet of slechts beperkt in slagen zonder energieverspilling de luchtkwaliteit op een constant en correct niveau te houden. Met dit onderzoek wordt getracht hier inzicht in te krijgen.

72

6.2.8 NEPROM De NEPROM is de Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen. Duurzaamheid neemt bij de NEPROM een belangrijke plaats is. De NEPROM heeft het onderzoek van VACpunt Wonen tijdens een vergadering van de Werkgroep Energie & Duurzaamheid bij diverse ontwikkelaars onder de aandacht gebracht. Dit heeft niet geleid tot een aanvraag voor een onderzoek. Wel heeft dit bijgedragen aan de naamsbekendheid van de VAC-organisatie en kennis over wat zij kan betekenen in de bouw. VACpunt Wonen is betrokken geweest bij de totstandkoming van de KopStaart-aanpak. De rol van de VAC-organisatie, en dan met name van de Adviescommissies Wonen, is hierin uitgewerkt. Zodra meerdere partijen de Kopstaart Aanpak opnemen in hun Programma van Eisen verwacht VACpunt Wonen dat dit resulteert in meer advies- en onderzoeksaanvragen bij Adviescommissies Wonen.

6.2.9 Agentschap NL Agentschap NL en VACpunt Wonen werken op diverse terreinen samen om gebruikskwaliteit bij energiezuinig bouwen onder de aandacht te brengen. VACpunt Wonen heeft bij diverse symposia en workshops het VAC-werk, het onderzoek en de onderzoeksresultaten onder de aandacht gebracht. Agentschap NL heeft een symposium ‘Energiebesparing door gedragsverandering’ georganiseerd, waar ruim 240 deelnemers aanwezig waren. Tijdens het symposium, op 21 april 2011, was VACpunt Wonen één van de sprekers. VACpunt Wonen heeft de aanwezige deelnemers op de hoogte gesteld van het VAC-werk. VACpunt Wonen heeft geen direct zicht of de presentatie heeft geleid tot het betrekken van Adviescommissies Wonen bij adviezen en onderzoeken waar energiebesparing centraal staat. De naamsbekendheid van de VAC-organisatie is hierdoor wel vergroot. Organisaties worden door nieuwsbladen van Agentschap NL ook op de hoogte gesteld van het onderzoek en de onderzoeksresultaten van VACpunt Wonen. Samenwerking vindt ook plaats in de vorm van het gezamenlijk geven van drie workshops met als thema ‘Energiezuinige Nieuwbouw: Bewonerswensen centraal’. De workshops zijn gegeven aan VAC-leden en professionals; kennisoverdracht stond hierbij centraal. In 2012 hebben maar liefst negentig VAC-leden deze workshop bijgewoond.

6.2.10 Producenten VACpunt Wonen werkt nauw samen met verschillende fabrikanten en ontwikkelaars van energiebesparende maatregelen voor de woningbouw. In de onderzoeken van VACpunt Wonen worden producten van fabrikanten geëvalueerd door bewoners. Na een negatieve bewonerswaardering van het systeem ClimaRad is samenwerking gezocht met de fabrikant. In goed overleg is gezamenlijk een studiebijeenkomst georganiseerd om kennisuitwisseling tussen ClimaRad en de Adviescommissies Wonen te faciliteren. Van belang is hierbij is dat de lagere waardering van de ClimaRad niet direct werd veroorzaakt door het systeem zelf, maar door de communicatie vanuit de woningbouwvereniging. De studiebijeenkomst heeft er toe geleid dat de fabrikant en de gebruiker nader tot elkaar zijn gekomen. Een groep vrijwilligers heeft de fabriek van ClimaRad bezocht en uitleg gekregen over de decentrale balansventilatie. ClimaRad heeft op haar beurt informatie over het VAC-werk ontvangen, waardoor de gebruiker bij de ontwikkeling van hun producten aandacht krijgt.

73

74

7. Toekomst Goed voorbeeld doet volgen! De afgelopen jaren zijn door de Adviescommissies Wonen maar liefst eenentwintig WoonKwaliteitOnderzoeken Energiebesparing uitgevoerd. We verwachten dat dit aantal de komende jaren zal toenemen. Bovendien hopen we dat de aandacht die de overheid vraagt in het nieuwe Plan van Aanpak ‘Energiebesparing Gebouwde Omgeving’ voor het gebruiksvriendelijk ontwerpen, een positieve impuls voor de onderzoeken zal zijn. De Adviescommissies Wonen kunnen, zo blijkt, een belangrijke rol spelen bij gebruiksvriendelijk ontwerpen. De uitkomsten van de door de Adviescommissies Wonen uitgevoerde onderzoeken zijn van belang voor bouwers en leveranciers die nieuwe concepten en technieken ontwikkelen waarbij de bewoner centraal staat. VACpunt Wonen is voornemens onze aanpak bij deze groep extra onder de aandacht te gaan brengen.

7.1 Uitvoering WoonKwaliteitOnderzoek Energiebesparing In de afgelopen jaren is uitgebreid ervaring opgedaan met de opzet van het onderzoek. VACpunt Wonen was tijdens het project een belangrijke schakel tussen Adviescommissies Wonen enerzijds en opdrachtgevers anderzijds. Dit gold zowel voor de uitvoering als voor de afronding van de onderzoeken. Door de subsidie van het ministerie van BZK (voorheen VROM) kon deze ondersteuning gedurende de looptijd van het onderzoek gratis aangeboden worden. Het onderzoek behelst drie hulpmiddelen. Dit zijn: • de vragenlijsten; • de toolkit; • de helpdesk. Nu het project is afgerond, vervalt de gratis gesubsidieerde ondersteuning van VACpunt Wonen. Om ervoor te zorgen dat Adviescommissies Wonen ook zonder ondersteuning van VACpunt Wonen onderzoeken blijven uitvoeren, wil VACpunt Wonen het onderzoekspakket WoonKwaliteitonderzoek Energiebesparing gaan standaardiseren. Dit zal resulteren in een herziene Toolkit. De doelstelling is dat de Adviescommissies Wonen het WoonKwaliteitOnderzoek Energiebesparing zelfstandig zullen kunnen uitvoeren. De helpdesk (telefonisch en per mail) blijft bestaan. Hierdoor kunnen Adviescommissies Wonen met vragen over het onderzoek altijd terecht bij VACpunt Wonen. VACpunt Wonen hoopt dat hierdoor het aantal onderzoeken de komende jaren zal toenemen.

7.2 Knelpunten opzet onderzoek en werving VACpunt Wonen heeft tijdens het project diverse knelpunten ervaren. Deze waren zowel intern als extern van aard. De knelpunten hebben invloed gehad op de resultaten, maar bieden ook kansen voor de toekomst.

7.2.1 Crisis bouw Vanwege de crisis wordt er minder gebouwd of gerenoveerd. Beoogde projecten lopen vertraging op. Hierdoor zijn diverse onderzoeken uitgesteld of volledig afgeblazen. Over het algemeen voert een Adviescommissies Wonen een onderzoek pas uit wanneer bewoners vier seizoenen lang de woning en de energiebesparende maatregelen hebben ervaren. 75

Daarnaast merken zowel VACpunt Wonen als de Adviescommissies Wonen dat de prioriteit van ontwikkelaars, gemeenten en woningbouwcorporaties (nog) niet bij de uitvoering van dergelijke onderzoeken ligt. Redenen die hieraan ten grondslag liggen zijn onder andere: tijdgebrek, problemen met capaciteit, onvoldoende besef dat het belang van de eindgebruiker bij het gebruik van een woning anders kan zijn dan dat van de opdrachtgever, en het ontbreken van voor het onderzoek interessante projecten. Bovenstaande knelpunten zijn aanleiding geweest om de factsheets van de uitgevoerde onderzoeken voor externen beschikbaar te stellen op de site. Op deze manier triggert VACpunt Wonen bouwpartijen om deel te nemen aan het onderzoek. Goed voorbeeld doet goed volgen: zien dat andere opdrachtgevers al een onderzoek hebben laten doen, inspireert om zelf ook een onderzoek te laten verrichten. De factsheets zijn sinds januari 2011 digitaal te raadplegen. Vanaf januari 2011 zijn ook meer onderzoeken uitgevoerd dan daarvoor. Publicatie van de factsheets speelt hier misschien een rol bij, maar meer nog is van belang het besef van een toenemend aantal Adviescommissies Wonen dat energiebesparing in de (bestaande) bouw een hoge vlucht neemt. De stem van de gebruiker moet ook daar gehoord worden. Sinds enkele maanden blijkt dat energiebesparing in de bestaande bouw en nieuwbouw meer aandacht krijgt. Dit heeft meerdere oorzaken, zoals: • het geactualiseerde Koepelconvenant Energiebesparing Gebouwde Omgeving, dat het ministerie van BZK, Aedes, de Woonbond en Vastgoed Belang ondertekenden; • de aanscherping van de EPC in het Bouwbesluit; • aandacht voor het binnenmilieu bij woningen met vergaande energiebezuinigingsmaatregelen; • diverse projecten gestimuleerd vanuit de overheid zoals de ’ Blok voor Blok aanpak’, ‘Greendeal’ en ‘Alle lichten op groen’. Zoals eerder in dit rapport is beschreven, kan een Adviescommissie Wonen pas een gedegen onderzoek uitvoeren als de bewoner de woning vier seizoenen heeft ervaren. VACpunt Wonen verwacht door de hierboven geschetste ontwikkelingen dat de Adviescommissies Wonen de komende jaren diverse onderzoeken uit gaan voeren.

7.2.2 Onvoldoende urgentie bij betrokkenen Zoals afgesproken in de Intentieverklaring Inspanningen voor ‘Schoon en Zuinig’ in afstemming met ‘Meer met Minder’ (Platform Bewoners en Duurzaam Bouwen, 2008) enthousiasmeert en stimuleert VACpunt Wonen de vraag naar (informatie over) energiebesparende maatregelen. Toch bleek het onderwerp energie in de startfase van het project minder te leven bij alle partijen dan VACpunt Wonen van te voren had ingeschat. Hierdoor is er vertraging opgetreden en is het vooraf geschatte aantal van 2000 onderzochte woningen niet gehaald. VACpunt Wonen heeft in de periode van 2009 tot 2012 negenentwintig studiebijeenkomsten georganiseerd en enkele themabijeenkomsten gegeven waarbij het onderwerp energiebesparing centraal stond. De studiebijeenkomsten vonden onder andere plaats bij fabrikanten van energiebesparende maatregelen en in energiezuinige (herstructurerings-) wijken. De themabijeenkomsten vonden plaats op locatie. Door deze bijeenkomsten heeft VACpunt Wonen het kennisniveau bij de Adviescommissies Wonen verhoogd en hen enthousiast gemaakt voor het uitvoeren van een onderzoek. Het gevolg is dat de belangstelling van Adviescommissies Wonen voor het onderwerp energie in de woningbouw en voor het uitvoeren van onderzoeken zeker sinds medio 2012 op gang begint te komen. 76

Bijlagen bij het eindrapport 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

De factsheets van de uitgevoerde onderzoeken Infobladen Doe mee! voor opdrachtgevers & bewoners Promotietekst uit de Aedes Nieuwsflits Infoblad ‘Echt energie besparen! voor opdrachtgevers + 2 brieven ter promotie van het infoblad voor VAC’s en professionals (convenantpartners) Aanvraagformulier WKO Energiebesparing Stroomschema Inventarisatielijsten (algemeen, woonomgeving, grondgebonden woningen, app, gebouw) Vragenlijst (dit is de vragenlijst die op maat wordt gemaakt n.a.v. de inventarisatielijsten)

77

78

Bijlage I: Factsheets uitgevoerde onderzoeken Adviescommissies Wonen Adviescommissie Wonen Almere Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Isolatie:

Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer:

Installaties

Rijwoning Rc 9 kopgevel

Huur Rc 9 dak

Nieuwbouw (2010) Rc 5 vloer

Tapwater: Ruimteverwarming:

Rc 7,2 langsgevel

3 laags glas met geïsoleerd raamhout

Vloer- /gevel/dakIsolatie (25-40 cm) Optimale kierdichting

Warmteafgiftesysteem:

Zonwerend glas op zuidgevels Ja, ten behoeve van het zomercomfort. Tevens luiken tbv zomernachtventilatie Thermostaat / radiatorknoppen Leidinglengte keuken:

79

Stadsverwarming Stadsverwarming ( maximaal 15 kWh/m2) beperkte radiatoren (hal, badkamer & woonkamer)

Zonnecollector (m²):

n.v.t.

Ventilatie:

Balansventilatie HR WTW, met bypass, op ruimteniveau regelbaar systeem. Ja, 10 m² voor elektra opwekking Duurzame woningen met toekomstwaarde. Ontwikkeling op basis van Trias Energetica. Ontwikkeling op basis van maximaal 120 kWh/m2 voor totale energievraag. EPC hoekwoning 0,43. EPC tussenwoning 0,3.

PV (m²): Bijzonderheden:

Samenvatting De woningen in het Columbuskwartier zijn in 2010 opgeleverd. Het betreft 103 passiefhuizen die eigendom zijn van een corporatie. De respons van het onderzoek is 20%. Van de respondenten gaven vier personen aan dat ze om de energiebesparende maatregelen de woning hebben betrokken. Woning Invloed en informatievoorziening: uit het onderzoek komt naar voren dat geen van de respondenten (21 respondenten) invloed had op de toegepaste energiebesparende maatregelen. Wel ontvingen alle respondenten, op één bewoner na, informatie over de energiebesparende maatregelen. 50% van hen was tevreden over deze informatie. Toch begrepen acht respondenten niet hoe de slaapkamers verwarmd moeten worden en zeven respondenten vinden de informatievoorziening over de bypass onvoldoende. Over de verrekening van de PV-panelen met het energiebedrijf is bij elf respondenten onduidelijkheid. PV panelen Zeven respondenten zijn ontevreden over de PV-panelen. Daarentegen zijn 4 respondenten tevreden over de panelen. De respondenten hebben geen toelichting gegeven bij hun waardering. Een aanname is dat de mate van waardering samenhangt met de onduidelijkheid over de verrekening van de PVpanelen met het energiebedrijf. Binnenklimaat en het warmtesysteem en warmwatersysteem Een groot deel van de respondenten is tevreden met het binnenklimaat in de diverse ruimten (64% is tevreden met de woonkamer, 62,5% is tevreden met de slaapkamer en 68,8% is tevreden met de keuken). Toch is 25% zeer ontevreden met het binnenklimaat van de slaapkamer. 14 respondenten zijn tevreden met het systeem voor het opwekken van warm water en 12 respondenten zijn tevreden met het warmteopwekkingsapparaat. Met het warmteafgiftesysteem is 39% (zeer) ontevreden en 50% tevreden. Zes respondenten geven aan (zeer) ontevreden te zijn over de warmteregeling. De passieve verwarming (zoninstraling) zorgt in drie woningen voor oververhitting. Daarentegen is 72% tevreden met het zonlicht in de woning. De maatregelen om oververhitting te voorkomen zoals nachtventilatie en de bypass worden erg wisselend gewaardeerd. Waar maar twee respondenten (zeer) ontevreden zijn met de nachtventilatie zijn dit er bij de bypass 11. Twee respondenten merken op dat ze niet weten wat het is. Ventilatiesysteem, vocht en tocht Een klein aantal respondenten is (zeer) ontevreden over de bediening (3), de capaciteit (5), het onderhoud (2) en het comfort (5) van het systeem. Zeven respondenten (38,9%) storen zich aan het geluid van het systeem. Eén respondent mist een standenschakelaar in de badkamer. Maar liefst 17 respondenten merken op dat de standenschakelaar van de ventilatie goed bereikbaar en afleesbaar is. Het grootste deel van de respondenten (12) is erg tevreden met de bedienbaarheid van de luiken. 88,9% van de respondenten heeft geen of weinig last van vocht. En 72,2% heeft weinig tot geen last van tocht. Toch hebben 5 respondenten (zeer veel) last van tocht. De meerderheid van de respondenten denkt energie te besparen. Eén respondent merkt op dat het lang duurt voordat de woning op temperatuur is en dat een raam in de badkamer gewenst is. Een enkeling vraagt zich af hoe zuinig een passiefhuis is: “de cv moet in alle vertrekken hoog staan om het warm te krijgen”. En “grote onzin om de entree en de badkamer altijd warm te hebben, hier wonen we toch niet!”

80

Adviescommissie Wonen Apeldoorn Technische projectbeschrijving Projectomschrijving

Installaties

Type woning:

Rijwoning

Doelgroep:

Senioren en alle doelgroepen Oorspronkelijke Dubbel glas screens+overstek isolatie 1990 ja (Digitale) klokthermostaat met weekprogramma. 4-6 (seniorenw.), 6-8 m.

Ruimteverwarming:

Individueel: standaard zonneboiler en HR Combiketel. Individueel: HR Combiketel


Radiatoren

Zonnecollector (m²): Ventilatie: Ventilatie-installatie:

6-8 (seniorenw.), Waterbesparing: 8-10 m. Sommige eengezinswoningen zijn niet voorzien van een zonnecollector of HR Combi.

PV (m²):

2,37 Mechanisch Zolder afgesloten ruimte en op de overloop. -

Isolatie: Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Leidinglengte keuken: Bijzonderheden:

huur

Renovatie van woningen uit 1990

81

Tapwater:

Technische installatie:

Zolder afgesloten ruimte en op de overloop.

Samenvatting Het onderzoek naar de waardering van de energiebesparende maatregelen omvatte 43 woningen. Van de 43 huishoudens deden 26 huishoudens mee aan het onderzoek. Een respons van 60%. 87% van de respondenten waardeert de energiebesparende maatregelen die toegepast zijn in de woning met een 6 of hoger. 96% van de respondenten geeft aan geen invloed te hebben gehad op de genomen maatregelen. 72% is tevreden met de zonneboiler en 92% geeft aan tevreden te zijn met de HRcombiketel. De behaaglijkheid in de kamer van een deel van de woningen laat te wensen over als gevolg van tocht. De tevredenheid over de energiebesparende maatregelen is redelijk. Het merendeel van de respondenten zegt geen informatie te hebben ontvangen over de maatregelen. Men verwacht wel energie te besparen en er is ook sprake van meer energiebewustwording. Zonlicht komt er voldoende in de woningen en tegen oververhitting door de zon hebben de meeste bewoners zelf maatregelen genomen. Er zijn veel woningen (60%) waarin men last heeft van tocht. In 23% van de woningen heeft men last van vocht. Over de snelheid van het warme water is men redelijk tevreden. Een groot deel van de bewoners denkt door de genomen maatregelen water te besparen. Met de ventilatiecapaciteit in de keuken en badkamer is men ontevreden. Aanbevelingen uit het onderzoek 1. Meer en betere informatie verstrekken voorafgaande aan maatregelen. 2. Aandacht besteden aan beperking van de tocht bij de raam-en deurpartijen. 3. Ventilatie en vocht in de badkamer vragen aandacht. 4. Met bewoners het energieverbruik (m3 gas, kWh elektra) per jaar bespreekbaar maken. 5. Overal dubbelglas (ook in slaapkamers). 6. Dubbele radiatoren aanbrengen in de woonkamer. 7. De temperatuur in de HR-ketel is hoger dan voorheen. Voor de veiligheid en het rendement zou een thermostaatkraan in de douche veiliger zijn. 8. Er zijn collectoren geplaatst op de noordzijde van de woning. Eventueel verplaatsen. 9. De bediening van het raam is (soms) te hoog geplaatst. Dit waar mogelijk aanpassen.

82

Adviescommissie Wonen Baarn Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Doelgroep Isolatie: Kierdichting Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Rijwoning

Installaties koop

Nieuwbouw (‘08‘09) 2-1 kap woning koop Nieuwbouw (‘08‘09) 2 verdieners, eengezinswoningen, doorstromers

Tapwater:

Combiketel

Ruimteverwarming:

Combiketel

Warmteafgiftesystee m: Zonnecollector (m²):

CV plus vloerverwarming tegen meerprijs

Volgens bb 2003, Rc HR++ Nachtventilatie, bypass in 2,5 glas WTW en zonwerend glas Brievenbus met verbeterde tochtwering, kruipluik met Ventilatie: Natuurlijk, mechanisch en verbeterde tochtwering en isolering. vraaggestuurd. ja Ventilatie-installatie: Zolder (niet) afgesloten ruimte, Niet programmeerbare thermostaat aangesloten op CV. PV (m²): Handmatige actie vereist bij verandering temperatuur. 2-4 meter Leidinglengte keuken: 4-6 meter (50%) Technische Zolder (niet) afgesloten ruimte 8-10 meter (50%) installatie: Thermostatische mengkraan, spaarknop op toilet. Woningen ontworpen in jaren ’30 stijl. De opdrachtgever van dit project is de bewonerscommissie. De woning beschikt over daglichttoetreding middels solartube en eren dakkapel in sommige woningen. Geïsoleerde cv-leidingen in onverwarmde ruimten

83

Samenvatting Het project Cornelis De Ruijterhof bestaat uit 18 twee-onder-een-kap en 5 tussenwoningen. De woningen zijn in de loop van 2009 opgeleverd. De opdrachtgever van dit project was de bewonerscommissie. De doelstelling van WAC Baarn is: inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. Van de 23 huishoudens hebben 17 huishoudens meegedaan aan het onderzoek; een respons van 75%. Woning gemiddeld waarderen de respondenten hun woning positief (7). De respondenten hebben bij het betrekken van de woning informatie gekregen over de verschillende energiebesparende maatregelen. Over het algemeen zijn de respondenten matig tevreden over de toegepaste water- en energiebesparende maatregelen. De grootste ergernis is de CV ketel. Tijdens de bouw hadden de kopers hier geen invloed op. Zij waarderen de informatievoorziening als matig. Uit het onderzoek komt naar voren dat bewoners goede isolatie de belangrijkste maatregel vinden om energie te besparen. Voor maar één respondent waren de energiebesparende maatregelen leidend voor de keus van de woning. Met het binnenklimaat in de woning is men over het algemeen tevreden. Combi ketel Er heerst veel ontevredenheid over de combiketel (meer dan 50%). Veel bewoners geven aan dat de ketel van slechte kwaliteit is en in het eerste jaar al storingen vertoont en lekt. Ook maakt de ketel veel lawaai. De verwarming doet erg lang over het opwarmen en slaat tussentijds vaak aan. Ook duurt het lang voordat men warm water heeft. Wanneer er meer dan één kraan open staat, is er weinig druk op het warme water. Enkele bewoners hebben in verband met trage aanvoer van warm water een close-in boiler in de keuken geplaatst. Bij vorst is de woning niet warm te krijgen. Thermostaat Veel bewoners hebben direct na oplevering de geleverde, primitieve, thermostaat vervangen door een klokthermostaat. Ventilatie, vocht en tocht Over het algemeen zijn de mensen tevreden over het vocht- en tochtgehalte. Een veel gehoorde klacht is de slechte ventilatie in de badkamer. Dit is ook van invloed op de vochtproblemen in diverse woningen. Verder is men over de ventilatie redelijk tevreden. Maar enkele aspecten van het ventilatiesysteem verdienen aandacht: geluid is boven stand 1 altijd hoorbaar. Aangezien stand 1 de afwezigheidstand is, is dit een kwalijke zaak. De capaciteit in de badkamer is onvoldoende. Daarnaast ervaart men door het ventilatiesysteem dat het droog is in de woning. Tot slot geeft men aan dat ventilatieroosters moeilijk schoon te maken zijn en men in verband met een benauwend gevoel liever natuurlijke ventilatie heeft.

84

Adviescommissie Wonen Deventer I Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Doelgroep: Isolatie: °C regeling: Spuivoorziening:

Portiekwoning Senioren en alle doelgroepen Oorspronkelijke isolatie 1990 Radiatorknop ja

Installaties huur

Renovatie 2008


Individueel: Combi CV Individueel: Combi CV

Enkel glas, dubbel glas, HR+ en HR++ (kamer)thermostaat

overstek


ClimaRad, radiatoren en gevelkachels Vraaggestuurde ventilatie: ClimaRad en natuurlijke ventilatie Woonkamer en er is sprake van o.a. natuurlijke ventilatie Bevindt zich in een kast in de woning

Zonnecollector (m²): Ventilatie:

Leidinglengte badkamer:

2-4 meter

Ventilatie-installatie:

Leidinglengte keuken: Bijzonderheden:

2-4 meter Waterbesparing: Tochtstrips bij buitendeur, kozijn en ramen, doel project: verbetering binnenklimaat n.a.v. klachten over vocht en comfort. Bewoners kregen de gelegenheid om bestaande (open) geisers, gevelkachels en gashaarden te laten vervangen door een cv installatie inclusief ClimaRad

PV (m²): Technische installatie:

85

Samenvatting In totaal bestaan de 7 woongebouwen uit 141 huurappartementen, waarvan bij 83 appartementen energiebesparende maatregelen zijn getroffen. De maatregelen zijn uitgevoerd in 2009. In deze appartementen is het systeem ‘decentrale wtw’ toegepast. De respons was 65% (54 huishoudens). De doelstelling van VAC Deventer met dit onderzoek is inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woningen. Voor het Woonbedrijf is het doel van het onderzoek te achterhalen of de maatregelen hebben geleid tot een merkbare verbetering van het comfort van het binnenklimaat voor de bewoners. Het tweede doel is te achterhalen of de maatregelen hebben bijgedragen aan het verlagen van het energieverbruik en hoe men het systeem “decentrale wtw’ waardeert. Woongebouw Over het algemeen zijn de respondenten tevreden over het zonlicht, in de entree, trappenhuis en de gemeenschappelijke berging. Over de ventilatie en de verlichting in het trappenhuis en de berging is een ruime meerderheid ook tevreden. Over de ventilatie in de berging is men minder tevreden. Woning Eén respondent heeft voor de woning gekozen vanwege de energiebesparende maatregelen. Opvallend is dat 84,4 % zegt geen invloed te hebben gehad op de energiebesparende maatregelen die zijn toegepast. Een ruime meerderheid zegt geen/of onvoldoende informatie te hebben ontvangen over de te nemen maatregelen. Binnenklimaat Over het binnenklimaat (de behaaglijkheid) zijn de respondenten redelijk tevreden. Men maakt wel enkele belangrijke opmerkingen: last van geluid van buren, de muurisolatie is matig en de keuken is te koud. Tevreden is men over de zonlicht toetreding. Een enkeling is ontevreden omdat de zon in de zomer recht in de woonkamer schijnt en het daardoor te warm wordt (oververhitting). Over de tochtstrips is bijna 40 % (zeer) ontevreden. Wellicht doordat deuren krom zijn getrokken waardoor de tochtstrips niet werken. Door kieren bij ramen en deuren hebben veel respondenten last van tocht. Installaties Over de installaties voor het opwekken van warmte, warm water, het afgiftesysteem en de regeling zijn de respondenten over het algemeen tevreden. Enkele respondenten zeggen dat het snel warm wordt, terwijl een enkeling zegt dat de installatie veel lawaai maakt en na controle door een installateur de radiatorknop niet goed ingesteld is. De bediening van de thermostaat is ingewikkeld en men vindt het nadelig dat de thermostaat in de kamer zit waardoor de rest van het huis koud blijft. Decentrale wtw met ventilatie (in de woonkamer) Veel onvrede heerst er over de ‘decentrale wtw’: ruim een kwart van de respondenten is ontevreden over het bedieningsgemak en het onderhoud. Meerdere respondenten maakten opmerkingen over geluidsoverlast waardoor het apparaat uitstaat. De functie van het systeem wordt niet altijd begrepen. Men vindt dat het systeem voor overlast zorgt wanneer deze harder gaat draaien als men met meerdere personen in de kamer is of wanneer men een kaarsje brandt. Vaker werd de opmerking gemaakt dat men geen uitleg of gebruiksaanwijzing heeft ontvangen. Men heeft geen idee hoe het apparaat bediend moet worden en waar het apparaat voor dient. Enkele respondenten hebben problemen met de filters. Tevens werkt de sensor niet goed waardoor het apparaat te hard en te lang blijft blazen. Het vertrouwen in het apparaat neemt af en een meerderheid ziet niet de meerwaarde van dit systeem. Een enkeling vindt het element te groot voor de woonruimte. Overige ventilatie Redelijk tevreden tot tevreden zijn de respondenten met de ventilatie in de woonkamer, hoofdslaapkamer en de berging. Over de ventilatie in de keuken, toilet en badkamer is men minder tevreden. Over het algemeen geven de respondenten aan dat vocht dat ontstaat door koken en douchen niet afgevoerd kan worden. Slechts 17 % van de respondenten denkt bewuster met het energie om te gaan na het nemen van energiebesparende maatregelen.

86

Adviescommissie Wonen Deventer II Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Doelgroep: Isolatie: °C regeling:

Spuivoorziening: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Installaties

galerijflats huur 2009-2011 Levensloopgeschikt 1ste doelgroep: senioren en één- of e woningen tweepersoonshuishoudens Vloer-, gevel- en Oriëntatie woonk.: zw HR++ glas dakisolatie: Rc 3 Oriëntatie slaapk.: no thermostaat niet programmeerbaar en digitale klokeventueel een handmatig te bedienen thermostaat met radiator met knop weekprogramma ja Oververhittin Screens en bypass in WTW installatie g: 4-6 meter Leidinglengte keuken: 2-4 meter


Individueel: HR Combiketel Individueel: HR Combiketel

Warmteafgiftesystee m: Zonnecollector (m²):

Radiatoren

Ventilatie: Ventilatie-installatie:

Balansventilatie (WTW 95% rendement) Bevindt zich in de binnenberging

Thermostatische mengkraan, waterbesparende douchekop, spaarknop toilet

PV (m²):

-

Raam Uwaarde =1,71 W/m2.K, Deur U waarde = 3,4 W/m2 K, WTW installatie= 95% rendement. Daarnaast tochtstrips bij ramen, kozijnen en buitendeur, meterkast met verbeterde tochtwering en leidingdoorvoeren met verbeterde tochtwering aangebracht.


Bevindt zich in de binnenberging

87

-

Samenvatting In totaal bestaat het project Uiterwaerde uit 109 huurappartementen (3 en 4-kamerappartemten). Het nieuwe woongebouw ligt in een jaren ’60 wijk en is tussen 2009 en 2011 opgeleverd. De respons van het onderzoek is: 69% (75 huishoudens). De doelstelling van VAC Deventer met dit onderzoek is inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning en woongebouw. Voor Stichting Eigen Bouw is het doel te achterhalen hoe de genomen energiebesparende maatregelen in de praktijk worden gewaardeerd. Informatie over het balansventilatiesysteem is daarbij zeer waardevol. De respondenten zijn allen tussen de 50 en 80 jaar. Woongebouw De meeste respondenten zijn tevreden over het zonlicht in de entree en het trappenhuis. Over de ventilatie en de verlichting bij de entree en in het trappenhuis is men ook tevreden. Over de ventilatie in de bergingen in de kelder is men wat minder tevreden: ‘je kunt er geen spullen bewaren die droog bewaard moeten worden’. Over het binnenklimaat in de algemene ruimten van het woongebouw is men redelijk tevreden met uitzondering van de recreatieruimte. Over de spaarlampen en TL buizen is men tevreden, ruim 50% is tevreden over de lampen die reageren op bewegingssensoren. 80% is tevreden over de lampen die op het donker reageren. Men vindt wel dat er veel lampen zijn. Dit associeert men met onnodig energieverbruik. Woning Geen van de respondenten heeft invloed gehad op de energiebesparende maatregelen. Opvallend is dat, ondanks dat er een informatie avond over de genomen energiebesparende maatregelen en de werking en het gebruik van het WTW systeem is geweest, 42 respondenten aangeven geen informatie te hebben gekregen. Als men informatie heeft ontvangen was dit tijdens een informatieavond, via een informatieboekje of een persoonlijk gesprek met een medewerker van Eigen Bouw. Over de ontvangen informatie was ruim de helft tevreden. Binnenklimaat Over het binnenklimaat (de behaaglijkheid) zijn de respondenten tevreden. Men maakt wel enkele belangrijke opmerkingen: afzuiging bij het koken is onvoldoende en het lawaai dat daarbij vrijkomt wordt overal gehoord; weinig/geen zon + zeer donker; over zowel de screens als zonwering wordt opgemerkt dat zij te smal zijn,niet goed sluiten en lastig te bedienen zijn. Een enkeling zegt screens te missen in een slaapkamer. Installaties Over de installaties voor het opwekken van warmte, warm water, de radiatoren en de warmteregeling is meer dan de helft van de respondenten tevreden. Het duurt volgens de respondenten wel lang voordat het water in de keuken op temperatuur is. Ook maakt de warm water installatie lawaai als deze aanslaat. Er wordt opgemerkt dat de zon in de winter op de thermostaat schijnt waardoor de verwarming niet aanslaat. Hierdoor is de kamer snel warm maar in de badkamer, gang en slaapkamer blijft het koud. Balansventilatie (wtw, bypass) Over het algemeen is men minder tevreden (40% is wel tevreden!) over het ventilatiesysteem dan over de andere installaties in de woning. Het valt ook op dat een groot aantal personen de vragen in de enquete over de balansventilatie niet invulden. Waarom? Belangrijke opmerkingen van respondenten zijn: ‘de WTW installatie staat meestal uit i.v.m. tocht en lawaai, geen duidelijke informatie over deze mogelijkheid, hinderlijk we weten niet hoe het werkt, rondingen in het plafond zijn leijk, soms stankoverlast, installatie werkt niet naar behoren, moet goed op filters letten en zijn ook duur in aanschaf’. Kennelijk wordt de functie van de balansventilatie niet altijd begrepen en vindt men dit systeem voor overlast zorgen. Over het bedieningsgemak van de installatie is 60% tevreden, over de capaciteit is ongeveer de helft tevreden, met het comfort is 40% van de respondenten tevreden. Over het geluid van de installatie is slechts 20% is tevreden en 30% ontevreden of (zeer) ontevreden. Doordat de ventilatie-unit in de binnenberging staat, maken sommige respondenten de opmerking dat de berging hierdoor te warm en te klein is om etenswaren in op te bergen.

88

Adviescommissie Wonen Grave Technische projectbeschrijving Projectomschrijving

Installaties

Portiekflat Huur Bouwjaar 1966, renovatie 2009 2-kamer en 3-kamerappartementen ?/?/? Dubbelglas / HR++ glas Woonkamer ZO/ZW Slaapkamers ZO/ZW Door bewoners zelf aangebrachte voorzieningen (zonwering) ja thermostaat aangesloten op warmteopwekkingsapparaat (niet programmeerbaar). waterbesparende douchekop en spaarknop op toilet.

Tapwater: Ruimteverwarming: Warmteafgiftesysteem: Tochtwering: Tochtstrips

Individuele HR Combiketel Individuele HR Combiketel Radiatoren bij ramen, kozijnen en buitendeuren.


Natuurlijke ventilatie

Ventilatie-installatie:


0-2 meter

PV (m²):

Bijzonderheden:

9 gebouwen, bestaande uit portiekflats met 3 verdiepingen en in totaal 216 (doorzon)woningen. Onderdeel van groot ‘zonneproject’.

Sprake van natuurlijke ventilatie dus geen installatie aanwezig. Op 9 woongebouwen 1728 zonnepanelen. Per woning 8 zonnepanelen - CV is in de badkamer geplaatst - PV-installatie in de meterkast

Type woning: Isolatie: Oriëntatie Oververhitting Spuivoorziening: °C regeling: Waterbesparing:

Leidinglengte keuken:

2-4 meter

89


Samenvatting Het onderzoek betreft een renovatieproject, van 216 appartementen (respons 36%, 77 appartementen) in acht woongebouwen in Hatert (wijk Zonnekrachtwijk). Bij dit onderzoek is geïnventariseerd of de bewoners tevreden zijn over de besparingen en effecten met betrekking tot de energiebesparende maatregelen en of er nog bepaalde knelpunten te verbeteren zijn. De energiebesparende maatregel in de onderzochte woningen betreffen de op de daken aangebrachte zonnepanelen. Verder zijn geen andere energie besparende voorzieningen specifiek onderzocht. Met verwondering heeft de commissie geconstateerd dat er aan de woongebouwen voor een groot deel geen “standaard” energiebesparende maatregelen, zoals spouwmuurisolatie, dubbele beglazing e.d. zouden zijn getroffen. De doelstelling van de opdrachtgever met dit onderzoek is: te achterhalen of de vooraf uitgevoerde berekening omtrent energiebesparing ook door de bewoners ervaren worden en in hoeverre de bewoners het proces en de besparing waarderen. Invloed en informatievoorziening Bijna de helft van de respondenten geeft aan geen informatie over de zonnepanelen te hebben ontvangen. De respondenten die informatie ontvingen zijn hier over het algemeen tevreden over, maar er zijn uitzonderingen. Zonnepanelen 80% van de respondenten is tevreden tot zeer tevreden over de zonnepanelen. De respondenten hebben bij het opstarten van de procedure of bij het betrekken van de woning de nodige informatie gekregen over het aanbrengen van de zonnepanelen. Zij zijn hier matig tevreden over. Zij zijn tevreden met de energiebesparing, naar aanleiding van de ontvangen jaarafrekening van het energiebedrijf. Een aantal respondenten is niet tevreden over de gevolgen van de zonnepanelen in de meterkast, de temperatuur in deze kast loopt hoog op en er zijn een aantal klachten omtrent de geluidsproductie vanuit de meterkast in de woning. Enkelen snappen de eindafrekening niet: te ingewikkeld. Men geeft aan door de maatregel energie te besparen. Maar bewuster dan voorheen is men niet direct. Binnenklimaat, verwarmen en water Aan isolatie (schil en ramen) is weinig gedaan. De waardering voor het binnenklimaat is redelijk. Wel worden er opmerkingen gemaakt die aandacht behoeven: enkelglas is onplezierig, condensvorming, veel kieren die tocht veroorzaken en passieve zonne-energie is prettig maar zorgt bij de bovenste woningen voor oververhitting. Over de HR ketel is men redelijk tevreden. Alhoewel respondenten van de 2-kamerwoningen de warmwaterbereiding minder waarderen. De thermostaat vindt een aantal respondenten te eenvoudig. Enkele respondenten hebben een eigen thermostaat, met meer regelmogelijkheden, geplaatst. Ventilatiesysteem Er is met name ontevredenheid over het comfort van het ventilatiesysteem. De keuken en het toilet verdienen de meeste aandacht. Belangrijke opmerkingen die gaan over het systeem zijn de volgende: De ventilatieroosters in de gevels worden als verouderd en ineffectief ervaren. Ook onderhoud hieraan zou ontbreken. Het ontbreken van een afzuigkap in de keuken wordt regelmatig genoemd als een gebrek. Bewoners missen ventilatieroosters in de raamkozijnen. Een aantal respondenten (4) vindt dat, vooral in de sanitaire ruimten, een mechanische ventilatie noodzakelijk is.

Door de kwaliteit van de oude kozijnen is het open zetten van ramen diverse malen beschreven als moeilijk (waaien verder open of dicht). De respondenten hebben last van tocht (21%) en vocht (27%).

90

Adviescommissie Wonen Haarlem Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Tochtwering Isolatie: Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Installaties

rijwoningen

koop

nieuwbouw

Tapwater:

2-1 kap woningen

koop

nieuwbouw

Ruimteverwarming:

Individuele HR Combiketel / warmtepomp met bodemwarmtewisselaar / douche wtw Individuele HR Combiketel / warmtepomp met bodemwarmtewisselaar Vloerverwarming - (optioneel)

Lucht en kierdicht bouwen. Warmteafgiftesysteem: Rc-waarde gevel: HR++ glas Koeling middels Zonnecollector (m²): 4, vloer en dak: 5 warmtepomp ja Ventilatie: Mechanische ventilatie Programmeerbare klokthermostaat Ventilatie-installatie: ? 2-4 meter. Leidinglengte 4-6 meter PV (m²): (optioneel) keuken: waterbesparende douchekop en spaarknop toilet. Technische installatie: ? Voor 32 woningen is extra overheidssubsidie verkregen om deze te voorzien van extra energiezuinige installaties. Bewoners ontvingen informatie van een energieconsulent, via een informatiemap en het bouwbedrijf. Door de maatregelen wordt een EPC van 0,49.

91

Samenvatting Het onderzoek betreft een nieuwbouwproject (66 woningen). De eerste woningen zijn opgeleverd in december 2011. De woningen zijn volgens het Climate Ready concept van VolkerWessels gebouwd. Van de 66 huishoudens hebben 37 huishoudens meegewerkt aan het onderzoek; dat betekent een respons van 56%. De doelstelling van dit onderzoek is knelpunten te signaleren zodat verbeteringen bij nieuwe projecten doorgevoerd kunnen worden, waardoor het woongenot en de klantenbenadering in de toekomst nog verder geoptimaliseerd kan worden. Woning: De bewoners wonen nog maar kort in het nieuwe complex waardoor de informatie over de verwarming en warmwater niet geheel betrouwbaar is. Opvallend is dat de bewoners de woning niet kiezen vanwege de energiebesparende maatregelen, maar vooral vanwege de ligging van de woning, de hoogte van de koopprijs, de tuin en de vormgeving van de buurt. De energiebesparende maatregelen worden als positief beoordeeld. De bewoners zijn tevreden over hun woning, het gemiddelde rapportcijfer is 7.6. Bewoners met een warmtepomp in hun woning geven gemiddeld een hoger cijfer (7.8) dan de bewoners die een ‘standaard’ HR Combiketel in de woning hebben staan (7.2) Informatie: Over het algemeen is men tevreden over de ontvangen informatie m.b.t. de energiebesparende maatregelen. De meeste onvrede betreft de informatie over ventilatie. De ontvangen informatie via de informatiemap wordt goed beoordeeld, over de informatie door het bouwbedrijf en de energieconsulent is men minder tevreden. De bewoners zijn zeer tevreden over de ontvangen informatie m.b.t. het comfort van een energiezuinige woning en de mogelijkheid om de woning energiezuinig te maken. Isolatie en installaties: De schilisolatie wordt door veel bewoners als belangrijk ervaren. Aan de andere maatregelen hecht men minder waarde. Als er onvrede is, gaat deze vaak over de ventilatie. Met de informatie over de ventilatie is 23% ontevreden. Over het geluid is 43% van de bewoners met een tussenwoning ontevreden. De bediening van de ventilatie vindt 22% een probleem, dit gaat vooral om de roosters die slecht toegankelijk zijn. Verder is er enige onvrede over het binnenklimaat van de badkamer (16%) en vocht in de woning (22%). Tot op heden (een groot aantal bewoners woont nog geen jaar in de woning) zijn de bewoners tevreden met de HR Combiketel en de warmtepomp voor zowel koelen en verwarmen. Overig: Het merendeel van de bewoners mist geen energiebesparende maatregel in hun woning (81%). Drie bewoners missen zonnepanelen.

92

Adviescommissie Wonen Harenkarspel Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Isolatie: Kierdichting Doelgroep Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Installaties

Rijwoning (9)

koop

Nieuwbouw (2008), projectontwikkelaar

Tapwater:

2-1 kap woning (14)

koop

Nieuwbouw (2008), projectontwikkelaar

Ruimteverwarming`en koeling:

Vrijstaand (4)

koop

Collectieve warmtepomp (Road Energysysteem) en collectieve gasketels voor piekbelasting Collectieve warmtepomp (Road Energysysteem), WKO met 625 m² asfaltcollector LTV Luchtverwarming

Nieuwbouw (2008), Warmteafgiftesysteem: projectontwikkelaar Hoekwoningen (6) koop Nieuwbouw (2008), projectontwikkelaar Rc 4/4/4 HR++ glas Bypass met wtw, koeling dmv warmte/koudeopslag en warmtepomp Tochtstrips bij ramen, kozijnen en de buitendeur. Brievenbus en kruipluik met verbeterde tochtwering. Kier- en nadendichting aan de binnenkant van de gevel. Starters, jonge gezinnen en Oriëntatie ZW, O, N doorstromers woonkamer: ja Ventilatie: Mechanisch Individueel aangesloten op warmteopwekkingsapparaat. Ventilatie-installatie: Zolder in een niet afgesloten ruimte 2-4 meter (in de Leidinglengte 4-6 meter (in de Zonnecollector (m²): 625 m² asfaltcollector woning) keuken: woning) doorstroombegrenzers, thermostatische mengkraan (niet Technische installatie: Zolder in een niet afgesloten ruimte overal aanwezig) Road Energy systeem, asfalt fungeert als zonneboiler

93

Samenvatting De koopwoningen, in 2008 opgeleverd, zijn voorzien van veel energiebesparende maatregelen waaronder het innovatieve Road Energy system. Het systeem is in dit project voor het eerst toegepast in de woningbouw. Tevens is het project voorzien van Warmte-koude-opslag (WKO), LTV luchtverwarming en WTW-balansventilatie. De doelstelling van VAC Harenkarspel met dit onderzoek is conclusies, richtlijnen en aandachtspunten vaststellen voor planners en bouwers op basis van de waardering en het gebruiksgemak van de onderzochte energiebesparende maatregelen. Van de 33 huishoudens namen 22 huishoudens deel aan het onderzoek: een respons van 67%. Woning Slechts twee van de 22 respondenten hebben de woning gekocht vanwege de energiebesparende maatregelen. Drie respondenten geven aan invloed te hebben gehad op de maatregelen. 17 bewoners ontvingen uitleg over de bediening en het onderhoud van de maatregelen. De andere 5 waren latere kopers en ontvingen waarschijnlijk daardoor geen uitleg. Dit is een aandachtspunt. Want woningen worden niet alleen gebouwd voor de eerste bewoners. Aandacht hiervoor is gewenst. Binnenklimaat en verwarming Over het algemeen is men niet erg tevreden over het binnenklimaat. Het binnenklimaat van de slaapkamer scoort ( bijna 40% ontevreden tot zeer ontevreden) lager dan dat van de keuken en de woonkamer. Veel gehoorde klachten zijn: ruimtes afzonderlijk moeilijk te verwarmen; te warm in de zomer koeling is niet effectief; temperatuur niet goed regelbaar met thermostaat; veel luchtverplaatsing tijdens opwarmen en tocht bij ramen en vloer. Over de verwarming is men redelijk tevreden met uitzondering van het geluid dat de verwarming maakt wanneer deze aanslaat. Ook mist een enkeling de stralingswarmte en het ‘snelle opwarmen’ van een radiator. Doordat het verwarmen koelsysteem redelijk veel geluid produceert zet men dit systeem ’s zomers vaak uit. Warm water Meer dan de helft van de respondenten vindt de wachttijd op warm water niet acceptabel. Tapwater is afkomstig van de collectieve warmtepomp i.c.m. collectieve gasketels voor piekbelasting. Drie personen geven aan een Quooker in de woning te hebben laten plaatsen om sneller warm water te krijgen. Ventilatie Over het algemeen zijn de respondenten redelijk tevreden. Wel zijn er veel opmerkingen die de tevredenheid enigszins nuanceren. Maar liefst 72% merkt op dat het systeem voor geluidsoverlast zorgt. Men heeft o.a. last bij de inwerkingtreding van het systeem; men ervaart veel tocht waardoor het systeem wordt uitgeschakeld; er is geen ventilatie op zolder. Bijna 20% van de respondenten waardeert het onderhoud, comfort en de capaciteit als ‘zeer’) ontevreden’. Enkele respondenten zijn ontevreden met de mogelijkheid om ramen te openen. Het is de Adviescommissie Wonen opgevallen dat in vergelijking met woningen zonder WTW de ramen vaker dicht worden gehouden. Energie algemeen De meeste respondenten gaan al bewust om met energie. Ruim de helft van de respondenten geeft aan energie te besparen maar men mist zonne-energie en het gebruik maken van een grijswatersysteem voor het toilet.

94

Adviescommissie Wonen Heerhugowaard Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Isolatie: Spuivoorziening: °C regeling: Waterbesparing: Leidinglengte badkamer: Bijzonderheden:

Installaties

Appartementen Huur/koop nieuwbouw Grote vrijstaande Koop nieuwbouw woningen onbekend HR++ glas screens+overstek ja onbekend doorstroombegrenzers, waterbesparende douchekop, spaarknop toilet, toiletspoeling met regenwater. onbekend Leidinglengte onbekend keuken: De hele wijk wordt emissieneutraal gebouwd. Door natuurlijke zuivering is het polderwater geschikt om in te zwemmen. De woningen zijn georiënteerd op het zuiden

95


Op dit moment onbekend App: HR luchtverwarming

Warmteafgiftesysteem: Zonnecollector (m²): Ventilatie: Ventilatie-installatie:

App: luchtverwarming 2,75, 4.2 of 5.5 Balansventilatie (WTW) App: binnenberging Vrij.woning: op de 2de verdieping App: niet Vrij.woning: zonnecollectoren App: binnenberging Vrij.woning: aparte berging voor installaties

PV (m²): Technische installatie:

Samenvatting Het onderzoek van WAC Heerhugowaard heeft betrekking op nieuwbouwappartementen in de Stad van de Zon. De woningen zijn tussen 2006 en 2008 opgeleverd. Het betreft zowel koop als huurwoningen. De respons van het onderzoek is 21% (20 huishoudens). De doelstelling van WAC Heerhugowaard met dit onderzoek is: inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners wat betreft de energie- en waterbesparende maatregelen die zijn toegepast in hun woning, woongebouw en woonomgeving. Woongebouw de respondenten van de appartementen waarderen het woongebouw met een ‘goed’. Dit is een algemene waardering omdat energiebesparende maatregelen nauwelijks bekend zijn bij de bewoners. Uit het rapport blijkt dat de bewoners energiebesparing minder belangrijk vinden. Een energiebesparende maatregel die de respondenten in hun woongebouw missen is zonne-energie d.m.v. collectoren op het dak. De meeste woonlocaties in de nabije omgeving hebben wel zonnecollectoren op het dak. Woning Bewoners geven aan dat zij een goede isolatie van vloeren, gevels, daken en ramen erg belangrijk vinden. Geen toepassing van zonne-energie voor warm tapwater en verwarming voor de twee woongebouwen ervaart men als een omissie. Er heerst tevredenheid over het binnenklimaat in de woonruimtes. Men is over het algemeen tevreden over het warmteafgifte middels radiatoren en luchtverwarming. Alleen bij koude winters is de capaciteit te laag. Wat betreft de warmteregeling had men graag mondeling een instructie gekregen. Ventilatie De respondenten blijken merendeels tevreden over het bedieningsgemak van het ventilatiesysteem maar minder over de capaciteit en het comfort. Vooral het lawaai van het ventilatiesysteem wordt door 20% als hinderlijk ervaren. Een respondent heeft het apparaat daarom uitgeschakeld. Informatievoorziening De respondenten merken op nauwelijks invloed te hebben gehad op de toegepaste maatregelen. Tevens hebben de bewoners bij het betrekken van de appartementen vrijwel geen informatie ontvangen over energiebesparende maatregelen. De respondenten die zeggen wel informatie hebben gekregen, hebben dit op eigen initiatief uitgezocht en/of opgevraagd. In de bouw-ontwikkelingsfase zijn de maatregelen volgens de bewoners weinig besproken. Alleen in de verkoop en verhuurfolders stond summier e.a. omschreven m.b.t. de beglazing HR++ glas, de HR cv-ketel en HR luchtverwarming met warmteterugwinunits. Over bouwkundige energiebesparende voorzieningen stond niets vermeld. Een gemis zo geeft men aan.

96

Adviescommissie Wonen Hoogeveen Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Tochtwering: Zonlichttoetreding: Isolatie: Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Installaties

Appartementen huur Nieuwbouwv Tapwater: Individuele HR Combiketel (ook (2004) bejaardenwoningen) Tochtrips bij ramen, buitendeuren en kozijnen Ruimteverwarming: Individuele HR Combiketel Grote ramen op het zuiden voorzien van buitenzonwering Warmteafgiftesysteem: Radiator Rc schil 2,5/2,5/2,5 HR++ glas Zonnecollector (m²): ja Ventilatie: Mechanische ventilatie Niet programmeerbare thermostaat, handmatig instellen Ventilatie-installatie: In de hal in een afgesloten ruimte. radiator d.m.v. radiatorknoppen. 2-4 meter Leidinglengte 2-6 meter PV (m²): keuken: Eengreepsmengkraan en thermostatische mengkraan Technische installatie: In de hal in een afgesloten ruimte. Woongebouw is voorzien spaar- en halogeenlampen. Via sensoren in de gevel worden de ventilatieluiken in het gebouw geregeld.

97

Samenvatting Het woongebouw en de appartementen zijn in 2004 opgeleverd. De corporatie is eigenaar van de appartementen. Het woongebouw en de appartementen zijn vrij standaard gebouwd. Mede doordat er op de uitvoering bezuinigd is. Volgens WAC Hoogeveen een van de redenen dat er sober (weinig energiebesparende maatregelen) is gebouwd. De doelstelling van de WAC Hoogeveen met dit onderzoek is: inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energie- en waterbesparende maatregelen in hun woningen en woonomgeving. 17 bewoners hebben mee gedaan aan dit onderzoek (een respons van 100%). Zowel de woningen als het gebouw wordt goed gewaardeerd door de bewoners. Woning De intrinsieke motivatie om de woning en het gebouw te bewonen, heeft niet met energiebesparing te maken. De snelle beschikbaarheid van de woning was de voornaamste reden. Geen van de respondenten had invloed op de energiebesparende maatregelen die zijn toegepast. De bewoner ontvingen niet over alle maatregelen informatie. Men is tevreden over het binnenklimaat van zowel de slaapkamer(s), woonkamer en de keuken. Over de HR combiketel, de radiatoren en de warmteregeling is men tevreden. Alleen hangt de radiator in de badkamer wat hoog waardoor de bedienbaarheid tegenvalt. Tevens viel de ketel in het begin af en toe uit. De buitenzonwering voldoet. Maar de bewoners moeten deze ’s morgens zelf naar beneden doen. Doet men dit niet, dan kan het erg warm worden in de woning. De tochtstrips bij de ramen worden wisselend gewaardeerd. Bij zuidelijke wind ervaart men tocht vanaf het raam (tevens van de roosters). Verder is men tevreden met het ventilatiesysteem. De snelheid van het verkrijgen van warm water waardeert men zeer. Woongebouw De respondenten van de appartementen geven aan dat de ketel van de recreatieruimte regelmatig storingen heeft. Daarnaast zijn de radiatoren, iedere woning heeft een radiator op de gang, die het atrium verwarmen niet te regelen. Deze staan altijd ‘vol’ aan. Dit wordt als niet prettig ervaren. Maar de respondenten geven ook aan dat het zomers niet te warm wordt door de sensoren die de kleppen/luiken van de ventilatie openen bij een oplopende temperatuur. De verlichting in het woongebouw ervaren de respondenten als overdadig. Mensen ervaren dit als onnodig energieverbruik. Belangrijk Respondenten vinden spaarlampen en de HR combiketel belangrijk.

98

Adviescommissie Wonen Montfoort I Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Oriëntatie woonkamer Isolatie: Spuivoorziening: °C regeling:

Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Rijwoning (tussen) Rijwoning (hoek) Zuid of Noord ?

Installaties Huur Huur Kierdichting:

Renovatie, 1973 Renovatie, 1973 Tochtstrips bij ramen, kozijnen en buitendeur Dubbel glas op begane grond/soms verdieping

ja Digitale klokthermostaat. met/zonder weekprogramma (ind+coll), handmatig instellen radiator in de badkamer en slaapkamers. 2-4 meter Leidinglengte 4-6 meter keuken: Per woning kan dit verschillen door aanpassingen aangebracht door bewoners. Individuele afwijkingen, door huurders aangebracht, per woning

99

Tapwater: Ruimteverwarming: Warmteafgiftesysteem:

Nefit Proline HR met zonneboiler Nefit Proline HR met zonneboiler Radiatoren


-

Ventilatie: Ventilatie-installatie:

Natuurlijke ventilatie Zolder in een niet afgesloten ruimte

PV (m²):

Ja


Zolder in een niet afgesloten ruimte

zijn mogelijk in dit project.

Samenvatting In totaal bestaat het project uit 17 eengezinshuurwoningen. In deze woningen is bij de renovatie onder andere een HR-ketel met zonneboiler geplaatst. De respons was 88% (15 huishoudens). De doelstelling van VAC Montfoort met dit onderzoek is inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. Woning de respondenten waarderen de energiebesparende maatregelen die toegepast zijn in de woning gemiddeld met een 6,2. De respondenten hebben weinig invloed gehad op de maatregelen, maar wel heeft men bij de installatie van de nieuwe ketel voldoende informatie ontvangen over de werking en de bediening. Binnenklimaat De merendeels oudere bewoners (60+) zijn overwegend tevreden over over de behaaglijkheid in de woning. Tevreden is men ook over de orientatie ten op zichte van de zon en de ventilatiemogelijkheden door middel van de te openen ramen. Minder tevreden is men over de tocht en vocht in de woning. Met name in de woon- en slaapkamer heeft men hier last van. Men geeft als minpunt aan dat hendels voor de bediening van het ventilatiesysteem en de ramen onbreken. Ook als de roosters dicht zitten ervaart men tocht en geluidsoverlast. Aanvullende maatregelen zoals, betere isolatie en dubbel glas op de verdieping wordt door de bewoners dan ook gewenst. Aanbevelingen zijn Algemeen vanaf het begin duidelijke informatie geven over de energiebesparende maatregelen (omvang te verwachten besparing, hoe te bedienen, hoe vaak onderhoud); aanvullende maatregelen nemen om overlast van vocht en tocht in de woning te bestrijden in de vorm van dubbel glas bij alle ramen (ook op de verdieping), ventilatie in keuken, badkamer en toilet, goede tochtstrips en isolatie van muren, vloeren en dak; periodiek contact met de bewoners onderhouden over het functioneren van de installatie in combinatie met advies over andere energiebesparingmogelijkheden; ook aan nieuwe huurders een goede gebruiksaanwijzing beschikbaar stellen. Binnenklimaat controle van roosters en sluitingen van de ramen om de natuurlijke ventilatie optimaal te maken en tocht te voorkomen; nagaan of tochtstrips goed zijn aangebracht (o.a. bij voordeur); ventilatiemogelijkheden in keuken, badkamer en toilet aanbrengen en/of verbeteren; dubbel glas op verdieping aanbrengen; isolatie van muren en vloer begane grond aanbrengen en/of verbeteren; isolatie dak (zolder) aanbrengen en/of verbeteren. Installaties duidelijke informatie over optimaal gebruik en onderhoud van de installaties; jaarlijks onderhoud van de installaties; oorzaak klachten achterhalen (bij slechte werking) en oplossen (nieuwe installaties); de leiding van de warm water installatie naar de tappunten zo kort mogelijk maken (verspilling voorkomen); aandacht voor aanvullende waterbesparende maatregelen in de woningen.

100

Adviescommissie Wonen Montfoort II Technische projectbeschrijving Projectomschrijving

Installaties

tussenwoning

Huur

Nieuwbouw, 2002

Tapwater:

hoekwoning

Huur

Nieuwbouw, 2002

Ruimteverwarming:

Isolatie:

Woonkamer: oost/west ?

Slaapkamer: oost/west Dubbel glas

Spuivoorziening:

ja

°C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing:

thermostaat 2-4 meter

Type woning:

Oriëntatie:

Bijzonderheden:

Warmteafgiftesysteem: Dakoverstek goede isolatie van het dak


Ventilatie:

AGPO Hr Optifor met warmteterugwinning AGPO Hr Optifor met warmteterugwinning Radiator, lucht-, vloer-, wandverwarming 2,75, 4.2 of 5.5

AGPO Hr Optifor, balansventilatie met wtw Zolder niet afgesloten ruimte -

Ventilatie-installatie: Leidinglengte 4-6 meter PV (m²): keuken: doorstroombegrenzers, waterbesparende douchekop, Technische installatie: Zolder niet afgesloten ruimte spaarknop toilet, toiletspoeling met regenwater. De balansventilatie is door de gebruiker in te stellen op twee niveaus door middel van een tweestanden-schakelaar. Een derde stand schakelt zich vanzelf in als 24 uur lang geen warm water is gebruikt (afwezigheidstand). Deuren en ramen hebben tochtstrips.

101

Samenvatting In totaal bestaat het project uit 11 eengezinshuurwoningen. In deze woningen is bij de sloop-nieuwbouw onder andere een HR-ketel met zonneboiler geplaatst. De respons was 82% (9 huishoudens). De doelstelling van VAC Montfoort met dit onderzoek is: inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. Woning De respondenten waarderen de energiebesparende maatregelen die toegepast zijn in de woning gemiddeld met een 6,8. Zij hebben bij het betrekken van de woning slechts beperkt informatie gekregen over de verschillende energiebesparende maatregelen in de nieuwe woning. Van de respondenten die wel informatie ontvingen (44%) is de helft neutraal of tevreden. Minder tevreden is men over de ventilatiemogelijkheden in de keuken/woonkamer en op zolder (30% ontevreden). Vooral ’s zomers heeft men last van veel warmte in de woning. Van tocht en vocht heeft men weinig tot geen last. De punten waarover men ontevreden over is gaan vooral over de invloed op het gebruik van de installatie (geluid, onderhoud en capaciteit) en de geringe zonwerende voorzieningen. Binnenklimaat Enkele personen zijn niet tevreden over het binnenklimaat. Belangrijke redenen zijn: ’s zomers wordt het te heet (de installatie blijft warmte geven) en ’s winters is het moeilijk warm te krijgen. Er kan geen raam open en de centrale afzuiging is onvoldoende. Installaties Over het warmte-afgifte-systeem is men iets minder tevreden (duurt lang voordat kamer en badkamer warm zijn). Men heeft veel last van oververhitting en de warmte blijft lang hangen. Met name op zolder. Om oververhitting te voorkomen heeft men diverse maatregelen toegepast: luxaflex in woonkamer en slaapkamers, zonneschermen (voor en achter), mobiele ventilatoren, rolgordijnen en geblindeerde gordijnen. De genoemde maatregelen helpen echter niet goed, want het blijft warm in de woning en het kost veel energie (geld). Aanbevelingen Algemeen • vanaf het begin duidelijke informatie geven over de energiebesparende maatregelen (omvang te verwachten besparing, hoe te bedienen, hoe vaak onderhoud); • aanvullende maatregelen in de vorm van meer spuimogelijkheden (bijv. roosters) en bijvoorbeeld extra zonneschermen aanbrengen om oververhitting te voorkomen; • periodiek contact met bewoners onderhouden over het functioneren van de installaties in combinatie met advies over andere energiebesparingmogelijkheden; • ook voor nieuwe huurders zorgen voor een goede gebruiksaanwijzing. Binnenklimaat • nagaan of radiatoren voldoende capaciteit hebben (o.a. badkamer); • nagaan of tochtstrips goed zijn aangebracht (o.a. bij voordeur); • ramen voorzien van roosters om natuurlijke ventilatie mogelijk te maken. Installaties • duidelijke informatie geven over juist gebruik en onderhoud van de installaties (eventueel periodiek herhalen); • oorzaak klachten achterhalen (lekkage, geluid, slechte werking); • de leiding van de warm water installatie naar de tappunten zo kort mogelijk maken (verspilling voorkomen); • jaarlijks onderhoud van de cv-ketel en vervanging van de filters van de mechanische ventilatie-unit; • onderzoeken of er een ‘bypass’ is voor het aanzuigen van frisse lucht, zodat deze niet opgewarmd wordt door de afgevoerde lucht; • leveren van goede gebruiksaanwijzing over het gebruik van deze ‘bypass’ (wanneer en hoe deze ingeschakeld kan worden).

102

Adviescommissie Wonen Oisterwijk-Hilvarenbeek Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Tochtwering Isolatie: Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Installaties

tussenwoning Huur renovatie hoekwoning Huur renovatie Tochtstrips bij ramen, kozijnen en de buitendeur. Kieren- en nadendichting aan de binnenkant van de gevel. Rc schil 2,53 HR++ glas screens+overstek ja kamerthermostaat 2-4 meter. Leidinglengte 4-6 meter keuken: waterbesparende douchekop en spaarknop toilet. Verlichting in woongebouw voorzien van lichtsensor, een woning van een sedumdak, open trap is dicht gemaakt door bewoners.

103


Individuele HR Combiketel Individuele HR Combiketel Radiatoren

Zonnecollector (m²): Ventilatie: Ventilatie-installatie: PV (m²):

2,75, 4.2 of 5.5 Mechanische ventilatie Zolder (niet) afgesloten ruimte. -

Technische installatie: Zolder (niet) afgesloten ruimte. is voorzien van een dakkoepel, sommige woningen zijn voorzien

Samenvatting Het onderzoek betreft een groot onderhoudsproject bij 144 woningen. De woningen zijn in 1966 gebouwd. Het groot onderhoud is in 2010 afgerond. Voor de renovatie hadden de woningen een E of D label. Na de isolatie moeten de woningen minimaal label C hebben. In 1982 is op de begane grond isolerende beglazing toegepast (geen HR++). Vanaf 2005 zijn de woningen bij mutatie voorzien van vloeren dakisolatie. De doelstelling van VAC Oisterwijk-Hilvarenbeek met dit onderzoek: inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. Van de 144 huishoudens hebben 34 huishoudens meegedaan aan het onderzoek; dat betekent een respons van 24%. Woning De energiebesparende maatregelen worden door de respondenten met een 7 gewaardeerd. Ongeveer 30% van de respondenten zegt meer bewust te zijn van hun energie- en waterverbruik. Het merendeel van de respondenten (70%) denkt door de toegepaste energiebesparingsmaatregelen daadwerkelijk energie te besparen. Voor bijna de helft van de respondenten (16) geldt dat ook voor water. De informatie over de renovatie is voor het merendeel van de respondenten voldoende. Slechts één respondent was ontevreden over de ontvangen informatie. In de projectontwikkelingsfase zijn deze maatregelen besproken tijdens vergaderingen van de bewonersvereniging. Bij het betrekken van de woningen zijn onderhoudshandboeken uitgereikt. Bijna de helft van de respondenten zegt bij het betrekken van de woning geen informatie te hebben ontvangen over de verschillende energiebesparende maatregelen. De respondenten die zeggen wel informatie te hebben gekregen, zijn hier bijna allemaal neutraal tot (zeer) tevreden over. Binnenklimaat De meesten van de respondenten zijn neutraal tot (zeer) tevreden over het binnenklimaat in de woonkamer, slaapkamer en de keuken. Installaties Over de ventilatie (dat geldt voor alle vertrekken) zijn de meeste respondenten tevreden. Alleen de badkamer springt er negatief uit. Totaal 7 respondenten (20,5%) geven aan ontevreden te zijn over de badkamer, o.a. door schimmelvorming. Een aantal respondenten ervaart geluidsoverlast door de roosters in het dubbelglas. Met de bediening van de ramen zijn 9 respondenten ontevreden. Onder andere de uitzetijzers zitten te hoog. De installaties voor warm water en verwarming werken naar tevredenheid. Van de 34 geven 25 bewoners aan dat ze geen energiebesparende maatregelen missen in de woning. Energiebesparingsmaatregelen die de respondenten belangrijk vinden zijn: Glasisolatie (10 respondenten), alle maatregen (10 respondenten), daken muurisolatie (9 respondenten) en de HR combiketel (6 respondenten).

104

Adviescommissie Wonen Utrechtse Heuvelrug Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Isolatie: Oriëntatie Spuivoorziening: °C regeling: Waterbesparing: Leidinglengte badkamer: Bijzonderheden:

Installaties

Rij-/hoekwoning Huur Bouwjaar 2011 Eengezinswoning met drie slaapkamers en een zolder Rc: dak=5,0 gevel en vloer=3,5 HR++ glas Woonkamer NO Slaapkamers NO/ZW ja thermostaat per vertrek regelbaar (niet programmeerbaar). waterbesparende douchekop en spaarknop op toilet. 4-6 meter Leidinglengte 4-6 meter keuken: Trap bevindt zich in woonkamer. De binnenunit van de warmtepomp plus de boiler is gesitueerd in de voorraadkast, de buitenunit is geplaatst in de buitenberging. Woning is allelectric.

105

Tapwater: Ruimteverwarming: Warmteafgiftesysteem: Tochtwering: ? Zonnecollector (m²): Ventilatie: Ventilatie-installatie: PV (m²):

Individuele combi lucht-warmtepomp Individuele combi lucht-warmtepomp Vloer- (WK) en wandverwarming (BK)


- voorraadkast onder de trap - in de buitenberging

Vraaggestuurde ventilatie Zolder niet afgesloten ruimte PV panelen geïntegreerd in dakpannen

Samenvattting Het onderzoek betreft een project van 5 sociale huurwoningen. Woningcorporatie Heuvelrug Wonen en bewoners constateerden dat de 8 aanwezige duplexwoningen (1952) niet meer voldeden. De corporatie wil met deze sloop-nieuwbouw zorgen voor beheersbare energiekosten. Dit project was alleen mogelijk door subsidie, waardoor de woningen nog als sociale huurwoning aangeboden konden worden. Alle 5 de bewoners deden mee aan het onderzoek. Bij dit onderzoek is geïnventariseerd of de bewoners tevreden zijn over hun woning en omgeving met betrekking tot de energiebesparende maatregelen en of er nog bepaalde knelpunten te verbeteren zijn. In zijn algemeenheid zijn de bewoners erg tevreden met de kwaliteit van de woning. De hoekwoningen worden met een 8 beoordeeld en de tussenwoning met een 7. Woning Invloed en informatievoorziening: De bewoners hebben informatie ontvangen maar vonden dat deze informatie te kort schoot. Gesteld wordt dat een goede informatie/demonstratie van de werking van de verschillende voorzieningen zeer belangrijk is voor een optimaal mogelijke afstemming van de installatie op bewonersgedrag. Tevens wordt de werking van het systeem dan duidelijk bij de bewoners. Een A4’tje met een duidelijke omschrijving en werking van diverse technieken in de woning mist men. Warmtepomp (warm water en verwarming) en douche-wtw Doordat de warmtepomp en de boiler in de binnen- en buitenberging zijn gesitueerd heeft dit gevolgen voor zowel de opslag van levensmiddelen (door hoge temperatuur in binnenberging, komt ook door de te hete boiler, is dit lastig) als de inrichting van de buitenberging (oppervlakte van berging neemt af door installatie). Twee bewoners zijn ontevreden over de douche-wtw. Dit kan komen doordat zij er af en toe geen warm douchewater hebben. Bewoners geven aan dat de warmtepomp pas is ingesteld en dat er weinig (ook de voorlichter niet) kennis was van de warmtepomp. De instellingen bleken niet goed te zijn waardoor bewoners teveel voor elektriciteit moesten betalen. De afzonderlijk te temperatuur in de slaapkamers ervaart men als een pre. Binnenklimaat Met het binnenklimaat is men tevreden. Men vindt het wel erg vervelend dat de warmte door de open trap in de woonkamer naar boven verdwijnt. Eén bewoner klaagt dat er veel vocht in de badkamer aanwezig is na het douchen. Hierdoor gaat bij het openen van de badkamerdeur het brandalarm af. Ventilatiesysteem Er is met name ontevredenheid over het geluid van het ventilatiesysteem. De luchtafvoersystemen in de keuken en in de badkamer zorgen voor veel geluidsoverlast (zeker bij stand 3). Men adviseert om een ombouw om de ventilator te plaatsen. De zolder vindt een bewoner te warm om te slapen. Als het regent merkt men op dat het dakraam niet open kan. Overig de bewoners willen graag nog een keer tips ontvangen over hoe ze energie kunnen besparen. Omgeving Bewoners merken op dat de buitenlamp boven de schuurdeur te fel (en continue) brandt. Bewoners waren onbekend met de vogelvide en infiltratiekratten. Maar na een toelichting is men hier positief over.

106

Adviescommissie Wonen Venlo Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Doelgroep: Isolatie: Kierdichting Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden: Woongebouw

Installaties

Appartementen Huur Nieuwbouw, 2007 Ouderen met en zonder behoefte aan professionele zorg Rc schil 3/3/3 HR++ glas screens+koeling dmv warmtepomp Tochtstrips bij ramen, kozijnen en buitendeur ja

Tapwater: Ruimteverwarming: Warmteafgiftesystee m: Zonnecollector (m²): Ventilatie:

Collectieve installatie, warmtepomp Collectieve installatie, warmtepomp Vloerverwarming Balansventilatie, boven elk raam zit een luchtrooster In de binnenberg -

Thermoregelaar + regelkleppen in de meterkast van de woning Ventilatie-installatie: leidingen komen van de Leidinglengt leidingen komen van de PV warmtepomp en zijn e keuken: warmtepomp en zijn (m²): geïsoleerd. geïsoleerd. waterbesparende douchekop, spaarknop toilet, Technische Apart in een gebouw (collectieve ééngreepsmengkraan installatie: installatie) Sprake van collectieve installatie en een individuele meter in de woning. In de omgeving zijn spaarlampen toegepast en het regenwater wordt op eigen terrein opgevangen en geïnfiltreerd. Het atrium wordt gebruikt als buffer voor de warmte. Er is overal enkel glas gebruikt en het dak is uitgevoerd als jaloeziedak (lamellen van glas die automatisch open/dicht gaan afhankelijk van de temperatuur). Dit geldt ook voor een zijwand. In het gebouw is sprake van nachtventilatie. In het gebouw zijn zowel spaar- als halogeenlampen aanwezig

107

Samenvatting De woningen en het woongebouw zijn in 2007 opgeleverd. De doelstelling van VAC Wonen Venlo met dit onderzoek is inzicht te verkrijgen in de tevredenheid en waardering van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning, woongebouw en woonomgeving en of er nog bepaalde knelpunten zijn. De respons van het onderzoek is 25% (17 van de 64 huishoudens). Woonomgeving: De respondenten van DEN HAESENCAMP waarderen de energiebesparende maatregelen in de woonomgeving gemiddeld met het rapportcijfer 6.4. De maatregelen die de respondenten missen zijn bijvoorbeeld zonnecollectoren. Zwakke punten zijn onder andere de te felle, verblindende grondspot bij de centrale ingang en de slechte afwerking van de wateropvang op het terrein. De respondenten waarderen het gebruik van spaarlampen. Woongebouw: Gemiddeld waarderen de respondenten hun woongebouw met een rapportcijfer 6.2. Men is vooral tevreden over de toetreding van zonlicht in de entree, op de galerijen en in het atrium. Verder wordt het gebruik van spaarlampen zeer gewaardeerd. Minder tevreden is men over het aantal lampen in het atrium en op de galerijen, de sterkte van deze verlichting en het aantal uren dat deze verlichting brandt. Tevens is men niet te spreken over de temperatuur in het atrium. Ook de glazen, instelbare lamellenwand (met als doel te ventileren) wordt niet erg gewaardeerd. Woning: Deze bewoners zijn (zeer) tevreden met het binnenklimaat in de diverse ruimten, de toegepaste warmtepomp voor de warmwatervoorziening en de verwarming. De toetreding van zonlicht vinden de meeste bewoners ook prettig evenals de toepassing van screens. Minder tevreden is men over de warmteregeling door middel van de thermostaat. Men kan niet zien wat de actuele temperatuur is. Ruim 1/3 is zeer ontevreden over de warmtepomp voor wat betreft de afgifte van warm tapwater. Redenen hiervoor zijn: • de opwarming van de vloerverwarming is te traag; • temperatuurverschillen binnen, tussen diverse ruimtes, zijn te groot (berging te warm, bij de ramen te kil); • de afgifte van warm tapwater duurt te lang. Enkele respondenten zijn ontevreden over de mate van zonlichttoetreding in de woning. De reden hiervoor is bijvoorbeeld dat: • er alleen laat in de middag zonlichttoetreding is; • het appartement op het westen ligt waardoor er eveneens weinig zon is. Tevens blijkt dat de respondenten met een appartement op het westen vaak al vroeg het licht aan moeten doen, wat niet bijdraagt aan de energiebesparing. Enkele respondenten zijn ontevreden over de screens en enkele over de koeling door middel van de warmtepomp in de woning. De reden hiervoor is dat er aan de noordzijde geen screens zijn toegepast en dat de koeling veel te traag reageert. Enkele respondenten zijn (zeer) ontevreden over de ventilatievoorziening in de keuken en/of de badkamer. De reden hiervoor is dat er geurtjes in de keuken blijven hangen en de ventilatie in de badkamer onvoldoende is, waardoor het te lang vochtig blijft. Verder mist men een regelknop in de badkamer. 25% van de respondenten is bewuster bezig met het energieverbruik en 44% met het waterverbruik.

108

Adviescommissie Wonen Waddinxveen Technische projectbeschrijving Projectomschrijving

Installaties

Type woning:

Rijwoning

Huur

Isolatie:

Dakpanbedekking vervangen

Spouwisolatie kopgevels verbeterd HR++ glas incl. ventilatieroosters

Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Bouwjaar 1972, renovatie 20092010 Isolatiestrook bij fundering

Tapwater:

Individuele HR ketel

Ruimteverwarming:

Individuele HR ketel

Dak voorzien van Extra gevelisolatie Warmteafgiftesysteem: Radiatoren nieuw isolatiepakket Buitenzonwering: individuele keus Zonnecollector (m²): ja Ventilatie: Mechanisch Niet programmeerbare thermostaat en eventueel een Ventilatie-installatie: Zolder: niet afgesloten ruimte. handmatig te bedienen radiator met knop. 0-2 meter Leidinglengte 2-4 meter PV (m²): keuken: Thermostatische mengkraan optioneel Technische installatie: Zolder: niet afgesloten ruimte. Voor de bediening van het mechanische ventilatiesysteem ontving men een afstandsbediening. Een tweede afstandsbediening, voor de bovenverdieping, ontving men tegen meerprijs.

109

Samenvatting De woningen van het project Apollolaan zijn gebouwd in 1972 en gerenoveerd in het 2010. Corporatie Woonpartners is eigenaar van de huurwoningen. De doelstelling van de VAC/Adviescommissie Wonen Waddinxveen is inzicht te verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. Het onderzoek naar de waardering van de energiebesparende maatregelen omvatte 88 woningen. De respons was 22% (19 huishoudens) is. De respondenten van het Apollolaan project waarderen de energiebesparende maatregelen van de woning gemiddeld met het cijfer 7,4. Algemeen De respondenten hebben de woning vooral gekozen vanwege de grootte. 80% van de respondenten is ouder dan 60 jaar. De invloed en informatievoorziening op de energiebesparende maatregelen was onvoldoende. Een groot deel (63%) van respondenten had geen tot weinig invloed op de toegepaste maatregelen. Enkele respondenten geven aan dat er via bewonersbijeenkomsten is voorgelicht en er een vergadering met Woonpartners is georganiseerd. Binnenklimaat De respondenten zijn tevreden over de behaaglijkheid in de woning. Opvallende conclusie is dat er veel last is van tocht, door de roosters in de ramen en kieren onder de voor- en achterdeuren. Ook is er in enkele gevallen sprake van oververhitting. Door bij nieuwbouw of renovatie van woningen al rekening te houden met de oriëntatie kan oververhitting worden voorkomen. Drie respondenten zijn zeer ontevreden over de maatregelen ter voorkoming van oververhitting omdat zij zelf maatregelen voor buitenzonwering moesten treffen. Installaties De HR-ketel wordt gewaardeerd. De toevoer van warmwater is verbeterd. De respondenten zijn tevreden over de warmteafgifte. Het overgrote deel is tevreden over het ventilatiesysteem. Het is wel aan te raden bewoners informatie te verstrekken over het onderhoud van het systeem. Mocht de verantwoordelijkheid bij de corporatie liggen, informeer de bewoners hier ook over. Water en energiebesparende maatregelen Over de toegepaste maatregelen zijn de respondenten tevreden en men is bewuster bezig met het energieverbruik. In mindere mate geldt dit voor het waterverbruik. Wat betreft de opwarmsnelheid van het water worden er twee signalen afgegeven. Een groot aantal respondenten geeft aan dat het ontzettend lang duurt voordat er warm water is terwijl het geluid: “na de renovatie is er veel sneller warm tapwater” ook hoorbaar is.

110

Adviescommissie Wonen Regio Zeeuws-Vlaanderen Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Isolatie:

Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Installaties

Rijwoning

Huur

2-1 kap woning

Huur

Spouwmuurisolatie, inblaaswol Supafil

Renovatie, jaren ’60-’70 woningen, 2010 Renovatie jaren ’60-’70 woningen, 2010 Tochtstrips ramen, kozijnen en buitendeuren

Dakisolatie, 100 mm Rockwool aan onder-kant dakbeschot HR++ glas, soms boven alleen dubbelglas, Thermobel Top ja Thermostaat niet programmeerbaar, eventueel handmatig te bedienen radiator middels radiatorknop. 4-6 meter Leidinglengte 4-6 meter keuken: Thermostatische mengkraan, spaarknop toilet. Het project heet ‘Na isolatie Woningen’. Onderzoek vond plaats

111

Tapwater:

Individuele HR combiketel, Nefit Proline HRC 24 CW4

Ruimteverwarming:

Individuele HR combiketel, Nefit Proline HRC 24 CW4


Radiatoren

Zonnecollector (m²): Ventilatie: Ventilatie-installatie:

Natuurlijke ventilatie Zolder niet afgesloten ruimte

PV (m²):

-

Technische installatie: Zolder niet afgesloten ruimte, bij zowel eengezinswoningen als seniorenwoningen.

Samenvatting Het project omvat 69 grondgebonden eengezinswoningen en 39 grondgebonden bejaardenwoningen. De woningen zijn in de jaren 1968 tot 1974 gebouwd en in 2010 gerenoveerd in het kader van het project: Na isolatie Woningen. De corporatie is eigenaar van de huurwoningen. De doelstelling van de Woon Adviescommissie Zeeuws-Vlaanderen met dit onderzoek is: inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energie- en waterbesparende maatregelen in hun woningen. Van de 108 huishoudens hebben 50 (24 grondgebonden eengezinswoningen en 26 bejaardenwoningen) huishoudens meegedaan aan het onderzoek; dat betekent een respons van 46%. Woning De respondenten van de woningen waarderen de energiebesparende maatregelen gemiddeld met een 7. Zwakke punten zijn de tochtstrips bij de buitendeuren en de kozijnen. De respondenten waarderen de isolatiemaatregelen aan de schil het meest: spouwmuurisolatie, dubbelglas en dakisolatie (97% is hier tevreden mee). Toch is een enkeling ook ontevreden over de spouwmuurisolatie. Enkele respondenten geven aan dat er op de muren vochtplekken zijn ontstaan. Ook is men zeer te spreken over de HR ketel. 10% van de respondenten ontving na de renovatie van de woning informatie over de maatregelen. Toch is 2/3 tevreden over de informatievoorziening. Enkele respondenten zijn ontevreden over de informatievoorziening en koppelen dit aan schimmelvorming in de woning en de werking van de CV ketel. Over het algemeen is men zeer tevreden over het binnenklimaat in de woning. Men ervaart wel tocht. Dit komt mede doordat maar liefst 68% niet tevreden is met de tochtstrips. Warmte en warm water De respondenten zijn tevreden over de installaties. Wel valt op dat men minder tevreden is over de snelheid tot het verkrijgen van warm water dan over het verkrijgen van warmte voor ruimteverwarming. Ventilatie Op het gebied van ventilatie hebben de respondenten met name klachten over het bedieningsgemak, het comfort en de capaciteit. De problemen doen zich met name in de hoofdslaapkamer voor waar men vindt dat er onvoldoende ventilatieroosters aanwezig zijn. 12 respondenten hebben veranderingen in hun woning aangebracht ten behoeve van energiebesparing. Voorbeelden zijn kierdichting en het aanbrengen van een luik naar zolder. 87,2% van de respondenten bespaart energie. 15,6% bespaart water. In de bejaardenwoningen is 90,5% van de respondenten bewuster bezig met het energiegebruik tegenover 75% van de respondenten van eengezinswoningen. Maar de reden is ook van belang: men geeft aan altijd al zuinig te zijn geweest. De respondenten missen met name maatregelen tegen kierdichting, een spaarknop op het toilet en ventilatieroosters. Een enkeling is niet tevreden met het type combiketel en de spouwmuurisolatie.

112

Adviescommissie Wonen Zuidhorn Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Isolatie: Spuivoorziening:

°C regeling:


Waterbesparing: Tochtwering

Installaties

Hoek- en koop nieuwbouw tussenwoning 2-1 kap woning koop nieuwbouw Vrijstaande koop nieuwbouw woning en bungalows Rc schil 3 en 3,5 HR++ en HR+ glas Optioneel bypass Niet in alle woningen en niet in alle verblijfsruimten

Tapwater:

Individuele HR Combiketel

Ruimteverwarming: Warmteafgiftesysteem:

Individuele HR Combiketel Radiator, vloerverwarming (optioneel)


Balansventilatie WTW, bypass optioneel Mechanische ventilatie in bungalow Zolder niet afgesloten ruimte

Eenvoudige wandthermostaat zonder weekprogramma en Ventilatie-installatie: radiatoren die handmatig te bedienen zijn (geen thermostaatknoppen) 2-4 en 8-10 vrijst. Leidinglengte 4-6 en 6-8 vrijst. PV (m²): woning keuken: Woning 0-2 bungalows 4-6 bungalow 4-6 en 8-10 twee6-8 en 8-10 tweeonder-éénkapw. onder-één kapwo. 4-6 hoek- en tussenw. 8-10 hoek- en tussenw. doorstroombegrenzers, waterbesparende douchekop, spaarknop Technische installatie: Zolder niet afgesloten ruimte op toilet. tochtstrips bij ramen, kozijnen en buitendeur, brievenbus met verbeterde tochtwering, meterkast met verbeterde tochtwering, kruipluik met verbeterde tochtwering, leidingdoorvoeren met verbeterde tochtwering, kieren nadendichting aan binnenkant gevel.

113

Samenvatting De doelstelling van de Adviescommissie Wonen Zuidhorn met dit onderzoek is inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. Het onderzoek naar de waardering van de energiebesparende maatregelen omvatte 69 woningen (De Oostergast) en 31 woningen (Park-plan West). De respons is respectievelijk 30% en 42% (totaal 33 huishoudens) Invloed en informatievoorziening Van de vrijstaande woningen had geen enkele bewoner invloed op de maatregelen. Bij de 2-1 kapwoningen had een bewoner invloed op de balansventilatie met warmteterugwinning (wtw) en de vloerverwarming. Enkele respondenten ontvingen informatie over de wtw maar men mist informatie over de werking en het onderhoud hiervan. 33% van respondenten van De Oostergast betrok de woning vanwege de lagere energielasten en de energiebesparende maatregelen. Bijna niemand had invloed op de maatregelen. 33% van de respondenten ontving informatie. Dit betrof met name informatie over het wtw-systeem. De respondenten van vrijstaande en hoekwoningen zijn ontevreden over deze informatie. Binnenklimaat, zonlicht en koeling Men is redelijk tevreden over het binnenklimaat. De grootste ontevredenheid heeft betrekking op de woonkamer en de slaapkamers. Waar het in de zomer (veel) te warm wordt en de inblaasventielen voor tocht zorgen. Bewoners van De Oostergast vragen aandacht voor benauwdheid in de slaapkamer, tocht door inblaasventielen, oververhitting en het ontbreken van de mogelijkheid om een raam open te zetten. HR Combiketel, vloerverwarming en radiatoren Men is over het algemeen erg tevreden met de HR combiketel met uitzondering van het lange wachten op warm water uit de keukenkraan. Met zowel de radiatoren als de vloerverwarming is men tevreden. Alleen kan het lang duren voordat de woonkamer in de winter warm is. Meer ontevredenheid is er over de thermostaat, deze is niet gebruiksvriendelijk met te weinig functies. (Balans)ventilatie, vocht en tocht De respondenten hebben moeite hebben met de bediening, het onderhoud en hebben last van geluidsoverlast. Men ervaart tevens te weinig capaciteit en problemen met de filters. Weinig respondenten hebben last van vocht. Enkele opmerkingen verdienen aandacht zoals natte ramen aan de binnenzijde, tocht door de wtw, slecht sluitende tochtstrips bij de buitendeur en lekkende wandcontactdozen. Het aanbieden van de bypass als optie verdient niet de aanbeveling (De Oostergast). Opwarming van de woning kan hierdoor plaatsvinden. De rooklucht van houtkachels uit de omgeving geeft problemen met als gevolg stank en smerige filters. Het ontbreken van ramen die open kunnen (vrijstaande woning) leveren problemen op. Met uitzondering van enkele respondenten van hoek- en vrijstaande woningen is er weinig last van vocht (optrekkend vocht) en tocht. De meeste tocht wordt via de voordeur en via het balansventilatiesysteem ervaren. Bewuster en diverse maatregelen De respondenten waren en zijn bewust van het energieverbruik. Alle respondenten denken wel energie te besparen door de maatregelen. Men mist een betere isolatie van sommige delen van de woningen en het gebruik van zonne-energie. Met name de respondenten van de vrijstaande woningen hebben hun twijfels bij de toepassing van de balansventilatie met wtw. Deze had achterwege kunnen blijven.

114

Adviescommissie Wonen Zutphen-Warnsveld Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning:

Isolatie: Spuivoorziening: °C regeling: Leidinglengte badkamer: Waterbesparing: Bijzonderheden:

Installaties

Rijwoning

Huur/koop

nieuwbouw

Tapwater:

2-1 kap woning

koop

nieuwbouw

Ruimteverwarming:

Appartement, Huur/koop nieuwbouw galerij Rc schil 4/4/4 HR++ glas screens+overstek ja Digitale klokthermostaat. met/zonder weekprogramma (ind+coll), handmatig instellen radiator 10-12 m., Leidinglengte 14-16 m., geïsoleerde keuken: geïsoleerde ringleiding ringleiding doorstroombegrenzers, waterbesparende douchekop, spaarknop toilet, toiletspoeling met regenwater. Verlichting in woongebouw voorzien van lichtsensor, een woning van een sedumdak, open trap is dicht gemaakt door bewoners.

115

Warmteafgiftesysteem: Zonnecollector (m²): Ventilatie: Ventilatie-installatie: PV (m²):

Individuele zonneboiler/combi, HR Combiketel of collectieve HR Combiketel Individuele zonneboiler/combi, HR Combiketel of collectieve HR Combiketel Radiator, lucht-, vloer-, wandverwarming 2,75, 4.2 of 5.5 Mechanisch Zolder (niet) afgesloten ruimte, binnenberging. -

Zolder (niet) afgesloten ruimte, collectieve ruimte. is voorzien van een dakkoepel, sommige woningen zijn voorzien Technische installatie:

Samenvatting De woningen zijn in het voorjaar van 2005 opgeleverd, het woongebouw eind 2005. De corporatie is eigenaar van de huurwoningen, de huurappartementen en het zorghuis. De doelstelling van de Woon Advies Commissie Zutphen-Warnsveld met dit onderzoek: inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energie- en waterbesparende maatregelen in hun woningen en woonomgeving. Van de 36 huishoudens hebben 29 huishoudens meegedaan aan het onderzoek; dat betekent een respons van 81%. Woonomgeving De respondenten waarderen die gemiddeld met het cijfer 7. Een energiebesparende maatregel die de respondenten missen is energiezuinige straatverlichting. Respondenten zijn tevreden over de wadi’s, die dienen voor infiltratie van het regenwater. Een zwak punt echter is dat het regenwater niet goed afgevoerd wordt naar de wadi’s; dit veroorzaakt grote plassen op de halfverharding in de straat. Een aantal respondenten kan hun woning niet met droge voeten bereiken of verlaten na een flinke bui. Woongebouw De respondenten van de appartementen waarderen het woongebouw met een 7. De bewoners hebben bij het betrekken van de appartementen geen informatie gekregen over energiebesparende maatregelen in het woongebouw. Men zou graag minder sterke verlichting op de galerijen willen. Woning De energie- en waterbesparende maatregelen worden door de respondenten met een 8 gewaardeerd. In de projectontwikkelingsfase zijn deze maatregelen besproken tijdens vergaderingen van de bewonersvereniging. Bij het betrekken van de woningen zijn onderhoudshandboeken uitgereikt. Bijna de helft van de respondenten zegt bij het betrekken van de woning geen informatie te hebben ontvangen over de verschillende energiebesparende maatregelen. De respondenten die zeggen wel informatie te hebben gekregen, zijn hier bijna allemaal neutraal tot (zeer) tevreden over. De punten waarover men ontevreden is hebben vooral betrekking op de woningen. De appartementbewoners zouden liever zelf hun verwarming kunnen regelen met een eigen thermostaat. In de grondgebonden woningen valt het ventilatiesysteem (capaciteit, onderhoud en comfort) tegen. Ook heeft men last van tocht en vocht (ontevreden over de tochtstrips bij deuren en ramen). Men is ook ontevreden over de snelheid waarmee er warm water uit de keukenkraan komt. Dit zijn punten die wellicht in de huidige, maar zeker in toekomstige situaties, verbeterd kunnen worden. Men wil in de toekomst graag: een dicht trappenhuis en een tochtsluis bij de achterdeur en een installatie die op duurzame manier stroom opwekt.

116

Adviescommissie Wonen Zwolle I Technische projectbeschrijving Projectomschrijving Type woning: Doelgroep: Isolatie: Tochtwering Spuivoorziening: °C regeling: Waterbesparing: Leidinglengte badkamer: Bijzonderheden:

Installaties

Rijwoning huur Renovatie, woningen 1935 Meerpersoons hh Rc schil -/-/HR++ glas overstek Tochtstrips bij ramen, kozijnen en buitendeuren. Kruipluik met Kier-nadendichting binnenkant gevel ja thermostaat aangesloten op combiketel. Niet programmeerbaar; handmatige actie vereist bij °C verandering. waterbesparende douchekop. 0-2 meter Leidinglengte 4-6 meter keuken: Trap bevindt zich in aparte hal, woning heeft brede vensterbanken boven de verwarming

117

Tapwater: Ruimteverwarming: Warmteafgiftesysteem: verbeterde tochtwering.



Mechanische ventilatie

Ventilatie-installatie: PV (m²):

Zolder (niet) afgesloten ruimte. -


Zolder (niet) afgesloten ruimte.

Samenvatting Het onderzoek betreft een renovatieproject, ‘De Bollebieste’, bestaande uit 70 grondgebonden eengezinswoningen. De meeste woningen zijn eigendom van woningcorporatie DeltaWonen. In 2009 hebben 56 woningen (respons 43%) een e-renovatie ondergaan. De doelstelling van de VAC Zwolle met dit onderzoek is inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. Woning Algemeen De respondenten waarderen de energiebesparende maatregelen die toegepast zijn in de woning gemiddeld met een 7,5. De respondenten hebben bij het betrekken van de woning informatie gekregen over de energiebesparende maatregelen in de woning. De informatie over de mechanische afzuiginstallatie blijkt onvoldoende te zijn. De ontevredenheid met betrekking tot de energiebesparende maatregelen betreft vooral de tocht en de kou die veroorzaakt wordt door de (niet-geïsoleerde) berging en het niet goed aanbrengen van tochtstrips. Invloed en informatievoorziening 75% van de respondenten geeft aan geen invloed te hebben gehad op de energiebesparende maatregelen die zijn toegepast in de eigen woning. 25% heeft tijdens een informatieavond of gesprek met de opzichter aangegeven wat men wenste in de woning. Voorbeelden zijn mechanische ventilatie, extra isolatie op zolder, vervangen van ramen, daken spouwisolatie. De respondenten vinden vrijwel alle getroffen energiebesparende maatregelen belangrijk. Speciaal genoemd worden dakisolatie (ook omdat dat minder lawaai en minder stof geeft), HR++ glas in alle ramen en de isolatie van de kruipruimte en spouwmuren. Van de respondenten geeft 75% aan informatie te hebben ontvangen tijdens de renovatie en 60% na de renovatie. Degenen die na de renovatie de woning hebben betrokken, hebben bij de aanvaarding van de woning informatie ontvangen over de aangebrachte voorzieningen. Bijna alle respondenten zijn tevreden (65%) of zeer tevreden (15%) over de informatievoorziening met betrekking tot de energiebesparende maatregelen. Maar toch wordt er soms de volgende opmerking gemaakt: “over de mechanische ventilatie is geen goede uitleg gegeven”. Gevolgd door de mededeling: “maar dat is niet erg want die wordt toch niet gebruikt”; Binnenklimaat en het warmtesysteem en warmwatersysteem De tevredenheid over de behaaglijkheid is groot. Over de behaaglijkheid in de woonkamer (20% ontevreden) en de keuken (28% ontevreden) heerst wel ontevredenheid. Dit komt met name door de (invloed van de) berging. Deze, ongeïsoleerde berging, is in vrijwel alle woningen door een deur verbonden met de keuken en veroorzaakt tocht. De tevredenheid over de radiatoren is groot, 80%. Ook over de HR-combiketel is een groot deel van de respondenten tevreden: 76% is tevreden over het opwekken van warmte en 72% is tevreden over het opwekken van warm water. Ventilatiesysteem, vocht en tocht Er is met name ontevredenheid over de tochtstrips bij deuren, ramen en kozijnen. De oorzaak van de ontevredenheid betreft vooral de bevestiging van de tochtstrips: ze laten los, sluiten niet goed af, of ze zitten zo strak dat de ramen en deuren moeilijk te openen en te sluiten zijn. Van de respondenten heeft 44% last van tocht en 8% last van vocht. De opmerkingen met betrekking tot tocht betreffen vooral de invloed van de (niet-geïsoleerde) berging (6x) en de trek van woonkamer naar keuken. 72% van de respondenten is tevreden het over bedieningsgemak en het comfort van het ventilatiesysteem. Voor geluid is dit percentage 60%, voor onderhoud 48% en voor capaciteit 44%. Over het bedieningsgemak en onderhoud is een enkeling ontevreden. Er is met name onduidelijkheid over het onderhoud: “daar komen ze toch voor”, en “moet ik dat dan zelf doen?” en het gebruik: “er is geen informatie over gegeven, dus ik gebruik het niet” en “ik merk geen verschil tussen stand 1 en 3, dus ik gebruik het niet”.

118

Adviescommissie Wonen Zwolle II Adviescommissie Zwolle Projectomschrijving Type woning: Doelgroep: Isolatie:

Oriëntatie Spuivoorziening: °C regeling: Waterbesparing:

Leidinglengte badkamer: Bijzonderheden:

Installaties

Rijwoning Huur en koop Renovatie, 1951-jaren ‘80 Kleine betaalbare eengezinswoningen Bodem: 0,9. Dak: 2,5. Voor- en HR++ glas met achtergevel: 2,9. Zijgevel: deels ventilatieroosters en 2,9 en 1,3. dubbele kierdichting Woonkamer NZ / OW Slaapkamers NZ/OW ja kamerthermostaat waterbesparende douchekop, thermostatische mengkraan (optioneel), schuimstraalmondstuk, eengreepsmengkraan (optioneel), spaarknop op toilet. 0-2 meter Leidinglengte 2-4 meter keuken: Een relatief vergrijsde buurt. Woningen gebouwd als noodwoning. In de jaren ’80 is dit complex ook gerenoveerd. Destijds was het één van de voorlopers voor buitengevelisolatie

119



Tochtwering: Tochtstrips bij ramen, kozijnen en buitendeuren. Zonnecollector (m²): Ventilatie: Mechanische ventilatie, met afstandsbediening regelbaar. Ventilatie-installatie: In kast in kleinste slaapkamer

PV (m²):

-


Afgesloten ruimte op de 1ste verdieping

Samenvatting Het onderzoek betreft een renovatieproject, ‘Pierik-Zuid’, bestaande uit 62 grondgebonden eengezinswoningen. 45 woningen zijn eigendom van woningcorporatie SWZ en 17 woningen zijn particulier bezit. In 2009 hebben 33 bewoners (53%) meegewerkt aan het onderzoek (32 huurders en één koper). De doelstelling van de VAC Zwolle met dit onderzoek is inzicht verkrijgen in de tevredenheid van de bewoners met betrekking tot de energiebesparende maatregelen in hun woning. De doelstelling van SWZ is daarnaast inzicht verkrijgen in de effecten van het wonen in geïsoleerde woningen en verbeterpunten noteren voor volgende e-renovaties. Belangrijk leerpunt is dat in de huidige e-renovaties veel meer aandacht aan informatievoorziening moet worden besteed. Denk aan open dagen in modelwoningen, persoonlijke gesprekken met bewoners en het uitgeven van enkele nieuwsbrieven. Algemeen De respondenten waarderen de energiebesparende maatregelen die toegepast zijn in de woning gemiddeld met een 7. De respondenten merken op dat de informatie, ontvangen over de HR Combiketel en de mechanische ventilatie onvoldoende was. De extra dakisolatie en het HR++ glas met roosters wordt erg goed gewaardeerd. Invloed en informatievoorziening 78% van de respondenten geeft aan geen invloed te hebben gehad op de energiebesparende maatregelen, 11% geeft aan informatie te hebben ontvangen over de toegepaste maatregelen. Voor een aantal bewoners is centrale verwarming iets nieuws en had daar een verkeerd beeld bij. Men heeft behoefte aan betere en duidelijke informatie. Binnenklimaat, verwarmen en water De tevredenheid over de behaaglijkheid is groot. Wel worden enkele opmerkingen gemaakt: “door roosters koud in de woonkamer; drogere lucht; gang is koud; woonkamer niet warm te krijgen door de te kleine radiator aan voorzijde”. Over het algemeen is men tevreden over de HR-Combiketel en de radiatoren. Enkele respondenten merken op dat het “erg lang duurt voordat er warm water uit de keukenkraan komt”. Ventilatiesysteem, vocht en tocht Er is met name ontevredenheid over de tochtstrips bij deuren, die niet goed zijn aangebracht. Volgens één bewoners is het in vergelijking met voor de renovatie wel heel goed! De respondenten hebben last van tocht (21%) en vocht (27%). Er zijn veelvuldig waterplekken bij de kozijnen, schimmel op de slaapkamermuren en tocht via de voordeur. Met betrekking tot het ventilatiesysteem scoren comfort en geluidsoverlast het minst. Een aantal bewoners maakt, uit gebrek aan kennis, geen gebruik van de afstandbediening om de ventilatie te regelen. Enkelen vinden de trek die ontstaat bij het inschakelen van de mechanische ventilatie niet prettig Overig Een aantal bewoners heeft de waterleidingen in de kelder geïsoleerd, kieren gedicht bij voor- en achterdeur, roosters afgedicht, tochtstrips opnieuw aangebracht en vloerisolatie aangebracht. Bewoners zouden graag de beschikking hebben over zonnecollectoren/panelen, een voorgeprogrammeerde thermostaat en betere tochtstrips. Over een aantal maatregelen zijn enkele mensen niet tevreden bijvoorbeeld over het ventilatiesysteem.

120

Bijlage 2: infobladen ‘Doe mee’ Bij het begin van het project zijn twee infobladen getiteld ‘Doe mee!’ ontwikkeld: •

•

infoblad voor bewoners: ‘Doe mee! Onderzoek naar uw ervaringen met energiebesparende maatregelen, bedoeld om bewoners te informeren over en te enthousiasmeren voor deelname aan een WoonKwaliteitOnderzoek Energiebesparing infoblad voor opdrachtgevers: ‘Doe mee! Hoe waarderen bewoners uw energiebesparende maatregelen?’, bedoeld om opdrachtgevers te informeren over en te enthousiasmeren voor een WoonKwaliteitOnderzoek Energiebesparing

121

122

123

124

125

Bijlage 3: Promotietekst uit De Aedes Nieuwsflits Gratis onderzoek naar energiebesparende maatregelen Hoe waarderen bewoners de energiebesparende maatregelen die uw corporatie heeft toegepast? Om daar achter te komen kunt u tot 1 april 2012 gratis een WoonKwaliteitOnderzoek op het gebied van energiebesparing laten uitvoeren door een Adviescommissie Wonen in uw regio. Dit onderzoek maakt deel uit van het project ‘Energie besparen met Woonkwaliteit’ van VACpunt Wonen. Met subsidie van het ministerie van BZK initieert en begeleidt VACpunt Wonen de WoonKwaliteitOnderzoeken naar de waardering van bewoners voor energiebesparende maatregelen. Deelnemende corporaties ontvangen een onderzoeksrapport van de lokale Adviescommissie Wonen. Ook krijgen zij inzicht in de resultaten van de overige uitgevoerde WoonKwaliteitOnderzoeken. Zo kunt u niet alleen van uw eigen onderzoeksresultaten leren, maar ook van de knelpunten en successen van andere corporaties. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Bart Mulder of Nelleke Nelis, adviseurs gebruikskwaliteit bij VACpunt Wonen, [email protected] of (030) 261 04 75.

126

Bijlage 4A: Infoblad ‘Echt energie besparen!’

127

128

Bijlage 4B: Brief aan alle VAC-secretariaten ter promotie van de flyer ‘Echt energie besparen!’ Heel wat Adviescommissies Wonen hebben in de afgelopen periode een WoonKwaliteitOnderzoek Energiebesparing uitgevoerd. Al die onderzoeken bij elkaar leveren veel waardevolle informatie op en leiden tot bruikbare tips voor zowel opdrachtgevers als bewoners. De tips voor opdrachtgevers heeft VACpunt Wonen kort op een rij gezet in een nieuwe flyer, getiteld ‘Ècht energie besparen!´ In het najaar volgt nog een flyer voor bewoners. De flyer ‘Écht energie besparen!’ is bruikbaar voor alle commissies! Is de corporatie in uw gemeente of regio actief bezig met energiebesparing in de bestaande bouw? Dan kunt u deze flyer aan hen overhandigen. Achterop de flyer is, onder het stukje tekst over de Adviescommissies Wonen, ruimte vrij gelaten om een sticker met uw eigen gegevens te plakken. Achterop de flyer vindt u ook de zogenaamde QR-code: een beeldmerk dat met een smartphone gescand kan worden en dat rechtstreeks naar de website www.vacpuntwonen.nl leidt. U kunt een aantal exemplaren van deze gratis flyer bestellen; u betaalt alleen de verzendkosten (worden meegenomen op de kwartaalfactuur). Uw bestelling kunt u per mail plaatsen via [email protected].

Bijlage 4C: Brief aan alle convenantpartners ter promotie van de flyer ‘Echt energie besparen!’ Heel wat Adviescommissies Wonen hebben in de afgelopen periode een WoonKwaliteitOnderzoek Energiebesparing uitgevoerd. Al die onderzoeken bij elkaar leveren veel waardevolle informatie op en leiden tot bruikbare tips voor zowel opdrachtgevers als bewoners. De tips voor opdrachtgevers heeft VACpunt Wonen kort op een rij gezet in een nieuwe flyer, getiteld ‘Ècht energie besparen!´. In het najaar volgt nog een flyer voor bewoners. De VAC-organisatie is actief betrokken bij de blok voor blok aanpak, waarbij grootschalige renovatieprojecten gebruikt worden om woningen te verduurzamen. Naast VACpunt Wonen spelen ook een aantal lokale commissies hierbij een rol. Om het VAC-werk bij de blok voor blok aanpak te promoten, zullen de commissies onder andere deze flyer gebruiken. Wilt u, of bent u al, actief aan de slag met energiebesparing in de bestaande bouw? Dan kunnen de Adviescommissies Wonen u adviseren over de gebruikskwaliteit van te kiezen maatregelen. Alleen als systemen en toepassingen gebruikersvriendelijk zijn, zullen bewoners ze kunnen en willen gebruiken. Alleen dan leiden ze tot het gewenste gedrag en de gewenste energiereductie. Meer weten of meer flyers bestellen? Neem dan contact op met Nelleke Nelis of Bart Mulder, adviseurs gebruikskwaliteit bij VACpunt Wonen, tel: (030) 261 04 75, of [email protected].

129

Bijlage 5: Aanvraagformulier WKO Energiebesparing Aanvraagformulier WKO Energiebesparing 2010 De eerste 50 WKO’s zijn ‘gratis’* ! 1

Algemene gegevens Naam Adviescommissie: Contactpersoon 1

Contactpersoon 2

Naam: Straat Postcode / plaats: Telefoonnummer: Fax: E-mail adres: 2 a

Doel onderzoek Wat voor soort project of wijk gaat de Adviescommissie Wonen onderzoeken? Wat is er bijzonder aan en waarom is het project en/of wijk uitgekozen voor onderzoek? te Naam project: (plaats): Soort project: Toelichting:

b

Op wiens initiatief is dit onderzoek en wat wil de Adviescommissie Wonen/opdrachtgever te weten komen met dit onderzoek? Waarvoor worden de resultaten gebruikt?

3

Projectgegevens Naam project of wijk: Postcode project/wijk: Aantal woningen: Totaal:

Aantal in WKO:

Aantal woningtypen: Totaal: Aantal woongebouwen: Totaal:

Aantal in WKO: Aantal in WKO:

* Voor meer informatie zie: ‘Hoeveel kost een WKO Energiebesparing?’ in de Toolkit Energiebesparing op www.vacpuntwonen.nl.

130

4

Gegevens onderzoek en planning

a

Hoeveel enquêtes is de Adviescommissie van plan af te nemen? (aantal invullen op streep) Aantal enquêtes met vragenlijst woning: Aantal enquêtes met vragenlijst woongebouw: Aantal enquêtes met vragenlijst woonomgeving:

b

In welke periode houdt de Adviescommissie Wonen de enquête? (datum) Start: Eind: Hoe gaat de Adviescommissie de vragenlijsten afnemen? (aankruisen wat van toepassing is) Mondeling Schriftelijk Vanaf wanneer kan de Adviescommissie de inventarisatielijsten naar VACpunt Wonen sturen?

Vanaf wanneer kan de Adviescommissie de vragenlijsten naar VACpunt Wonen sturen?

c

Wanneer heeft de Adviescommissie Wonen de presentatie / afronding gepland? (datum)

131

Toelichting Aanvraagformulier WKO Energiebesparing

1

Algemene gegevens

Contactpersoon gedurende het onderzoek. Dit hoeft niet de secretaris te zijn. Eventueel kan een tweede contactpersoon worden opgegeven.

2

Doel onderzoek

VACpunt Wonen wil graag weten waarom de Adviescommissie Wonen een WKO Energiebesparing gaat doen en wat zij gaat onderzoeken. Zo kan zij beoordelen of dit WKO geschikt is. Wat voor soort project of wijk gaat de Adviescommissie Wonen onderzoeken? Wat is er bijzonder aan en waarom is het project en/of wijk uitgekozen voor onderzoek? b. Op wiens initiatief is dit onderzoek en wat wil de Adviescommissie Wonen/opdrachtgever te weten komen met dit onderzoek? Waarvoor worden de resultaten gebruikt?

3

Projectgegevens

Wat is de naam van het project dat u gaat onderzoeken (of wanneer u alleen de woonomgeving onderzoekt: de naam van de wijk of buurt)? Als er geen naam voor het project is, dan kunt u het project ook zelf een naam geven (bijvoorbeeld de straatnaam of een korte omschrijving). Daarnaast is het belangrijk dat u bepaalt hoeveel woningtypen u in de WKO wilt opnemen. Meer dan 5 woningtypen raden wij af omdat de uitwerking dan erg complex is. Zijn er meer dan 5 woningtypen, dan kunt het beste een selectie maken of typen samenvoegen. Bij een project met veel woningen kunt u een steekproef nemen. Voor advies kunt u contact opnemen met VACpunt Wonen. 4

Gegevens onderzoek en planning

De volgende gegevens zijn van belang voor het plannen van de werkzaamheden door VACpunt Wonen. Op basis van deze gegevens stelt zij de WKO-offerte op en reserveert zij tijd voor het opstellen van de bewonersvragenlijsten, de invoer van de vragenlijsten en andere werkzaamheden voor uw onderzoek. Op de WKO-offerte geeft u aan wanneer u de inventarisatielijsten en vragenlijsten kunt insturen a. U vult in hoeveel enquêtes u van plan bent af te nemen met de vragenlijsten voor de woning en/of woongebouw en/of woonomgeving. Het aantal enquêtes dat u met de vragenlijst ‘woongebouw’ gaat afnemen, kan lager zijn dan het aantal enquêtes dat u met de vragenlijst ‘woning’ af gaat nemen, bijvoorbeeld omdat u een project onderzoekt met zowel appartementen als eengezinswoningen. Bij de appartementen gebruikt u zowel de vragenlijst voor de woning als voor het woongebouw. De lijst voor het woongebouw bevat namelijk alleen vragen over de algemene ruimten zoals de galerijen, atrium, collectieve installaties etc. Als u alleen een onderzoek over de woonomgeving gaat doen, dan vult u alleen daar het aantal af te nemen enquêtes in. Het aantal enquêtes dat een Adviescommissie Wonen uiteindelijk afneemt is in veel gevallen lager dan u hier invult. Er zijn altijd bewoners die niet willen meedoen. Voor de uiteindelijke rekening die u ontvangt wordt uitgegaan van het werkelijke aantal enquêtes dat u heeft afgenomen en die VACpunt Wonen heeft ingevoerd. 132

b. De Adviescommissie Wonen geeft aan wanneer de enquête plaatsvindt en of de vragenlijsten schriftelijk of mondeling worden afgenomen. Op basis van deze gegevens en het aantal te verwachten in te voeren vragenlijsten reserveert VACpunt Wonen tijd voor de invoer van uw vragenlijsten. In de offerte die u ontvangt, geeft VACpunt Wonen aan wanneer de vragenlijsten binnen moeten zijn en wanneer u de uitvoer terug kunt verwachten. Minimaal vijf weken na ontvangst kunt u de computerlijsten terug ontvangen, tenzij er sprake is van een groot onderzoeksproject. c. Vul in wanneer u (ongeveer) de presentatie van het onderzoeksrapport houdt. Dit is belangrijk voor de planning. Tevens weet VACpunt Wonen dan wanneer zij u een evaluatieformulier kan toesturen. VACpunt Wonen ontvangt na afronding van het rapport een exemplaar van de rapportage. Naast een digitaal exemplaar ontvangt VACpunt Wonen graag een papieren versie van het rapport.

133

Bijlage 6: stroomschema WKO Energiebesparing Start WKO Energie

Taken VACpunt Wonen

Taken VAC/WAC

Aanmelden WKO Energiebesparing

-

Opsturen info * Folder Externen * Kosten WKO

-

* Folder VAC * Voorbeeld vragenlijst

Contact zoeken met opdrachtgever

-

* Folder Externen * Folder VAC * Voorbeeldvragenlijst * Voorbeeld rapport

VAC/WAC en opdrachtgever geven een Go/NoGo*

Offerte opstellen: VACpunt Wonen stelt een n.a.v. het Aanvraagformulier een offerte op voor het onderzoek van €0,00,-

Downloaden inventarisatielijsten: *Algemeen *Grondgebonden woning *Appartementen *Woongebouw *Woonomgeving

Inventarisatielijst laten invullen: door opdrachtgever; door VAC/WAC; gezamenlijk.

-

Planning project opvragen bij VAC/WAC

Inventarisatielijsten opsturen naar VACpunt Wonen

134

Opstellen Bewonersvragenlijst(en).

Keuze schriftelijk/ mondeling enquêteren.

Bewonersvragenlijst(en) opsturen naar VAC/WAC.

Bewonersbrief versturen: door opdrachtgever; door VAC/ WAC; gezamenlijk. * Voorbeeldbrief * Folder/Informatiebrief bewoners

-

Bewonersvragenlijsten vermenigvuldigen en opsturen.

-

- Enquête afnemen óf vragenlijsten afhalen; - Vragenlijsten opsturen naar VACpunt Wonen. -

- Verwerken vragenlijsten in SPSS - Resultaten opsturen naar VAC/WAC - Grafieken maken en opsturen voor rapport van VAC/WAC

-

Rapportage schrijven adhv resultaten.

-

* Format rapportage met grafieken aangemaakt door VACpunt Wonen * Voorbeeld rapport

-

- Rapport laten drukken door opdrachtgever; - Rapport laten vermenigvuldigen.

Na ontvangst rapport van VAC/WAC: - Opstellen rapport n.a.v. alle WKO’s; - Communiceren over geanonimiseerde uitkomsten richting VROM en bouwpartijen.

- Presenteren en verspreiden rapport aan opdrachtgever en deelnemers - exemplaar rapport opsturen naar VACpunt Wonen

135 KLAAR

Bijlage 7: Inventarisatielijsten Naam Adviescommissie: Naam project: Projectnummer: Postcode:

Woonplaats:

WKO Energiebesparing Inventarisatielijst deel 1: Algemeen

Instructie bij de vragen: - Bij de meerkeuzevragen het antwoord aankruisen - Op de stippellijnen de antwoorden of toelichting invullen - Volg verder de instructies bij de vragen; deze zijn cursief gedrukt

© 2010, Stichting VACpunt Wonen, Herculesplein 207, 3584 AA Utrecht. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting VACpunt Wonen.

136

Deel 1

Inventarisatie Algemeen

1

Periode onderzoek:

2 a

Gemeente waar project staat:

b

Naam van project:

c

Naam van wijk, stadsdeel of dorp waar project staat:

c

In welke periode is de wijk of buurt gebouwd?

d

jaar:

In welke periode is het complex (woongebouw) gebouwd? (alleen invullen als het woningen onderdeel van een woongebouw betreft)

3

Datum oplevering project:

4 a

Opdrachtgever(s) project:

5

maand:

maand:

jaar:

b

Vestigingsplaats opdrachtgever(s):

c

Categorie waartoe de opdrachtgever behoort (meerdere antwoorden mogelijk): O woningcorporatie O projectontwikkelaar O particulier O gemeente

d

Categorie waartoe de eigenaar behoort (meerdere antwoorden mogelijk): O woningcorporatie O projectontwikkelaar O particulier O gemeente Doelgroep woningen: (meerdere antwoorden mogelijk)

Naam Adviescommissie: Naam project: Projectnummer: Postcode: Woonplaats:

WKO Energiebesparing Inventarisatielijst deel 2: Energiebesparing Woonomgeving

Instructie bij de vragen: - Bij de meerkeuzevragen het antwoord aankruisen - Op de stippellijnen de antwoorden of toelichting invullen - Volg verder de instructies bij de vragen; deze zijn cursief gedrukt


138

1

Is er in de woonomgeving op het gebied van energie duurzaam gebouwd? (voorbeelden zijn: ledverlichting e.d.) O Nee O Ja, namelijk

2

Overige opmerkingen over de woonomgeving:

3

Is er in de woonomgeving op het gebied van water duurzaam gebouwd? (voorbeelden zijn wadi’s, hemelwaterafvoer op eigen terrein e.d.) O Nee O Ja, namelijk

4

Overige opmerkingen over de woonomgeving:

139

Naam Adviescommissie: Naam project: Projectnummer:

Korte omschrijving woningen

WKO Energiebesparing Inventarisatielijst deel 3: Energiebesparing Woning Appartement Instructie Adviescommissie Wonen: - Voeg de plattegronden van de woningen aan iedere inventarisatielijst toe. - Zie verder de handleiding WKO. Instructie bij de vragen: - Bij de meerkeuzevragen het antwoord aankruisen - Op de stippellijnen de antwoorden of toelichting invullen - Volg verder de instructies bij de vragen; deze zijn cursief gedrukt - Gebruik voor het invullen van de vragen de bijlage ‘Omschrijving installaties’ Tips: - Laat de inventarisatielijst door de opdrachtgever invullen. - Maak gebruik van de koopfolder (als deze er is). - Raadpleeg voor hulp onder andere de volgende websites: www.milieucentraal.nl en www.senternovem.nl


140

Algemeen Wat zijn de kwantitatieve kenmerken van de woning?

1

a

Hoeveel appartementen zitten er in het woongebouw: …….

Type appartement

aantal

Oriëntatie woonkamer

Oriëntatie slaapkamers

Isolatiewaarde vloer / gevel / dak (nieuwbouw) óf mate en plek van isolatie (bestaande bouw)

1k-app

Rc: .. / .. / ..

2k-app

Rc: .. / .. / ..

3k-app

Rc: .. / .. / ..

4k-app

Rc: .. / .. / ..

5k-app

Rc: .. / .. / ..

Anders, namelijk

Rc: .. / .. / ..

Verkeersruimten 2 a

b

Is er een gang/hal bij de voordeur O

Ja

O

Nee

Bevindt de trap zich in de verkeersruimte? O Ja, in de hal / gang / portaal O Nee, in de woonkamer O Nee, geen trap aanwezig O Anders, namelijk Overige

3

Waar zijn de technische installaties O op zolder in een afgesloten ruimte O op zolder in een niet afgesloten ruimte O in een aparte berging voor de installaties (niet de binnenberging voor opbergen overige spullen) O in de binnenberging O Elders, namelijk

4

Waar bevinden zich de installaties voor de ventilatie? O op zolder in een afgesloten ruimte O op zolder in een niet afgesloten ruimte O in een aparte berging voor de installaties (niet de binnenberging voor opbergen overige spullen) O in de binnenberging O Elders, namelijk

141

Overige opmerkingen over de appartementen:

Energiebesparende maatregelen 5

Wat voor installatie wordt gebruikt voor het opwekken van warmte voor tapwater? (meerdere antwoorden mogelijk) O Individuele installatie b

O Collectieve installatie

Als er sprake is van een collectieve installatie is de regeling individueel? O Ja O Nee O n.v.t.

6

Wat voor type installatie (apparaat) wordt gebruikt voor het opwekken van warmte voor tapwater? (zie bijlage omschrijving installaties),(wanneer er collectoren worden gebruikt de oppervlakte vermelden)

7

a De leidinglengte van de ketel naar de badkamer is? O 0-2 meter

O 8-10 meter

O 2-4 meter

O 10-12 meter

O 4-6 meter

O 12-14 meter

O 6-8 meter

O 14-16 meter O Anders, namelijk:

b

De leidinglengte van de ketel naar het aanrecht is? O 0-2 meter

O 8-10 meter

O 2-4 meter

O 10-12 meter

O 4-6 meter

O 12-14 meter

O 6-8 meter


142

8 a

Wat voor installatie wordt gebruikt voor de opwekking van warmte voor de verwarming van de woning? O Individuele installatie b



9

Wat voor type installatie (apparaat) wordt gebruikt voor het opwekken van warmte voor de verwarming? (zie bijlage omschrijving installaties),(wanneer er collectoren worden gebruikt de oppervlakte vermelden)

10 a

b

Van welk warmte-afgiftesysteem wordt in de woning gebruik gemaakt? (meerdere antwoorden mogelijk)

Zijn er (naast een kamerthermostaat) thermostatische radiatorknoppen aanwezig? O Ja O Nee O n.v.t.

c

Op welke manier is het warmteafgiftesysteem ingesteld? (meerdere antwoorden mogelijk) O Radiator handmatig te regelen door bewoner middels knop aan radiator O Thermostaat aangesloten op warmteopwekkingsapparaat en niet programmeerbaar, handmatige actie is nodig bij veranderen temperatuur O Thermostaat aangesloten op warmteopwekkingsapparaat regelbaar middels digitale klokthermostaat met weekprogramma O Thermostaat aangesloten op warmteopwekkingsapparaat met weersafhankelijk regelsysteem O Anders, namelijk

11

Welke waterbesparende maatregelen zijn in de woning aanwezig? (meerdere antwoorden mogelijk) O Kranen met doorstroombegrenzers (zuinigwaterknop) bij warmwaterkranen O Thermostatische mengkraan O Waterbesparende douchekop O Schuimstraalmondstuk (bestaande bouw)

143

O Eéngreepsmengkraan O Hotfill-/ warm tapwater aansluiting voor de wasmachine O Hotfill-/ warm tapwater aansluiting voor de vaatwasmachine O Toiletspoeling met regenwatersysteem O Spaarknop op het toilet O Anders, namelijk

12

Is er op één van de volgende manieren extra aandacht besteed aan de voorkoming van oververhitting van de woning door de zon in de zomer? (meerdere antwoorden mogelijk) O Buitenzonwering O Screens O Overstek O Nachtventilatie O Bypass in een warmteterugwininstallatie O Koeling d.m.v. warmte-/koudeopslag O Koeling d.m.v. warmtepomp O Airconditioning O Anders, namelijk,

13

Wordt er voor de opwekking van elektriciteit gebruik gemaakt van PV-cellen O Ja O Nee

14

Wat voor een soort glas zit er in de woning? (meerdere antwoorden mogelijk) O Enkel glas (bestaande bouw) O Voorzetraam zonder coating (bestaande bouw) O Voorzetraam met coating (bestaande bouw) O Dubbel glas O HR+ O HR++ O Anders, namelijk:

15

Van wat voort soort kierdichting is er in de woning gebruik gemaakt? (info is te vinden in convenanten en eventueel op de tekening van de woning) (meerdere antwoorden mogelijk) O Geen O Tochtstrips bij ramen, kozijnen en de buitendeur O Brievenbus met verbeterde tochtwering

144

O Meterkast met verbeterde tochtwering O Kruipluik met verbeterde tochtwering O Leidingdoorvoeren met verbeterde tochtwering O Kier- en nadendichting aan de binnenkant van de gevel 16

Van welk ventilatiesysteem wordt in de woningen gebruik gemaakt? O Natuurlijke ventilatie (ventilatieroosters en/of open klepraampje) O Natuurlijke aanvoer – mechanische afvoer O Mechanische aanvoer – mechanische afvoer (balansventilatie) O Vraaggestuurde ventilatie O Anders, namelijk:

17

Is de woning voorzien van een spuivoorziening (een beweegbaar raam, luik of deur waarmee het mogelijk is een grote ventilatie tot stand te brengen? O Ja O Nee

18

De woning heeft de beschikking over een…..? (meerdere antwoorden mogelijk) O Berging of garage O Daglichttoetreding middels solartube O Daglichttoetreding middels dakkoepel O Geïsoleerde cv-leidingen in onverwarmde ruimten O Brede vensterbank boven radiatoren O Geïsoleerde leidingen voor warm tapwater

Overige opmerkingen over de energiebesparingsmaatregelen in de appartementen:

145


Korte omschrijving woningen

WKO Energiebesparing Inventarisatielijst deel 3: Energiebesparing Woning Grondgebonden woning Instructie Adviescommissie Wonen: - Voeg een plattegrond aan iedere inventarisatielijst toe. - Zie verder de handleiding WKO. Instructie bij de vragen: - Bij de meerkeuzevragen het antwoord aankruisen - Op de stippellijnen de antwoorden of toelichting invullen - Volg verder de instructies bij de vragen; deze zijn cursief gedrukt - Maak gebruik van de bijlage ‘omschrijving installaties’ van VACpunt Wonen. Tips: - Laat de inventarisatielijst door de opdrachtgever invullen. - Maak gebruik van de koopfolder (als deze er is). - Raadpleeg voor hulp onder andere de volgende websites: www.milieucentraal.nl en www.senternovem.nl


146

Algemeen 19 Wat zijn de kwantitatieve kenmerken van de woning?

Type woning

aantal

Oriëntatie woonkamer

Oriëntatie slaapkamers

Isolatiewaarde vloer / gevel / dak (nieuwbouw) óf mate en plek van isolatie (bestaande bouw)

tussenwoning

Rc: .. / .. / ..

hoekwoning

Rc: .. / .. / ..

vrijstaand

Rc: .. / .. / ..

2-onder-1 kap

Rc: .. / .. / ..

bungalow

Rc: .. / .. / ..

Anders, namelijk

Rc: .. / .. / ..

Verkeersruimten 20 a

b

Is er een gang/hal bij de voordeur O

Ja

O

Nee

Bevindt de trap zich in de verkeersruimte? O Ja, in de hal / gang / portaal O Nee, in de woonkamer O Anders, namelijk

c

Beschikt de woning over een serre? O Ja O Nee Overige

21

Waar zijn de technische installaties O op zolder in een afgesloten ruimte O op zolder in een niet afgesloten ruimte O in een aparte berging voor de installaties (niet de binnenberging voor opbergen overige spullen) O in de binnenberging O Elders, namelijk

22

Waar bevinden zich de installaties voor de ventilatie? O op zolder in een afgesloten ruimte O op zolder in een niet afgesloten ruimte O in een aparte berging voor de installaties (niet de binnenberging voor opbergen overige spullen) O in de binnenberging O Elders, namelijk

147

Overige opmerkingen over de woningen:

Energiebesparende maatregelen 23 Wat voor installatie wordt gebruikt voor het opwekken van warmte voor tapwater?

O Individuele installatie b



24 Wat voor type installatie (apparaat) wordt gebruikt voor het opwekken van warmte voor tapwater? (zie

bijlage omschrijving installaties),(wanneer er collectoren worden gebruikt de oppervlakte vermelden)

25 a De leidinglengte van de ketel naar de badkamer is?

O 0-2 meter

O 8-10 meter

O 2-4 meter

O 10-12 meter

O 4-6 meter

O 12-14 meter

O 6-8 meter


b De leidinglengte van de ketel naar het aanrecht is? O 0-2 meter

O 8-10 meter

O 2-4 meter

O 10-12 meter

O 4-6 meter

O 12-14 meter

O 6-8 meter


148

26 a

Wat voor installatie wordt gebruikt voor de opwekking van warmte voor de verwarming van de woning? O Individuele installatie b



27 Wat voor type installatie (apparaat) wordt gebruikt voor het opwekken van warmte voor de

verwarming? (zie bijlage omschrijving installaties), (wanneer er collectoren worden gebruikt de oppervlakte vermelden)

28 a

b

Van welk warmte-afgiftesysteem wordt in de woning gebruik gemaakt? (meerdere antwoorden mogelijk)

Zijn er (naast een kamerthermostaat) thermostatische radiatorknoppen aanwezig? O Ja O Nee O n.v.t.

c

Op welke manier is het warmteafgiftesysteem ingesteld? (meerdere antwoorden mogelijk) O Radiator handmatig te regelen door bewoner middels knop aan radiator O Thermostaat aangesloten op warmteopwekkingsapparaat en niet programmeerbaar, handmatige actie is nodig bij veranderen temperatuur O Thermostaat aangesloten op warmteopwekkingsapparaat regelbaar middels digitale klokthermostaat met weekprogramma O Thermostaat aangesloten op warmteopwekkingsapparaat met weersafhankelijk regelsysteem O Anders, namelijk

29

Welke waterbesparende maatregelen zijn in de woning aanwezig? (meerdere antwoorden mogelijk) O Kranen met doorstroombegrenzers (zuinigwaterknop) bij warmwaterkranen O Waterbesparende douchekop O Thermostatische mengkraan O Schuimstraalmondstuk (bestaande bouw)

149

O Eéngreepsmengkraan O Hotfill-/ warm tapwater aansluiting voor de wasmachine O Hotfill-/ warm tapwater aansluiting voor de vaatwasmachine O Spaarknop op het toilet O Toiletspoeling met regenwatersysteem O Anders, namelijk

30

Is er op één van de volgende manieren extra aandacht besteed aan de voorkoming van oververhitting van de woning door de zon in de zomer? (meerdere antwoorden mogelijk) O Buitenzonwering O Screens O Overstek O Nachtventilatie O Bypass in een warmteterugwininstallatie O Koeling d.m.v. warmte-/koudeopslag O Koeling d.m.v. warmtepomp O Airconditioning O Anders, namelijk,

31

Wordt er voor de opwekking van elektriciteit gebruik gemaakt van PV-cellen O Ja O Nee

32

Wat voor een soort glas zit er in de woning? (meerdere antwoorden mogelijk) O Enkel glas (bestaande bouw) O Voorzetraam zonder coating (bestaande bouw) O Voorzetraam met coating (bestaande bouw) O Dubbel glas O HR+ O HR++ O Anders, namelijk:

33

Van wat voort soort kierdichting is er in de woning gebruik gemaakt? (info is te vinden in convenanten en eventueel op de tekening van de woning) (meerdere antwoorden mogelijk) O Geen O Tochtstrips bij ramen, kozijnen en de buitendeur O Brievenbus met verbeterde tochtwering O Meterkast met verbeterde tochtwering 150

O Kruipluik met verbeterde tochtwering O Leidingdoorvoeren met verbeterde tochtwering O Kier- en nadendichting aan de binnenkant van de gevel 34

Van welk ventilatiesysteem wordt in de woning gebruik gemaakt? O Natuurlijke ventilatie (ventilatieroosters en/of open klepraampje) O Natuurlijke aanvoer – mechanische afvoer O Mechanische aanvoer – mechanische afvoer (balansventilatie) O Vraaggestuurde ventilatie O Anders, namelijk:

35

Is de woning voorzien van een spuivoorziening (een beweegbaar raam, luik of deur waarmee het mogelijk is een grote ventilatie tot stand te brengen? O Ja O Nee

36

De woning heeft de beschikking over een…..? (meerdere antwoorden mogelijk) O Berging of garage O Daglichttoetreding middels solartube O Daglichttoetreding middels dakkoepel O Geïsoleerde cv-leidingen in onverwarmde ruimten O Standaardvoorziening ten behoeve van een open haard O Brede vensterbank boven radiatoren O Geïsoleerde leidingen voor warm tapwater

Overige opmerkingen over de energiebesparingsmaatregelen in de woningen:

151


Alleen indien meer dan één gebouw in het onderzoek betrokken wordt invullen:

Naam woongebouw:

WKO Energiebesparing Inventarisatielijst deel 4: Energiebesparing Woongebouw

Instructie bij de vragen: - Bij de meerkeuzevragen het antwoord aankruisen - Op de stippellijnen de antwoorden of toelichting invullen - Volg verder de instructies bij de vragen; deze zijn cursief gedrukt Tips: - Laat de inventarisatielijst door de opdrachtgever invullen. - Maak gebruik van de koopfolder (als deze er is). - Raadpleeg voor hulp onder andere de volgende websites: www.milieucentraal.nl en www.senternovem.nl - Maak gebruik van de bijlage ‘omschrijving installaties’ van VACpunt Wonen.


152

Algemeen 1

Hoeveel bouwlagen heeft het woongebouw (inclusief begane grond?)

2

Hoe is het woongebouw georiënteerd? ……………………………….

Aantal:

(lijst en plattegrond met woningtypes toevoegen aangezien bij groot gebouw de oriëntatie erg kan afwijken)

Welke van de volgende gemeenschappelijke ruimtes zijn aanwezig in het woongebouw

3

4

a

Entree

Ja O

Nee O

b

Recreatieruimte

O

O

c

Galerij

O

O

d

Atrium

O

O

e

Centrale berging

O

O

f

Algemene ruimte

O

O

g

Anders, ……………………………….

O

O

Overige opmerkingen over het woongebouw

Energiebesparende maatregelen 5

Van welk warmte-afgiftesysteem wordt in het woongebouw gebruik gemaakt? (meerdere antwoorden mogelijk)

6

Is er in het woongebouw gebruik gemaakt van een grote glasoverkapte ruimte zoals een atrium, een serre of een passage? O

O

Ja O

Een atrium

O

Een serre

O

Een passage

O

Anders namelijk,

Nee

153

7

Zijn of is één van de volgende ‘zaken’ in het woongebouw toegepast? (meerdere antwoorden mogelijk) O Buitenzonwering O Screens O Overstek O Glas van vloer tot plafond O Nachtventilatie O Bypass in een warmteterugwininstallatie (de toevoer lucht wordt in de zomerperiode niet voor verwarmd) O Koeling d.m.v. warmte-/koudeopslag (kou wordt in de bodem opgeslagen en in de zomer benut voor het koelen van de woning) O Koeling d.m.v. warmtepomp (kou wordt in de bodem opgeslagen en in de zomer benut voor het koelen van de woning) O Airconditioning O Anders, namelijk,

8

Wat voor een soort glas zit er in het woongebouw? (meerdere antwoorden mogelijk) O Enkel glas O Dubbel glas O HR+ O HR++ O Anders, namelijk:

9

Hoeveel procent van de gebouwschil bestaat uit glas? (oppervlakte glas : oppervlakte gevel . 100) %

10

Van wat soort verlichting wordt in het woongebouw gebruik gemaakt? (meerdere antwoorden mogelijk) O Spaarlampen O Halogeenlampen O TL-Buizen O Gloeilampen O Led-verlichting O Lampen reagerend op bewegingssensoren O Lampen reagerend op donker O Passieve verlichting middels (bijvoorbeeld een koepel)

11

Wordt er in de algemene gezamenlijke ruimte geventileerd en is er een ventilatievoorziening aanwezig? O

Ja, middels

O

Nee

……..……..……..

154

O 12

13

14

15

n.v.t.

Wordt er in recreatieruimte geventileerd en is er een ventilatievoorziening aanwezig? O

Ja, middels

O

Nee

O

n.v.t.

……..……..……..

Wordt er in gemeenschappelijke berging geventileerd en is er een ventilatievoorziening aanwezig? O

Ja, middels

O

Nee

O

n.v.t.

……..……..……..

Wordt er op de galerijen geventileerd en is er een ventilatievoorziening aanwezig? O

Ja, middels

O

Nee

O

n.v.t.

……..……..……..

Is het woongebouw voorzien van spuivoorzieningen (een beweegbaar raam, luik of deur waarmee het mogelijk is een grote ventilatie tot stand te brengen)? O Ja, namelijk O Nee

Overige opmerkingen over de energiebesparingsmaatregelen in het woongebouw:

155

Bijlage 8: Vragenlijst WKO Energiebesparing voor bewoner Naam Adviescommissie: Naam project: Projectnummer: Postcode: Woonplaats:

Naam woongebouw: Respondentnummer:

WKO Energiebesparing Vragenlijst bewoner Instructie voor enquêteur: • • • •

Controleer op de respondentenlijst of de hierboven ingevulde gegevens kloppen of neem deze over van de respondentenlijst Begin met de bedoeling van het gesprek uit te leggen U dient altijd slechts één antwoord aan te kruisen, tenzij anders is vermeld Wanneer om een toelichting wordt gevraagd, kunt u deze op de stippellijn invullen

(voor een uitgebreidere instructie: zie Handleiding WKO)

© 2010, Stichting VACpunt Wonen, Herculesplein 207, 3584 AA Utrecht. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van VACpunt Wonen.

156

Algemeen 1

2

Wat is uw leeftijd? O jonger dan 30 jaar O tussen 30 en 39 jaar O tussen 40 en 49 jaar O tussen 50 en 59 jaar

Hoeveel personen wonen er in deze woning? Aantal volwassenen:

Aantal kinderen:

Samenlevingsvorm (indien van toepassing): O Alleenwonend O Samenwonend / echtpaar O (woon)groep met andere volwassenen

Leeftijd van deze kinderen (indien aanwezig): O Jonger dan 12 jaar O 12 jaar of ouder O Beide leeftijdsklassen

O

Anders, namelijk:

3

Hoe lang woont u in deze woning?

4

In wat voor een woning woont u? O Vrijstaande woning O Twee onder één kap O Rijtjeswoning

5

6

7

O tussen 60 en 69 jaar O tussen 70 en 79 jaar O 80 jaar of ouder

U woont in een………. ? O koopwoning O sociale koopwoning In welke periode is uw woning gebouwd? O Tot en met 1965 O 1966-1975 O 1976-1988

maanden/jaren (doorhalen wat niet van toepassing is) O O O O

Maisonnette Galerijwoning Portiekwoning Anders,

O O

sociale huurwoning particuliere huurwoning

O O

1989-2000 2001-heden

Waar bevindt uw appartement zich?

(omcirkel de plek van uw appartement)

Galerijwoning

Portiekwoning

157

Woning Dit onderdeel van de vragenlijst gaat specifiek over de maatregelen op het gebied van energiebesparingsmaatregelen in uw woning. Algemeen 1

Wat waren voor u de belangrijkste redenen voor de keuze van een woning in dit project? (meerdere antwoorden mogelijk)

O De grootte van de woning O De ligging van de woning t.o.v. belangrijke voorzieningen O De hoogte van de huur- / koopprijs O De vormgeving van woningen en buurt O Goed openbaar vervoer in de buurt O De (ligging van de) tuin/balkon O De maatregelen op het gebied van energiebesparing in de woning O De afstand tot het werk O Anders, namelijk:

2

Heeft u invloed gehad op energie besparende maatregelen die zijn toegepast?

O Nee O Ja, namelijk via:

3

Welke energie besparende maatregelen in uw woning vindt u belangrijk?

4

Heeft u bij het betrekken van uw woning informatie gekregen over de verschillende energie besparende maatregelen? Denk daarbij aan werking, bediening en onderhoud van installaties?

O Nee O Ja,

ga verder met vraag 6

namelijk:

ga verder met vraag 5 zeer onontevreden tevreden 5

Hoe tevreden bent u over deze informatie over de toegepaste energie besparende maatregelen?

O

O

neutraal

O

tevrede zeer n tevreden

O

Als u 'zeer (on)tevreden’/'(on)tevreden’ heeft geantwoord op deze vraag, kunt u dan aangeven waarom?

158

O

Binnenklimaat 6

Hoe tevreden bent u over de behaaglijkheid in de……? Denk aan comfort, indirecte warmte toetreding door ligging t.o.v. zon

zeer on- ontetevreden vreden

woonkamer

O O O

slaapkamer(s) keuken

O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O

O O O

O O O

Als u 'zeer (on)tevreden'/'(on)tevreden' heeft geantwoord op deze vraag, kunt u dan aangeven waarom?

7

Hoe tevreden bent u over……? Denk daarbij aan bedieningsgemak, capaciteit, comfort etc. *Invullen aan de hand v/d Inventarisatielijst.

het systeem voor het opwekken van warmte voor warm tapwater*


neutraal

tevreden

zeer tevreden

O

O

O

O

O

O

O

O

O

O

O

O

O

O

O

*Invullen aan hand Inventarisatielijst, bijv.:zonneboiler, compacte zonneboiler. Indien het om meerdere apparaten gaat, worden hier meerdere (aparte) vragen van gemaakt.

het warmte-opwekkingsapparaat* *Invullen aan hand Inventarisatielijst, bijv.: HR-combiketel of zonneboiler. Indien het om meerdere apparaten gaat, worden hier meerdere (aparte) vragen van gemaakt.

het warmte-afgifte-systeem* *Invullen aan hand Inventarisatielijst, bijv.: vloer-/wandverwarming


zeer on- ontetevreden vreden 8

Hoe tevreden bent u over de thermostaat / warmteregeling*?

O

O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O

O

O

Denk daarbij aan bedieningsgemak, comfort etc. *Invullen aan hand Inventarisatielijst, bijv: thermostaat of tijdklok


Serre [vragen alleen toevoegen indien serre aanwezig; zie Inventarisatielijst] 9

Hoe tevreden bent u met de temperatuur van de serre: in de winter?


O O O O

in het voorjaar? in de zomer? in het najaar?

O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O

O O O O

O O O O


159

10

Hoe gebruikt u de serre?

O Als onderdeel van de woonkamer O Als aparte, afgesloten ruimte O Anders, namelijk:

11

Verwarmt u de serre?

O Ja ga verder met vraag 12 O Nee ga verder met vraag 13 12

Hoe verwarmt u de serre?

O Een verwarming (zelf geplaatst) O Door de deuren naar de woonkamer open te zetten O Anders, namelijk:


neutraal

tevreden

zeer tevreden

13

Hoe tevreden bent u over de toetreding van zonlicht in uw O O O O O woning? Als u 'zeer (on)tevreden'/'(on)tevreden' heeft geantwoord op deze vraag, kunt u dan aangeven waarom?

14

Hoe tevreden bent u over de maatregelen ter voorkoming van oververhitting door de zon* in uw woning?


neutraal

tevreden

zeer tevreden

Denk daarbij aan bedieningsgemak, comfort, werking etc. *Invullen aan de hand v/d Inventarisatielijst, bijv.: buitenzonwering, screens, overstek?

buitenzonwering* screens* overstek* Nachtventilatie* Bypass in warmte-terug-win installatie* koeling door middel van warmte-/ koudeopslag* koeling door middel van warmtepomp* airconditioning* anders, namelijk*

O O O O O O

O O O O O O

O O O O O O

O O O O O O

O O O O O O

O O O

O O O

O O O

O O O

O O O


160


Hoe tevreden bent u over de PV-cellen voor het opwekken van elektriciteit in uw woning*?

O

O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O

O

O

Denk daarbij aan bedieningsgemak, comfort, werking etc. *wel of niet opnemen aan hand v/d Inventarisatielijst


16

Hoe waardeert u de tochtwerende middelen in de woning? *Invullen aan de hand v/d Inventarisatielijst, bijv.: enkelglas, dubbelglas, tochtstrips, brievenbus?

tochtstrips bij de buitendeur, kozijnen en ramen* Brievenbus met verbeterde tochtwering* Meterkast met verbeterde tochtwering* Kruipluik met verbeterde tochtwering* Leidingdoorvoeren met verbeterde tochtwering* Naad- en kierdichting aan de binnenkant van de gevel*


O O O O O O

O O O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O O O

O O O O O O

O O O O O O


17

zeer veel

Heeft u last van….? vocht in uw woning

O O

tocht in uw woning

veel

neutraal weinig

O O

O O

geen

O O

O O

Als u 'zeer veel'/’veel’ heeft geantwoord op deze vraag, kunt u dan aangeven waarom?

18

Hoe tevreden bent u over het ventilatiesysteem?*Invullen aan de hand zeer on- ontev/d Inventarisatielijst, bijv.: mechanische ventilatie,natuurlijke ventilatie

bedieningsgemak

tevreden vreden

O O O O O

capaciteit comfort (bijvoorbeeld tocht) geluid onderhoud

O O O O O

neutraal

O O O O O

tevreden

zeer tevreden

O O O O O


161

O O O O O

19

Hoe tevreden bent u met de ventilatie in de volgende ruimtes*? Denk daarbij aan bedieningsgemak, capaciteit, comfort etc. *Invullen aan de hand v/d Inventarisatielijst

keuken*


O O O O O O O O O

badkamer* toilet* woonkamer* hoofdslaapkamer * overige slaapkamers* hobbykamer* berging* zolder*

O O O O O O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O O O O O O

O O O O O O O O O

O O O O O O O O O

Als u 'zeer (on)tevreden'/'(on)tevreden' heeft geantwoord op deze vraag, kunt u dan aangeven waarom en in welke ruimtes u 'zeer (on)tevreden'/'(on)tevreden' bent?


Hoe tevreden 20 Hoe tevreden bent u over de mogelijkheid tot het open zetten van de ramen?* in lijst houden n.a.v. de Inventarisatielijst

O

O

neutraal

tevreden

O

zeer tevreden

O

O


Waterbesparende maatregelen [vragen alleen toevoegen indien voorzieningen aanwezig; zie Inventarisatielijst] 21

Hoe tevreden bent u …………..? *alleen invullen wanneer uit de Inventarisatielijst blijkt dat deze in de woning zitten

met de hotfill-aansluiting voor de wasmachine* met de hotfill-aansluiting voor de vaatwasmachine* met de waterbesparende kranen in de woning* met de waterbesparende douchekop * met de thermostatische mengkraan in de badkamer * over de spaarknop op het toilet* over de toiletspoeling met regenwatersysteem*

zeer on- ontetevrede vreden n

O O O O O O O

O O O O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O O O O

O O O O O O O

O O O O O O O


162

22

Hoe tevreden bent u over de snelheid waarmee u warm water krijgt uit de………….?


keukenkraan

O O O

badkamerkraan douche

O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O

O O O

O O O


Tot slot 23

Heeft u zelf in uw woning aanpassingen aangebracht aan bestaande installaties of aan de indeling van de woning ten behoeve van energiebesparing (denk aan het dicht maken van de open trap en kieren dichten)?

O Ja, namelijk:

O Nee helemaal mee mee oneens oneens 24

Wat vindt u van de uitspraak: ‘Sinds ik in deze woning woon, ben ik bewuster bezig met mijn energieverbruik’? Ruimte voor toelichting

O

helemaal mee mee oneens oneens

25

Wat vindt u van de uitspraak: ‘Sinds ik in deze woning woon, ben ik bewuster bezig met mijn waterverbruik’? Ruimte voor toelichting

26

O

O

O

Denkt u dat u door de toegepaste energiebesparingsmaatregelen energie bespaart?

O Ja O Nee 27

Denkt u dat u door de toegepaste energiebesparingsmaatregelen water bespaart?

O Ja O Nee 28

Zijn er energiebesparingsmaatregelen die u mist in uw woning?

O Nee O Ja, namelijk:

163

neutraal

mee eens

helemaal mee eens

O

O

O

neutraal

mee eens

helemaal mee eens

O

O

O

29

Zijn er energiebesparingsmaatregelen in uw woning waarvan u zegt: ‘die hadden ze beter niet toe kunnen passen’?


30

Kunt u met een rapportcijfer aangeven hoe tevreden u bent over de energiebesparingsmaatregelen in uw woning? (omcirkel het antwoord van uw keuze)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Woongebouw Dit onderdeel van de vragenlijst gaat specifiek over de maatregelen op het gebied van energiebesparing in het woongebouw. Algemeen 1

Wat waren voor u de belangrijkste redenen voor de keuze om in dit woongebouw te wonen? (meerdere antwoorden mogelijk)

O De grootte van het woongebouw O De vormgeving van het woongebouw O De maatregelen op het gebied van energiebesparing in het woongebouw O Anders, namelijk:

2

Heeft u bij het betrekken van uw woning informatie gekregen over de verschillende energie besparende maatregelen in het woongebouw?

O Nee O Ja,


namelijk:


Hoe tevreden bent u over deze informatie?

O

O

neutraal

O


O


4

Heeft u invloed gehad op energie besparende maatregelen die zijn toegepast in het woongebouw?

O Nee O Ja, namelijk via:

164

O

5

Welke energie besparende maatregelen in het woongebouw vindt u belangrijk?

Binnenklimaat woongebouw 6


Hoe tevreden bent u over ……? Denk daarbij aan bedieningsgemak, capaciteit, comfort etc *Invullen aan hand Inventarisatielijst

het warmte-afgifte-systeem*

O

O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O

O

O

*Invullen aan hand Inventarisatielijst, bijv: vloer-/wandverwarming


Atrium, serre of passage [vragen alleen toevoegen indien aanwezig; zie Inventarisatielijst] 7

Hoe tevreden bent u met de temperatuur van de atrium, de serre zeer on- ontetevreden vreden of de passage: in de winter

O O O O

in het voorjaar in de zomer in het najaar

O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O

O O O O

O O O O


8

Hoe tevreden bent u over de toetreding van zonlicht ……….? *Invullen naar aanleiding Inventarisatielijst

in de entree*


O O O O O

in de gezamenlijke algemene ruimte* in de recreatieruimte* op de galerijen* In de gemeenschappelijke berging*

O O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O O

O O O O O

O O O O O


9

Hoe tevreden bent u over de maatregelen ter voorkoming van oververhitting door de zon* in het woongebouw? Denk daarbij aan comfort, werking etc. *Invullen aan hand Inventarisatielijst, bijv: buitenzonwering, screens, overstek?

165


neutraal

tevreden

zeer tevreden

buitenzonwering*

O O O O O O O O O

screens* overstek* glas van vloer tot plafond* Nachtventilatie* bypass in een warmte-terug-win installatie* koeling d.m.v. warmte-/ koudeopslag* koeling d.m.v. een warmtepomp* airconditioning*

O O O O O O O O O

O O O O O O O O O

O O O O O O O O O

O O O O O O O O O

anders* Als u 'zeer (on)tevreden'/'(on)tevreden' heeft geantwoord op deze vraag, kunt u dan aangeven waarom?

10


Hoe tevreden bent u met de ventilatie…? Denk daarbij aan capaciteit, comfort, onderhoud etc. *Invullen naar aanleiding Inventarisatielijst

in de entree*

O O O O O


O O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O O

O O O O O

O O O O O



Hoe tevreden bent u over de mogelijkheid tot het open zetten van de ramen?

O

O

neutraal

O

tevreden

zeer tevreden

O

O

* in lijst houden naar aanleiding van Inventarisatielijst


12

Hoe tevreden bent u met de verlichting in …………? Denk daarbij aan capaciteit, comfort, onderhoud etc. *Invullen naar aanleiding van Inventarisatielijst

in de entree*


O O O O O


166

O O O O O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O O O O O

O O O O O

O O O O O


Tot slot 13

Denkt u dat u door de toegepaste energiebesparingsmaatregelen energie bespaart?

O Ja O Nee 14

Zijn er energiebesparingsmaatregelen die u mist in het woongebouw?


15

Zijn er energiebesparingsmaatregelen in het woongebouw waarvan u zegt: ‘die hadden ze beter niet toe kunnen passen?


16

Kunt u met een rapportcijfer aangeven hoe tevreden u bent over de energiebesparingsmaatregelen in het woongebouw (omcirkel het antwoord van uw keuze)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Woonomgeving Dit onderdeel van de vragenlijst gaat specifiek over de maatregelen op het gebied van milieu- en energiemaatregelen in de woonomgeving. 1

Heeft u bij het betrekken van uw woning informatie gekregen over de verschillende energie- en waterbesparende maatregelen in de woonomgeving?

O Nee


O Ja, namelijk:


Hoe tevreden bent u over deze informatie?

O

O

neutraal

O


O


167

O


Hoe tevreden bent u met de toegepaste maatregelen* op het gebied van energie in uw woonomgeving? Denk daarbij aan uiterlijk,

O

O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O

O

O

kwaliteit, comfort en bijdrage aan het milieu. *Invullen aan hand Inventarisatielijst



Hoe tevreden bent u met de toegepaste maatregelen* op het gebied van water in uw woonomgeving? Denk daarbij aan uiterlijk,

O

O

neutraal

tevreden

zeer tevreden

O

O

O

kwaliteit, comfort en bijdrage aan het milieu. *Invullen aan hand Inventarisatielijst


5

Zijn er energiebesparingsmaatregelen die u mist in uw woonomgeving?


6

Zijn er waterbesparingsmaatregelen die u mist in uw woonomgeving?


7

Zijn er energiebesparingsmaatregelen in uw woonomgeving waarvan u zegt: ‘die hadden ze beter niet toe kunnen passen’?


168

8

Zijn er waterbesparingsmaatregelen in uw woonomgeving waarvan u zegt: ‘die hadden ze beter niet toe kunnen passen’?


9

Kunt u met een rapportcijfer aangeven hoe tevreden u bent over de maatregelen op het gebied van energie en water in uw woonomgeving? *Invullen aan hand Inventarisatielijst

(omcirkel het antwoord van uw keuze)

1

2

3

4

5

169

6

7

8

9

10

Energie besparen met woonkwaliteit

Recommend Documents