Afdeling en nummer
RIJSWIJK (ZH)
M.M.A./Mo.-164.304. i
ro O o o> o o C-J in o
a
i I Li
DE STAATSSECRETARIS V A N C U L T U U R , R E C R E A T I E E N MAATSCHAPPELIJK
'-J.- ^.
WERK
en DE STAATSSECRETARIS VAN VOLKSHUISVESTING EN RUIMTELIJKE ORDENING, •
Overwegende dat S i t t a r d , gemeente S i t t a r d , met z i j n u i t de middeleeuwen daterend patroon van s t r a t e n en p l e i n e n , z i j n voor nog een a a n z i e n l i j k gedeelte bestaande omwalling en de vele h i s t o r i s c h e gebouwen een beeld c p l e v e r t , dat van algemeen belang i s vanwege het k a r a k t e r en de schoonheid ervan; Gelet op a r t i k e l 20 van de Monumentenwet; Gehoord de Monumentenraad, de r a a a van de gemeente S i t t a r d , gedeputeerde s t a t e n van Limburg en de R i j k s p l a n o l o g i s c h e Commissie; B E S L L
ITEN:
het gebied i n de gemeente S i t t a r d z o a l s i s aangegeven op ue b i j deze beschikking behorende tekening n r - 156 en z o a l s omschreven i n de t o e l i c h t i n g b i j deze beschikking, aan te w i j z e n a l s stadsge z i c h t i n de z i n van a r t i k e l 20 van de Monumentenwet*
CRM 182- 717387*
—
£
—
Van deze b e s c h i k k i n g , waarvan mededeling z a l worden gedaan i n de Nederlandse Staatscourant, z a l a f s c h r i f t worden gezonden aan de Monumentenraad, de raad van de gemeente S i t t a r d , gedeputeerde s t a t e n van Limburg en de R i j k s p l a n o l o g i s c h e Commissie.
De S t a a t s s e c r e t a r i s van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk,
STADS- EN DORPSGEZICHTEN EX ARTIKEL 20 VAN DE MONUMENTENWET SITTARD, gemeente S i t t a r d .
Toelichtinp; Het t e beschermen s t a d s g e z i c h t omvat het op bijgevoegde k a a r t ( R i j k s d i e n s t voor de Monumentenzorg, t e k . n r . 156) door een s t i p p e l l i j n omgrensde gebied. S i t t a r d i s ontstaan a l s markt- en handeIscentrum aan ten handelsweg, d i e van de Maas bij Urmond m a r Gulik vocrdc. U i t gevonden praeromaanse funderingen onder de St. P e t r u s k e r k zou men kunnen a f l e i d e n dat S i t t a r d omstreeks 1000 reeds van betekenis was. Toen Walram van Monschau i n 124-3 s t a d s r e c h t v e r l e e n d e , was er reeds een omwalling met grachten aanwezig, t e r w i j l e r eveneens sprake was van wegen een steenwegen i n en b u i t e n de s t a d d i e onderhouden moesten worden. Ook wordt i n het handvest gesproken van een markt waar op kosten van de l a n d s heer een h a l met w i n k e l s gebouwd zou kunnen worden. De oude s t a d s k e r n van S i t t a r d - gelegen binnen de wal en de P a r a d i j s s t r a a t - h e e f t i n het w e s t e l i j k gedeelte bochtige s t r a t e n i n een onregelmatig, e n i g s z i n s concenbrisch patroon met de S t . P e t r u s k e r k a l s middelpunt* Het s t r a t e n p l a n t e n Oosten van de Molenbeek moet van jonger datum z i j n : de aanleg i s r o y a l e r ; het ruime M a r k t p l e i n v e r v i n g k e n n e l i j k de Oude Markt ( i n 1353 voor het e e r s t zo genoemd t e r onderscheiding van de h u i d i g e ) . Het i s denkbaar dat zowel het omschreven w e s t e l i j k e a l s het jongere o o s t e l i j k e s t a d s d e e l reeds bestond toen S i t t a r d i n 1243 s t a d s r e c h t e n v/erd v e r l e e n d . Volgens een k r o n i e k u i t het midden van de 14-de eeuw had de veste behalve i n het westen de L i m b r i o h t e r p o o r t nog twee andere poorten, de Broekpoort i n het noorden b i j de Paardenstraat en de Putpoort i n het oosten b i j de Putstraat. De Molenbeek, d i e (tegenwoordig grotendeels o v e r k l u i s d ) dwars door de oude s t a d l o o p t , i s een kunstmatige arm van de Geleen, gegraven om de grachten te voeden, voor toevoer van drinkwater t e zorgen en de molens binnen de veste (o.a. de s i n d s 1393 vermelde banmolen) gaande t e houden. B i j de Markt l a g een -voetbrug-
voetbrug (vermeld sinds 1321). Bevonden de b e l a n g r i j k s t e gebouwen der middeleeuwse stad ( K a p i t t e l k e r k , B e g i j n h o f , Kanunnikenhuizen, Hof van de landsheer) z i c h i n het oudere w e s t e l i j k e gebied (het Gasthuis v i e l h i e r m i s s c h i e n j u i s t b u i t e n ) , zo vond men i n h e t gedeelte t e n oosten van de Molenbeek en wel aan de P l a k s t r a a t de Voogdij en het a d e l l i j k e huis Dobbelstein, waarvan de omgrachting door de Molenbeek gevoed werd. In de 17de eeuw moedigden de heren van G u l i k de v e s t i g i n g van k l o o s t e r o r d e n aan en zo v e r r e e s i n 1653 e.v. op de p l a a t s van het Gasthuis het k l o o s t e r der Dominicanen met de S i n t M i c h a e l s k e r k en aan de P l a k s t r a a t bouwden de Dominicanessen t e r p l a a t s e van de Voogdij en het huis D o b b e l s t e i n i n 1662 e.v. hun k l o o s t e r Sint-Agnetenberg. De p o l i t i e k e w i s s e l v a l l i g h e d e n hadden hun w e e r s p i e g e l i n g gevonden i n de v e s t i g i n g i n 1636 van een m i s s i e s t a t i e der J e z u i e t e n I n een toen z e s t i e n j a a r oud huis aan de P l a k s t r a a t - dat tegenwoordig bekend s t a a t onder de naam K r i t z r a e d t h u i s - en i n de bouw, zogenaamd a l s b r o u w e r i j , van de p r o t e s t a n t s e kerk aan de Molenbeek a c h t e r de G r u i z e n s t r a a t i n 1637. Aan het z u i d e l i j k e u i t e i n d e van de G r u i z e n s t r a a t v e r r e e s i n 1652 De Tempel, de enige s t a d s b o e r d e r i j waarop S i t t a r d z i c h nog kan beroemen. De P l a k s t r a a t en de H e l s t r a a t waren u i t g e s p r o k e n woonstraten voor de gegoede b u r g e r i j en i n de 17e eeuw werd h i e r een a a n t a l a a n z i e n l i j k e h u i z e n gebouwd. Aan de H e l s t r a a t v e r r e e s v l a k b i j de h e r t o g e l i j k e banmolen tevens een nieuwe v o o g d i j (164-9). Na verwoestingen door de Fransen i n 1677 was e r nog enige b o u w a c t i v i t e i t i n de 18de eeuw: o.a. de herbouw van de hertogel i j k e banmolen i n 1738 en de bouw van het Wijnhuis aan de H e l s t r a a t i n 1790. Het s t a d h u i s , zwaar beschadigd i n 1677» moest echter i n 1775 v e r d e r worden afgebroken. Een v e r r i j k i n g van h e t stadsbeeld betekenden verder de bouw i n 1875 e.v. van de B a s i l i e k aan de Oude Markt en van de pandhof daar tegenover. Van de v e l e malen g e w i j z i g d e omwalling b e s t a a t nog een aanz i e n l i j k gedeelte. A l l e e n aan de zuidkant i s een stuk aan s t r a a t a a n l e g ten o f f e r g e v a l l e n . I n de w e s t e l i j k e s t a d s h e l f t i s behoud van de s t r u c t u u r van groot belang, omdat deze n i e t l o s gezien kan worden van de w a l , die h e t o m s l u i t , en van de S i n t -Petruskerk-
P e t r u s k e r k , d i e er het middelpunt van vormt. H i e r b i j z i j n de enkele nog bestaande kanunnikenhuizen en de tiendschuur van het k a p i t t e l aan het K l o o s t e r p l e i n van onmiskenbare h i s t o r i s c h e waarde. I n het o o s t e l i j k e d e e l van de oude stadskern h e e f t de Markt ondanks recente ingrepen nog v e e l aaneengesloten oude bebouwing bewaard, met a l s voornaamste element de S i n t - M i c h a e l s kerk met haar barokke facade. Zeer k a r a k t e r i s t i e k i s de overgang van de Markt naar Paardes t r a a t en P u t s t r a a t , de l a a t s t e met aan de zuidkant nog v r i j v e e l oude bebouwing! B i j de P u t s t r a a t l i g t a l s onderdeel van de omw a l l i n g het f o r t Sanderbout, waarin r e s t e n van een bakstenen verdedigingswerk s c h u i l g a a n . De hoek van de P l a k s t r a a t en de ( u i t 1927 daterende) Rosmolenstraat wordt gemarkeerd door het 17deeeuwse K r i t z r a e d t h u i s en de bocht van de P l a k s t r a a t door het k l o o s t e r Sint-Agnetenberg, s c h i l d e r a c h t i g gelegen i n de onmiddell i j k e n a b i j h e i d van de w a l . Aan de H e l s t r a a t z i j n twee a a n z i e n ^ l i j k e woonhuizen u i t de 17de eeuw bewaard en bovendien op een zeer markant punt tegenover een dezer h u i z e n het mooie Wijnhuis uit 1790. Ten z u i d e n van de Markt, Molenbeek- en Nieuwstraat z i j n het nog n i e t o v e r k l u i s d e gedeelte van de Molenbeek en de G r u i z e n s t r a a t , d i e hiermee e v e n w i j d i g l o o p t , van grote waarde met de 17de eeuwse s t a d s b o e r d e r i j de Tempel, halverwege een b e l a n g r i j k 16de-eeuws vakwerkhuis en v e r d e r naar het noorden de Hervormde kerk (1637) met haar t o r e n t j e (1684) aan de Molenbeek. Samenvattend kan g e s t e l d worden, dat van het oude S i t t a r d , binnen het op bijgevoegde k a a r t aangegeven gebied, nog z o v e e l r e s t e n zowel i n s t r u c t u u r a l s i n bebouwing bewaard z i j n gebleven en dat deze van een zodanige aard en oudheidkundige b e t e k e n i s z i j n dat een bescherming ex a r t i k e l 20 van de Monumentenwet ge-? w e t t i g d i s . H i e r b i j z i j evenwel opgemerkt, dat deze bescherming n i e t een b e v r i e z i n g van het h i e r aangewezen gebied inhoudt, dooh dat er b i j de voor d i t gebied te t r e f f e n stedebouwkundige regel i n g e n naar g e s t r e e f d d i e n t t e worden dat het h i s t o r i s c h karafcter z o v e e l m o g e l i j k wordt r e c h t gedaan.
