Eindverslag. LIFE PROJECTNAAM Restoration of dune habitats along the Dutch coast

LIFE Projectnummer

LIFE05 NAT/NL/000124

Eindverslag Datum

25 januari 2012

LIFE PROJECTNAAM

Restoration of dune habitats along the Dutch coast Projectgegevens Projectgebied

Nederlandse kustduinen

Project startdatum

1 oktober 2005

Project einddatum

30 september 2011

Totale Projectduur

72 maanden

Totaal budget

€ 4.625.510

EC bijdrage

€ 1.887.750

(%) van totale kosten

40,81

Gegevens Begunstigde Naam begunstigde

Staatsbosbeheer

Contactpersoon

Dhr. B. J. Jenster

Postadres

Postbus 333, 9700 AH Groningen, NL

Bezoekadres

Trompsingel 1, 9724 CX Groningen, NL

Telefoonnummer

003150707444

Fax:

0031507074400

E-mail

[email protected]

Project Website

www.staatsbosbeheer.nl/duinherstel

LIFE Duinen, projectnr. 2618 1 van de 127

Eindverslag december 2011

1. INHOUDSOPGAVE Bijlagen .........................................................................................................................3 2. Verklarende woordenlijst en afkortingen .........................................................................................................................4 3. Samenvattingen .........................................................................................................................5 3.1 Samenvatting .............................................................................................................................................................................................5 3.1 Summary.................................................................................................................................................................................................... 15 4. Introductie ...................................................................................................................... 26 5. Kader LIFE-Duinen ...................................................................................................................... 33 6. Voortgang en resultaten ...................................................................................................................... 37 Algemeen ........................................................................................................................................................................................................... 37 Actie A.1 – Planuitwerking ....................................................................................................................................................................... 37 Actie A.2 – Vergunningen en ontheffingen .................................................................................................................................... 39 Actie A.4 – Hydrologisch vooronderzoek Vroongronden ...................................................................................................... 41 Actie B.1 – Afkoop pacht Terschelling ............................................................................................................................................. 42 Actie C.1 – Verwijderen naaldbos ....................................................................................................................................................... 43 Actie C.2 – Inrichten begrazingsgebied Terschelling ............................................................................................................... 45 Actie C.3 – Plaggen duinvalleien Terschelling ............................................................................................................................. 46 Actie C.5 – Herstel van de oorspronkelijke hydrologie .......................................................................................................... 48 Actie C.5b – Herstel van de oorspronkelijke hydrologie ....................................................................................................... 50 Actie C.6 – Inrichten begrazingsgebied Vlieland ........................................................................................................................ 52 Actie C.7 – Plaggen duinvalleien Vlieland ...................................................................................................................................... 54 Actie C.8 – Herstel vochtige duinvalleien “De Nederlanden” op Texel ......................................................................... 56 Actie C.9 – Vergroting van begrazingsgebied “De Nederlanden” op Texel ................................................................. 60 Actie C.10 – Herstel vochtige duinvalleien Coepelduinen te Noordwijk ...................................................................... 62 Actie C.11 – Verwijderen van opslag in de grijze duinen bij Wassenaar en Noordwijk ........................................ 64 Actie C.12 – Vergroten van het begrazingsgebied in de grijze duinen van Wassenaar ...................................... 66 Actie C.13 – Herstel habitat Vroongronden, Biesterveld en Verklikkerduinen .......................................................... 68 Actie C.14 – Herstel van natuurlijke overgang van duinen naar bos in de Kop van Schouwen ..................... 70 Actie C.15 – Begrazing Meeuwenduin ............................................................................................................................................... 71 Actie D.1 – Maaien en plaggen Terschelling ................................................................................................................................. 73 Actie D.2 – Rotatie begrazing geiten Terschelling ..................................................................................................................... 74 Actie D.3 – Vegetatie en humus verwijderen Vlieland ............................................................................................................. 76 Actie E.1 – Website ...................................................................................................................................................................................... 77 Actie E.2 – Informatiepanelen ............................................................................................................................................................... 79 Actie E.3 – Folders ....................................................................................................................................................................................... 80 Actie E.4 – Communicatie met lokale bevolking ........................................................................................................................ 81 Actie E.5 – Persbijeenkomsten en berichtgeving in de pers ................................................................................................ 83 Actie E.6 – Publicatie in Waddenbulletin en Duinbehoud ..................................................................................................... 84 Actie E.7 – Rondleidingen/excursies ................................................................................................................................................ 84 Actie E.8 – Publieksrapport ..................................................................................................................................................................... 85 Actie F.1 – Projectmanagement en coördinatie ......................................................................................................................... 86 Actie F.2 – Adviesraad ............................................................................................................................................................................... 89 Actie F.3 – Externe financiële beoordeling .................................................................................................................................... 90 Actie F.4 – Monitoring ................................................................................................................................................................................ 90 Actie F.5 – Herstelplan LIFE nadien ................................................................................................................................................... 97 7. Evaluatie en conclusies ...................................................................................................................... 98 LIFE Duinen, projectnr. 2618 2 van de 127


8. Toelichting op financieel rapport 9. Geleverde producten

................................................................................................................... 110 .................................................................................................................... 114

Bijlagen Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

1: Kaartbijlage B, C en D-acties (kaarten met enkele foto’s) 2: Nog aan te leveren bewijsstukken (deliverys) 3: Tabellen outputindicatoren en overzicht uitgevoerde werkzaamheden 4: Layman’s Report (Engels en Nederlands) 5: Monitoring (deel I, II, III en IV) 6: Financiën: eindafrekening SBB en partners + accountantsverklaring 7: Partnerovereenkomst(en) 8: DVD/CD-Rom t.b.v. digitale levering van de benodigde stukken.



2. Verklarende woordenlijst en afkortingen BBL SBB N2000 LPT EC A.C.

Bureau Beheer Landbouwgronden Staatsbosbeheer Natura 2000 Landelijk projectteam Europese Commissie Additional Clause



3. Samenvattingen 3.1 Samenvatting Voor u ligt het eindverslag, zoals bedoeld in artikel 11 van de LIFE Gemeenschappelijke Bepalingen 2005. Het verslag is opgesteld conform de daarin gestelde eisen waarmee richting subsidieverstrekker eindverantwoording wordt afgelegd over de behaalde resultaten en de aangewende middelen in relatie tot de doelstelling van het project. Het verslag heeft betrekking op de gehele projectperiode van 1 oktober 2005 t/m 30 september 2011 (6 jaar). Projectdoelstellingen Dit project, herstel van duinhabitats langs de Nederlandse kust, richt zich op Duinherstel voor gebieden op Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel en nabij Noordwijk, Coepelduinen, Wassenaar en Kop van Schouwen. De maatregelen zijn erop gericht om voor 2.700 ha de omstandigheden te verbeteren ten gunste van een aantal Habitattypen. Dit betreft 1.100 ha herstel van Vochtige Duinvalleien (Habitattype 2190) met maatregelen als plaggen, maaien en chopperen en het aanpassen van wegen en paden, dempen en verontdiepen van sloten. Daarnaast voor een oppervlak van circa 1.550 ha het vergroten van de kwaliteit van Duingraslanden en Heide ten gunste van de Habitattypen 2130, 2140 en 2150. Maatregelen daarvoor zijn het verwijderen en/of uitdunnen van bos en opslag en het instellen van begrazing voor circa 985 ha op Terschelling en Texel en in Noordwijk/Wassenaar en Zeeland. Tevens wordt hiervoor op enkele locaties de bovengrond verschraald met maatregelen als plaggen en chopperen. Ter stimulering van winderosie, ten gunste van het Habitattype 2120 zijn in de Kop van Schouwen in Zeeland maatregelen gepland als het verwijderen van de vegetatie en maken van inkepingen. Dit voor een gebied van 10 ha. In de Kop van Schouwen staan ook maatregelen als het dunnen en verwijderen van Dennenbos ten gunste van de ontwikkeling van (natuurlijk) Loofbos (Habitattype 2180) op de planning. Dit voor een gebied met een omvang van circa 40 ha. Actie C.4 op Terschelling (open graven duinen) evenals de actie A.3 in Zeeland (branden) zijn met de Additional Clause komen te vervallen. Samenvatting per hoofdstuk Hoofdstuk 4 Introductie Langs de gehele Europese kust zijn Duingraslanden, Witte Duinen en Grijze Duinen bedreigde of kwetsbare Habitats. Op Europese schaal gezien zijn de Nederlandse Duinen van groot belang, 10% van de Europese duinen zijn gelegen in Nederland. Daarnaast zijn de Nederlandse duinen de best bewaarde in Noord-West Europa. Met het oog op de aanwezige natuurwaarden heeft de Europese Commissie besloten de investeringen in herstel van de prioritaire duinhabitats te subsidiëren. Daarmee blijven de natuurwaarden behouden en worden ze versterkt. Acht Natura2000 gebieden (met een totale omvang van circa 25.700 ha), die deels worden beheerd door Staatsbosbeheer, zijn opgenomen in dit project. Dit project richt zich op Duinherstel langs de Nederlandse kust voor gebieden op of nabij Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel, Noordwijk, Coepelduinen, Wassennaar en Kop van Schouwen. De maatregelen zijn erop gericht om voor 2.700 ha de omstandigheden te verbeteren. Het totale projectgebied is representatief voor de belangrijkste variatie in ecologische omstandigheden van de Nederlandse Duin ecosystemen. Dominante habitattypen in de projectgebieden zijn de prioritaire typen 2130 (Grijze Duinen) en 2140 (Duinheide met Kraaiheide) en het habitattype 2190 (Vochtige Duinvalleien). LIFE Duinen, projectnr. 2618 5 van de 127


Hoofdstuk 5 Kader LIFE-Duinen Staatsbosbeheer is de hoofdbegunstigde en trekker van het project en voor enkele specifieke acties wordt Staatsbosbeheer ondersteund door de partners Wetterskip Fryslân, Bureau Beheer Landbouwgronden, Waddenvereniging en Stichting Duinbehoud. Het projectmanagement is verzorgd door de heer Bernie Jenster met directe ondersteuning van de heer Jacob Heitman en mevrouw Tina Kaldijk. De eindverantwoordelijkheid van het project ligt in handen van de Regiodirecteur Noord (de heer Herman Sieben). Daarbij is een stuurgroep ingesteld die toetst en stuurt, dit onder leiding van de Regio Directeur Noord. Voor de algehele afstemming van de operationele zaken is een landelijk projectteam ingesteld, aangestuurd door de projectmanager. Naast de projectmanager nemen de regionale coördinatoren deel aan dit projectteam. De regionale coördinator is verantwoordelijk voor de uitvoering en implementatie van de geplande acties in zijn regio. Daarnaast is er gewerkt met een Adviesraad met de taak om inhoudelijk advies uit te brengen op vlak van o.a. de begrazing en monitoring. De Adviesraad kent een variabele samenstelling gedurende het verloop van het project met vertegenwoordigers van onder andere de Waddenvereniging, Rijksuniversiteit Groningen, Universiteit van Amsterdam, Stichting Bargerveen, Stichting Duinbehoud, Waterleidingbedrijf Noord-Holland, Vogelbescherming Nederland en Staatsbosbeheer. Hoofdstuk 6 Voortgang en resultaten In hoofdstuk 6 zijn deze resultaten van elke afzonderlijke actie nader toegelicht.  Van de voorbereidende acties A.1, A.2 en A.4 kan de conclusie getrokken worden dat de gestelde doelen zijn gehaald. Actie A.3 is met de Additional Clause komen te vervallen, echter de kosten die voor actie A.3 zijn gemaakt, zijn met de Additional Clause gehandhaafd en zijn in de financiële afrekening dan ook gedeclareerd. De nodige vergunningen (actie A.2) evenals de werkvoorbereiding (actie A.1) zijn tijdig afgerond. Een uitzondering hierop vormt actie C.5b Vlieland. Voor deze actie is, wegens de problemen met actie C.6, geen werk uitgevoerd. Actie A.4 is ook tijdig afgerond.  Actie B.1 (afkoop van de pacht van duingraslanden op Terschelling) is voor 4,7 ha van de 10,0 ha uitgevoerd. . Met de afkoop van de pacht vervalt het intensieve beheer dat wordt omgezet in beheermaatregelen gericht op herstel van de daarvoor bedoelde habitattypen. Op de twee percelen zelf, waarvan de pacht is afgekocht, zijn geen fysieke maatregelen in het veld uitgevoerd. Wel zijn in de directe nabijheid sloten gedempt, vallende onder actie C.5b Terschelling, zodat voor ongeveer 42 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld.  Van de eenmalige beheermaatregelen, acties C.1 t/m C.15, is het overgrote deel van de doelstellingen gerealiseerd. Actie C.4 is met de Additional Clause komen te vervallen, echter de kosten die voor actie C.4 zijn gemaakt, zijn met de Additional Clause gehandhaafd en zijn in de financiële afrekening dan ook gedeclareerd. C.5b op Terschelling en Ameland zijn op tijd af gekomen. Acties C.5b Vlieland is niet gerealiseerd en van actie C.6 is wel de terreininrichting op tijd afgerond echter is de begrazing niet binnen de eindtermijn van LIFE ingevoerd. Wel is op Vlieland ca. 21 ha begraasd met winterbegrazing, echter op een andere locatie dan oorspronkelijk gepland.  Terugkerende beheersmaatregelen, acties D.1 t/m D.3 zijn gerealiseerd binnen de gestelde doelen met daarbij opgemerkt dat actie D.2 relatief meer uren heeft gevraagd dan op voorhand was voorzien.  De acties gericht op bewustwording en verspreiding van informatie (communicatie), acties E.1 t/m E.8, zijn goed verlopen. In algemeen kan gesteld worden dat de ingezette middelen een positieve bijdrage hebben geleverd aan het mobiliseren van draagvlak en het onder het voetlicht brengen van de problematiek en de behaalde resultaten van het project Duinherstel LIFE Duinen.



Actie F.1 t/m F.5 betreffende het projectmanagement en de algemene acties zijn prima verlopen waarbij wordt opgemerkt dat meer Externe Bijstand noodzakelijk is geweest ter ondersteuning van de projectmanager. Bij de Additional Clause is de wijze van Monitoring bijgesteld waarbij de bevindingen met de eerste resultaten aan de bijlage van voorliggend eindverslag zijn toegevoegd. In navolgende tabel ”List of Key Deliverables and Outputs ”is van elke afzonderlijke acties in het kort de uitkomst beschreven. 

Deliverable or Milestone Press releases to local press and

Action

Deadline

Date Achieved

E5

01/09/2005

01/07/2006

professional journals

Delivery Totaal zijn er 17 persberichten verstuurd en bijna 100 artikelen geplaatst. Geconcludeerd kan worden dat er voldoende aandacht is gevraagd en publiciteit is opgezocht voor het LIFE-Duinen project.

Project manager in place

F1

01/10/2005

30/09/2011

Vanaf de start t/m eind 31/12/2011 is projectmanager actief, met de nodige (externe) ondersteuning

First meeting of project team

F1

01/10/2005

30/11/2006

Het eerste overleg van LPT heeft 30/11/2006 plaats gevonden, totaal 13 bijeenkomsten van LPT geweest.

Start goat grazing

D2

15/11/2005

15/09/2006

Totaal is 103,8 ha verdeeld over 5 gebieden in

First information tables placed

E2

15/01/2008

15/01/2008

Totaal zijn 21 grote en 10 kleine borden geplaatst.

begrazing genomen met 85 Landgeiten

Borden (2 stuks) actie C.6 worden na 30/09/2011 geplaatst. Wegens korte uitvoeringsperiode en realisatie op eind van het LIFE-termijn is voor maatregelen op Ameland geen infobord geproduceerd en geplaatst. First

meetings

with

local

E4

01/07/2006

01/07/2006

community/stake holders

De communicatie acties in de verschillende regio’s zijn per projectonderdeel op afzonderlijke doelgroepen afgestemd.

First meeting advisory board

F2

31/12/2005

18/04/2006

Totaal is de Adviesgroep 4 keer bijeen gekomen met als resultaat dat de geplande maatregelen effectief zijn uitgevoerd

Press releases to all media on first

E5

01/07/2006

01/07/2006

real activities in the field

Totaal zijn er 17 persberichten verstuurd en bijna 100 artikelen geplaatst. Geconcludeerd kan worden dat er voldoende aandacht is gevraagd en publiciteit is opgezocht voor het LIFE-Duinen project

First article in Waddenbulletin and

E6

31/03/2006

31/03/2006

Totaal heeft 1 artikel in het Waddenbulletin en 6

C15

31/12/2009

31/12/2009

Inrichting is op 12/02/2008 afgerond en i.v.m. de 0-

Duinbehoud Actual start grazing Meeuwenduin

artikelen in Duinbehoud gestaan.

meting voor de monitoring is het gebied vanaf 31/12/2009 in begrazing genomen door 20 dieren van Natuurmonumenten. Action finished

C10

15/03/2009

15/03/2009

De geplande maatregelen met een omvang van 4,22

Action finished

C11

15/03/2009

15/03/2009

De geplande maatregelen met een omvang van 5,32

ha zijn conform plan en bijtijds uitgevoerd.

ha (ten gunste van 50 ha) zijn conform plan en bijtijds uitgevoerd. LIFE Duinen, projectnr. 2618 7 van de 127


Action finished

C12

15/03/2009

15/03/2009

60 ha is voor 15/03/2009 ingericht, begrazing met 5 Schotse Hooglanders en 4 Galloways is in voorjaar van 2011 ingevoerd.

Project website on the internet

E1

31/03/2006

31/03/2006

Gedurende looptijd van het project is de website

accessible

operationeel geweest en op gezette tijden geactualiseerd.

Folders available

E3

31/12/2006

31/12/2006

Totaal zijn er 7.500 folders gedrukt die teven via de website digital beschikbaar zijn. Daarnaast is voor Noodwijk e.o. op 24/04/2007 10 brochures gedrukt.

First guided visits

E7

30/06/2006

30/06/2006

Totaal zijn er circa 430 excursies geweest waar LIFE Duinen op een of andere manier aan bod is gekomen. Totaal zijn hiermee bij benadering 6.000 mensen geïnformeerd over LIFE-Duinen en hiermee in aanraking gekomen. Gebleken is dat excursies een goed middel zijn om draagvlak onder de lokale bestuurders en bewoners te vergroten.

Start

restoration

project

C8

11/08/2008

11/08/2008

Nederlanden

Op 31/03/2009 is de inrichting afgerond waarmee voor 685 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld.

First report monitoring

F4

30/09/2009

Met het verslag halverwege van 2009 is de 1e

30/09/2009

rapportage omtrent de 0-meting geleverd. Start removal vegetation and humus

D3

01/07/2007

31/12/2007

Een gebied met een omvang van 6,0 ha is gemaaid en

D1

01/07/2007

31/12/2007

Een gebied met een omvang van 8,5 ha is gemaaid en

A1

30/09/2009

30/09/2010

Vlieland

geplagd.

Start removal vegetation and humus Terschelling

geplagd.

All detailed work plans and work

Alle voorbereidingen zijn bijtijds en binnen de

specifications available

eindtermijn gerealiseerd.


A1

31/10/2010

31/10/2010

specifications available for action

Alle voorbereidingen zijn bijtijds en binnen de eindtermijn gerealiseerd. Uitzondering hierop is actie

C.5b

C.5b Vlieland.

All permits available - checks on

A2

30/09/2009

30/09/2010

Alle vergunningen en toestemmingen zijn bijtijds en

Bird an Habitat regulations done All permits for action C.5b available -

checks

on

Bird

an

binnen de eindtermijn gerealiseerd. A2

31/12/2010

30/06/2011

Habitat

Alle vergunningen en toestemmingen zijn bijtijds en binnen de eindtermijn gerealiseerd. Uitzondering

regulations done

hierop is actie C.5b Vlieland.

Lease rights bought for at least 10

B1

31-03-2011

31/03/2011

ha

Op 31 maart 2011 is geconstateerd dat 4,7 ha de eindstand is van de geplande 10 ha. Op de twee percelen zelf, waarvan de pacht is afgekocht, zijn geen fysieke maatregelen in het veld uitgevoerd.

Forest and scrub cleared

C1

31/12/2009

31/12/2009

31,5 ha opslag en 9,0 ha bos is verwijderd waarmee het eindtotaal komt op 40,5 ha (20,0 ha doelstelling).

Report

on

preliminary

study

A4

01/11/2007

01/11/2007

RUG heeft bijtijds het geplande onderzoek/advies

hydrology Vroongronden available All information tables placed

geleverd. E2

31/03/2011

31/03/2011

Totaal zijn 21 grote en 10 kleine borden geplaatst. Borden (2 stuks) actie C.6 worden na 30/09/2011



geplaatst (borden zijn wel reeds geleverd). Wegens korte uitvoeringsperiode en realisatie op eind van het LIFE-termijn is voor maatregelen op Ameland geen infobord geproduceerd en geplaatst. Actual start grazing on Terschelling

C2

31/03/2010

31/03/2010

in both areas

Verspreid over 4 deelgebieden is conform plan 275 ha in begrazing genomen. Voor deze actie zijn totaal 21 runderen, 15 Exmoorponies en 35 Shetlandpony’s ingezet.

Construction of dike and alternative

C5

31/03/2010

31/03/2011

for pump

Dit onderdeel is bijtijds en conform de Additional Clause opgeleverd als zijnde een onderdeel van actie C.5a Terschelling

Action finished

C14

31/12/2008

31/12/2008

Voor het geplande gebied met een omvang van 57 ha zijn de doelstellingen bijtijds gerealiseerd.

Actual start grazing on Texel

C9

31/03/2009

31/03/2009

Voor 305 ha is in begrazing genomen met 26 Galloways waarvoor met de locale agrariër een langdurige overeenkomst is gesloten.

Action finished

C8

31/03/2009

31/03/2009

Op 31/03/2009 is de inrichting afgerond waarmee voor

Action finished

C13

30/09/2008

30/09/2008

Voor het geplande gebied met een omvang van 169

Action finished (expire)

C4

30/09/2009

-

De actie is bij de Additional Clause komen te vervallen

Action finished

C7

31/12/2009

31/12/2009

Van de geplande 6,0 ha is 4,3 ha gerealiseerd.

Experimental burning in calcareous

A3

30/12/2009

-

De actie is bij de Additional Clause komen te vervallen

C5

08/07/2010

26/08/2011

Conform plan is voor een gebied van 492 ha de

685 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld.

ha zijn de doelstellingen bijtijds gerealiseerd.

dunes (expire) Natural hydrology restored on 492 ha Natural hydrology restored on 130

oorspronkelijke hydrologie hersteld. C5b

31/03/2011

30/09/2011

ha

Doelstelling is om als compensatie voor actie C.5a voor minimaal 130 ha de oorspronkelijke hydrologie te herstellen Op Ameland is 120 ha en op Terschelling is 25 ha hersteld, waarmee de doelstelling is gehaald. De ha op Vlieland zijn als gevolg van de perikelen rondom actie C.6 niet gerealiseerd.

Actual start grazing on Vlieland

C6

30/06/2011

-

Op 21 ha is winterbegrazing uitgevoerd echter niet op de geplande locatie. De geplande 200 ha zijn niet binnen de eindtermijn van LIFE gerealiseerd maar wordt na afsluiting ingevoerd. Dit met andere dieren en aanpassingen aan het raster.

Sod cutting finished

C3

31/12/2009

31/12/2009

Totaal is er 23,8 ha geplagd.

Layman's report printed

E8

30/09/2011

31/12/2011

Rapport is aan de bijlage van dit eindverslag toegevoegd.

Audit report available

F3

31/12/2011

31/12/2011

Rapport is aan de bijlage van dit eindverslag toegevoegd.

Final report monitoring available

F4

30/09/2011

31/12/2011

Rapporten zijn aan de bijlage van dit eindverslag toegevoegd.



After

LIFE

conservation

plan

F5

30/09/2011

31/12/2011

Bevindingen zijn in hoofdstuk 7 van het eindverslag

available

verwerkt.

30/06/2011 Betreft data conform voortgangsverslag 2010, overige data conform Additional Clause d.d. 16 april 2010

Hoofdstuk 7 Evaluatie en conclusies  Het proces: de werkwijze zoals die voor LIFE Duinen is uitgevoerd, wordt binnen Staatsbosbeheer in de toekomst voor soortgelijke projecten toegepast en geïntegreerd in de werkwijze van het in oprichting zijnde landelijke projectenbureau. Dit betekent dat in de toekomst projectmatig werken weer een stap verder is gebracht, mede op basis van de ervaringen van LIFE Duinen.  Projectbeheersing (de problemen, partners en hun toegevoegde waarde): in algemeen kan gesteld worden dat de voorbereiding en behoeve van de acties in het veld goed zijn verlopen en dat de samenwerking met de partners goed heeft uitgepakt  Successen en mislukkingen van de toegepaste methodieken, resultaten van de uitgevoerde acties en kostenefficiëntie van de acties: nadat eenmaal de voorbereiding van de verschillende acties waren doorlopen, is de uitvoering in bijna alle gevallen een kwestie geweest van de uitgewerkte maatregelen uitvoeren. Voor enkele acties is uit een aantal zaken de nodige leerling getrokken.  Vergelijking met de projectdoelstellingen: gesteld kan worden dat er ruim 2.700 ha profiteert van de uitgevoerde maatregelen. De vooraf gestelde doelstellingen betreft het aantal ha zijn dan ook gehaald.

Conclusie(s): vergelijking met de projectdoelstellingen. Gesteld kan worden dat er ruim 2.700 ha profiteert van de uitgevoerde maatregelen. De maatregelen zijn gericht op vernatting, verschraling en herstel van de dynamiek. Totaal is er ruim 1.100 ha aan Vochtige Duinvalleien hersteld door uitvoering van maatregelen als plaggen, maaien en chopperen aanpassen van wegen en paden. Begroot hiervoor was circa 1.100 ha. Bos en opslag zijn verwijderd en/of uitgedund om de kwaliteit van Duingraslanden en Heide te vergroten over een oppervlak van ca. 1.500 ha, waarvoor begroot ca. 1.550 ha. Dit in combinatie met en instellen van begrazing voor gebieden op Terschelling, Texel en nabij Noordwijk/Wassenaar en Zeeland met een totale omvang van circa 985 ha. Tevens is ten gunste van de Duingraslanden Dennenbos verwijderd en is de bovengrond verschraald door maatregelen als plaggen en chopperen. In de Kop van Schouwen in Zeeland zijn maatregelen uitgevoerd als het verwijderen van de vegetatie en maken van inkepingen. Dit ter stimulering van winderosie en ten gunste van het Habitattype Witte Duinen met een omvang van circa 10 ha. Ook is in de Kop van Schouwen conform de doelstelling Dennenbos gedund en verwijderd ten gunste van de ontwikkeling van (natuurlijk) Loofbos, Habitattype Duinbos met een omvang van ca. 40 ha. Op Terschelling is voor een kleinere oppervlakte dan gepland. de oorspronkelijke hydrologie hersteld, echter dit is gecompenseerd met de (extra) maatregelen op Ameland. Daarmee is de oorspronkelijke doelstelling omtrent het aantal ha gerealiseerd. Het grote verschil op Vlieland is te verklaren doordat er geen 200 ha maar circa 21 ha aan (winter)begrazing is gerealiseerd (actie C.6). Echter wordt dit ruimschoots gecompenseerd met de ha op Texel en Noordwijk e.o. (actie C.9 en C.12).

Resultaten Evaluatie van enkele specifieke hydrologische sleutelfactoren Er is over een lange periode onderzoek verricht naar de effecten van hydrologische herstelmaatregelen in combinatie met plagwerkzaamheden op de vestiging van karakteristieke vegetaties van soortenrijke duinvalleien in de binnenduinrand van Schouwen, speciaal in de daar gelegen “oude” lage duincomplexen van de Vroongronden. Onder auspiciën van LIFE is in 2011 een laatste monitoringsronde uitgevoerd en LIFE Duinen, projectnr. 2618 10 van de 127


een compilatie van de meerjarige gegevens uitgewerkt (bijlage 5.8). De complexe werking van het hydrologisch systeem aldaar en de beïnvloeding daarvan door interne maatregelen als het dempen van sloten of het omvormen ervan naar brede ondiepten zijn hierbij duidelijk geworden. Uit de monitoringgegevens blijkt dat vegetaties van gebufferde omstandigheden zich in aanzienlijke mate hersteld hebben. Zo zijn er inmiddels weer 16 Rode-lijstsoorten in het gebied aangetroffen waarvan meerdere verdwenen waren. Of de omstandigheden op langere termijn ook geschikt zijn voor de hervestiging van zgn. blauwgraslandsoorten is nog de vraag vanwege de effecten die nog wel lijken uit te gaan van externe effecten van drainage van aangrenzende landbouwgronden en campings. Ook in de centrale valleien op Terschelling wordt in aansluiting op de bovengenoemde, reeds opgeleverde ecologische studie (bijlage 5.5) nog onderzoek gedaan naar het functioneren van het hydrologisch systeem na uitvoering van de herstelmaatregelen. De bemonsteringen van bodem en grondwater zijn inmiddels uitgevoerd. De interpretatie ervan moet echter plaatsvinden in combinatie met de gegevens van een door derden bekostigd kwantitatief hydrologisch onderzoek. Dit zal dit voorjaar (2012) plaatsvinden. Vermoedelijk speelt hier een soortgelijk mechanisme als in de Vroongronden een rol. Het effect ervan op de vegetatie wijkt mogelijk af omdat het systeem hier ingebed is in het diep ontkalkte duingebied van het Waddendistrict. Tenslotte is een heel kleinschalig onderzoekje naar zoet-zout grenzen in het grondwater uitgevoerd in het Zilte Vlak op Texel. De uitgangssituatie is weergegeven in (bijlage 5.9). Het is gewenst om hier, na uitvoering van de hydrologische herstelmaatregelen, op korte termijn een dergelijke analyse te herhalen, in combinatie met een kartering van de vegetatie.

Evaluatie van duinbegrazing als sleutelfactor Onder algemene monitoring werd er al op gewezen dat het OBN-deel van het grootschalige duinbegrazingsonderzoek waarin ca. 90 van de totaal ca. 200 plots in de LIFE projectgebieden eind dit jaar zal worden opgeleverd. Dan zal een nadere analyse van de totale dataset plaatsvinden waardoor de zeggingskracht van de resultaten uit dit onderzoek nog sterk toe zullen nemen. Uit het het specifieke Life-deel van dit onderzoek betreffende Vlieland en Schouwen (bijlage 5.10) blijkt vooralsnog het volgende: “Op basis van de voorlopige analyses kan geconcludeerd worden dat de huidige begrazing van de Vallei van het Veen en in de Zeepduinen lijkt te leiden tot een betere instandhouding van de prioritaire habitattypen grijze duinen (2130*) en duinheiden met kraaiheide en struikheide (2140* en 2150*). De vergrassing met breedbladige grassen (m.n. Duinriet, Zandzegge en Helm) wordt teruggedrongen, waardoor er ruimte ontstaat voor heide en open duingraslanden. De opslag van struweel en bomen nam in begraasde delen eerder toe dan af, maar de jonge opslag wordt zo sterk begraasd, dat deze op het oog vaak onzichtbaar is. Uit de eerste analyses blijkt dat voor de ongewervelde fauna vooralsnog geen duinkarakteristieke soorten kunnen worden aangeduid die sterk profiteren van begrazing. Omgekeerd zijn in de uitbreidingsgebieden nauwelijks diersoorten aangetroffen als relictpopulaties die als gevolg van begrazing zouden verdwijnen. Uitzondering hierop is de Harkwesp Bembix rostrata die in de begraasde delen van de Meeuwe- en Zeepeduinen in veel kleinere kolonies voorkomt dan in de begraasde delen. Bijvangsten van muizen in potvallen in de Meeuweduinen en Zeepeduinen ondersteunen de huidige gedachte dat begrazing lagere dichtheden tot gevolg heeft, waarbij de muizen hun toevlucht nemen tot de (randen van) hogere vegetaties. Wanneer bij een lage begrazingsdruk mozaïekvegetaties ontstaan van lage en hoge vegetatie kan de zichtbaarheid (en dus beschikbaarheid) van muizen voor roofvogels wellicht wel toenemen.”



Tot slot … De uitvoeringswerkzaamheden i.k.v. LIFE zijn merendeels zeer recent afgerond. Een zekere stabilisatie van nieuwe uitgangssituaties voor natuurlijke successie heeft na grote ingrepen echter tijd nodig. Bovendien ligt het in de aard van de zich eerst vestigende pioniergemeenschappen dat ze qua structuur en samenstelling in de beginfase hele grote fluctuaties kennen. Toeval in de vorm van aan- of afwezigheid van soorten voor welke het vestigingsklimaat vaak maar kort geschikt zijn, speelt hierbij een grote rol. Pas op wat langere termijn hebben ecosystemen de neiging te convergeren naar een stabielere opbouw en samenstelling. Dan pas valt ook meer te zeggen over de mate waarin natuurdoelstellingen gerealiseerd zijn. De verwachting is dat rond 2017/2018 meer betrouwbare conclusies te trekken zijn op basis van de dan uitgevoerde reguliere monitoring. Wel kan gezegd worden dat de eerste resultaten van met name de hydrologische herstelprojecten en de begrazingsprojecten hoopvol stemmen. Hoofdstuk 8 Toelichting op financieel rapport De raming van kostensoort Overheads € 79.600,- niet meegerekend, sluit de begroting op € 4.545.910, inclusief btw. De werkelijke kosten zijn uitgekomen op totaal € 4.359.842,-. Excl. Overheads. Het verschil derhalve is € 186.068,-. Dit is 4,1% lager. De werkelijke overhead, gekoppeld aan de uren van Staatsbosbeheer, sluit op € 319.445. Derhalve kan maximaal 7% van € 4.359.842 -/- € 50.000 (afkoop pacht) worden gedeclareerd. In dit geval is dit dan max. € 301.689. Het eindtotaal van het project sluit hiermee op € 4.359.842,- + € 301.689,- = € 4.661.531,-Overschrijding van het oorspronkelijke budget € 4.625.510 zal niet door Brussel worden gehonoreerd zodat bij de eindafrekening het te declareren bedrag aan overhead is verlaagd naar € 265.668. Geconstateerd is dat op vier van de acht kostensoorten de financiële afwijking groter is dan 10% en groter is dan € 10.000,-. Dit geldt voor Personeel (Personnel), Aankoop uitrusting, (Durable goods Equipment) Afkoop van de pacht (Land purchase/lease) en de Overige Kosten (Other Costs). In hoofdstuk 8 is hierop een nadere toelichting gegeven. Op navolgende bladzijde is in tabelvorm de eindstand van elke afzonderlijke actie en de subtotalen per actiesoort uiteengezet.



Samenvatting financieel Actie

Beschrijving

Budget Realisatie Verschil (Euro) (Euro) Realisatie vastgesteld t.o.v. bij Budget Additional (Euro) Clause

Verschil Realisatie t.o.v. Budget (%)

A.1

Planuitwerking

170.893

171.065

172

0,1%

A.2

Aanvragen vergunningen

114.220

110.720

-3.500

-3,1%

A.3

Experimenteel branden

5.084

5.090

6

0,1%

A.4

Hydrologisch vooronderzoek Vroongronden

23.017

23.017

0

0,0%

313.214

309.892

-3.322

-1,1%

125.000

50.000

-75.000

-60,0%

125.000

50.000

-75.000

-60,0%

Subtotaal B.1

Afkoop pacht Terschelling

Subtotaal C.1

Verwijderen 20 ha naaldbos Terschelling

143.941

97.663

-46.278

-32,2%

C.2

Inrichten begrazingsgebied Terschelling

179.935

208.239

28.304

15,7%

C.3

Plaggen duinvalleien Terschelling

502.282

434.863

-67.419

-13,4%

C.4

Herstel kale duinen Terschelling

456

454

-2

-0,4%

C.5

Herstel natuurlijke hydrologie

336.639

390.540

53.901

16,0%

C.5b

Herstel natuurlijke hydrologie

34.200

13.676

-20.524

-60,0%

C.6

Inrichting begrazingsgebied Vlieland

132.765

103.972

-28.793

-21,7%

C.7

Plaggen duinvalleien Vlieland

149.455

146.933

-2.522

-1,7%

C.8

Herstel vochtige duinvalleien De Nederlanden, Texel

932.538

918.993

-13.545

-1,5%

C.9

Vergroting begrazingsgebied De Nederlanden, Texel

221.627

184.053

-37.574

-17,0%

C.10

Herstel vochtige duinvalleien Coepelduynen, Noordwijk

107.309

103.186

-4.123

-3,8%

C.11

Verwijderen opslag grijze duinen Wassenaar en Noordwijk

199.673

193.825

-5.848

-2,9%

C.12

Vergroten begrazingsgebied grijze duinen Wassenaar

136.790

115.293

-21.497

-15,7%

C.13

Herstel habitat Vroongronden, Biesterveld, Verklikkerduinen

193.379

196.363

2.984

1,5%

C.14

Herstel natuurlijke overgang van duinen naar bos Kop van Schouwen

39.040

37.389

-1.651

-4,2%

C.15

Begrazing Meeuwenduin

52.256

53.127

871

1,7%

3.362.285 3.198.569

-163.716

-4,9%

Subtotaal D.1

Maaien en plaggen Terschelling

64.179

65.390

1.211

1,9%

D.2

Geitenbegrazing Terschelling

81.952

97.405

15.453

18,9%

D.3

Verschralen Vlieland

68.904

68.904

0

0,0%

215.035

231.699

16.664

7,7%

Subtotaal LIFE Duinen, projectnr. 2618 13 van de 127


Actie

Beschrijving

Budget Realisatie Verschil (Euro) (Euro) Realisatie vastgesteld t.o.v. bij Budget Additional Clause 10.254 7.468 -2.786

E.1

Website

E.2

Informatiepanelen

80.082

79.672

-410

-0,5%

E.3

Folders

12.108

11.698

-410

-3,4%

E.4

Communicatie en uitdragen resultaten

42.883

35.729

-7.154

-16,7%

E.5

Pers

3.500

1.262

-2.238

-63,9%

E.6

Publicaties Waddenbulletin en Duinbehoud

15.460

14.673

-787

-5,1%

E.7

Excursies

4.500

2.659

-1.841

-40,9%

E.8

Publieksrapport

7.276

4.825

-2.451

-33,7%

176.063

157.986

-18.077

-10,3%

160.024

216.911

56.887

35,5%

Subtotaal

Verschil Realisatie t.o.v. Budget

-27,2%

F.1

Projectmanagement en coördinatie

F.2

Adviesgroep

14.564

8.963

-5.601

-38,5%

F.3

Externe financiële beoordeling

27.500

10.476

-17.024

-61,9%

F.4

Monitoring (Final Report)

152.225

174.870

22.645

14,9%

F.5

Plan voor voortzetting beheer

0

476

476

354.313

411.696

57.383

16,2%

4.545.910 4.359.842

-186.068

-4,1%

301.689

222.089

279,0%

4.625.510 4.661.531

36.021

0,8%

Subtotaal TOTAAL Overheads EINDTOTAAL

79.600

Hoofdstuk 9 geleverde producten In dit hoofdstuk is in een tabel een overzicht gemaakt van de alle bijlagen die bij voorgaande verslagen en dit eindverslag zijn geleverd.



3.1 Summary This is the final report, as referred to in article 11 of the common LIFE 2005 Provisions. The report has been drawn up in accordance with the requirements of LIFE-Nature. Its describe the results obtained and the means employed in relation to the objective of the project. The report covers the entire project period from 1 October 2005 t/m 30 september 2011 (6 years). Project objectives This project, concerning the restoration of dune habitats along the Dutch coast, focuses on dune restoration in areas on the islands of Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel and near the town of Noordwijk, at Coepelduinen, in Wassenaar and at the Kop van Schouwen. The measures aim to improve conditions across 2,700 ha for the benefit of a number of types of habitat. This concerns 1,100 ha restoration of Wet Dune Slacks (Habitat type 2190) using measures such as sod stripping, mowing and the mechanised removal of vegetation and the humus layer, and modifications to roads and paths, the filling in and the broadening and shallowing of ditches. Furthermore, the quality of the dune grasslands and heathland will be increased for a surface area of approx. 1,550 ha for the benefit of Habitat types 2130, 2140 and 2150. Measures to this end included the removal and/or thinning of woodland and undergrowth, and the institution of grazing for approx. 985 ha on the islands of Terschelling and Texel, and in Noordwijk/Wassenaar and in the province of Zeeland. Also, in a couple of locations, the topsoil was made nutrient-poor using measures such as sod stripping and the mechanised removal of vegetation and the humus layer. At the Kop van Schouwen in Zeeland, measures have been planned to stimulate wind erosion for the benefit of Habitat Type 2120 such as the removal of vegetation and the creation of notches in an area 10 ha in size. Measures such as the thinning and removal of pine woodlands to benefit the development of (natural) deciduous woodland (Habitat type 2180) have also been planned for the Kop van Schouwen. The area concerned measures approximately 40 ha. Activity C.4 on Terschelling (digging open the dunes) as well as Activity A.3 in Zeeland (burning) were cancelled because of the Additional Clause. Summary per chapter Chapter 4 Introduction Along the entire European coastline dune grasslands, Shifting dunes along the shoreline with Ammophila arenaria and fixed coastal grey dunes with herbaceous vegetation are threatened or vulnerable habitats. From a European perspective, the Dutch dunes are of great importance; 10% of the dunes in Europe are located in the Netherlands. Furthermore, the Dutch dunes are the best preserved of their kind in NorthWest Europe. With a view to the natural values present, the European Commission has decided to subsidise the investment in the restoration of the priority natural values present. This will retain and reinforce these values. Eight Natura2000 sites (with a total surface area of approximately 25,700 ha), partially managed by Staatsbosbeheer, were included in this project which focused on dune restoration along the Dutch coast for areas on or near Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel, Noordwijk, Coepelduinen, Wassenaar and Kop van Schouwen. The measures aimed to improve conditions for 2,700 ha. The total project area is representative of the important variation in ecological conditions of the Dutch dune ecosystems. Dominant habitat types in the project areas are the Priority Types 2130 (Grey Dunes) and 2140 (Lime-deficient dune heathland with crowberry) and Habitat Type 2190 (Humid Dune Slacks).



Chapter 5 Kader LIFE Dunes Staatsbosbeheer is the principal recipient and sponsor of the projects, and, for a number of specific activities it is supported by its partners Wetterskip Fryslân [Friesland Water Authority], Bureau Beheer Landbouwgronden [Land Management Service], Waddenvereniging [Wadden Association] and Stichting Duinbehoud [Dune Conservancy Foundation]. Project management is provided by Mr Bernie Jenster with immediate support from Mr Jacob Heitman and Mrs Tina Kaldijk. Ultimate responsibility for the project is lodged with Regiodirecteur Noord [Director Northern Region] (Mr Herman Sieben). A steering party was thereby set up which assessed and steered, led by the Regiodirecteur Noord. A national project team was set up for the general harmonisation of operational matters which was led by the project manager. The other members of this team were the regional coordinators. The latter were responsible for the carrying out and implementation of the activities planned in their respective regions. Furthermore, there was also an Advisory Council which was charged with providing substantive advice in the fields of, among other things, grazing and monitoring. The Advisory Council’s composition varied over the course of the project and featured representatives from, among other organisations, the Waddenvereniging, the University of Groningen, University of Amsterdam, Stichting Bargerveen [Bargerveen Foundation], Stichting Duinbehoud, Waterleidingbedrijf Noord-Holland [Noord-Holland Water Company], Vogelbescherming Nederland [The Dutch Society for the Protection of Birds ] and Staatsbosbeheer. Chapter 6 Progress and results Chapter 6 provides details on the results of every individual activity.  We may conclude that the objectives set for the preparatory activities A.1, A.2 and A.4 have been achieved. Activity A.3 was cancelled because of the Additional Clause, however the costs incurred for Activity A.3 have been retained because of the Additional Clause and have been declared in the financial settlement. The permits required (Activity A.2) as well as the planning (Activity A.1) were completed in a timely manner with the exception of Activity C.5b Vlieland. There, no work was carried out due to problems with Activity C.6. Activity A.4 was also completed in a timely manner.  Activity B.1, the leasehold of 4.7 ha of the 10 ha of dune grasslands on Terschelling was bought off. This will lead to the cessation of intensive management and a switch to management measures aimed at restoring the habitat types intended for the area. No physical measures were carried out in the field on the two parcels of land the leasehold has been bought off for. However, in the immediate vicinity ditches have been filled in, which is part of Activity C.5b Terschelling, so that the original hydrology has been restored for approx. 42 ha.  The majority of the objectives for the one-off management measures Activities C.1 - C.15 were achieved. Activity C.4 was cancelled because of the Additional Clause, however the costs incurred for Activity C.4 have been retained because of the Additional Clause and have been declared in the financial settlement. C.5b on Terschelling and Ameland were completed on time. Activity C.5b Vlieland was not completed and for Activity C.6 the site structuring was completed on time however the grazing was not introduced before the end of the LIFE programme. On Vlieland approx. 21 ha was however grazed over the winter though at a different location to the one originally planned.  Periodic management measures Activities D.1 - D.3 were achieved within the objectives set though it should be noted that Activity D.2 required relatively more hours than had been predicted.  The activities aimed at consciousness raising and the dissemination of information (communication) Activities E.1 - E.8 were successfully completed. In general the means used made a positive contribution to mobilising support and highlighting the problems and the results achieved for the project Duinherstel LIFE Dunes.



Activities F.1 - F.5 pertaining to project management and the general activities went well whereby it should be remarked that more external support was required to help the project manager. The monitoring method has been modified in the Additional Clause whereby the findings from the initial results have been added to the final report you are now reading. The following table List of Key Deliverables and Outputs briefly lists the outcome of each of the individual activities. 

Deliverable or Milestone Press releases to local press and

Action

Deadline

Date Achieved

Delivery

E5

01/09/2005

01/07/2006

In total 17 press releases were issued and almost 100

professional journals

articles were posted. It may be concluded that sufficient attention was drawn to and publicity sought for the LIFE Dunes project.

Project manager in place

F1

01/10/2005

30/09/2011

The project manager was active from the start until 31/12/2011 assisted by the necessary (external) support

First meeting of project team

F1

01/10/2005

30/11/2006

The first LPT consultation took place on 30/11/2006. There were a total of 13 LPT meetings.

Start goat grazing

D2

15/11/2005

15/09/2006

In total 103.8 ha in 5 areas started to be grazed by 85 Landgeiten [Land Goats a typical Dutch breed]

First information tables placed

E2

15/01/2008

15/01/2008

In total 21 large and 10 small signs were installed. 2 signs Activity C.6 were installed after 30/09/2011. Due to the short implementation term and achievement at the end of the LIFE term no informative sign was produced and installed for measures on Ameland.

First

meetings

with

local

E4

01/07/2006

01/07/2006

The communication activities in the various regions

First meeting advisory board

F2

31/12/2005

18/04/2006

In total, the Advisory Council met 4 times resulting in

Press releases to all media on first

E5

01/07/2006

01/07/2006

community/stake holders

were attuned to the individual target groups.

the effective implementation of the measures planned.

real activities in the field

In total 17 press releases were issued and almost 100 articles posted. It may be concluded that sufficient attention has been drawn to and publicity sought for the LIFE Dunes project

First article in Waddenbulletin and

E6

31/03/2006

31/03/2006

Duinbehoud

In total 1 article was published in the Waddenbulletin [Waddenvereniging publication] and 6 in Duinbehoud [Stichting Duinbehoud’s publication].

Actual start grazing Meeuwenduin

C15

31/12/2009

31/12/2009

Structuring was completed on 12/02/2008 and in connection with the baseline measurement for monitoring grazing was started in the area as of 31/12/2009 by 20 of Natuurmonumenten’s animals.

Action finished

C10

15/03/2009

15/03/2009

The measures planned for the 4.22 ha were carried out according to plan and in a timely manner.

Action finished

C11

15/03/2009

15/03/2009

The measures planned for 5.32 ha (for the benefit of 50 ha) were carried out according to plan and in a timely manner.

Action finished LIFE Duinen, projectnr. 2618 17 van de 127

C12

15/03/2009

15/03/2009

60 ha was structured before 15/03/2009, grazing by 5


Scottish Highland cattle and 4 Galloways was introduced in the spring of 2011. Project website on the internet

E1

31/03/2006

31/03/2006

The website was operational and regularly updated for

accessible

the duration of the project.

Folders available

E3

31/12/2006

31/12/2006

In total some 7,500 brochures were printed. A digital version was available through the website. Furthermore, 10 brochures were printed for Noordwijk and the surrounding area on 24/04/2007.

First guided visits

E7

30/06/2006

30/06/2006

In total approx. 430 excursions were organised during which LIFE Dunes was referred to in some way or another. This means that approximately 6,000 people were informed about and came into contact with LIFE Dunes. The excursions prove to be a good means of increasing support among local politicians and inhabitants.

Start

restoration

project

C8

11/08/2008

11/08/2008

The structuring which restored the original hydrology

Nederlanden

was concluded on 31/03/2009 for 685 ha.

First report monitoring

F4

30/09/2009

30/09/2009

The 1st report concerning the baseline measurement was published in mid-2009.

Start removal vegetation and humus

D3

01/07/2007

31/12/2007

6 ha were mowed and sod stripped.

D1

01/07/2007

31/12/2007

8.5 ha were mowed and sod stripped.

A1

30/09/2009

30/09/2010

All the preparations were achieved in a timely manner

Vlieland Start removal vegetation and humus Terschelling All detailed work plans and work specifications available

and inside the term set.


A1

31/10/2010

31/10/2010

specifications available for action

All the preparations were achieved in a timely manner and inside the term set with the exception of Activity

C.5b

C.5b Vlieland.

All permits available - checks on

A2

30/09/2009

30/09/2010

All permits and permissions were achieved in a timely

A2

31/12/2010

30/06/2011

All permits and permissions were achieved in a timely

Bird an Habitat regulations done All permits for action C.5b available -

checks

on

Bird

an

manner and inside the term set.

Habitat

manner and inside the term set with the exception of

regulations done

Activity C.5b Vlieland.

Lease rights bought for at least 10

B1

31-03-2011

31/03/2011

ha

On 31 March 2011, it was concluded that 4.7 ha had been completed of the planned 10 ha. No physical measures were carried out on two parcels of land for which the leasehold had been bought off.

Forest and scrub cleared

C1

31/12/2009

31/12/2009

31.5 ha undergrowth and 9 ha of woodland were removed bringing the final total to 40.5 ha (20 ha objective).

Report

on

preliminary

study

A4

01/11/2007

01/11/2007

RUG provided the planned research/advice in a timely

hydrology Vroongronden available All information tables placed

manner. E2

31/03/2011

31/03/2011

In total 21 large and 10 small signs were installed. 2 signs, Activity C.6 were installed after 30/09/2011



(signs have already been delivered). Due to the short period for execution and achievement at the end of the LIFE period, no informative sign was produced or installed for the measures on Ameland. Actual start grazing on Terschelling

C2

31/03/2010

31/03/2010

in both areas

In accordance to the plan, 275 ha has started to be grazed in 4 sub areas. A total of 21 cattle, 15 Exmoor ponies and 35 Shetland ponies were used to this end.

Construction of dike and alternative

C5

31/03/2010

31/03/2011

for pump

This element was delivered in a timely manner as part of Activity C.5a Terschelling and in accordance with the Additional Clause.

Action finished

C14

31/12/2008

31/12/2008

The objectives were achieved in a timely manner for the planned area which measures 57 ha in size.

Actual start grazing on Texel

C9

31/03/2009

31/03/2009

305 ha has started to be grazed by 26 Galloways and a long-term agreement has been concluded with a local farmer to this end.

Action finished

C8

31/03/2009

31/03/2009

The structuring which restored the original hydrology for 685 ha was completed on 31/03/2009.

Action finished

C13

30/09/2008

30/09/2008

The objectives for the 169 ha planned area were achieved in a timely manner.

Action finished (expire)

C4

30/09/2009

-

The activity was cancelled because of the Additional Clause.

Action finished

C7

31/12/2009

31/12/2009

4.3 ha of the planned 6 ha were achieved.

Experimental burning in calcareous

A3

30/12/2009

-

The activity was cancelled because of the Additional

dunes (expire)

Clause.

Natural hydrology restored on 492

C5

08/07/2010

26/08/2011

In accordance to the plan the original hydrology was

ha

restored for an area 492 ha in size.

Natural hydrology restored on 130

C5b

31/03/2011

30/09/2011

ha

The objective is to restore the original hydrology for at least 130 ha in compensation for Activity C.5a. 120 ha on Ameland and 25 ha on Terschelling were restored which achieved the objective. The ha on Vlieland were not achieved as a result of the problems concerning Activity C.6.

Actual start grazing on Vlieland

C6

30/06/2011

-

Winter grazing was carried out on 21 ha, however not in the planned location. The 200 ha planned were not achieved before the end of the LIFE term, but will be introduced after the latter is over with other animals and with adaptations to the fencing.

Sod cutting finished

C3

31/12/2009

31/12/2009

In total 23.8 ha have been sod stripped.

Layman's report printed

E8

30/09/2011

31/12/2011

Report added to the appendix to this final report.

Audit report available

F3

31/12/2011

31/12/2011


Final report monitoring available

F4

30/09/2011

31/12/2011


F5

30/09/2011

31/12/2011

Findings incorporated into Chapter 7 of the final report.

After

LIFE

conservation

plan

available 30/06/2011 Concerns data in accordance with the 2010 progress report, other data in accordance with Additional Clause dated 16 April 2010 LIFE Duinen, projectnr. 2618 19 van de 127


Chapter 7 Evaluation and conclusions  The process: Staatsbosbeheer will use the method as executed for LIFE Dunes in similar projects in the future and will integrate it into the national project agency currently being founded. This means that - in future - project-based working will have been advanced a step partly on the basis of the experienced gained during LIFE Dunes.  Project management (the problems, partners and their added value): in general it may be stated that the preparations for the benefit of the activities in the field went well and the cooperation between the partners was a success.  Success and failures of the methods employed, results of the activities implemented and their cost efficiency: after the preparations for the various activities had been completed the implementation was, in almost all cases, a matter of carrying out the measures detailed. The necessary lessons were learned from a couple of activities.  Comparison to the project objectives: it may be stated that well over 2,700 ha has benefited from the measures implemented. The objectives set for the number of ha have therefore been achieved.

Conclusion(s): comparison with the project objectives. It may be stated that well over 2,700 ha have benefited from the measures implemented. The measures focused on the wetting, making nutrient poor and restoration of dynamics. In total well over 1,100 ha of wet dune slacks were restored thanks to the implementation of measures such as sod stripping, mowing and the mechanised removal of vegetation and the humus layer, and the modification of roads and paths. This was intended for approx. 1,100 ha. Woodland and undergrowth were removed and/or thinned out to raise the quality of dune grasslands and heathland across approximately 1,500 ha, which had been intended to be carried out for approx. 1,550 ha. This was combined with the introduction of grazing for areas on Terschelling, Texel and near Noordwijk/Wassenaar and in Zeeland with a total surface area of approximately 985 ha. For the benefit of dune grasslands, Pine woodlands were removed and the topsoil was made nutrient poor using measures such as sod stripping and the mechanised removal of vegetation and the humus layer. At the Kop van Schouwen in Zeeland, measures were carried out such as the removal of vegetation and the creation of notches. This to stimulate wind erosion for the benefit of the habitat type Shifting dunes along the shoreline with Ammophila arenaria across a surface area of approximately 10 ha. In accordance with the objective, pine woodlands were thinned out and removed at the Kop van Schouwen for the benefit of the development of (natural) deciduous woodland, habitat type Wooded dunes measuring approx. 40 ha. On Terschelling the original hydrology was restored on a smaller surface area than originally planned, however this was compensated for with (additional) measures on Ameland. This allowed the original objective to be achieved as far as the number of ha was concerned. The major difference on Vlieland can be explained by the fact that not 200 ha, but approximately 21 ha of (winter) grazing was introduced (ActivityC.6). On the other hand, this is amply compensated for by the ha on Texel and in Noordwijk and the surrounding area (Activities C.9 and C.12).

Results Evaluation of a number of specific, key hydrological factors Research was carried out into the effects of hydrological restoration measures combined with sod stripping on the colonisation of characteristic vegetations in species-rich dune slacks in the inner dune margin of Schouwen, particularly in the ‘old’, low dune complexes of the Vroongronden situated there over an extended period of time. Under the auspices of LIFE, a final monitoring round was carried out in 2011 and a compilation of the multi-year data was detailed (Appendix 5.8). The complex action of the LIFE Duinen, projectnr. 2618 20 van de 127


hydrological system in situ and its influencing by internal measures such as the filling in of ditches or the latter’s conversion into broad shallows were thereby clarified. The monitoring data revealed that the vegetations of buffered conditions have, to a considerable extent, been restored. For example, some 16 Red List species have already been found in the area, of which a number had disappeared. Whether, in the long term, conditions will also prove suitable for the recolonisation of so-called nutrient-poor grasslands is still a matter of conjecture due to the effects which still seem to be emanating from the external effects of drainage on the adjacent agricultural land and camp sites. In the central valleys on Terschelling research is still being carried out in connection with the abovementioned, already completed, ecological study (Appendix 5.5) into the functioning of the hydrological system after the implementation of the restoration measures. The soil and groundwater have already been sampled. However, this is yet to be interpreted in combination with the data of a quantitative hydrological study funded by third parties. This will take place in the spring of 2012. The assumption is that a comparable mechanism plays a role as does in the Vroongronden. The effect on the vegetation may possibly deviate as the system there is embedded in the deeply decalcified dune area of the Waddendistrict. Finally, a very small scale study into fresh water-salt water boundaries in the groundwater was carried out at the Zilte Vlak on Texel. The initial situation is indicated in Appendix 5.9. There it is desirable to repeat such an analysis shortly after executing the hydrological restoration measures combined with the mapping of the vegetation.

Evaluation of dune grazing as a key factor Under general monitoring it was already pointed out that the OBN part of the large-scale dune grazing study which includes approx. 90 of the total of approx. 200 plots in the LIFE project areas, will be completed at the end of this year. Then a closer analysis of the total dataset will take place which will dramatically increase the weight of the results of this study. For the moment, the following has been demonstrated by the specific LIFE part of this study concerning Vlieland and Schouwen (Appendix 5.10): On the basis of the preliminary analyses, it may be concluded that the current grazing of the Vallei van het Veen and in the Zeepduinen seems to lead to the improved retention of the priority habitat types fixed coastal grey dunes with herbaceous vegetation (2130*) and dune heathland with crowberry and coastal dune heathland (2140* and 2150*). The grassification with broad-leaved grasses (Small reed, Sand sedge and Marrom grass in particular) is being beaten back which creates room for heathland and open dune grasslands. The undergrowth of brushwood and trees in grazed areas increased rather than decreased, but the young undergrowth is so heavily grazed that it is often not visible unless specifically sought out. The initial analyses have revealed that when it comes to invertebrates no dune-characteristic species can, at the moment, be indicated which have benefited markedly from grazing. On the other hand, almost no animal species have been found as relic populations in the expansion areas which would disappear as a result of grazing, the exception being the Sand wasp Bembix rostrata which occurs in much smaller colonies in the grazed areas of the Meeuweduinen and Zeepeduinen than in the ungrazed areas. Bycatches of mice in jar traps in the Meeuweduinen and Zeepeduinen support the current idea that grazing leads to lower densities whereby the mice resort to the (edges of) higher vegetation. If, due to low grazing pressures, vegetation mosaics develop of low and high vegetation, the visibility and therefore the availability of mice for birds of prey could, perhaps increase.

Finally … LIFE Duinen, projectnr. 2618 21 van de 127


The majority of the implementation activities in the framework of LIFE were completed very recently. However, time is needed to achieve a certain stabilisation of the new initial situations for natural succession after major interventions. Moreover, it is in the nature of the first pioneer communities to undergo major fluctuations in structure and composition during the initial phase. Coincidence in the shape of the presence or absence of species for which the colonisation climate is often only briefly suitable plays a major role in this. Only in the somewhat longer term do ecosystems have the habit of converging into stable structures and compositions. Only then can anything be said about the extent to which nature objectives have been achieved. The expectation is that more reliable conclusions will be able to be drawn around 2017/2018 on the basis of the periodic monitoring which will have been carried out. It can, however, be stated that the initial results of - in particular - the hydrological restoration and grazing projects provide hope. Chapter 8 Explanation of the financial report Not including the estimate of the overheads € 79,600, the budget concluded at € 4,545,910 including btw [Dutch VAT]. The actual costs amounted to a total of € 4,359,842 excluding overheads. The difference is € 186,068. This is 4.1% lower. The actual overhead, linked to the hours incurred by Staatsbosbeheer concluded at € 319,445. This means a maximum of 7% of € 4,359,842-/- € 50,000 (buying off leasehold) can be invoiced. In this case, this amounts to a maximum of € 301,689. This brings the end total of the project to € 4,359,842 + € 301,689 = € 4,661,531. Exceeding the original budget of € 4,625,510 will not be accepted by the European Commission so that the sum of overhead to be invoiced in the final settlement has been lowered to € 265,668. It has been observed that the financial deviation is over 10% and over € 10,000 for four of the eight cost types. This applies for Personnel, Durable Goods/Equipment, Land purchase/lease) and Other Costs. Chapter 8 provides a further explanation of the above.



Summary Financial Action

A.1

Discription

Budget (Euro) established at Additional Clause

Realized Reviation (Euro) Realized as to Budget

Reviation Realized as to Budget

(Euro)

(%)

170.893

171.065

172

0,1%

A.2

Preparatory actions, elaboration of management plans and/or of action plans Appplication of permits etc.

114.220

110.720

-3.500

-3,1%

A.3

Experimental burning in calcareous dunes

5.084

5.090

6

0,1%

A.4

Preliminary hydrological study in Vroongronden

23.017

23.017

0

0,0%

313.214

309.892

-3.322

-1,1%

125.000

50.000

-75.000

-60,0%

125.000

50.000

-75.000

-60,0%

143.941

97.663

-46.278

-32,2%

179.935

208.239

28.304

15,7%

502.282

434.863

-67.419

-13,4%

456

454

-2

-0,4%

336.639

390.540

53.901

16,0%

34.200

13.676

-20.524

-60,0%

C.6

Clearing of non-indigenous coniferous forest and scrubs for 20 ha on Terschelling Establishment of permanent grazing with cattle on Terschelling Sod cutting in humid dune slacks on Terschelling Restoration of shifting dunes in the coastal zone on Terschelling Restoration of natural hydrology on Terschelling Restoration of natural hydrology on Terschelling and Ameland Grazing of the dunes of Vlieland

132.765

103.972

-28.793

-21,7%

C.7

Sod cutting in humid dune slacks Vlieland

149.455

146.933

-2.522

-1,7%

C.8

Restoration of humid dune slacks in “The Netherlands” Texel

932.538

918.993

-13.545

-1,5%

C.9

Enlargement of the area grazed in ”The Nederlands” Texel

221.627

184.053

-37.574

-17,0%

C.10

Restoration of humid dune slacks of Coepelduynen and Noordwijk

107.309

103.186

-4.123

-3,8%

C.11

Removal of shrubs and trees in the grey dunes of Wassenaar and Noordwijk

199.673

193.825

-5.848

-2,9%

C.12

Enlargement of the areas grazed in the grey dunes of Wassenaar

136.790

115.293

-21.497

-15,7%

C.13

Habitat restauration Vroongronden, Biesterveld and Verklikkerduin

193.379

196.363

2.984

1,5%

C.14

Natural transition form open dune to woodland in the ”Kop van Schouwen”

39.040

37.389

-1.651

-4,2%

C.15

Grazing on Meeuwenduin

52.256

53.127

871

1,7%

3.362.285 3.198.569

-163.716

-4,9%

1.211

1,9%

Subtotal B.1

Purchase/lease of land and/or rights

Subtotal C.1 C.2 C.3 C.4 C.5 C.5b

Subtotal D.1


Mowing and removal of vegetation and humus layer of Terschelling Eindverslag december 2011

64.179

65.390

D.2

Rotation grazing with goats on Terschelling

81.952

97.405

15.453

18,9%

D.3

Removal of vegetation and humus layer of Vlieland

68.904

68.904

0

0,0%

215.035

231.699

16.664

7,7%

Realized Reviation (Euro) Realized as to Budget

Reviation Realized as to Budget

Subtotal Action

Discription

E.1

Project Website

E.2

Information tables

E.3

Budget (Euro) established at Additional Clause 10.254

7.468

-2.786

-27,2%

80.082

79.672

-410

-0,5%

Production of folders

12.108

11.698

-410

-3,4%

E.4

Communication and dissemination

42.883

35.729

-7.154

-16,7%

E.5

Information of press

3.500

1.262

-2.238

-63,9%

E.6

15.460

14.673

-787

-5,1%

E.7

Publicity in ”Waddenbulletin” and ”Duinbehoud” Guided visits

4.500

2.659

-1.841

-40,9%

E.8

Layman’s report

7.276

4.825

-2.451

-33,7%

176.063

157.986

-18.077

-10,3%

160.024

216.911

56.887

35,5%

Subtotal F.1

Projectmanagement ans co-ordination

F.2

Advisory board

14.564

8.963

-5.601

-38,5%

F.3

External Financial audit

27.500

10.476

-17.024

-61,9%

F.4

Monitoring (Final Report)

152.225

174.870

22.645

14,9%

F.5

After LIFE Conservation plan

0

476

476

354.313

411.696

57.383

16,2%

4.545.910 4.359.842

-186.068

-4,1%

301.689

222.089

279,0%

4.625.510 4.661.531

36.021

0,8%

Subtotal TOTAAL Overheads GRAND TOTAL

79.600

Chapter 9 Explanation of the appendices The table in this chapter provides an overview of the appendices to this final report and of those that accompanied the preceding reports.



Toevoegen planningsoverzicht (A4)

LIFE Duinen, projectnr. 2618


25 van de 127

4. Introductie Voor u ligt het eindverslag, zoals bedoeld in artikel 11 van de LIFE Gemeenschappelijke Bepalingen 2005. Het verslag is opgesteld conform de daarin gestelde eisen waarmee richting subsidieverstrekker eindverantwoording wordt afgelegd over de behaalde resultaten en de aangewende middelen in relatie tot de doelstelling van het project. Het verslag heeft betrekking op de gehele projectperiode van 1 oktober 2005 t/m 30 september 2011 (6 jaar). Het project ‘Herstel van duinhabitats langs de Nederlandse kust’ Langs de gehele Europese kust zijn Duingraslanden, Witte Duinen en Grijze Duinen bedreigde of kwetsbare Habitats. Die in Nederland vormen daar geen uitzondering op. De biodiversiteit van Nederlandse duinen neemt af (Natuurbalans, 2004), voornamelijk te wijten aan eutrofiëring en uitdroging, maar ook door een afname van de natuurlijke dynamiek. Op Europese schaal gezien zijn de Nederlandse Duinen van groot belang, 10% van de Europese duinen zijn gelegen in Nederland. Daarnaast zijn de Nederlandse duinen de best bewaarde in Noordwest Europa. Nationaal gezien bestrijkt het duingebied maar 1% van de totale oppervlakte van Nederland. Toch komt in dit gebied de helft van al onze planten voor; ongeveer 850 soorten. Ook broeden er 140 van de 190 Nederlandse broedvogels Flora en fauna gedijen zo goed in de duinen, omdat het een divers landschap betreft. Er is eigenlijk alles: heuvels en dalen, zon en schaduw, droge en natte grond, wind en luwte. De duinen zijn dus uitermate belangrijk voor de natuur van Nederland en die van Europa. Met het oog op de aanwezige natuurwaarden heeft de Europese Commissie besloten de investeringen in herstel van de prioritaire duinhabitats te subsidiëren. Daarmee blijven de natuurwaarden behouden en worden ze versterkt. Negen Natura2000gebieden (met een totale omvang van circa 25.700 ha), die deels worden beheerd door Staatsbosbeheer, zijn opgenomen in dit project. Het totale projectgebied is representatief voor de belangrijkste variatie in ecologische omstandigheden van de Nederlandse Duin ecosystemen. Dominante habitattypen in de projectgebieden zijn de prioritaire typen 2130 (Grijze Duinen) en 2140 (Duinheide met Kraaiheide) en het habitattype 2190 (Vochtige Duinvalleien). Een breed scala van activiteiten zijn opgenomen in dit project:  Herstel van de natuurlijke hydrologie als een voorwaarde voor de duurzame ontwikkeling van vochtige tot natte Habitats.  Plaggen om overmaat van voedingsstoffen in de bodem van de bovenste lagen te verwijderen, dit ter stimulering van pioniersvegetatie en de opeenvolgende stadia.  Verwijdering van niet-inheemse bomen en struiken waarmee natuurlijk Habitat wordt hersteld en zaadverspreiding en vermeerdering in de toekomst wordt voorkomen.  Maaien en chopperen van vegetatie en humus lagen om overtollige voedingsstoffen (meestal gevolgd door begrazing) te verwijderen.  Beweiding om de overmaat van voedingsstoffen te verwijderen ten gunste van ontwikkeling van pioniervegetatie en door vertrapping, vergroting van de diversiteit in vegetatiestructuur en samenstelling.  Ter bevordering van winddynamiek, het verwijderen van vegetatie om winderosie te stimuleren.  Het uitdunnen voor de ontwikkeling van semi-natuurlijke bossen. LIFE Duinen, projectnr. 2618 26 van de 127


Te verwachten resultaten Dit project, Duinherstel langs de Nederlandse kust, richt zich op Duinherstel voor gebieden op Terschelling, Ameland, Vlieland, Texel en nabij Noordwijk, Coepelduinen, Wassennaar en Kop van Schouwen. Voor de ligging zie overzichtskaart blz. 14. De maatregelen zijn erop gericht om voor 2.700 ha de omstandigheden te verbeteren ten gunste van een aantal Habitatypen. Dit betreft 1.100 ha herstel van Vochtige Duinvalleien (Habitiattype 2190) met maatregelen als plaggen, maaien en chopperen en het aanpassen van wegen en paden. Daarnaast voor een oppervlak van circa 1.550 ha het vergroten van de kwaliteit van Duingraslanden en -heide ten gunste van de Habitattypen 2130, 2140 en 2150. Maatregelen daarvoor zijn het verwijderen en/of uitdunnen van bos en opslag en het instellen van begrazing voor circa 985 ha op Terschelling en Texel en in Noordwijk/Wassenaar en Zeeland. Tevens wordt hiervoor op enkele locaties de bovengrond verschraald met maatregelen als plaggen en chopperen. Ter stimulering van winderosie, ten gunste van het Habitattype 2120 zijn in de Kop van Schouwen in Zeeland maatregelen gepland als het verwijderen van de vegetatie en maken van inkepingen. Dit voor een gebied van 10 ha. In de Kop van Schouwen staan ook maatregelen als het dunnen en verwijderen van Dennenbos ten gunste van de ontwikkeling van (natuurlijk) Loofbos (Habitattype 2180) op de planning. Dit voor een gebied met een omvang van circa 40 ha. Actie C.4 op Terschelling evenals de actie A.3 in Zeeland zijn met de Additional Clause komen te vervallen. Leeswijzer In hoofdstuk 5 wordt de projectorganisatie toegelicht en zijn de wijzigingen van de Additional Clause nader uiteengezet. In hoofdstuk 6 is het verloop en het resultaat van elke afzonderlijk geplande actie beschreven. Hoofdstuk 6 vormt een onlosmakelijk deel met bijlage 3 waarin per actie een uitvoerige opsomming is weergegeven van alle werkzaamheden die vanaf de start tot en het einde van het project zijn uitgevoerd. Een evaluatie van de uitgevoerde maatregelen en de conclusies zijn opgenomen in hoofdstuk 7. Een financieel overzicht wordt gepresenteerd in hoofdstuk 8, dit als toelichting op de in bijlage 7 opgenomen financiële verantwoording. In het laatste hoofdstuk 9 zijn de bijlagen toegelicht waarbij een opsomming is gegeven bij welke verslag welke stukken zijn geproduceerd en zijn geleverd aan de EC.



Overzichtkaart projectgebieden. LIFE Duinen, projectnr. 2618 28 van de 127


Brief d.d. 10-02-2010 kenmerk ENV.E.3/AH/ADW/nb ares (2010) 40054 Beantwoording van de gestelde vragen zijn verwerkt in Voortgangsverslag 2010 hoofdstuk 1 vanaf blz 6. De antwoorden zijn verwerkt in het eindverslag. Enkele zaken zijn in onderstaande opnieuw onder de aandacht gebracht: 1. Voor actie A.3 is in de voorbereiding een studie verricht hoe het brandexperiment uit te voeren. De uitvoering van deze actie is met de Addionional Clause komen te vervallen. Gevraagd wordt om de aan te geven hoe de uitgevoerde studie wordt gebruikt voor de uitvoering van het experiment buiten de LIFE periode en welke kosten worden voorgesteld om binnen het LIFE project op te nemen/te handhaven.

Antwoord: De werkzaamheden worden t.z.t. conform dit advies (zie voor advies bijlage 4 verslag halverwege 2009) uitgevoerd. De kosten die zijn gemaakt betreft uren Staatsbosbeheer en externe bijstand (zie onderstaande tabel). Deze externe bijstand was nodig om de brandproef (veilig) uit te kunnen voeren en betrof voorbereidende werkzaamheden. Voorgesteld om de gemaakte kosten in het project te handhaven gezien het de bedoeling is om deze proef wel, echter buiten uitvoeringstermijn LIFE-Duinen. Voorgenoemde geldt ook voor de gemaakte uren en daarmee samenhangende kosten a € 690,88 incl. btw voor actie C.4. Deze kosten zijn ook in de eindafrekening gehandhaafd. Uitgevoerd

Uitgevoerd door

Kosten

Opstellen advies, opzet begeleidend

St. Bargerveen

Gemaakte kosten vallen niet ten laste van het LIFE-

onderzoek en offerte

Nijmegen

Duinen project.

Aanpassen ontsluiting voor grote(re)

Fa. van Leeuwen

Externe bijstand € 987,28 incl. btw. Voorgesteld wordt

voertuigen naar locatie van proef (zoals

Kerkwerve

om deze kosten binnen project te handhaven.

Staatsbosbeheer

Uren met waarde van € 1.309,75 van Staatsbosbeheer.

materieel van brandweer, etc.) Ontheffing aanvragen brandproef

Voorgesteld wordt om deze kosten binnen project te handhaven. Uitmaaien van proefvakken

Van de Velde

Externe bijstand € 3.333,62 incl. btw. Voorgesteld wordt om deze kosten binnen project te handhaven.

7.

Verzocht wordt om de partnerovereenkomst te overleggen, uiterlijk gelijktijdig met het eindverslag.

8.

De verklaringen met betrekking tot welk percentage Staatsbosbeheer btw-plichtig is, is voor de jaren 2006 en 2007 reeds geleverd. Ook voor de jaren 2008, 2009 en 2010 dienen verklaringen worden afgegeven, uiterlijk bij het eindverslag.

Antwoord: partnerovereenkomsten zijn toegevoegd aan bijlage 7

Antwoord: BTW-verklaringen voor 2008, 2009 en 2010 zijn toegevoegd aan bijlage 6. Btw-verklaring voor 2011 is nog niet beschikbaar en is dan ook niet toegevoegd. 9.

Bij het eindverslag dient van de partners de btw-verklaringen, afgegeven door de Belastingdienst, worden toegevoegd.

Antwoord: BTW-verklaringen van de partners afgegeven door de belastingsdienst zijn toegevoegd aan bijlage 6 10. In het eindrapport dienen de overzichten van de uitgaven van de partners door de partners zelf te worden ondertekend.

Antwoord: de overzichten, zoals opgenomen in bijlage 6, zijn door de partners ondertekend.

14. In eindverslag dient van alle reiskosten de factuurnummers en betalingsdata worden vermeld. Aandachtspunt zijn betalingen gebaseerd op een declaratie van een medewerker. Deze declaratie heeft geen factuurnummer. Deze declaratie vermelden zoals die in de boekhouding is opgenomen.

Antwoord: dit is verwerkt in de stukken van bijlage 6.



Brief d.d. 25-02-2010 kenmerk ENV.E.3/AH/ap Ares (2010) 100956 Beantwoording van de vragen zijn verwerkt in het document d.d. 16 april 2010. Zie ook hoofdstuk 5 Kader LIFE-Duinen, toelichting wijzigingen Additional Clause. Brief d.d. 17-11-2010 kenmerk ENV.E.3/AH/nk ARES (2010) 827443 Technische aspecten 1. Kaarten van de uitvoering zijn opgenomen in bijlage 5 van voortgangsverslag van 2010. Door EC is geconstateerd dat er verschillende symbolen en kleuren zijn gebruikt voor de verschillende structuren. Gevraagd wordt om bij eindverslag duidelijke kaarten toe te voegen.

Antwoord: in bijlage 1 zijn nieuwe kaarten toegevoegd van de uitgevoerde werkzaamheden van de verschillende acties.

2.

Van de twee artikelen gepubliceerd in Duinbehoud, in oktober 2009 en in juni 2010, omvat alleen het eerste artikel het LIFE-logo; het Natura 2000-logo is niet opgenomen in beide artikelen. De opneming van de logo’s is verplicht en dat de niet-naleving van artikel 16 van de gemeenschappelijke bepalingen financiële gevolgen heeft in wat de EG-bijdrage betreft.

Antwoord: zoals ook in voortgangsverslag van 2010 is aangegeven streven wij uiteraard na dat bij elk artikel beide logo´s worden geplaatst. Helaas wordt niet alles overgenomen wat wij aandragen zodat dit (helaas) niet altijd lukt. 3.

Voor actie C.12 dient bij het eindverslag aanvullende informatie worden verstrekt met betrekking tot de gebieden - locatie en grootte - beheerd door Staatsbosbeheer en door Dunea. Daarbij dient meer details gegeven te worden over de geplande begrazing door beide organisaties. Ook informatie verschaffen over de duur van de huurovereenkomst met Dunea en de geplande maatregelen na de LIFE-periode.

Antwoord: deze informatie is verwerkt in hoofdstuk 6 (Voortgang en resultaten) onder actie C.12. 4.

Voor actie C.14 dient in het eindverslag de uitgevoerde acties meer in detail te worden beschreven, met inbegrip van kaarten en van de tot dusver verkregen resultaten.

Antwoord: deze informatie is verwerkt in hoofdstuk 6 (Voortgang en resultaten) onder actie C.14 5.

In eindverslag dient informatie toegevoegd te worden over het aantal affiches verspreid binnen acties E.3 en E.8.

Antwoord: deze informatie is verwerkt in hoofdstuk 6 (Voortgang en resultaten) onder actie E.3 en E.8. 6.

De verspreiding van het Lekenverslag in elektronische vorm, bijvoorbeeld via de website, met parallel de productie van een flyer en posters om het publiek te informeren over de beschikbaarheid van het lekenverslag, is in technische en financiële zin akkoord bevonden.

Antwoord: dit is verwerkt zoals omschreven bij actie E.8 van hoofdstuk 6 (Voortgang en resultaten).

Administratieve en financiële aspecten 6. Actie A3 is geannuleerd door middel van een aanvullende clausule, in September 2010. Derhalve zal geen kosten worden aanvaard binnen deze actie.

Antwoord: bij procedure van Additional Clause zijn de gemaakte kosten zoals vastgesteld in de goedkeurde financiële formulieren d.d. 16 april 2010, meegenomen. Derhalve zijn de gerealiseerde kosten zoals gespecificeerd bij beantwoording vraag 1 zoals gesteld in uw brief d.d. 10-02-2010 kenmerk ENV.E.3/AH/ADW/nb ares (2010) 40054, gehandhaafd in de eindafrekening. Dit geldt ook voor de gemaakte uren en daarmee samenhangende kosten a € 690,88 incl. btw voor actie C.4. 7.

Facturen en bewijs van betaling met betrekking tot de werken uitgevoerd voor actie C.3, dienen aangeleverd te worden.

Antwoord: gevraagde stukken zijn toegevoegd aan bijlage 2. LIFE Duinen, projectnr. 2618 30 van de 127


8.

In verlengde van beantwoording van vraag nr. 17 van de brief 10 februari 2010 wordt gevraagd om een kopie van factuur 50323 (22) van AVK (actie C.13) aan de bijlage van het eindverslag toe te voegen.

Antwoord: gevraagde stukken zijn toegevoegd aan bijlage 2. 9.

Naar aanleiding van beantwoording van vraag nr. 18 van de brief van 10 februari 2010 wordt Staatsbosbeheer eraan herinnerd dat interne facturering niet is toegestaan.

Antwoord: is hersteld met de eindafrekening.

Brief d.d. 11-04-2011 kenmerk ENV.E.3/AH/nk ARES (2011) Technische aspecten 1. Ik begrijp dat uw projectpartner BBL tot nu toe van 4,7 ha van de 10 ha de pacht heeft afgekocht. Leg uit hoe u wilt garanderen dat het land definitief zal worden toegewezen aan natuurbehoud (artikel 32.2. van het gemeenschappelijk Bepalingen). Bovendien, zoals reeds vermeld in mijn brief van 28 mei 2009, de kosten voor de afkoop van de pacht kunnen alleen worden medegefinancierd door LIFE als herstel maatregelen worden toegepast op die percelen waarop de afkoop van toepassing is. Beschrijf deze maatregelen in uw eindverslag.

Antwoord: de afgekochte percelen waren reeds in eigendom bij Staatsbosbeheer. Doordat de pacht is afgekocht heeft Staatsbosbeheer zelf de beschikking over het beheer van deze percelen. Met de afkoop van de pacht vervalt het intensieve beheer dat wordt omgezet in beheermaatregelen gericht op herstel van de daarvoor bedoelde habitattypen. De beheermaatregelen worden opgenomen in het reguliere beheerplan van Staatsbosbeheer. In hoofdstuk 6 (Voortgang en resultaten) is onder actie B.1 beschreven van welke percelen de pacht is afgekocht en bij actie C.5b Terschelling welke percelen maatregelen zijn uitgevoerd. Conclusie die getrokken kan worden dat van twee percelen waarvan de pacht is afgekocht, geen fysieke maatregelen in het veld zijn uitgevoerd. Wel zijn in de directe nabijheid sloten gedempt, vallende onder actie C.5b Terschelling, zodat voor ongeveer 42 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld.

2.

In het eindverslag dient voor actie C.2, duidelijke aangegeven te worden voor welk gebied de winterbegrazing van toepassing is en aan te geven of er sprake is van een wijziging in de begrenzing en of omvang. Dit dient duidelijk op kaart te worden aangegeven.

Antwoord: deze informatie is verwerkt in hoofdstuk 6 (Voortgang en resultaten) onder actie C.2 3.

Vastgesteld is dat er het Lekenverslag beschikbaar is gesteld op de website. Dit document dien bijgewerkt te worden en een fysieke uitdraai dient aan het eindverslag te worden toegevoegd.

Antwoord: in bijlage 4 zijn de rapporten (analoog) toegevoegd en in bijlage 8 op de DVD/CD-rom zijn is het bestand digitaal beschikbaar gesteld.

4. Bij het eindverslag dienen enkele afzonderlijke foto's van goede kwaliteit beschikbaar worden gesteld, die kunnen worden gebruikt in kader van publicaties.

5. Antwoord: in bijlage 8 op de DVD/CD-rom is een selectie aan foto’s (digitaal) beschikbaar gesteld. Tevens zijn de nodige foto’s verwerkt in het eindverslag en op kaart van bijlage 1. 6.

Verzocht wordt om het eindverslag (technisch en financieel) zowel analoog als digitaal aan te leveren.

Antwoord: versie analoog is verstuurd met de brief en de digitale versie is opgenomen in bijlage 8.

Financiële en administratieve aspecten 7. Zorg ervoor dat het kenmerk van het project duidelijk wordt opgenomen in alle facturen die op dit op project betrekking hebben. Het beste is dat de leveranciers en (onder)aannemers dit op



de factuur vermelden. Echter wanneer dit niet mogelijk is, dient dit op het de oorspronkelijke factuur worden bijgeschreven.

Antwoord: opmerking is verwerkt. 8.

Zoals reeds uiteengezet in de brief van 17 November 2010, de kosten gefactureerde tussen afdelingen van Staatsbosbeheer komen niet in aanmerking voor medefinanciering. De werkelijke kosten betaald aan externe leveranciers of aannemers moeten in plaats daarvan worden verklaard.

Antwoord: is verwerkt, bijgesteld in eindafrekening.



5. Kader LIFE-Duinen De activiteiten zijn uitgevoerd door begunstigde Staatsbosbeheer in samenwerking met de vier partners, zoals weergegeven in onderstaand organogram. De opzet van de organisatie wijkt licht af van de organisatievorm beschreven in het projectplan. De partners zijn niet via het projectteam bij het project betrokken maar rechtstreeks bij de uitvoering van de afzonderlijke acties en via de adviesraad. Dit heeft efficiënter en kostenbesparend gewerkt en het is niet ten koste gegaan van de betrokkenheid van de partners.

Staatsbosbeheer is de hoofdbegunstigde en is trekker van het project. Partner nr. 1 Wetterskip Fryslân, vertegenwoordigd door de heer Kees Munting, heeft Staatsbosbeheer ondersteund bij de implementatie en uitvoering van de maatregelen gericht op het hydrologisch herstel op Terschelling (actie C.5). De heer Jan Rienks van Bureau Beheer Landbouwgronden (partner nr. 4) is verantwoordelijk voor de implementatie en uitvoering van (alleen) actie B.1 de afkoop van de pacht op Terschelling. Waddenvereniging (partner nr. 2) en Stichting Duinbehoud (partner nr. 3) hebben zitting genomen in de Adviesraad. Stichting Duinbehoud is vertegenwoordigd door de heer Arnoud van der Meulen. Mevrouw Anky Woudstra was de vertegenwoordiger van de Waddenvereniging totdat zij met pensioen is gegaan. Vanaf 1 januari 20110 heeft de heer Wouter van der Heij de honneurs van de Waddenvereniging overgenomen. Waddenvereniging en Duinbehoud hebben naast de Adviesraad, een bijdrage geleverd aan acties E.1 Website en E.4 Communicatie naar de lokale bevolking. Het projectmanagement is verzorgd door Staatsbosbeheer: de heer Bernie Jenster met directe ondersteuning van de heer Jacob Heitman en mevrouw Tina Kaldijk. De eindverantwoordelijkheid van het project ligt in handen van de Regiodirecteur Noord van Staatsbosbeheer, de heer Herman Sieben. Stuurgroep toetst en stuurt, dit onder leiding van de heer Herman Sieben. Leden van de stuurgroep zijn de regiodirecteuren: de heer Harry Boeschoten (Regio Zuid), mevrouw Annemiek Roessen (Regio West), LIFE Duinen, projectnr. 2618 33 van de 127


de projectmanager en de heer Herman Sieben zelf. Voor de algehele afstemming van de operationele zaken is een landelijk projectteam ingesteld, aangestuurd door de projectmanager. Naast de projectmanager nemen de regionale coördinators deel aan dit projectteam. Dit zijn de heer Harry Schreur en Tim Fransen (beide voor regio West), de heer Freek Zwart voor de regio Noord en de heer Kees de Lange voor regio Zuid. De regionale coördinator is verantwoordelijk voor de uitvoering en implementatie van de geplande acties in zijn regio. Ameland, Terschelling en Vlieland vallen binnen Staatsbosbeheer onder regio Noord, Kop van Schouwen en Manteling Walcheren onder regio Zuid en Noordwijk, Coepelduinen, Wassenaar onder regio West. De deelprojecten van regio West worden in dit eindverslag in enkele gevallen aangeduid als Noordwijk e.o. Het aanbestedingsreglement van Staatsbosbeheer is als leidraad gebruikt voor het wegzetten van de verschillende werkzaamheden. De drempelbedragen zien er als volgt uit: Drempelbedragen exclusief btw < € 25.000

Werken

Levering

Diensten

Gunnen uit de hand

Gunnen uit de hand

Gunnen uit de hand

€ 25.000 - € 100.000

Onderhands aanbesteden, min. 3 offertes

€ 100.000 - € 206.000

Onderhands aanbesteden, min. 5 offertes of Openbare procedure volgens ARW 2005

Onderhands aanbesteden, min. 3 offertes of Openbaar aanbesteden Openbaar aanbesteden

Onderhands aanbesteden, min. 3 offertes of Openbaar aanbesteden Openbaar aanbesteden

€ 206.000 - € 5.150.000

Openbare procedure volgens ARW 2005

Europese procedure volgens richtlijn WLD 2004/18/EG

> € 5.150.000

Europese procedure volgens ARW 2005

Europese procedure volgens richtlijn WLD 2004/18/EG

Europese procedure volgens Art. 23 t/m 55 van richtlijn WLD 2004/18/EG Europese procedure volgens Art. 23 t/m 55 van richtlijn WLD 2004/18/EG

Gezien de geografische spreiding, diversiteit, de specifieke locale terreinomstandigheden en verschillende tijdspaden van de werkzaamheden van de acties, is ervoor gekozen om de werkzaamheden van elke actie afzonderlijk aan te besteden. Een uitzondering hierop zijn de acties D.1 (Terschelling) en D.3 (Vlieland) waarvoor één bestek is opgesteld. Dit geldt ook voor de acties C.10 en C.11. Conform de drempelbedragen zijn van verschillende acties de (specialistische) werken beneden € 25.000 uit de hand gegund (1 op 1) zonder dat daarbij meerdere offertes zijn opgevraagd. In enkele gevallen heeft een inschrijving zowel betrekking op werken als levering. Dit bijvoorbeeld van de werkzaamheden van ACON voor acties C.2 en C.6. In die gevallen is op basis van de beschikking de facturen van de aannemer opgesplitst in een aandeel externe bijstand en aankoop infrastructuur. Voor actie C.2 is dit 18,1% respectievelijk 81,9% en voor actie C.5 is dit 35,6% versus 64,4%. De Adviesraad heeft als taak om inhoudelijk advies uit te brengen op het vlak van o.a. de begrazing en monitoring. De Adviesraad kent een variabele samenstelling gedurende het verloop van het project met vertegenwoordigers van onder andere de Waddenvereniging, Rijksuniversiteit Groningen, Universiteit van LIFE Duinen, projectnr. 2618 34 van de 127


Amsterdam, Stichting Bargerveen, Stichting Duinbehoud, Waterleidingbedrijf Noord-Holland, Vogelbescherming Nederland, Staatsbosbeheer. De 1. 2. 3. 4. 5.

activiteiten van het project zijn onderverdeeld in 5 categorieën: Voorbereidende acties A.1, A.2 en A.4 Eenmalige beheersmaatregelen, acties C.1 t/m C.15 Terugkerende beheersmaatregelen, acties D.1 t/m D.3 Acties gericht op bewustwording en verspreiding van informatie (communicatie), acties E.1 t/m E.8. Projectmanagement en algemene acties F.1 t/m F.5

Wat betreft de C en D acties is de verdeling naar de regio als volgt:  regio noord C.1 t/m C.7 en D.1 t/m D.3;  Regio west C.8 t/m C.12 en  regio zuid C.13 t/m C.15.

Additional Clause, wijzigingen Sinds oktober 2005 is het Life Duinen project in uitvoering genomen. In het voortgangsverslag van september 2008 is geconstateerd dat de meeste acties volgens planning verlopen maar dat er ook een aantal acties afwijken. Naar aanleiding van de rapportage van september 2008 heeft de EC op 12 december 2008 Staatsbosbeheer verzocht om voor 31 maart 2009 de EC te informeren hoe het project voor 30 september 2010 gerealiseerd gaat worden. Op 27 maart 2009 heeft Staatsbosbeheer een brief verstuurd met daarin opgenomen een voorstel hoe om te gaan met de wijzigingen en opgelopen vertraging. Dit heeft ertoe geleidt dat op 2 november 2009 het verzoek voor een planwijziging (additional clause) is ingediend. Op 9 december 2009 zijn door de EC hierover schriftelijke vragen gesteld. De antwoorden op deze vragen zijn verwerkt in een antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010. Met een afvaardiging van de EC is vervolgens op 28 en 29 januari 2010 een bijeenkomst gehouden om de aangevraagde planwijziging met elkaar te bespreken. Dit heeft ertoe geleidt dat er op 16 april 2010 door Staatsbosbeheer een aanvullend schrijven is samengesteld en verstuurd naar de E.C. Op 23 september 2010 het besluit over de gevraagde planwijziging ontvangen. Bij dit besluit is het verzoek om de eindtermijn te verlengen tot 30 september 2011 gehonoreerd. Daarmee is de projectduur verlengd van 60 naar 72 maanden (formulier A1 is daarop aangepast). Naast deze verlening zijn er via deze Additional Clause meerdere wijzigingen goedgekeurd. Deze wijzigingen hebben betrekking op de acties B.1, C.2. C.5. C.9, C.12 en F.4 en zijn vastgelegd in de volgende goedgekeurde stukken:  Actie B.1:  Nieuwe beschrijving C3/1 en C3/2 (d.d. 15-10-2009)  Actie C.2  Nieuwe beschrijving C4/2-1 (d.d. 21-01-2010)  Nieuwe kaart C.2 (d.d. 21-01-2010)  Actie C.5  Nieuwe beschrijving C4/5.1, C4/5-2, C4/5-3 en C4/5-4 (d.d. 16-04-2010)  Nieuwe kaart alternatief C5 Vlieland (d.d. 16-04-2010)  Nieuwe kaart alternatief C5 Terschelling (d.d. 16-04-2010, vervangt map C5b)  Nieuwe kaart alternatief C5 Ameland (d.d. 16-04-2010)  Actie C.9  Nieuwe beschrijving C4/9 (d.d. 21-01-2010)  Actie C.12 LIFE Duinen, projectnr. 2618 35 van de 127


2.

3.

4.

 Nieuwe beschrijving C4/12 (d.d. 21-01-2010)  Nieuwe kaart C12 (d.d. 21-01-2010)  Actie F.4  Nieuwe beschrijving C7/4 (3 bladzijden, d.d. 16-04-2010) Actie A.3 en C.4 zijn komen te vervallen. De volgende formulieren zijn niet meer van toepassing:  Actie A.3  Beschrijving C2/3  Kaart A3 Manteling van Walcheren  Kaart A3 Kop van Schouwen  Actie C.4  Beschrijving C4/4  Kaart C4 Terschelling De planning en te leveren producten zijn met de Additional Clause als volgt gewijzigd:  Planning (1 pagina) d.d. 16-04-2010 vervangt formulieren C8/1 en C8/2  Nieuw overzicht van de te leveren producten en deadlines (d.d. 16-04-2010)  Nieuw overzicht van de te leveren rapporten (d.d. 16-04-2010) De herziene goedgekeurde financiële formulieren zijn uiteengezet in:  de formulieren d.d. 16 april 2010 met de nummers F0, F1, F2a, F2b, F3, F4, F5 (5 pagina’s), F6 (2 pagina’s), F7, F9, F10, en F11.  formulier A9 d.d. 21 januari 2010.



6. Voortgang en resultaten Algemeen In dit hoofdstuk wordt per actie een technische en financiële beschrijving gegeven van het verloop van de uitvoering en de resultaten. De inhoudelijke resultaten worden beschreven in hoofdstuk 7. Verantwoording van technische en financiële resultaten is gebaseerd op de Additional Clause d.d. 16 april 2010, voor zover betrekking hebbend op de goedgekeurde gewijzigde onderdelen van het project. In bijlage 3 is een uitvoerige opsomming weergegeven van alle werkzaamheden die vanaf de start tot en met het einde van het project zijn uitgevoerd. Naast een beknopte beschrijving is aangegeven wanneer, waar en door wie deze werkzaamheden zijn uitgevoerd.

Actie A.1 – Planuitwerking Tijdsplanning: II 2006 – III 2010 Deze actie richt zich op de voorbereidende werkzaamheden. De actie wordt uitgevoerd door eigen personeel maar wordt ook uitbesteed aan derden (adviesbureaus). Hieronder valt het opstellen van de bestekken en de uitvoering van de benodigde onderzoeken die nodig zijn voor de uitvoering. Ook het aanbesteden van de bestekken en werkomschrijvingen zijn een onderdeel van deze actie. Staatsbosbeheer hanteert daarvoor haar aanbestedingsreglement dat aansluit op de Nederlandse en Europese regels over aanbesteden. Onderzoeken ten behoeve van vergunningen zijn onder A.2 opgenomen.

Uitgevoerde werkzaamheden Voor het merendeel van de acties is de planvoorbereiding volgens plan verlopen. De werkzaamheden zijn uitgevoerd in de periode vanaf 1 april 2004 tot 30 september 2011. Staatsbosbeheer heeft voor de acties C.3, C.6, C.7, D.1 en D.3 de bestekken opgesteld. Van deze acties evenals de acties C.5b Ameland, C.9, C10, C11 en C12 heeft Staatsbosbeheer het aanbestedingstraject verzorgd. Voor de acties C.9, C.10, C.11 en C.12 is Staatsbosbeheer ondersteund door Adviesbureau M. Uriot en Reed Business is ingeschakeld voor de (openbare) aankondiging van de aanbestedingen. Voor een aantal acties zijn externe partijen ingeschakeld voor het opstellen van de bestekken/de technische ondersteuning, dit voor de acties C.4 (Eelerwoude), C.5 (Tauw b.v.), C.5b Ameland (Arcadis), C.8, C.9, C.10, C.11, C.12 (M. Uriot), C.13 (Grontmij) en C.14/C.15 (Fa. van Leeuwen). Aanbestedingstraject voor actie C.5 op Terschelling is door Tauw b.v. uitgevoerd. Data wanneer deze werkzaamheden door aangegeven partijen is uitgevoerd, zijn weergegeven in bijlage 3 onder actie A.1 en de afzonderlijke acties. Voor de voorbereiding van de eenvoudige klussen waaronder die van actie B.1, C.1, C.2 en D.2 heeft Staatsbosbeheer met betrokken partijen de nodige 1:1 contacten gehad en onderhouden die hun diensten en/of producten vervolgens hebben geleverd. Naast de besteksvoorbereiding zijn meerdere onderzoeken, benodigd voor de uitvoering van de plande werkzaamheden, uitgevoerd. Dit voor de volgende acties met tussen haakjes aangegeven de uitvoerende partij: C.2 (Zumkehr), C.4 (Arens en Eelerwoude), C.3 (Eelerwoude en Tauw), C.5 (Tauw), C.8 LIFE Duinen, projectnr. 2618 37 van de 127


(Witteveen+Bos), C.8 (Adviesbureau M. Uriot), C.8/C.9 (Staatsbosbeheer), C.10/C.11/C.12 (Staatsbosbeheer), C.13 (ArcheoMedia), Voor de beweiding en begrazing is door Rijksuniversiteit Groningen (RUG), Zumkehr en Stichting Bargerveen de nodige adviezen uitgebracht. Ook voor deze werkzaamheden staan de data wanneer wat door aangegeven partijen is uitgevoerd, weergegeven in bijlage 3 onder actie A.1.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 30 september 2010 afgerond. Bij de Additional Clause is toegevoegd de voorbereiding van actie C.5b op Ameland (en Terschelling) die in het voorjaar van 2010 door Staatsbosbeheer is gestart en tijdig zijn afgerond. Voor het overgrote deel van de acties is de planvoorbereiding volgens planning verlopen. Wel zijn er een paar uitzonderingen. Zoals met de Additional Clause is vastgesteld, is er ten opzichte van oorspronkelijk plan extra inzet aan (eigen) uren noodzakelijk geweest als gevolg van een langere doorlooptijd van de planuitwerking die op zijn beurt een gevolg is van vertraging in de procedures van de vergunningverlening. Dit betreft bezwaarprocedures voor het verkrijgen van de nodige vergunningen van onder andere acties C.1, C.2, C.4, C.5, C.8. Deze bezwaren en/of het ontbreken aan voldoende draagvlak hebben ook tot gevolg gehad dat er voor de planuitwerking meer overleg met de instanties (overheden) en betrokkenen noodzakelijk was dan op voorhand kon worden voorzien. Voor de acties C.1, C.2, C.5 en C.8 is het, zij het met enige vertraging ten opzichte van de oorspronkelijke planning, toch nog goed gekomen. Actie C.4 is uiteindelijk met de Additional Clause geannuleerd en is dan ook niet tot uitvoering gebracht. Zoals in de toelichting van de planwijziging van 2009 is gemeld, is uit nader onderzoek (uitgevoerd door Arens), gebleken dat de natuurlijke processen op de oorspronkelijke locatie voor actie C.4 hun werk doen en dat daardoor het aantal geplande ha en begunstiging van de doeltypen worden gehaald, maar dan dus zonder ingrijpen. Zoals gemeld in het voortgangsverslag 2010 is in de loop van het project het standpunt van het gemeentebestuur en bevolking met betrekking tot de invoering van de begrazing op Vlieland (actie C.6) gewijzigd. De oorspronkelijke voorbereiding moet voor een deel worden overgedaan en de invoering van de begrazing voor actie C.6 wordt niet binnen de termijn van dit project gerealiseerd. (Indirecte) gevolg hiervan is dat de voorbereiding van het alternatief van C.5b (op Vlieland) uiteindelijk ook niet is gelukt. Zoals met de Additional Clause is vastgesteld en goedgekeurd, is aanvullende hydrologische berekeningen voor actie C.8 noodzakelijk geweest om voorgenomen werkzaamheden technisch goed in het bestek te kunnen verwerken, om risico’s voor aanliggende percelen/eigenaren goed in beeld te kunnen brengen en voor het verkrijgen van de vergunningen en om draagvlak te creëren onder de lokale bevolking. Zonder deze berekeningen was uitvoering van de geplande maatregelen onmogelijk geweest en was er geen draagvlak ontstaan. In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de extra inzet aan eigen uren, de inzet van de voorbereiding van het alternatief voor actie C.4 en de aanvullende hydrologische berekeningen een onderdeel te laten zijn van het project. Dit is met de Additional Clause aangepast. De planvoorbereiding en aanbesteding(en) geven per saldo een kostenpost van € 114.281,- inclusief btw aan Externe Bijstand. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 110.893,-. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 1.835 uur waarvan uiteindelijk 1.753 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 0,1% overschreden.



Actie A.2 – Vergunningen en ontheffingen Tijdsplanning: III 2006 – III 2010 Voor het uitvoeren van de werkzaamheden is het noodzakelijk dat de verschillende vergunningen zijn verleend. Het betreft onder andere de toetsing van de activiteiten in het kader van de Flora- en Faunawet en de Natuurbeschermingswet. Indien bij de werkzaamheden grond vrijkomt en afgevoerd moet worden is in de meeste gevallen keuring volgens het bouwstoffenbesluit noodzakelijk. Wijzigingen in de ruimtelijke inrichting moeten in enkele gevallen zijn voorzien van goedkeuring van de gemeente. Dit veelal in de vorm van een aanlegvergunning. Als wijziging van waterpeilen aan de orde is, is toestemming van het waterschap vereist. Dit heeft de vorm van een ontheffing van de keur, waterbesluit of in een enkel geval een wijziging van het peilbesluit.

Uitgevoerde werkzaamheden Voor het merendeel van de acties zijn de procedures voor het verkrijgen van de nodige vergunningen volgens plan verlopen. Voor de acties A.3, C.3 en C.7 t/m C.15 en D.1 t/m D.3 waren reeds voor of in 2008 de procedures doorlopen en zijn de vergunningen en/of ontheffingen tijdig verkregen. In 2009 zijn de procedures voor actie C.1 afgerond en in 2010 die van de acties C.2, C.5 en C.6. Uiteindelijk is het wegens het ontbreken aan draagvlak voor actie C.4 niet gelukt om procedureel de zaken geregeld te krijgen. Het ontbreken van draagvlak van voorgestelde maatregelen/dynamisch kustbeheer voor actie C.4 waren daarin doorslaggevend. Met de Additional Clause is actie C.4 dan ook geannuleerd. De procedures voor de bij de Additional Clause vastgestelde aanvullende maatregelen voor actie C.5b zijn in 2010 doorlopen. De maatregelen voor actie C.5b op Ameland en Terschelling hebben we uiteindelijk kunnen uitvoeren echter voor Vlieland heeft Staatsbosbeheer wegens de perikelen van actie C.6, de (mogelijke) extra maatregelen gericht op hydrologisch herstel niet in procedure gebracht. Zoals in de plantoelichting d.d. 15 oktober 2010 gesteld is conform het oorspronkelijk plan het aanvragen van de meeste vergunningen uitbesteed. Met de Additional Clause is hiervoor een budgetverschuiving van Overige Uitgaven naar Externe Bijstand goedgekeurd. De partijen die hiervoor zijn ingeschakeld evenals wanneer, wat ze voor welke actie hebben uitgevoerd, is nader gespecificeerd in bijlage 3 onder actie A.2 In een enkel geval heeft Staatsbosbeheer de nodige vergunningen aangevraagd, veelal ondersteund en onderbouwd door externe partijen. Ook dit is in de tabel van actie A.2 van bijlage 3 gespecificeerd.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 (versie A.C. d.d. 16 april 2010) uitgevoerd en op 30 september 2010 afgerond. Voor 30 september 2010 waren alle nodige vergunningen aangevraagd. Onderstaande zaken waren reeds onder de aandacht gebracht met voortgangsverslag van 2008, die wij in het kader van het eindverslag opnieuw onder de aandacht willen brengen:  Voor actie C1 voor het verwijderen van het naaldbos genaamd Arjansduin is, na een eerste rechtspraak, een bezwarenprocedure bij de Raad van State tegen de door de gemeente verleende aanlegvergunning doorlopen. 5 november 2008 is de uitspraak geweest waarin de bezwaarmaker (Recron) in het ongelijk is gesteld. Voorafgaand hieraan is een bemiddelaar ingezet met als doel het intrekken van het hoger beroep. Deze bemiddeling is echter niet gelukt waarna de Raad van State LIFE Duinen, projectnr. 2618 39 van de 127








uitspraak heeft gedaan. Als gevolg van de opgelopen vertraging was de ontheffing voor de Flora- en Faunawet verlopen waarvoor bijtijds verlenging is aangevraagd en is verkregen. Van actie C.2, Inrichten Begrazingsgebied, is extra inspanning noodzakelijk geweest voor het mobiliseren van draagvlak onder de lokale bevolking en de lokale overheid. Bij de start van het project leek het erop dat dit geregeld was, echter een nieuw college van Burgemeester en Wethouders, die in eerste instantie geen voorstander leken te zijn van deze actie, leken de procedures te vertragen. Ingezet is op het vergroten van het (bestuurlijk) draagvlak wat uiteindelijk goed is afgelopen. Voor actie C.4, Herstel kale duinen Terschelling, was in 2008 reeds de ontheffing van de Flora- en Faunawet geregeld en de aanlegvergunning moest nog in procedure worden gebracht. Op moment van schrijven van de LIFE-aanvraag waren de voorgestelde maatregelen opgenomen in het beheerplan en was de gemeenteraad hiermee akkoord gegaan. Na verkiezingen en de installatie van de nieuwe gemeenteraad bleek dat hun standpunt was gewijzigd. Dit kwam aan het licht bij de discussie en evaluatie van dynamisch kustbeheer. Uit de destijds gehouden evaluatie is gebleken dat de lokale overheid bij hun standpunt blijft geen voorstander te zijn van dynamisch kustbeheer. Daarmee bleek er geen draagvlak (meer) te zijn voor geplande ingrepen van actie C4. Zoals in de toelichting van de planwijziging van 2009 is gemeld, is met nader onderzoek (uitgevoerd door Arens), aangetoond dat de natuurlijke processen op de oorspronkelijke locatie voor actie C.4 hun werk hebben gedaan en nog doen en dat daardoor het aantal geplande ha en begunstiging van de doeltypen is gehaald. Zonder ingrijpen wordt/is het gewenste resultaat bereikt. Actie C.6, Inrichting begrazingsgebied Vlieland. In eerste instantie is het verzorgen van de aanvragen van deze vergunningen uitgesteld omdat instanties als het SOVON, Vlinderstichting vooraf te kennen hadden gegeven bezwaren te hebben tegen de voorgestelde maatregelen. Na de nodige gesprekken te hebben gevoerd zijn de procedures alsnog in gang gezet en in het 1e kwartaal van 2009 afgerond. Vervolgens is gebleken dat na plaatsen van het raster en de nodige voorzieningen alsnog de vlam in de pan sloeg (zie nadere toelichting actie C.6) waardoor de begrazing is uitgesteld en niet meer kon worden ingesteld voor de eindtermijn van het project. Van actie C.8 was destijds door twee partijen bezwaren ingediend tegen de verstrekte aanlegvergunning door de Gemeente Texel. Twee keer bij de bezwarencommissie Gemeente Texel en één keer door middel van een Tijdelijke Voorziening bij de rechtbank te Alkmaar. Na overleg met de bezwaarmakers is het plan op twee kleine onderdelen aangepast. Hierop hebben zij hun bezwaren ingetrokken. Het betreft een versmalling van het tracé van de bovenloop van de slenk en het niet plaggen van 2.000 m2 waarop cranberry’s groeien die door de plaatselijke bevolking worden geplukt voor eigen gebruik. Als compensatie is deze 2.000 m2 elders binnen het plangebied geplagd. Door in gesprek te gaan (en te blijven) met bezwaarmakers is dit tot ieders tevredenheid opgelost.

Zoals in het verslag halverwege van 2009 is gemeld, heeft de afgifte van de aanlegvergunningen bij de gemeente Terschelling voor de acties C.2 en C.5 vertraging opgelopen. Normaliter neemt de procedure voor de aanlegvergunning circa 12 weken in beslag, echter voor actie C.5 heeft dit meer dan 26 weken geduurd. Reden hiervan is dat tegen het besluit van de provincie over de goedkeuring van het bestemmingsplan Buitengebied door de gemeente zelf een verzoek om voorlopige voorziening (schorsing) was aangevraagd bij de Raad van State. Dit betekent dat het gehele bestemmingsplan Buitengebied nog niet in werking kon treden en aanvragen voor aanlegvergunningen niet in behandeling werden genomen tot het moment van uitspraak van de Raad van State. Na gesprekken en na schriftelijke correspondentie hierover te hebben gevoerd is op 22 september 2009 gebleken dat er geen barrières meer waren om alle



aangevraagde aanlegvergunningen in behandeling te nemen. Vervolgens heeft Gemeente alles op alles gezet en zijn de vergunningen uiteindelijk verleend en de werkzaamheden tijdig zijn afgerond. Ten opzichte van de oorspronkelijke urenraming heeft de voorbereiding van C5 de nodige extra inspanning (uren) gevergd. Dit als gevolg van de hierboven omschreven bezwaarprocedures en daaraan gekoppelde extra tijd voor onder andere overleg. Dit was op voorhand niet voorzien zodat in het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de extra inzet aan eigen uren een onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. Tevens heeft met de Additional Clause de budgettaire verschuiving van Overige Uitgaven naar Externe Bijstand plaatsgevonden. De ondersteuning voor de procedures geeft per saldo een kostenpost van € 84.264,- inclusief btw aan Externe Bijstand. Voor de leges en het verkrijgen van toestemming van de overheden is totaal € 11.044,- uitgegeven, dat ten laste valt aan de kostensoort Overige Uitgaven. Overeenkomstig FORM F5 is voor deze actie aan Externe Bijstand begroot € 87.500,- en aan Overige Uitgaven € 11.720,-. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 482 uur waarvan uiteindelijk 470 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 3,1% onderschreden.

Actie A.4 – Hydrologisch vooronderzoek Vroongronden Tijdsplanning: II 2006 – III 2007 Ten behoeve van diverse uitvoeringsmaatregelen (o.a. plaggen, begrazen) is meer inzicht noodzakelijk van het complexe hydrologisch systeem. Door de Rijksuniversiteit Groningen is eerder onderzoek in het gebied gedaan, waarvan de uitkomst mede gebruikt zullen worden voor het bepalen van de uitvoeringsmaatregelen. Het onderzoek zal onderlegger vormen voor de verdere invulling van de actie C.13.

Uitgevoerde werkzaamheden De Rijksuniversiteit Groningen (RUG) heeft voor deze actie vanaf 1 januari 2006 de nodige werkzaamheden uitgevoerd. Op 31 mei 2006 is het vooronderzoek afgerond en het adviesrapport Hydrologie is op 1 november 2007 opgeleverd.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 1 november 2007 afgerond. Problemen hebben zich verder niet voorgedaan en de werkzaamheden zijn volgens plan uitgevoerd. Als gevolg van de door de RUG uitgevoerde onderzoeken hebben Staatsbosbeheer en de partners meer inzicht verkregen in het hydrologisch systeem van de Vroongronden. Mede hierdoor konden o.a. plagacties beter worden uitgevoerd. Rijksuniversiteit Groningen (RUG) heeft vrijwel geheel zelfstandig deze werkzaamheden uitgevoerd. De begeleiding van het onderzoek heeft dan ook niet of nauwelijks (eigen) tijd in beslag genomen. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de besparing aan eigen uren en de zeer geringe overschrijding aan Externe Kosten een onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende LIFE Duinen, projectnr. 2618 41 van de 127


budgettaire wijzigingen goedgekeurd. De Externe Kosten voor de uitvoering van de hydrologische studies is uitgekomen op een totaal van € 23.017,- inclusief btw. Dit betreft in zijn geheel de kosten voor de inzet van Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 23.017,-. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 0 uur wat ook de eindstand is geworden. De uren en kosten bij elkaar opgeteld sluit de realisatie gelijk met de begroting en is er geen sprake van een onder of overschrijding.

Actie B.1 – Afkoop pacht Terschelling Tijdsplanning: I 2007 – II 2010 Ten behoeve van inrichtingsmaatregelen is voor Terschelling het afkopen van de pacht op ca. 10 ha duingraslanden benoemt. Achtergrond van deze pachtafkoop is de wens de hydrologie in dit deel van het duingebied te herstellen en de botanische potenties van die terreinen te ontwikkelen. Met de Additional Clause is voor de actie een wijziging doorgevoerd. Aantal ha aan af te kopen percelen is gewijzigd van 20 in 10 ha en is de ligging van de af te kopen percelen gewijzigd. Dit zoals vastgelegd in de beschrijving LIFE-Nature 2005-C3/1 en 2 d.d. 15 oktober 2009 en formulier LIFE-Nature 2005-A9 d.d. 21 januari 2010.

Uitgevoerde werkzaamheden In september 2007 is de uitvoering van deze actie gestart met het opstellen van een plan van aanpak Pachtafkoop Terschelling. De (relatief late) startdatum van september 2007 is gekozen op basis van uitkomsten van overleg in het kader van het Integraal Plan Gebiedsontwikkeling Terschelling. Er diende eerst voldoende draagvlak te ontstaan alvorens over te gaan tot het benaderen van de pachters. De nadere afstemming binnen het Integrale Planontwikkeling (IP) op Terschelling nam echter meer tijd in beslag dan was voorzien. Überhaupt was bij de opzet van het project in 2005 niet voorzien dat de afkoop van de pacht alleen via het Integrale Plan een kans van slagen zou hebben. Zoals in voortgangsverslag van 2008 is gemeld, is de afkoop van pacht voor de pachters een emotionele kwestie en ook een integrale aanpak is daardoor geen garantie voor succes. In 2008 en 2009 is BBL uiteindelijk “de boer opgegaan” waarbij alle pachters van de duingraslanden zijn benaderd. Met deze inventarisatieronde zijn de 13 pachters bezocht die totaal 75 ha pachten. Uit deze gesprekken is gebleken dat er enkele boeren zijn die daadwerkelijk open staan voor de afkoop van de pacht. De meeste pachters hebben aangegeven de percelen niet te kunnen missen en derhalve geen afkoop te wensen. Wel valt met de meesten te praten wanneer er compensatie elders (in de polder bijvoorbeeld) kan worden geboden, wat (in vervolg) wordt meegenomen in het traject van de Integrale Planontwikkeling (IP) op Terschelling. De activiteiten in 2009 – 2010 zijn gericht geweest op het bereiken van overeenstemming met een aantal (welwillende) boeren/pachters om vervolgens de gemaakte afspraken vast te kunnen leggen in (nieuwe) langdurende pachtovereenkomsten. In september 2010 bleek dat een tweetal pachters, de heer P. van Deelen en de heer L. de Boer, gebruik wilden maken van het aanbod om de pacht af te kopen. Vervolgens is in het najaar van 2010 met beide partijen een overeenkomst voor het afstaan van de pacht ondertekend. Dit heeft er uiteindelijk in geresulteerd dat voor 4,7 ha de pacht is afgekocht: 1,775 ha van de heer P. van Deelen en 2,92 ha van L. de Boer. (zie voor overeenkomsten bijlage 2). Na overeenstemming te hebben bereikt is conform tekening Alternatief C.5 Terschelling van de Additional Clause d.d. 16 april 2010 de geplande maatregelen uitgevoerd (in de antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010 vraag 2 is de keuze van deze twee graslandjes nader toegelicht). Tot en met het eind van het project is getracht de resterende 5,3 ha af te kopen, echter zonder resultaat. BBL blijft zich inzetten om de restende pacht af te kopen, ook na de einddatum van LIFE Duinen. LIFE Duinen, projectnr. 2618 42 van de 127


Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden voor de afkoop van 4,7 ha zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en voor 30 juni 2010 afgerond. Met het verslag halverwege 2009 en de Additional Clause is verzocht om deze termijn te verlengen tot 31 maart 2011 met als doel om voor die tijd de resterende 5,3 ha af te kopen. Gebleken is dat de afkoop van de pacht een tijdrovend proces is, wat de meeste kans van slagen heeft via het proces van de vorming van het Integrale Planontwikkeling Terschelling. Dit vergt echter meer tijd met als resultaat dat de resterende 5,3 ha niet binnen het project gerealiseerd kan worden. De maatregelen van deze actie waren gericht op herstel van Habitattype 2190 Vochtige Duinvalleien door 10 ha af te kopen zodat na uitvoering van enig herstelwerk een gebied met een omvang van circa 90 ha profiteert. Gerealiseerd is de afkoop van 4,7 ha waarmee het intensieve agrarische beheer vervalt en wordt omgezet in beheer gericht op herstel van de daarvoor bedoelde habitattypen. De nieuwe beheermaatregelen voor de 4,7 ha worden opgenomen in het reguliere beheerplan van Staatsbosbeheer. Op de twee percelen zelf, waarvan de pacht is afgekocht, zijn geen fysieke maatregelen in het veld uitgevoerd. Wel zijn in de directe nabijheid sloten over een lengte van circa 340 m1 gedempt, vallende onder actie C.5b Terschelling, zodat voor ongeveer 42 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld (uitgevoerd door aannemer Hoekstra & Zn, zie omschrijving actie C.5b). Conform de Additional Clause FORM F5 is het budget voor Aankoop Pacht bijgesteld naar € 125.000,voor de aankoop van 10 ha. Dit is € 12.500,- per ha. Gerealiseerd is uiteindelijk 4,7 ha voor een bedrag van € 50.000,-. Dit is € 10.638,30 per ha. Deze € 50.000,- is in zijn geheel betaald door partner BBL. Per ha wordt de begroting dan ook niet overschreden echter de doelstelling om voor 10 ha de pacht af te kopen, wordt niet gehaald. Het budget wordt dan ook onderbenut. De uren van BBL waren in het oorspronkelijk plan niet declarabel en met de Additional Clause FORM F5 is hierin geen verandering gekomen.

Actie C.1 – Verwijderen naaldbos Tijdsplanning: I 2007 – IV 2009 Deze actie betreft het verwijderen van een in 1937 aangeplant dennenbos met Pinus maritima. Door zaailingen neemt zonder beheersmaatregelen de omvang van het bos toe. Daarmee wordt het open duinenlandschap bedreigd en de lokale infiltratie van regenwater gereduceerd.

Uitgevoerde werkzaamheden

Arjensduin voor uitvoering

In 2007 is door Staatsbosbeheer alle opslag op een oppervlakte van ca. 31,5 ha verwijderd. De bebording, nodig voor de begeleiding van het verkeer tijdens de uitvoering, zijn door Visser Assen BV in juni 2008 geleverd. In de maanden november en december van 2009 zijn de bomen geveld. In deze periode heeft Hoekstra & Zn de nodige voorbereidende werkzaamheden uitgevoerd evenals het transport van het vrijkomende hout. Trip Hek is daarbij ingeschakeld voor het nodige grond-, en herstelwerk van het werkterrein waaronder ook het herstel van de paden over een lengte van 1.300 m1. De werkzaamheden LIFE Duinen, projectnr. 2618 43 van de 127


van Hoekstra & Zn en Trip Hek hebben ertoe geleidt dat Staatsbosbeheer in dezelfde periode haar aandeel kon uitvoeren waaronder het vellen van de bomen, verwerken tot chips, klepelen, transport, de rijplaten en het verzorgen van de directievoering. Staatsbosbeheer, medewerkers van de beheerseenheid op Terschelling, hebben het toezicht op de verschillende uitvoerende partijen verzorgd en de nodige handen spandiensten verricht.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 31 december 2009 afgerond. De maatregelen van deze actie waren gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen en 2140 Duinheide (met Kraaiheide) voor een gebied van circa 20,0 ha. Uiteindelijk is 31,5 ha opslag en 9,0 ha bos verwijderd waarmee het areaal op 40,5 ha komt. Zoals al in verslag halverwege van 2009 en in de Antwoordnotitie 21 januari 2010 (vraag 3) is gemeld, is de hoeveelheid te verwijderen opslag overschreden. Reden hiervan is dat het oppervlak aan opslag gedurende het project zich heeft kunnen uitbreiden doordat de uitvoering werd vertraagd door de bezwaren in de Arjensduin na uitvoering vergunningenprocedures. Bij de totstandkoming van het plan, kon dit niet worden voorzien. Uiteindelijk is dus geen 20,0 ha maar 40,5 ha aan beplanting verwijderd. Zoals met voortgangsverslag van september 2010 is vermeld, heeft deze actie geresulteerd in de volgende opbrengsten:  Hout 1.161 ton met een waarde van € 46.440, Chips 680 ton met een waarde van € 6.800,Totaal is dit 1.841 ton met een waarde van € 53.240,-, gemiddeld € 28,92 per ton. In vergelijking met het plan kan gesteld worden dat de houtopbrengst geen 3.000 maar 1.841 ton bedraagt tegen een eenheidsprijs van € 28,92 per ton in plaats van de geraamde € 32,50 per ton. Belangrijkste problemen hebben zich bij de procedures voorgedaan, zoals al gemeld in het voortgangsverslag van september 2009. Door een direct aanwonende is bij de vergunningenprocedure tot aan de Raad van State bezwaar gemaakt tegen de kap van de bomen. Na een mislukte bemiddeling met de Recron (belangenvereniging voor recreatieondernemers), met als doel het intrekken van het hoger beroep, is het bezwaar op de aanlegvergunning van de Recron door de Raad van State op 5 november 2008 behandeld. Recron is daarbij in het ongelijk gesteld waarmee de weg vrij was voor het verwijderen van de bomen. Wegens de bezwarenprocedure en doordat in het broedseizoen deze werkzaamheden niet mochten worden uitgevoerd, kon de 9,0 ha aan bomen pas in het najaar van 2009 en niet in 2007 door Staatsbosbeheer worden verwijderd.



In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om besparing aan eigen uren en het grotere oppervlak aan verwijderen opslag onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. De opbrengst evenals de gemaakte kosten voor het vellen, chippen, klepelen, transport, toezicht en directievoering etc. zijn ten laste van het project gekomen. Per saldo heeft dit een kostenpost van € 86.852,- inclusief btw aan Externe Bijstand opgeleverd. Overeenkomstig FORM F5 (versie A.C. d.d. 16 april 2010) was hiervoor begroot € 130.000,-. De benodigde uren voor het verwijderen van de opslag zijn lager uitgevallen doordat er een efficiëntere werkwijze is toegepast. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 388 uur waarbij het ook is gebleven. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 32,2 % onderschreden.

Actie C.2 – Inrichten begrazingsgebied Terschelling Tijdsplanning: III 2009 – I 2010 In overleg met de locale bevolking en rekening houdend met de uitkomst van ecologisch onderzoek is voor een gebied nabij Oosterend (zie kaartbijlage) winterbegrazing ingevoerd en is voor de locaties met de benamingen Eldorado-Griltjeplak, Arjansduin-Badhuiskuil en Landerummerhei jaarrondbegrazing (met vast rasters) ingesteld. Met de Additional Clause is voor de actie een wijziging in de begrenzing van de te begrazen gebieden doorgevoerd en is de doelstelling aan ha bijgesteld van 2x375 ha naar 275 ha. In de antwoordnotitie van januari 2010 (vraag 4) zijn de redenen van de wijziging van het areaal en de begrenzing van het te begrazen gebied van actie C.2 nader toegelicht.

Uitgevoerde werkzaamheden Verspreidt over vier deelgebieden Oosterend, Eldorado-Griltjeplak, Arjansduin-Badhuiskuil en Landerummerhei is voor 275 ha begrazing ingevoerd. De te begrazen gebieden zijn vastgesteld aan de hand van het begrazingsadvies van januari 2007 opgesteld door RUG (Rijksuniversiteit Groningen), dat mede in overleg met de Adviesraad (actie F.2) tot stand is gekomen. In de winter van 2009-2010 is het deel nabij Oosterend bestemd voor winterbegrazing, in begrazing genomen. De gebieden Eldorado/Griltjeplak, Arjansduin/Badhuiskuil en het resterende gedeelte van Landerummerhei zijn in 2010 ingericht en aansluitend in begrazing genomen. Voor deze actie zijn totaal 21 runderen, 15 Exmoorpony’s en 35 Shetlandpony’s ingezet. In de periode vanaf februari 2009 tot en met 15 april 2010 zijn de nodige voorbereidende werkzaamheden in het veld uitgevoerd, de rasters en toebehoren zijn aangekocht en geplaatst. Totaal is er circa 19,3 km raster aangekocht en geplaatst. Er zijn twee drinkpoelen (dobbe’s) aangelegd door Hoekstra & Zn waarbij door de nodige watervoorzieningen zijn aangebracht door o.a. Start van de beweiding met pony’s Betonbedrijf Broersma, Bakker Installatietechniek. Hoekstra & Zn heeft ook de voorbereidende werkzaamheden uitgevoerd waaronder het uitmaaien van de tracés. Liander heeft het raster aangesloten op het elektriciteitsnet en daarmee het raster voorzien van stroom. De materialen zijn afzonderlijk door Staatsbosbeheer aangekocht bij meerdere partijen onder andere Van Smeden, Safety Green bv, Bloem LIFE Duinen, projectnr. 2618 45 van de 127


ICT, Cor Bakker en Acon. Het raster is door medewerkers van Staatsbosbeheer geplaatst. Ook zijn er 10 stuks klaphekken geplaatst om bepaalde gebieden toegankelijk te houden. In juni 2010 is er is de watervoorziening aangepast door Bakker Installatietechniek. Visser Assen heeft de nodige verkeersborden en bebording geleverd en Dabekausen BV materiaal voor de aanleg van het raster voor deelgebied Eldorado.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De planning voor de invoering van de begrazing overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 (versie A.C. d.d. 16 april 2010) was vastgesteld op 31 maart 2010. Dit tijdspad is gehaald en sindsdien is de begrazing in uitvoering genomen. De maatregelen van deze actie waren gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen en 2140 Duinheide (met Kraaiheide) voor een gebied met een omvang van circa 275 ha. Gesteld kan worden dat deze 275 ha is gerealiseerd ten gunste van de ontwikkeling van genoemde habitattypen. Zoals met het voortgangsverslag van september 2010 is gemeld, is een mobiele veekraal niet nodig geweest. Gekozen is voor gecastreerde dieren die 1 keer per 2 jaar door middel van De runderen in actie op Terschelling verdoving eruit worden gehaald voor (bloed)onderzoek. Dit betekent dat voor de aanschaf en plaatsing van een veekraal geen noodzaak was. Per saldo heeft deze actie een kostenpost van € 61.619,- aan Externe Bijstand en € 115.111,- inclusief btw aan Aankoop Infrastructuur opgeleverd. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 57.500,respectievelijk € 99.000,-. Met de Additional Clause d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 1.165 uur waarvan 1.158 uur nodig zijn geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 15,7% overschreden.

Actie C.3 – Plaggen duinvalleien Terschelling Tijdsplanning: II 2008 – IV 2009

Beschrijving volgens goedgekeurd plan Op 13-15 locaties met een totale omvang van ca. 20 ha wordt 25 cm diep geplagd. Het vrijkomend materiaal zal op nader aan te wijzen plekken worden verwerkt. De maatregelen worden mogelijk in combinatie met de acties C.2 en C.5 uitgevoerd, maar gescheiden uitvoering behoord ook tot de mogelijkheden.

Uitgevoerde werkzaamheden

Locatie Eldorado voor uitvoering

Van der Wal v.o.f. is in april 2007 ingeschakeld om de voorbereidende werkzaamheden in de vorm van klepelwerkzaamheden uit te voeren. Hoekstra & Zn heeft in september 2007 voorbereidende LIFE Duinen, projectnr. 2618 46 van de 127


werkzaamheden voor de uitvoering uitgevoerd. Het bestek is opgesteld door Staatsbosbeheer in de maanden april en mei van 2008 waarna op 21 mei 2008 de onderhandse aanbesteding (op uitnodiging) is opgestart. Dit heeft ertoe geleidt dat het werk 30 juli 2008 definitief is gegund aan de laagste inschrijver Fuhler B.V. Fuhler B.V. heeft de uitvoering ter hand genomen vanaf september 2008 tot en met november 2009. In deze periode heeft Ingenieursbureau Eelerwoude de directievoering verzorgd, dit in samenwerking met Staatsbosbeheer die het toezicht heeft uitgevoerd. Geomaat heeft gedurende de uitvoering de nodige landmeetkundige opnamen gemaakt om de uitgevoerde werkzaamheden en hoeveelheden te kunnen controleren en de werkzaamheden met de aannemer af te kunnen rekenen. Zoals in het verslag halverwege van 2009 is aangegeven, lag het in de planning om totaal 23,8 ha te plaggen. Deze omvang is uiteindelijk ook gerealiseerd. Wegens een extreem natte periode in oktober 2008 heeft de aannemer Fuhler BV. de resterende locaties Waterplak en Cees de Grand duin in het najaar van 2009 geplagd. Duinhof Hoveniers bv heeft in de maanden januari tot en met maart van 2010 nog enig herstelwerk (grondwerk) uitgevoerd.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd in de periode van 21 mei 2008 tot en 31 december 2009. Gebleken is dat in het eerste kwartaal van 2010 nog enig herstelwerk (grondwerk) noodzakelijk was. De maatregelen van deze actie waren gericht op herstel van Habitattype 2190 Vochtige Duinvalleien voor een gebied van circa 20 ha. Uiteindelijk is 23,8 ha geplagd en het geplande areaal is dan ook ruimschoots gehaald, dit zoals al vermeld in verslag halverwege van 2009 en Antwoordnotitie van 21 januari 2010 (vraag 5). Zoals in het voortgangsverslag van september 2009 aangegeven, is gezien de vertraging in de procedures van actie C.2 en C.5 destijds besloten het plagwerk te scheiden en afzonderlijk aan te besteden. Tijdens de uitvoeringsperiode hebben we in de maand oktober 2008 te maken gehad met extreem natte terreinen weersgesteldheid. Normaal valt er in deze maand 92,2 mm water terwijl er 190,7 mm is gevallen. Hierdoor werd uitvoering in de daarop volgende wintermaanden zeer lastig. Verlenging van de uitvoeringstermijn, zoals opgenomen in het bestek, was Locatie Eldorado na uitvoering noodzakelijk, zodat in het najaar 2009 de twee resterende locaties zijn geplagd. Qua hoeveelheden is in het goedgekeurd plan circa 20,0 ha opgenomen. Uit metingen tijdens de uitvoering is gebleken dat er circa 23,8 ha is geplagd. Geconcludeerd kan worden dat het kaartmateriaal, gebruikt als basis voor het bestek, niet overeenkomt met de werkelijkheid. Dit was op voorhand niet te voorzien. Daarnaast is bij de planuitwerking gebleken dat wegens het voorkomen van specifieke flora en fauna niet alles van de zoekgebieden geplagd kon worden, zodat voor die gedeelten een gelijkwaardig alternatief is gezocht. In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de extra inzet aan eigen uren, de aanpassing van de te plaggen hoeveelheid en de alternatieve locaties onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd.



De uitvoering heeft per saldo een kostenpost van € 415.505,- inclusief btw aan Externe Bijstand opgeleverd. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 484.955,-. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 600 uur, waarvoor uiteindelijk 672 uur is geboekt als gevolg van de onvoorziene verlenging van de uitvoeringstermijn en daaraan gekoppelde extra uren voor de begeleiding en toezicht. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 13,4% onderschreden. Conform vraag 7 brief d.d. 17-11-2010 kenmerk ENV.E.3/AH/nk ARES (2010) 827443 zijn alle de facturen en bewijzen van betalingen met betrekking tot de werken uitgevoerd voor actie C.3 aan bijlage 2 toegevoegd.

Actie C.5 – Herstel van de oorspronkelijke hydrologie Tijdsplanning: II 2009 – I 2010 Voor landbouwkundig gebruik van duingraslandjes zijn in de eerste helft van de 20e eeuw sloten gegraven waardoor het grondwaterpeil is gedaald. Doel van deze actie is herstel van de natuurlijke hydrologie. Door het dempen van en de aanpassing van de profielen van sloten zal een hoger grondwaterpeil worden gerealiseerd. De eventuele nadelige effecten van de grondwaterverhoging op de wegen en huizen worden door ophoging van wegen en kaden en het opschonen van te handhaven sloten voorkomen. Om ook op de laagste plekken voldoende drooglegging voor bewoners van de recreatiebungalows in Midsland aan Zee te kunnen realiseren, is er een afvoerroute onder vrij verval in combinatie met de aanleg van stuwen noodzakelijk. Met de Additional Clause is het oppervlak van actie C.5a op Terschelling aangepast van 625 ha naar 492 ha en is voor de werkzaamheden van kaart C.5 (b) (Terschelling) een alternatief vastgesteld. Daarnaast is met de Additional Clause het alternatief voor het gemaal bij Midsland aan zee, zoals omschreven in verslag halverwege van september 2009, goedgekeurd.

Uitgevoerde werkzaamheden In 2009 is de procedure voor het peilbesluit evenals de procedures voor de overige vergunningen als ontheffing van de keur, de aanlegvergunning en ontheffing in kader van de Flora- en Faunawet, afgerond. Gelijktijdig met de procedure zijn de geplande werkzaamheden in 2009 door Tauw bv uit Assen uitgewerkt tot een bestek. Zoals in het voortgangsverslag van september 2008 is aangegeven, is voor de aanvullende mitigerende maatregelen een aparte financiering geregeld (financiering door Staatsbosbeheer, Gemeente Terschelling, Wetterskip Fryslân en provincie Fryslân). De provinciale subsidie (pMJP-subsidie) is in het vierde kwartaal van 2008 aangevraagd en uiteindelijk ook verkregen. Deze aanvullende werkzaamheden zijn in één bestek verwerkt en gelijktijdig met de LIFE-werkzaamheden op 3 september 2009 openbaar aanbesteed. Om de werkzaamheden financieel goed van elkaar te kunnen scheiden en afzonderlijk af te kunnen rekenen, is het bestek opgedeeld in afzonderlijke percelen. Perceel 1 betreft het pMJP-deel en perceel 2 het LIFE-deel. Ook had de gemeente de wens om voor overige asfaltwegen op het eiland onderhoudswerkzaamheden uit te voeren. Omdat in het LIFE-deel ook asfaltwerkzaamheden zijn opgenomen, zijn in een derde en een optioneel vierde perceel de gemeentelijke asfaltwerkzaamheden opgenomen. Conform het goedgekeurd plan, heeft de gemeente de kosten voor het vervangen van de deklaag voor het op te hogen gedeelte voor haar rekening genomen. Het vervangen van de deklaag vormt dan ook een onderdeel van het gemeentelijk deel, perceel 3. De ophoging van het weglichaam zelf, die noodzakelijk is vanwege het omhoog brengen van het grondwaterpeil, zit conform het goedgekeurd plan opgenomen in het LIFE-perceel. Gekozen is echter om alle werkzaamheden als één pakket (bestek) op de markt te brengen wegens kostenefficiëntie. LIFE Duinen, projectnr. 2618 48 van de 127


KWS te Leek is bij de openbare aanbesteding van 3 september 2009 uiteindelijk als laagste inschrijver uit de bus gekomen, aan wie het werk dan ook op 12 oktober 2009 door Tauw en namens Staatsbosbeheer is gegund. Alle werkzaamheden op de asfaltering- en enkele bijkomende werkzaamheden na, zijn voor 31 maart 2010 afgerond. Het aanbrengen van het asfalt moest worden uitgesteld wegens de lange (aanhoudende) winter van 2009-2010. Uiteindelijk zijn alle werkzaamheden opgeleverd op 8 juli 2010 waarmee de geplande werkzaamheden voor actie C.5 zijn voltooid te weten: de Badweg is over een lengte van circa 700 m opgehoogd, de fietsen ruiterpaden over een lengte van 2 x 500 m zijn aangelegd en de sloten met een lengte van ca. 3.000 m zijn gedempt. De natuurlijke afvoer voor Midsland aan Zee, het alternatief voor het gemaal, is gerealiseerd evenals de aanleg van zanddijken over lengte van ca. 350 m. Ook in de beschikking opgenomen aanpassingen aan de sloten binnendijks met lengte van 1.100 zijn aangelegd. De uitvoering is in oktober 2009 gestart en uiteindelijk op 26 augustus 2010 opgeleverd. Hoekstra & Zn heeft in de winter van 2009-2010 nog enige bij het werk vrijgekomen maaisel verwerkt. Tijdens deze uitvoeringsperiode heer Tauw bv uit Assen de directievoering uitgevoerd in samenwerking met de medewerkers van Staatsbosbeheer, die het toezicht hebben verzorgd.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd, waarbij opgemerkt dat de uitvoering niet op 31 maart 2010 maar op 26 augustus 2010 is afgerond. De maatregelen van deze actie waren gericht op herstel van Habitattype 2190 Vochtige duinvalleien, 2130 Grijze Duinen en 2140 Duinheide (met Kraaiheide). Dit voor een gebied met een totale omvang van circa 492 ha. Uiteindelijk zijn de geplande maatregelen uitgevoerd waarmee het doel, hydrologisch herstel van de circa 492 ha, is gehaald. Project is erg gecompliceerd gebleken, vanwege het grote aantal betrokken externe partijen. Vooral het voorkomen van overlast aan derden, aangrenzende particuliere zomerhuizen, bewoners en campings heeft meer aandacht (en daarmee tijd) gevraagd dan op voorhand was ingeschat. Daarvoor is hydrologisch onderzoek uitgevoerd waarbij is gebleken dat met de realisatie van de maatregelen voor de omwonenden geen of nauwelijks nadelige effecten was te verwachten. Echter in de oorspronkelijke situatie was er in aangrenzende gebieden wegens achterstallig onderhoud waterhuishoudkundige problemen zodat het waterschap bij de voorbereiding heeft besloten het gebied in zijn geheel aan te pakken. Dit had Hydrologisch herstel in uitvoering ook gevolgen voor de procedure voor het peilbesluit, die nuBadweg voor zowel de maatregelen voortvloeiend uit rondom LIFE- Duinen (actie C.5) evenals de aanvullende mitigerende maatregelen van toepassing was. Dit heeft de voorbereiding gecompliceerder gemaakt. Bij de procedure van het peilbesluit is door de gemeente Terschelling een bezwaar/zienswijze ingediend. Deze zienswijze is ongegrond verklaard en uiteindelijk is het peilbesluit vastgesteld. Gevolg is geweest dat de procedure voor het peilbesluit enigszins is vertraagd. Daarnaast heeft de procedure voor de LIFE Duinen, projectnr. 2618 49 van de 127


aanlegvergunning veel langer geduurd dan gebruikelijk is. Reden hiervan is dat tegen het besluit van de provincie over de goedkeuring van het bestemmingsplan Buitengebied door de gemeente zelf een verzoek om voorlopige voorziening (schorsing) is aangevraagd bij de Raad van State. Gevolg was dat het gehele bestemmingsplan Buitengebied nog niet in werking kon treden en aanvragen voor aanlegvergunningen niet in behandeling werden genomen tot de Raad van state een uitspraak had gedaan. Na extra inspanningen van betrokken partijen is het uiteindelijk toch nog gelukt om de nodige vergunningen te verkrijgen en de werkzaamheden op tijd uit te kunnen voeren. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht het alternatief voor het gemaal onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. Zoals opgenomen in het gereviseerde Form F6 van de Additional Clause is voor actie C.5 de aanleg van het fiets-, en ruiterpad en de maatregelen voor de afvoer via vrijverval (alternatief gemaal) bestempeld als Aankoop Infrastructuur en is begroot op € 127.805,- inclusief btw. De afzonderlijke kosten zijn te herleiden via de inschrijfstaat van KWS Infra BV d.d. 3 september 2009 en is in de Antwoordnotitie van 21 januari 2010 (vraag 7) nader gespecificeerd. Uiteindelijk sluit dit deel op € 136.820,- inclusief btw als gevolg van enkele tegenvallers in de uitvoering. De overige werkzaamheden van de inschrijfstaat van KWS Infra BV betreft Externe Kosten voor onder andere de aanleg van de zanddijken, het ophogen van de Badweg en overige werkzaamheden gericht op herstel van de oorspronkelijke hydrologie. Overeenkomstig Form F5 is dit deel geraamd op € 181.095,- inclusief btw die uiteindelijk € 204.681,- inclusief btw heeft gekost. Ook hier is sprake geweest van enkele tegenvallers in de uitvoering waardoor de uiteindelijke kosten hoger zijn uitgevallen. De benodigde uren voor actie C.5 zijn beduidend hoger uitgevallen wegens de uitloop van de uitvoeringstermijn en het intensieve karakter van de begeleiding. Met de A.C. waren de benodigde uren vastgesteld op 790 uur wat uiteindelijk sluit op 1.117 uur voor Staatsbosbeheer. Wetterskip Fryslân heeft 286 uur nodig gehad voor de ondersteuning van Staatsbosbeheer voor de implementatie van de geplande maatregelen gericht op hydrologisch herstel. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 16,0% overschreden.

Actie C.5b – Herstel van de oorspronkelijke hydrologie Tijdsplanning: IV 2010 – I 2011 In het goedgekeurd plan zijn werkzaamheden opgenomen aangegeven als actie C.5(b) Terschelling. Dit onderdeel is met de Additional Clause komen te vervallen waar vervolgens een alternatief voor in de plaats is gekomen. Dit alternatief bestaat uit een zoekgebied van ca. 195 ha waarvan minimaal 130 ha de oorspronkelijke hydrologie wordt hersteld. Zoekgebieden zijn:  Ameland met omvang van ca. 120 ha waarbij 625 m1 aan sloten worden aangepast (aanpassen profiel en dempen) waarbij de grond uit directe omgeving wordt gegraven, bomen en vegetatie wordt verwijderd en een dam wordt aangebracht.  Terschelling met een omvang van ca. 25 ha waarbij ca. 340 m1 aan sloten worden gedempt waarbij de benodigde grond uit de directe omgeving wordt ontgraven door gedeelten te plaggen of oude rillen te vergraven.  Vlieland met omvang van ca. 50 ha waarbij ca. 900 m1 sloten worden gedempt om dezelfde manier zoals omschreven bij Terschelling en/of door aanvoer van zand. LIFE Duinen, projectnr. 2618 50 van de 127


Uitgevoerde werkzaamheden De vergunningen voor de werkzaamheden op Ameland en Terschelling zijn door Staatsbosbeheer aangevraagd en verzorgd. Voor Ameland is in najaar 2010 Arcadis ingeschakeld om in het verlengde van de Flora- en Faunawet een natuurtoets uit te voeren. Daarnaast hebben zij een advies uitgebracht voor de beoordeling van de mogelijke hydrologische effecten. Om dit onderzoek uit te kunnen voeren zijn de te dempen sloten door Arcadis ingemeten en is alles verwerkt tot werktekeningen. Het advies, de natuurtoets en de werktekeningen zijn uiteindelijk geleverd op 5 oktober 2010. Voor de uitvoering van de werkzaamheden op Ameland zijn 2 aannemers (Nagtegaal en Spoelstra) gevraagd offerte uit te brengen. Uiteindelijk is het grondwerk op 5 september 2005 aan aannemer Nagtegaal gegund die het werk voor 30 september 2011 heeft opgeleverd. Het grondwerk betrof de geplande maatregelen als het verbreden, verontdiepen en dempen van de sloten over een lengte van ca. 625 m1 en aanpassen van enkele dammen. Voorafgaand aan het grondwerk is door Staatsbosbeheer in het najaar van 2010 het zaagwerk aan de bomen uitgevoerd. De werkzaamheden voor Terschelling zijn opgedragen aan Hoekstra & Zn die de werkzaamheden heeft uitgevoerd in de maand september van 2010. Dit betrof het ontgraven van grond uit de directe omgeving waarmee de nodige sloten over een lengte van ca. 340 m zijn gedempt en verontdiept. Voor zowel de werkzaamheden op Terschelling als op Ameland hebben de medewerkers van de afzonderlijke beheerseenheden gedurende de uitvoering de directievoering en toezicht verzorgt. Zoals in het voortgangsverslag van 2010 aangegeven, is de voorbereiding van de werkzaamheden op Vlieland gestagneerd als gevolg van de perikelen rondom actie C.6, de invoering van de begrazing. Uiteindelijk heeft dit ertoe geleid dat hydrologisch herstel van het zoekgebied op Vlieland niet tot uitvoering is gekomen.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd met dien verstande dat de uitvoeringstermijn is verlengd tot 30 september 2011. De maatregelen van deze actie waren gericht op herstel van Habitattype 2190 Vochtige duinvalleien, 2130 Grijze Duinen en 2140 Duinheide (met Kraaiheide). Dit voor een zoekgebied met een totale omvang van circa 195 ha waarvan minimaal 130 ha de oorspronkelijke hydrologie dient te worden hersteld. Uiteindelijk is het gelukt de geplande maatregelen op Ameland en Terschelling binnen de eindtermijn uit te voeren waarmee voor circa 145 ha de oorspronkelijke hydrologie is hersteld. Op Ameland is met de uitvoering van het project de natuurlijke infiltratie van regenwater in een hoog en bebost duin grotendeels hersteld. Daarmee is ook de grondwateraanvoer naar een al eerder gerestaureerde binnenduinrand (ca. 90 ha) verder geoptimaliseerd. Dit betekent dat daar niet alleen méér grondwater zal Gedempte, verontdiepte in Kwekerbos Ameland uittreden maar mogelijk ook sterker gebufferd grondwater. Naar verwachting zullen de stroombanen LIFE Duinen, projectnr. 2618 51 van de 127


vanuit het aangrenzend duinmassief namelijk diepere, minder ontkalkte bodemlagen aansnijden. Naast de eerder uitgevoerde maatregelen en de binnen LIFE uitgevoerde maatregelen staan er nog in het kader van het project ”De Slenk” de nodige ha op de planning om de hydrologische hydrologie te herstellen. De binnen LIFE uitgevoerde maatregelen staan dus niet op zich alleen. Zoals al in het voortgangsverslag 2010 aangegeven, is de voorbereiding van de werkzaamheden op Vlieland gestagneerd, door het proces rondom actie C.6 de begrazing op Vlieland (zie volgende paragraaf). Tijdens dit proces achtte de projectverantwoordelijke het niet raadzaam om ook nog eens (extra) maatregelen gericht op hydrologisch herstel op Vlieland uit te voeren. Verwachting was dat dit het proces van actie C.6 zou verstoren zodat besloten is de voorbereiding en uitvoering van actie C.5b op Vlieland niet ter hand te nemen. Temeer de zoekgebieden op Ameland en Terschelling wel gingen lukken, was de noodzaak van Vlieland ook van de baan. Overeenkomstig FORM F5 is voor Ameland € 22.490,- en voor Terschelling € 3.450,- aan Externe Bijstand gepland. Uiteindelijk is € 8.813,- respectievelijk € 4.863,- inclusief btw hiervoor uitgegeven. Het gereserveerde bedrag € 8.260,- voor Vlieland is niet benut. De kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 60,0% onderschreden.

Actie C.6 – Inrichten begrazingsgebied Vlieland Tijdsplanning: IV 2009 – III 2010 Sinds 1993 wordt een 200 ha groot duingebied met Schotse Hooglanders en Soay Schapen begraasd. De begrazing is succesvol zodat voorgesteld is het begrazingsgebied met het project met 200 ha uit te breiden.

Uitgevoerde werkzaamheden Het indienen van de vergunningen en de daadwerkelijke planuitwerking was bij de start van de voorbereiding van deze actie opgeschort omdat bleek dat bij de betrokken instanties (SOVON, Vlinderstichting) en de lokale bevolking geen draagvlak was voor de uitvoering van deze actie. Daarom is er in 2007 – 2008 gewerkt aan het mobiliseren van draagvlak bij deze partijen. In oktober van 2008 heeft er een voorlichtingsavond plaatsgevonden, waarna de procedures en vergunningen in gang zijn gezet die in het laatste kwartaal van 2009 zijn afgerond. Ter voorbereiding op de uitvoering is in de maanden juni tot en met september van 2009 door Staatsbosbeheer de werkomschrijving opgesteld. Gedurende de voorbereiding zijn de geplande werkzaamheden op diverse momenten en met diverse middelen voorgelegd aan bestuur en bevolking van Vlieland. Er is in dit verband o.a. een excursie georganiseerd voor de Gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders van Vlieland. Ook zijn er twee excursies georganiseerd voor de bevolking gecombineerd met informatieavonden. Om voldoende aandacht en draagvlak te generen voor het onderwerp is tevens een flyer gemaakt die huis aan huis is bezorgd. Ook de lokale pers heeft in die periode meerdere publicaties verzorgd over de uitbreiding van de begrazing op Vlieland. Vervolgens is de werkomschrijving op 3 september 2009 door Staatsbosbeheer onderhands aanbesteed en 21 december 2009 gegund aan Acon BV. Acon BV heeft de werkzaamheden volgens het bestek uitgevoerd vanaf 19 januari 2010 en opgeleverd op 19 maart 2010, met als doel aansluitend het vee in te scharen. Totaal is circa 160 ha ingerasterd met de geplande voorzieningen van LIFE Duinen, projectnr. 2618 52 van de 127


5,9 km afrastering, apparatuur om de afrastering van stroom te kunnen voorzien, 20 overstapplaatsen, 5 hekwerken, 2 veeroosters, 1 vangkooi en 1 poel. In de uitvoeringsperiode van Acon hebben de medewerkers van Staatsbosbeheer van de beheerseenheid op Vlieland de directievoering en het toezicht verzorgt. De resterende 40 ha zou met winterbegrazing worden gerealiseerd. Zoals in september in het voortgangsverslag van 2010 is aangegeven, kwam na oplevering van de werkzaamheden door Acon, substantiële protest tegen de begrazing op gang. Op meerdere plekken werden de rasters doorgeknipt; een raam van de werkschuur van Staatsbosbeheer werd ingegooid; de Raad van de Gemeente stelde (ineens) kritische vragen en het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Vlieland gaven aan veel moeite te hebben met de uitbreiding van de begrazing. Direct na het incident met het doorknippen van de rasters en de ingegooide ruiten, is overleg gehouden met de directie regio Noord en burgemeester en wethouders van Vlieland ( 4 mei 2010). Het heeft geresulteerd in het instellen van een afkoelingsperiode. Gedurende de afkoelingsperiode (4 mei tot 1 augustus 2010) is door Staatsbosbeheer contact gelegd met een selectie van bewoners met als doel in een gesprek de bezwaren te kunnen inventariseren. Eind september 2010 waren deze gesprekken gevoerd met als uitkomst dat de bewoners van mening waren dat het raster te dicht bij het dorp en te dicht langs de paden is geplaatst. Tevens zijn veel bezwaren geuit tegen de inzet van Schotse Hooglanders. Veel Eilanders ervaren met de uitbreiding van de begrazing een sterke belemmering van de toegankelijkheid van de terreinen, dicht bij het dorp. Dit gevoel wordt versterkt door het vijfdradig raster (meer dan op andere eilanden) en door de beperkte vrije doorgangsplekken. Het nut van begrazen wordt niet bestreden, maar de oppervlakte is te groot en de diersoort is niet goed gekozen volgens de eilanders. Een extra bezwaar in de voortgang is gelegen in de ontwikkeling van het N2000 beheersplan. De Gemeente voelde op dat moment veel weerstand voor de inzet van begrazing waarmee het proces voor N2000 onder druk kwam te staan. Na de afkoelperiode en met de uitkomst van de gesprekken met de bewoners en gemeente, is de draad weer opgepakt via het traject van het Beheerplan N2000. Eind 2010 is de begrazing in de klankbordgroep besproken wat uiteindelijk heeft geresulteerd in een nieuw plan voor begrazing dat op 12 april 2011 bij een openbare informatieavond in kader van Beheerplan N2000 op Vlieland aan de bevolking is gepresenteerd. Uitkomst hiervan is dat er draagvlak is voor begrazing in de vorm van bijvoorbeeld geiten en/of schapen die met behulp van (tijdelijke) afrastering op gezette tijden worden ingezet. Ook is daarbij geconstateerd dat de invoering van de daadwerkelijke begrazing niet voor de deadline van 30 september 2011 van LIFE Duinen haalbaar is en dat dit consequenties heeft voor de uitgevoerde maatregelen. Één van de afspraken die in de klankbordgroep van Beheerplan N2000 is gemaakt, is dat een gedeelte van de in 2010 door Acon geplaatste afrastering moet worden verwijderd. In mei 2011 is dan ook 4,0 km van de 5,9 km afrastering door Staatsbosbeheer, inclusief de 2 veeroosters, verwijderd en bij de kantoorunit van de beheerseenheid van Staatsbosbeheer op Vlieland opgeslagen. Het deel om de exposure voor de Bruine Kiekendief is blijven staan. Momenteel wordt het plan voor nieuwe begrazing verder uitgewerkt en tot uitvoering gebracht waarbij bekeken wordt of het opgeruimde materiaal wordt kan worden hergebruikt.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen en 2140 Duinheide (met Kraaiheide) voor een gebied met een omvang van circa 200 ha. Door geschetste omstandigheden is de doelstelling om 200 ha in begrazing te nemen (160 ha permanent en 40 ha met winterbegrazing) niet gehaald. Wel is elders op het eiland voor circa 21 ha winterbegrazing (6 tot 8 LIFE Duinen, projectnr. 2618 53 van de 127


paarden) ingesteld en daarmee een klein gedeelte van de doelstelling gerealiseerd. Welke percelen dit betreft en wanneer deze percelen zijn begraasd, is op kaart weergegeven die toegevoegd is bijlage 2. Ondanks het in het voortgangsverslag van september 2010 gedane verzoek van verlenging van het tijdspad voor het moment van de invoering van de begrazing voor de 200 ha naar 30 juni 2011, is het niet gelukt deze 200 ha binnen de eindtermijn van 30 september 2011 in begrazing te nemen. Toekomstige activiteiten van Staatsbosbeheer blijven erop gericht om de begrazing uiteindelijk wel te realiseren. Gezien de verdere voorbereiding is gekoppeld aan het traject van de uitwerking van het beheerplan N2000 en het huidige draagvlak voor een alternatief, is de verwachting dat de begrazing uiteindelijk wel wordt gerealiseerd, echter buiten de eindtermijn van LIFE-Duinen, met een andere nog nader te bepalen begrenzing en met geiten en/of schapen i.p.v. Schotse Hooglanders. Zoals uit de toelichting bij de uitgevoerde werkzaamheden blijkt, is het grootste probleem gebleken dat er geen draagvlak is voor de oorspronkelijke manier van begrazing. Achteraf kan geconstateerd worden dat de uitbreiding aan begrazing op Vlieland meer tijd aan voorbereiding en het mobiliseren van draagvlak vergt, dan op voorhand kon worden geschat. Het vervolg aan begrazing wordt meegenomen in het traject van het Beheerplan N2000 wat een goed kader biedt voor een bredere afweging van de nodige belangen en de nodige discussies tussen de verschillende groeperingen. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de extra inzet aan eigen uren, de wijze van begrazing (jaarrond en winterbegrazing) onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. In de Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010 is bij het antwoordt van vraag 8 uitvoerig ingegaan op de uitkomst van de onderhandelingen met de aannemer Acon BV en is er een verklaring gegeven voor de overschrijding van de oorspronkelijke raming. De herziene bedragen voor Externe Bijstand en Aankoop Infrastructuur zijn in de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 behorend bij de Additional Clause vastgesteld. De uitvoering geeft per saldo een kostenpost van € 34.266,- inclusief btw aan Externe Bijstand en € 61.986,- aan Aankoop Infrastructuur. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 31.655,respectievelijk € 96.110,-. Beide kostenposten zijn toe te delen aan de door Acon uitgevoerde werkzaamheden gericht op de begrazing van de 160 ha. De kosten voor het instellen van de gerealiseerde 21 ha winterbegrazing, zijn niet in de eindafrekening van LIFE-Duinen meegenomen. Met de A.C. is het aantal benodigde uren vastgesteld op 168 uur waarvan uiteindelijk 256 uur nodig is geweest. De extra uren zijn toe te delen aan het vele extra overlegmomenten en de veel langere voorbereidingsperiode. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 21,6% onderschreden.

Actie C.7 – Plaggen duinvalleien Vlieland Tijdsplanning: II 2008 – IV 2009 In het centrale duingebied op Vlieland zal op een tweetal plaatsen worden geplagd. De mate van pH buffering en de mogelijkheden tot herstel van de pioniervegetatie zijn bepalend voor de exacte te plaggen locaties. Gepland is om het vrijkomend materiaal in overgangsgebieden van natte en droge duinen te verwerken. LIFE Duinen, projectnr. 2618 54 van de 127


Uitgevoerde werkzaamheden In het voorjaar van 2008 zijn de vergunningen afgegeven. Staatsbosbeheer heeft voor deze actie de werkomschrijving opgesteld en op 26 juni 2008 meerdere aannemers verzocht offerte uit te brengen voor de uitvoering. 31 juli 2008 heeft de onderhandse aanbesteding plaatsgevonden waarna het werk op 13 augustus 2008 voorlopig en op 2 september 2008 definitief is gegund aan Tatenhove B.V. Tatenhove B.V. heeft de werkzaamheden conform de werkomschrijving uitgevoerd in de periode van 8 augustus 2008 tot en met de oplevering van 29 oktober 2008. In dezelfde periode hebben medewerkers van de beheerseenheid van Staatsbosbeheer op Vlieland de directievoering en het toezicht verzorgt. In het najaar van 2009 zijn er Situatie in 2010 (2 jaar na uitvoering) nog een aantal herstelwerkzaamheden uitgevoerd conform de werkomschrijving en inschrijving toegevoegd aan de bijlage van verslag halverwege van 2009. De herstelwerkzaamheden betrof de afvoer van grond en plagsel. De bijkomende werkzaamheden zijn enkelvoudig onderhands aanbesteed op 7 augustus 2009 en gegund op 19 augustus 2009 aan Pronk Transport bv. Pronk Transport B.V. heeft deze herstelwerkzaamheden uitgevoerd in de periode van 4 september 2009 tot en met 22 september 2009. Ook voor deze herstelwerkzaamheden is de directievoering en het toezicht door Staatsbosbeheer verzorgd.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en voor 31 december 2009 afgerond. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2190 Vochtige duinvalleien voor een gebied met een omvang van circa 6,0 ha. Conform het gemelde in verslag halverwege van 2009 is van dit aantal ha afgeweken. In het goedgekeurd plan was een oppervlak voorzien van 6,0 ha met als opmerking dat de mate van pH-buffering en de mogelijkheden tot herstel van de pioniervegetatie bepalend zijn voor de exacte locaties en de uiteindelijke te plaggen ha. Bij de planuitwerking is gebleken dat hierdoor geen 6,0 maar 4,3 ha geplagd kon worden. Alternatieven waren er niet. Het werk conform de onderhandse aanbesteding van 31 juli 2008 is gegund aan die partij die als derde had ingeschreven. Redenen hiervan was dat de inschrijvingen van de laagste inschrijver en de 2 e partij niet rechtsgeldig waren. In de bijlagen van voortgangsverslag 2008 zijn de gunningsbrieven met daarin opgenomen de redenen van ongeldigheid toegevoegd. Tijdens de uitvoeringsperiode hebben we in de maand oktober 2008 te maken gehad met extreem natte terreinen weersgesteldheid (zie bijlage vier verslag halverwege 2009 voor de neerslaggegevens). Op Vlieland is er in deze maand circa 85 tot 92 mm meer neerslag gevallen dan normaal. Hierdoor werd uitvoering in de daarop volgende wintermaanden lastig en is de uitvoeringstermijn langer geweest dan op voorhand was voorzien. Als gevolg daarvan was er over een langere periode toezicht noodzakelijk met als gevolg dat de oorspronkelijke begrote uren ruimschoots zijn overschreden. LIFE Duinen, projectnr. 2618 55 van de 127


Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht de extra inzet aan eigen uren, de zeer geringe overschrijding aan externe kosten en de aanpassing in de hoeveelheid en begrenzing van het te plaggen gebied onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. De uitvoering heeft per saldo een kostenpost van € 130.790,- inclusief btw aan Externe Bijstand tot gevolg gehad. Dit betrof de inzet van Tatenhove B.V. en Pronk Transport BV. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 134.318,-. Eindtotaal blijft dus binnen de raming. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 520 uur waarvan uiteindelijk 557 uur nodig is geweest. De extra uren zijn toe te delen aan extra begeleiding van de herstelwerkzaamheden. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 1,7% onderschreden.

Actie C.8 – Herstel vochtige duinvalleien “De Nederlanden” op Texel Tijdsplanning: II 2008 – I 2009 In de laatste helft van 19de eeuw is het gebied “De Nederlanden” omgevormd van natte duinvalleien en hoog gelegen zoute moerassen naar landbouwkundig gebruikte graslanden. Het onderhoud van het drainagesysteem is sinds 1980 gereduceerd maar het water wordt nog altijd via sloten afgevoerd. Door middel van plaggen en het dempen van sloten is het de bedoeling om de natte duinvalleien weer te herstellen.

Uitgevoerde werkzaamheden Zoals gemeld in het voortgangsverslag van 2008 is door een ecoloog en hydroloog van Staatsbosbeheer een advies gegeven voor de haalbaarheid van ecologische doelen en de inrichting van het gebied. In 2007 is een hydrologisch model gebouwd om inzicht te krijgen in de ecologische en technische haalbaarheid. Tevens is gekeken hoe eventuele problemen en schadeclaims van de buren in de toekomst zijn te voorkomen. De (nationale) openbare aanbesteding inclusief de gunning is verzorgd door Staatsbosbeheer zelf. Op 7 juli 2008 heeft de (nationale) openbare aanbesteding plaatsgevonden waarna de werkzaamheden op 11 juli 2008 voorlopig en 31 juli 2008 definitief door Staatsbosbeheer is gegund aan Aannemer Jo Vermaire BV. Vanaf 11 augustus 2008 tot en met maart 2009 heeft deze aannemer de werkzaamheden zoals omschreven in besteknr 2618-108C-215 uitgevoerd. Het dagelijks toezicht gedurende de uitvoering is verzorgd door Adviesbureau M. Uriot en de directievoering door Staatsbosbeheer zelf. In betrekkelijke korte tijd is er enorm veel werk verzet. Op 17 maart 2009 is door Adviesbureau M. Uriot het proces-verbaal van oplevering opgesteld en geleverd. De verklaring van goede uitvoering d.d. 6 juni 2009, opgesteld door Staatsbosbeheer, is opgenomen in bijlage vier van het verslag halverwege 2009. In opdracht van Staatsbosbeheer en als onderdeel van deze actie heeft hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier de Helm aangeplant in de periode vanaf 27 oktober 2008 tot en met 12 december 2008. Gedurende de uitvoering bleek dat Hotel Alpha mogelijk waterlast had van de uitgevoerde maatregelen. Daartoe is door Witteveen + Bos om advies gevraagd (Advies-onderzoek wateroverlast De Koog). Dit advies is uitgevoerd in de periode van 07 januari 2009 tot en met 29 september 2009. Tevens heeft Architectenburo Louis Uriot bv op 11 juni 2009 een inspectie gehouden om de mogelijke oorzaak te achterhalen. Zijn bevindingen heeft hij verwoord in een brief d.d. 11 juni



2009 die aan bijlage 6 van verslag halverwege van 2009 is toegevoegd. Uiteindelijk heeft dit geen gevolgen gehad voor deze actie.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en voor 31 maart 2009 afgerond. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen, 2140 Duinheide (met Kraaiheide) en 2190 Vochtige duinvalleien voor een gebied met een omvang van circa 685,0 ha. De doelstellingen voor deze 685,0 ha zijn gehaald waarbij ten opzichte van het goedgekeurd plan gedurende de uitwerking en de uitvoering een aantal kleine technische afwijkingen zijn ontstaan. Overeenkomstig het verslag halverwege van 2009 zien deze er als volgt uit: Plaggen en duinslenk In het goedgekeurde plan zou in een zoekgebied van 77,0 ha worden geplagd en een duinslenk worden aangelegd. Gerealiseerd is 62,4 ha plaggen en 7,3 ha duinslenk (afgerond 70 ha). Om ecologische en cultuurhistorische redenen en om het draagvlak in de streek te behouden zijn plaglocaties aangepast en is circa 7,0 ha minder geplagd dan het opgegeven maximale zoekgebied van 77,0 ha. Van deze 70,0 ha is 25,9 ha van het goedgekeurd plan komen te vervallen waarvoor ter compensatie 11,3 ha is geplagd. Dit zijn locaties met gelijkwaardige potenties en ecologische en hydrologische mogelijkheden. De gebieden die zijn komen te vervallen (totaal 25,9 ha) zijn de volgende, waarbij is aangegeven de reden(en) waarom er niet is geplagd:  Nieuwe Land: uit oogpunt van cultuurhistorie en draagvlak gaat het bij deze 10 ha weiland om een belangrijke kwaliteitsverbreding. Daarnaast is om contractuele redenen met de pachter dit gebied niet geplagd. Uit oogpunt van ecologische en kwantitatieve afspraken zijn de doelen op deze locatie niet gehaald.  Kunstmestland: Deze locatie, ongeveer 5 ha groot, is ecologisch en hydrologisch al zeer goed ontwikkeld (natte duinvallei). Daarom is besloten deze locatie niet te plaggen. De afgesproken ecologische en hydrologische doelen zijn hier al goed ontwikkeld.  Land van Leber en Wite: Een brede strook aan de westzijde van dit perceel is niet geplagd. Het grondwatersysteem is conform afspraak wel aangepast. Ook voor deze locatie zijn alle noodzakelijke vergunningen en ontheffingen afgegeven. Als gevolg van het lokaal voorkomen van orchideeën en enkele broedplaatsen van weidevogels is besloten een strook van 10 ha niet te plaggen. Uit oogpunt van ecologische en kwantitatieve afspraken zijn de doelen op deze locatie niet gehaald.





Land van de Muy: in verband met voorgeschreven mitigerende maatregelen voor de Noordse Woelmuis is 0,9 ha op het Land van de Muy tegen het Muydijkje aan niet geplagd.

Situatie voor uitvoering

Situatie na uitvoering

Als compensatie van locaties die niet conform het goedgekeurd plan geplagd kunnen worden, is binnen het zoekgebied van 77,0 ha gezocht naar gelijkwaardige locaties. Op drie locaties binnen het zoekgebied is als compensatie 11,3 ha geplagd. De totale rekensom van de geplagde hoeveelheden luidt als volgt:  Plaggen en duinslenk (zoekgebied 77,0 ha) 77,0 ha  Plaggen vervallen - 25,9 ha  Plaggen compensatie + 11,3 ha  Duinslenk + 7,5 ha Totaal 70,0 ha Ontwikkeling lage duinen In het oorspronkelijke plan is op 3 locaties in totaal 3,5 ha ontwikkeling van lage duinen voorzien. In het oorspronkelijke plan zou de landschappelijke inpassing van het ter plaatse vreemde landschapselement het Slufterdijkje verbeterd worden. Het plan was het Slufterdijkje af te dekken met vrijgekomen plaggen, grond en zand uit het project en dit te profileren tot een landschap met lage duinen ingeplant met helm. Om de volgende redenen is 2,8 ha in plaats van de 3,5 ha gerealiseerd.  Uit de participatie bijeenkomsten is duidelijk geworden dat dit om cultuurhistorisch redenen niet wenselijk werd gevonden.  Bovendien blijkt dat dit dijkje op een eigen kadastraal perceel ligt dat bovendien geen eigendom van Staatsbosbeheer is. Waardoor, voor de landschappelijke inpassing noodzakelijke hoeveelheden afgekomen materiaal, een lange procedure noodzakelijk is voor een schonegrondverklaring en een aanlegvergunning. Om de opleveringstermijn van dit project te kunnen halen ontbrak hiervoor de tijd.  Samengevat: om redenen van cultuurhistorie, behouden en versterken van het draagvlak en de ontbrekende tijd voor de noodzakelijke procedures is besloten om de vrijgekomen plaggen en zand op een andere locatie te verwerken tot lage duinen, vergelijkbaar met de geplande andere twee locaties.





De locaties van de lage is aangegeven op kaart C.8(a) Texel conform vraag 10 van de Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010.

Duinslenk De rechte, strakke en diepe “poldersloot” die als hoofdafwatering fungeerde en het gebied sterk ontwaterde is conform plan gedempt. Op de natuurlijke laagten in het gebied is een nieuwe meanderende duinslenk van 3,5 km lang gegraven, voorzien van brede natuurvriendelijke oevers. Aanvullend is ruim 33 km greppel en drainagebuis gedempt of verwijderd. De hierin aanwezige 26 dammen en buizen zijn eveneens verwijderd. Duiker/stuw Na inspectie bleek de duiker (buis) onder het Slufterdijkje nog in goede staat. Deze is daarom niet vervangen maar schoongemaakt. Tevens is hierbij de versleten automatische afsluiter aan de zeezijde vervangen en is aan de landzijde het in slechte staat verkerende krooshek vervangen. Om het watersysteem in het gebied goed te kunnen afstellen is nabij het Slufterdijkje een regelbare spindelstuw geplaatst (kunstwerk). Wandelpaden In het oorspronkelijke plan zou het systeem en tracé van de wandelpaden in het gebied worden aangepast aan de nieuwe situatie. Uit de verscheidene bijeenkomsten met de beheerboer, de belanghebbenden en de bewoners in de streek is gebleken dat zij dit uit cultuurhistorische overwegingen en landschapsbeleving niet wenselijk achtten en de oorspronkelijke paden structuur wilden handhaven. Om het aanwezige draagvlak te behouden en te versterken is besloten de belanghebbenden hierin tegemoet te komen. Een groot deel van de nieuwe wandelpaden zijn niet gerealiseerd; de bestaande paden zijn gehandhaafd / verbeterd. Als gevolg van de herinrichting van het gebied was het wel noodzakelijk het pad langs de oorspronkelijke centrale afvoersloot aan de nieuwe situatie aan te passen. Het oude tracé van 3 km lang is verwijderd en op een andere locatie (langs de nieuwe duinslenk) is een geheel nieuw tracé van 3,5 km lang aangelegd. Tevens is een groot deel van de bestaande paden als gevolg van de hogere grondwaterstand verbeterd en verhoogd. Voor de toegankelijkheid was het noodzakelijk vijf bruggen aan te leggen, dit overeenkomstig het gemelde onder vraag 10 van de Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010. Zoals in het voortgangsverslag van 2008 is gemeld, zijn in juli 2008 bezwaren ingediend tegen het verlenen van een aanlegvergunning door de gemeente Texel. Twee bij de bezwarencommissie Gemeente Texel en één Voorlopige Voorziening bij de rechtbank. Met de bezwaar makende partijen is goed en constructief overleg geweest. Door enkele kleine aanpassingen door te voeren vonden deze partijen zich voldoende erkend en hebben hun bezwaarschrift en verzoek voor een tijdelijke voorziening ingetrokken. Begin 2009 is er een claim van een hoteleigenaar ontstaan, die zegt wateroverlast te hebben als gevolg van de uitgevoerde werkzaamheden en daarmee samenhangende mogelijke gewijzigde grondwaterpeilen. Er is aangetoond dat er geen directe relatie is tussen de overlast en de uitvoerde maatregelen is. In overleg met het Waterschap en de hoteleigenaar is dit door Staatsbosbeheer adequaat opgepakt en afgehandeld. Op 22 augustus 2011 is vastgelegd dat in overleg met de eigenaar van Hotel Alpha de uitgevoerde maatregelen voor hydrologisch herstel geen nadelige invloeden hebben gehad op de vochtigheid van de kelder van het hotel (zie bijlage 2 voor desbetreffende brief).



In het verslag halverwege van 2009 is verzocht de extra inzet aan eigen uren, de aanpassing in de hoeveelheid en de begrenzing van het te plaggen gebied, de nieuwe verwerkingslocatie van vrijkomend zand t.b.v. lage duinen en de aanpassing van de padenstructuur onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. De nieuwe begrenzing is ook op kaart C.8(a) (Texel) weergegeven van de Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010. Overeenkomst de goedkeurde financiële formulieren d.d. 16 april 2010, behorend bij de Additional Clause, heeft de aanplant van Helm aan Externe Bijstand € 22.829,- inclusief btw gekost waarvoor € 22.867,- was geraamd. Het plaggen en de constructie van een nieuwe duin, het grondwerk inclusief het transport van de grond, verwijderen van de dammen, slootdempingen, de aanpassingen aan de padenstructuur en bijkomende werkzaamheden heeft totaal aan Externe Bijstand € 879.199,- gekost tegen een raming van € 893.602,- inclusief btw. Nabij het Slufterdijkje is een regelbare spindelstuw geplaatst die was begroot onder de kostensoort Aankoop Infrastructuur voor een bedrag van € 2.033,inclusief Btw. Uitgegeven hiervoor is deze € 2.033,- inclusief btw. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgestel op 472 uur waarvan uiteindelijk 500 uur nodig is geweest. Gezien nazorg voor de afhandeling van de claim van Hotel Alpha hebben we (toch nog) meer uren nodig gehad om deze actie tot een goed einde te brengen. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 1,5% onderschreden.

Actie C.9 – Vergroting van begrazingsgebied “De Nederlanden” op Texel Tijdsplanning: III 2008 – I 2009 Binnen het plangebied groot circa 530 ha wordt in de bestaande situatie een gebied van circa 200 ha begraasd met koeien en schapen die in beheer zijn bij een lokale agrariër/pachter. Over de verscheidene beheermaatregelen zijn binnen een beheercontract met deze agrariër afspraken gemaakt. Het naast gelegen duingebied, de zogenaamde grijze duinen met een grootte van circa 105 ha is vergrast en loopt vol met opslag. Opzet is om deze twee gebieden samen te voegen en in zijn geheel te begrazen met koeien en schapen en het beheer over te laten aan de lokale agrariër/pachter. Dit betekent dat er voor het totale gebied nieuwe afspraken moeten worden gemaakt over het beheer en het bestaande langlopende beheercontract moet worden opengebroken.

Uitgevoerde werkzaamheden In maart 2007 is vooruitlopend op de onderhandelingen met de pachter een gedeelte van de afrastering geplaatst door Aannemingsbedrijf Graaf waarvan het materiaal is geleverd door Acon. De grote wijziging van het areaal weiland naar vochtige duinvallei en bloemrijk graslandvegetaties, heeft voor het toekomstige beheer en de bedrijfsvoering van de agrariër/pachter grote gevolgen. Halverwege 2008 zijn de onderhandelingen met de beheerder afgerond Ondertekening en zijn de van afspraken de nieuwe tussen pachtovereenkomst de pachter en Staatsbosbeheer op 16 oktober 2008 vastgelegd in een (meerjarig) contract. Het ondertekend exemplaar LIFE Duinen, projectnr. 2618 60 van de 127


van het contract is toegevoegd aan bijlage vier van verslag halverwege 2009. Om de begrazing mogelijk te maken zijn de nodige inrichtingsmaatregelen uitgevoerd. De maatregelen zijn verwerkt tot een bestek door Adviesbureau M. Uriot dat op 29 oktober 2008 meervoudig onderhands in aanbesteed. Als laagste is aannemer Acon uit de bus gekomen aan wie de werkzaamheden op 24 november 2008 door Staatsbosbeheer zijn gegund. De werkzaamheden zijn op 12 februari 2009 opgeleverd. Uiteindelijk is 17,4 km afrastering geplaatst met totaal 40 hekwerken en 100 waarschuwingsbordjes. Directie tijdens de uitvoering, is uitgevoerd door Staatsbosbeheer en het dagelijks toezicht door Adviesbureau M. Uriot. Eind maart 2009 is er begonnen met de begrazing met een kudde van 26 stuks Galloways runderen. Door Staatsbosbeheer is op 7 juli 2009 een verklaring van goede uitvoering afgegeven waarna Acon in september 2009 nog enkele (nazorg) werkzaamheden heeft uitgevoerd.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 31 maart 2009 afgerond. Vanaf maart 2009 is de begrazing ingevoerd met 26 stuks Galloways runderen. Geconcludeerd kan worden dat de begrazing van oorspronkelijk 200 ha met runderen en schapen volgens plan is uitgebreid met 105 ha, ten gunste van habitattype 2130 Grijze Duinen en 2140 Duinheide (met Kraaiheide). De verwachting is dat door middel van de begrazing de verdere verruiging met grassen en struiken wordt teruggedrongen en daarmee de kwaliteit van de doelhabitats sterk wordt verbeterd. Zoals met de aanvraag van de Additional Clause is aangegeven is als gevolg van de onderhandelingen met de pachter/beheerboer het noodzakelijk geweest om het tracé van het bestaande veeraster vrijwel geheel te wijzigen. Door het aanpassen van het oorspronkelijke tracé en samenstelling van het veeraster worden de ecologische kansen beter benut en de bedrijfsmatige inrichting sterk verbeterd. Door nieuwe inrichting is een betere bedrijfsvoering door de beheerboer mogelijk. Tevens is dit één van de redenen waardoor een duurzaam meerjarencontract met de zittende pachter mogelijk werd gemaakt en tot stand is gekomen. Tijdens het opnemen van het oude raster werd duidelijk dat hergebruik van dit materiaal (20-25 jaar oud) niet mogelijk was. Naast de geplande uitbreiding was vervangen van de bestaande afrastering noodzakelijk waarmee bij de totstandkoming van het goedgekeurd plan geen rekening was gehouden. Een alternatief was er niet. Kortom, als gevolg van deze redenen zijn er aanzienlijk meer (afrastering)materiaal en mensuren nodig geweest om de gestelde ecologische doelen te kunnen halen. In cijfers is er om bovenstaande redenen 17,4 km in plaats van de oorspronkelijk geplande 7,5 km raster geplaatst. Deze technische De Galloways in actie op Texel en financiële wijzigingen zijn met de Additional Clause doorgevoerd. Overeenkomstfinanciële formulieren, behorend bij de Additional Clause, heeft het aanbrengen van de 17,4 km afrastering en bijbehorende voorzieningen aan Externe Bijstand € 43.766,- inclusief Btw gekost waarvoor € 51.862,- was geraamd. De aanschaf van de 17,4 km afrastering, de 40 hekwerken, de 100 waarschuwingsbordjes en bijbehorende voorzieningen was begroot onder de kostensoort Aankoop LIFE Duinen, projectnr. 2618 61 van de 127


Infrastructuur voor een bedrag van € 161.608,- inclusief btw. Uitgegeven hiervoor is € 130.412,- inclusief btw. Een deel van de kosten voor het aanbrengen en leveren van genoemde werkzaamheden, is niet op de projectadministratie van LIFE Duinen geboekt, zie ook beantwoording vraag 11, punt 2 van de Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010. Uiteindelijk is het niet gelukt om dit administratief recht te zetten zodat de eindtotalen aan Externe Bijstand en Aankoop Infrastructuur onder de begroting sluiten. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 269 uur waarvan uiteindelijk 335 uur nodig is geweest. De nasleep, nazorg na invoering van de begrazing is groter geweest dan verwacht waardoor de raming voor uiteindelijke bestede uren enigszins zijn overschreden. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 17,0% onderschreden.

Actie C.10 – Herstel vochtige duinvalleien Coepelduinen te Noordwijk Tijdsplanning III 2008 – I 2009 Voor het herstel van natte duinvalleien zal bossage/struiken worden verwijderd en de bovengrond worden afgeplagd. Op tien verschillende locaties zullen de maatregelen worden uitgevoerd waarbij op vier locatie alleen de bovengrond wordt verwijderd.

Uitgevoerde werkzaamheden Gezien de aard van de werkzaamheden van actie C10 en C11, is ervoor gekozen om de werkzaamheden voor beide acties te verwerken in één bestek. In het voorjaar van 2008 dan ook door Adviesbureau Uriot Bv het bestek opgeleverd. De Nationale openbare aanbesteding volgens ARW 2005 heeft vervolgens 3 september 2008 plaats gevonden. Na de nodige onderhandelingen over de prijs is het werk op 3 november 2008 door Staatsbosbeheer gegund aan aannemer AH Vrij Groenvoorziening BV. Deze aannemer heeft de werkzaamheden vanaf 3 november 2008 in uitvoering genomen en opgeleverd op 26 juni 2009. De directievoering en toezicht in deze periode is uitgevoerd door medewerkers van de beheereenheid van Staatsbosbeheer van Noordwijk. Voor de (tijdelijke) opslag van de vrijkomende grond en organisch materiaal is het parkeerterrein ”De Kuil” gehuurd. In onderstaande tabel staan de uitgevoerde hoeveelheden voor deze actie weergegeven. De hoeveelheden komen overeen met het goedgekeurd plan en bestek nr. 2008-111.

Actie C.10: Verwijdering bosschages en struiken op 6 locaties (totale opp.2.89 ha) en het afplaggen van de bovengrond op 4 locaties (totale opp. 1.40 ha). Locatie Code op Oppervlakte verwijderde Afplaggen bovengrond kaart opslag in combinatie met afplaggen bovengrond Guytendel A 0.24 ha Spijkerdel en B 0.23 ha Kikkerdel Twee oude C 0.28 ha aardappellandjes Vrije vak E 0.07 ha Watergat F 0.11 ha Vallei langs G 0.80 ha 0.80 ha LIFE Duinen, projectnr. 2618 62 van de 127


Oorlogsweg Nora-Vallei Noord-Vallei 4 Noord-Vallei 3

H I J Totaal

0.42 ha 0.79 ha 0.48 ha 2.89 ha

1.40 ha

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 voor 15 maart 2009 uitgevoerd. Formeel zijn de werkzaamheden op 26 juni 2009 opgeleverd (datum proces verbaal van oplevering). De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2190 Vochtige duinvalleien voor een gebied met een omvang van circa 4,22 ha. Deze doelstelling is geheel in de lijn van het oorspronkelijk plan gerealiseerd.

De Nora-Vallei in uitvoering Zoals aangegeven in voortgangsverslag van 2008 en het verslag halverwege van 2009 heeft de (openbare) aanbesteding geleid tot een budgettair tekort. Door een extern bureau was voorafgaand aan de aanbesteding een directiebegroting opgesteld die voor actie C.10 en C.11 bij elkaar opgeteld sloot op € 232.912 ,-inclusief btw. Verschil tussen de directiebegroting en het oorspronkelijk budget was € 12.200,- inclusief btw waarmee deze afwijking 5,5 % bedroeg ten opzichte van het beschikbare budget. Deze afwijking viel binnen de gebruikelijke marges zodat destijds besloten is het werk aan te besteden. Bij de aanbesteding bleek dat de laagste aannemer had ingeschreven voor een bedrag van € 329.630,inclusief btw. Dit betekent ten opzichte van het beschikbare budget een overschrijding van € 108.918,(46%). Als gevolg van gestegen loon- en brandstofprijzen is het verschil met de directiebegroting maar ten dele te verklaren. Achteraf blijkt dat de externe partij die de begroting heeft opgesteld een aantal zaken verkeerd heeft geschat te weten:  Prijsverschil klepelen: in de directiebegroting is voor het klepelen gerekend met de zeer lage prijs die was gebaseerd op het werk op Texel. Achteraf blijkt dat de prijzen in het noorden minder hoog zijn, de uitvoerende aannemer Kieftenburg het werk op Texel waarschijnlijk voor de kostprijs, of minder, aangenomen heeft en het betrof één groot terrein. In Noordwijk hebben we te maken met 14 kleine locaties verspreid over een groot gebied, dus veel reistijd (onkosten).  Prijsverschil Transport Grond: door de uiteen liggende locaties is er sprake van een grote transport afstanden, de grond wordt gezeefd en moet voor de keuring in depots worden gezet, die moeten worden onderhouden en afgezet. De eventuele winst op de verkoop van de grond is al afgetrokken van de kostprijs. Dit alles is onvoldoende in de directiebegroting aan de orde gekomen.  Prijsverschil Rijplaten: door veel transport over wegen en parkeerplaatsen van derden is hier een duidelijk risico voor schade. Dit risico was onvoldoende meegenomen in de directiebegroting.



Daarnaast bleek dat ondanks de openbare aanbesteding er maar drie bedrijven zijn geweest die uiteindelijk hebben deelgenomen aan de inschrijving. Schijnbaar was op dat moment de orderportefeuille van deze bestekhouders goed gevuld en is de inschrijving daarop aangepast. Opnieuw aanbesteding was procedureel geen optie en om de geplande werkzaamheden binnen de eindtermijn gerealiseerd te krijgen was gunning aan de laagste inschrijver noodzakelijk. De (financiële) consequenties zijn verwerkt in de financiële formulieren van de Additional Clause. Dit geldt ook voor het in het verslag halverwege van 2009 verzoek om de extra inzet aan eigen uren en de geringe overschrijding aan externe kosten onderdeel te laten zijn van het project.

Vallei langs Oorlogweg voor uitvoering

Vallei langs Oorlogweg na uitvoering

Het verwijderen van de bossage/struiken en het plaggen met een totale oppervlak van 4,22 ha inclusief het transport van de vrijkomende grond en verwerken in depot heeft totaal een kostenpost van € 98.082,- opgeleverd. Dit betrof de inzet van AH Vrij en de kosten van de huur voor parkeerterrein ”De Kuil”. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 102.340,-. Eindtotaal blijft dus binnen de raming. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 149 uur waarvan uiteindelijk 157 uur nodig is geweest. De extra uren zijn toe te delen aan nazorg van de uitvoering. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 3,8% onderschreden.

Actie C.11 – Verwijderen van opslag in de grijze duinen bij Wassenaar en Noordwijk Tijdsplanning: III 2008 – I 2009 Lokaal zijn de duinen overwoekerd met Esdoorn en Roos. Door middel van het verwijderen van de begroeiing en de bovengrond zal op een drietal locaties weer de oorspronkelijke situatie worden hersteld.

Uitgevoerde werkzaamheden Gezien de aard van de werkzaamheden van actie C10 en C11, is ervoor gekozen om de werkzaamheden voor beide acties te verwerken in één bestek. In het voorjaar van 2008 dan ook door Adviesbureau Uriot Bv het bestek opgeleverd. De Nationale openbare aanbesteding volgens ARW 2005 heeft vervolgens 3 september 2008 plaats gevonden. Na de nodige onderhandelingen over de prijs is het werk op 3 november 2008 door Staatsbosbeheer gegund aan aannemer AH Vrij Groenvoorziening BV. Deze aannemer heeft de werkzaamheden vanaf 3 november 2008 in uitvoering genomen en opgeleverd op 26 LIFE Duinen, projectnr. 2618 64 van de 127


juni 2009. De directievoering en toezicht in deze periode is uitgevoerd door medewerkers van de beheerseenheid van Noordwijk. Voor de (tijdelijke) opslag van de vrijkomende grond en organisch materiaal is het parkeerterrein ”De Kuil” gehuurd. In onderstaande tabel staan de uitgevoerde hoeveelheden voor deze actie weergegeven. De hoeveelheden komen overeen met het goedgekeurd plan en bestek nr. 2008-111.

Actie C.11: Verwijderen van bosschages en struiken op 5,32 ha op 3 locaties in combinatie met het afplaggen van de bovengrond tot een diepte van 25 cm Locatie Code op kaart Oppervlakte Esdoornvlakte zeereep K 2,11 ha Duindoornstruweel Noordwijk L 1.67 ha Drie landjes Wassenaar M1 & M2 1.54 ha Total 5.32 ha Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 voor 15 maart 2009 uitgevoerd. Formeel zijn de werkzaamheden op 26 juni 2009 opgeleverd (datum proces verbaal van oplevering). C.11 De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen met een effectgebied met een omvang van circa 50,0 ha. Deze doelstelling is geheel in de lijn van het oorspronkelijk plan gerealiseerd en daarmee is voor circa 50,0 ha de doelstelling gehaald. Zoals aangegeven in voortgangsverslag van 2008 en het verslag halverwege van 2009 heeft de (openbare) aanbesteding geleid tot een budgettair tekort. Door een extern bureau was voorafgaand aan de aanbesteding een directiebegroting opgesteld die voor actie C.10 en C.11 bij elkaar opgeteld sloot op € 232.912 inclusief btw. Verschil tussen de directiebegroting en het oorspronkelijk budget was € 12.200 inclusief btw waarmee deze afwijking 5,5 % bedroeg ten opzichte van het beschikbare budget. Deze afwijking viel binnen de gebruikelijke marges zodat destijds besloten is het werk aan te besteden. Bij de aanbesteding bleek dat de laagste aannemer had ingeschreven voor een bedrag van € 329.630 inclusief btw. Dit betekent ten opzichte van het beschikbare budget een overschrijding van € 108.918 (46%). Als gevolg van gestegen loon- en brandstofprijzen is het verschil met de directiebegroting maar ten dele te verklaren. Achteraf blijkt dat de externe partij die de begroting heeft opgesteld een aantal fouten heeft gemaakt te weten:  Prijsverschil klepelen: in de directiebegroting is voor het klepelen gerekend met de zeer lage prijs die was gebaseerd op het werk Life Texel. Achteraf blijkt dat de prijzen in het noorden minder hoog zijn, de uitvoerende aannemer Kieftenburg het werk op Texel waarschijnlijk voor de kostprijs, of minder, aangenomen heeft en het betrof één groot terrein. In Noordwijk hebben we te maken met 14 kleine locaties verspreid over een zeer groot gebied, dus veel reistijd en veel 'rommelen' oftewel onkosten.  Prijsverschil Transport Grond: door de uiteen liggende locaties is er sprake van grote transport afstanden, de grond wordt gezeefd en moet voor de keuring in depots worden gezet, die moeten worden onderhouden en afgezet. De eventuele winst op de verkoop van de grond is al afgetrokken van de kostprijs. Dit alles is onvoldoende in de directiebegroting aan de orde gekomen. LIFE Duinen, projectnr. 2618 65 van de 127


Prijsverschil Rijplaten: door veel transport over wegen en parkeerplaatsen van derden is hier een duidelijk risico voor schade. Dit risico was onvoldoende meegenomen in de directiebegroting. Daarnaast bleek dat ondanks de openbare aanbesteding er maar drie bedrijven zijn geweest die uiteindelijk hebben deelgenomen aan de inschrijving. Schijnbaar was op dat moment de orderportefeuille van deze bestekhouders goed gevuld en is de inschrijving daarop aangepast. Opnieuw aanbesteding was procedureel geen optie en om de geplande werkzaamheden binnen de LIFE-termijn gerealiseerd te krijgen was gunning aan de laagste inschrijver noodzakelijk. De (financiële) consequenties zijn verwerkt in de goedgekeurde financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause. Dit geldt ook voor het in het verslag halverwege van 2009 verzoek om de extra inzet aan eigen uren en de geringe overschrijding aan externe kosten onderdeel te laten zijn van het project. 

Fazantenvallei voor uitvoering

Fazantenvallei na uitvoering

Het verwijderen van de bossage/struiken en het plaggen met een totale oppervlak van 5,32 ha inclusief het transport van de vrijkomende grond en verwerken in depot heeft totaal een kostenpost van € 190.959,- opgeleverd. Dit betrof de inzet van AH Vrij. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 197.526,-. Eindtotaal blijft dus binnen de raming. Met de A.C. d.d. 16 april zijn de benodigde uren vastgesteld op 71 uur waarvan uiteindelijk 95 uur nodig is geweest. De extra uren zijn toe te delen aan nazorg van de uitvoering. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 2,9% onderschreden.

Actie C.12 – Vergroten van het begrazingsgebied in de grijze duinen van Wassenaar Tijdsplanning: IV 2008 – I 2009 Voor de start van LIFE-Duinen project werd reeds 150 ha begraasd in de duinen bij Wassenaar (begrazingsgebied Berkheide). Door het omrasteren van 31 ha duinen (Toverduin) wordt het mogelijk een verbinding met een ander Natura 2000-begrazingsgebied te realiseren. Tevens wordt hiermee bereikt dat de begrazing kan worden ingezet tegen de woekering van grassen en struiken. Om dit mogelijk te maken is in het oorspronkelijk goedgekeurd plan de aanleg van een corridor opgenomen (over de grond dat ten bate van de waterwinning via een gebruiksovereenkomst in beheer is gegeven aan het Duinwaterbedrijf Zuid-Holland (DZH). DZH is vanaf 1 juli 2009 overgegaan in Dunea. LIFE Duinen, projectnr. 2618 66 van de 127


Vanaf 2007 hebben er gesprekken plaatsgevonden met Dunea voor de afstemming van de begrazing. Het bestek en de bestekstekeningen zijn door een externe partij (Adviesbureau M. Uriot) op 12 december 2008 geleverd waarna het werk door Staatsbosbeheer op 26 januari 2009 onderhands is aanbesteed. Aansluitend zijn de werkzaamheden op 3 april 2009 gegund aan Acon en vanaf 9 februari 2009 in uitvoering genomen. Conform het bestek zijn de rasterwerken en aanverwante werkzaamheden door de aannemer uitgevoerd. Totaal is er geleverd en geplaatst 7,3 km aan raster inclusief elektrische voorzieningen, 2 veeroosters, 2 klaphekjes, 4 tractorhekken en 2 voetgangershekken waarmee een gebied van zeker 60 ha is ingericht. De 7,3 km afrastering is zowel op terrein van Staatsbosbeheer als op terrein van Dunea geplaatst conform de kaart C12 Wassenaar van de Antwoordnotitie d.d. 9 december 2009. Tijdens de uitvoering hebben de medewerkers van de beheerseenheid van Staatsbosbeheer het dagelijks toezicht en de directievoering verzorgd. De werkzaamheden door Acon zijn op 16 maart 2009 opgeleverd. De overeenstemming met Dunea over het moment van de invoering van de begrazing heeft lang geduurd, echter op 30 juni 2011 is het gelukt om de begrazing in te voeren. Het was de bedoeling dat zowel het ingerasterde terrein van Staatsbosbeheer als van Dunea met 10 Schotsehooglanders begraasd zou worden. Uitkomst van de gesprekken met Dunea is dat Staatsbosbeheer voor hun eigendom 6 Schotsehooglanders inzet en Dunea op hun terrein 4 Galloways, dit in verlengde van de gezamenlijke beheersvisie en daarin opgenomen wijze van integrale begrazing. Voor de locaties zie kaartbijlage 1. Voor de lease van 6 Schotse Hooglanders voor een periode van 5 jaar is een overeenkomst gesloten met Ekogrön (zie bijlage 2) waarvan de kosten ten laste van het LIFE-project vallen. De inzet van de 4 Galloways komen voor rekening van Dunea en vallen niet ten laste aan het LIFEbudget.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden in het zijn overeenkomstig de Timetable uitgevoerd en op 15 maart 2009 afgerond. Invoering van de begrazing is vertraagd echter binnen de eindtermijn van het project gerealiseerd. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen met een effectgebied met een omvang van circa 60,0 ha. Dit geheel in de lijn met de Additional Clause vast- en bijgestelde plan. Conclusie kan worden getrokken dat deze doelstelling is gehaald. Zoals bij het verslag halverwege van 2009 aangegeven, is bij de voorbereiding gebleken dat Dunea hun medewerking niet wilden verlenen aan het realiseren van een corridor tussen begrazingsgebied Berkenheide en de binnen dit LIFE-project in begrazing te nemen gebied Toverduin. De begrazing zou plaatsvinden op grond van Staatsbosbeheer, waarvan de helft in een aflopende pachtovereenkomst zat met de toenmalige DZH (Drinkwaterbedrijf Zuid Holland). Er was één alternatief namelijk de Toverduin te verbinden met het gebied Tasjesduin. Op deze wijze ontstaat ook een voldoende groot oppervlak voor begrazing waarmee de gestelde doelen voor Toverduin kan worden gerealiseerd. Ook voor deze optie is medewerking van het Dunea noodzakelijk die in 2008 hier dan ook mee hebben ingestemd. Na aanleg van de afrastering in 2009 leek Dunea de gemaakte afspraken niet na te komen. Ze wilden (toch) niet het beheer afstaan aan de eigenaar van de grond en beriepen zich daarbij op een clausule in de pachtovereenkomst. Vele gesprekken volgden, tot op directieniveau. Aangezien beide partijen begrazing wel nodig achten voor het gebied, is in voorjaar van 2011 overeengekomen dat beide partijen hun eigen begrazing gaan instellen zodat het totale gebied van 60 ha wel begraasd wordt en de daaraan gekoppelde LIFE-doelen worden gehaald.



In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de extra inzet aan eigen uren, de aanpassing in de aan te brengen hoeveelheid en het tracé van het rasterwerk onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de budgettaire wijzigingen goedgekeurd. In de Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010 is bij het antwoordt van vraag 12 ingegaan op het geleverde hekwerken en is er een nieuwe beschrijving (formulier 2005-C4/12) en een nieuwe kaart geleverd met daarop aangegeven de te begrazen gebieden en het tracé van de afrastering. De herziene bedragen voor Externe Bijstand en Aankoop Infrastructuur zijn in de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 behorend bij de Additional Clause vastgesteld. Het aanbrengen van het raster en bijbehorende voorzieningen evenals het aanbrengen van alle hekwerken en veeroosters geeft per saldo een kostenpost van € 15.776,- inclusief btw aan Externe Bijstand en € 77.027,- aan Aankoop Infrastructuur. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 17.277,respectievelijk € 77.027,-. Beide kostenposten zijn toe te delen aan de door Acon uitgevoerde werkzaamheden gericht op de begrazing van de 60 ha. De lease van 6 Schotsehooglanders voor periode van 5 jaar, valt ten laste van de kostensoort Aankoop Goederen-Uitrusting. Gezien Dunea de kosten van de 4 Galloways voor hun rekening nemen, valt alleen de lease van de 6 Schotsehooglanders onder deze kostenpost en wordt deze post onderbenut. Begroot hiervoor was € 40.863 waarvan nu € 20.525 inclusief btw wordt benut. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 53 uur waarvan uiteindelijk 65 uur nodig is geweest. De extra uren hebben te maken met de extra (onvoorziene) tijd die gemoeid is met het bereiken van overeenstemming met Dunea. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 15,7% onderschreden.

Actie C.13 – Herstel habitat Vroongronden, Biesterveld en Verklikkerduinen Tijdsplanning: I 2006 – III 2008 De activiteiten richten zich op herstel van de bijzonder habitattypen grijze duinen (2130), vastgelegde ontkalkte duinen (2150) en vochtige duinvalleien (2190). Maatregelen zijn het vergroten van de begrazingseenheden, maaien, plaggen en het verwijderen van begroeiing.

Uitgevoerde werkzaamheden In bijlage 3 is een uitvoerige opsomming weergegeven van alle werkzaamheden die vanaf de start tot en met het einde van het project zijn uitgevoerd. Naast een beknopte beschrijving is aangegeven wanneer, waar en door wie deze werkzaamheden zijn uitgevoerd. In het najaar van 2005 is door Grontmij het nodige meetwerk uitgevoerd gerelateerd aan de uitvoering van De Maire en heeft Grontmij de directievoering voor dit gebied verzorgd. Het voorbereidend – en grondwerk voor De Maire is uitgevoerd door Aannemingsbedrijf A.V.K. bv. waarbij door DELTA Milieu Recycling bv het vrijkomend materiaal is verwerkt. Op verzoek van Staatsbosbeheer hebben afzonderlijke aannemers als Mol Agrocom bv en Houthandel & Zagerij D.C. Beuzenberg & Zoon het LIFE Duinen, projectnr. 2618 68 van de 127

Geplagde vallei Maire


nodige materiaal geleverd voor de vangkraal. Fa. Van Leeuwen heeft de werkzaamheden voor het plaatsen van het raster voor het vergroten van het areaal begraasde duinen voor gebied Vroongronden uitgevoerd in de periode van 1 maart 2006 tot en met 31 augustus 2006. Groenvoorziening v/d Velde heeft daarbij de duingraslanden bewerkt in de maand augustus van 2006. Vrijkomend materiaal/afval bij het verwijderen van de afrastering is verwerkt door Van Ganzewinkel. Het plaggen in de duinvallei in Vroongronden en Biesterveld evenals het verwijderen van begroeiing voor Vroongronden en Verklikker en het opschonen van de duinput Verklikker is na een onderhandse aanbesteding gegund aan Loonbedrijf van der Velde. Uitvoering heeft onder begeleiding van Fa. Van Leeuwen plaatsgevonden in de periode van 5 november 2007 tot en met 3 december 2007 die erop heeft toegezien dat de werkzaamheden volgens afspraak werden uitgevoerd. De werkzaamheden eind december 2007 afgerond en hebben een grote kwaliteitsimpuls gegeven aan het duingebied. Zoals reeds in voortgangsverslag 2009 is gemeld zijn in vergelijking met de hoeveelheden van het goedgekeurd plan het volgende uitgevoerd: Onderdeel Begroot Gerealiseerd  Verwijderen bos, begroeiing en opslag 15,0 ha 3,5 ha  In te richten begrazingsgebied 111,0 ha 111,0 ha  Afrastering plaatsen 4,4 km. 4,3 km.  Plaggen in natte duinvallei 7,0 ha 3,1 ha  Maaien en chopperen 26,0 ha 28,0 ha  Drainage werkzaamheden 10,0 ha 0,0 ha

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 (versie A.C. d.d. 16 april 2010) uitgevoerd en eind december 2008 afgerond. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen, 2150 Atlantische ontkalkte, vaste duinen en 2190 Vochtige duinvalleien voor een gebied met een omvang van circa 169,0 ha. Zoals reeds in verslag halverwege van 2009 is gemeld, is door minder in te grijpen toch voor 169,0 ha het doel bereikt. Conform het gemelde in het verslag halverwege van 2009 zijn er ten opzichte van het goedgekeurd plan een aantal afwijkingen. De afwijking van de uitgevoerde hoeveelheden voor het verwijderen van het bos, begroeiing en opslag en voor het plaggen is een gevolg van het feit dat in het goedgekeurd plan een zoekgebied was opgenomen waarvan bij de planuitwerking zou moeten blijken wat exact aan ha uitgevoerd moest worden. Gebleken is dat voor een klein gedeelte van deze zoekgebieden voorgestelde maatregelen noodzakelijk waren. Voor de resterende gedeelten binnen deze zoekgebieden was ingrijpen niet noodzakelijk om de gestelde doelen te kunnen realiseren. Voor de drainage was bij de totstandkoming van het goedgekeurd plan de veronderstelling gedaan dat er drainage aanwezig was en dat daar het nodige aan gedaan moest worden. Dit bleek niet het geval te zijn. Al met al kan geconcludeerd worden dat de geplande oppervlakte aan te verbeteren habitattypen conform het goedgekeurd plan is uitgevoerd, echter met minder ingrijpen dan waarmee in het goedgekeurd plan rekening was gehouden.



Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de besparing op eigen uren, de omschreven aanpassing in hoeveelheden voor het verwijderen van bos, begroeiing en opslag en voor het plaggen onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. Ook de aanpassing van het budget voor Aankoop Infrastructuur is in de Additional Clause meegenomen. Het verwijderen van de 3,5 ha bos, 28,0 ha maaien en chopperen, 3,1 ha plaggen, het verwijderen van de oude afrastering en plaatsen van een nieuwe afrastering over lengte van 4.300 m1 inclusief plaatsen bijbehorende hekwerken en het transport van de grond geeft per saldo een kostenpost van € 179.149,inclusief btw aan Externe Bijstand. De aanschaf van de 4,3 km afrastering inclusief toebehoren en de (2) hekwerken heeft € 15.459 aan Aankoop Infrastructuur opgeleverd. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 177.757,- respectievelijk € 14.396,-. De maatregelen hebben nipt de daarvoor beschikbare financiële middelen overschreden, dit als gevolg van de correctie op de verrekenbare btw die in eerste instantie niet was meegenomen maar bij de eindafrekening is gecorrigeerd. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 51 uur waarvan uiteindelijk 58 uur nodig is geweest. De extra uren hebben te maken met enige nazorg nadat de werkzaamheden al waren uitgevoerd. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 1,5% overschreden. In verlengde van beantwoording van vraag nr. 17 van de brief 10 februari 2010 is gevraagd om een kopie van factuur 50323 (22) van AVK (actie C.13) aan de bijlage van het eindverslag toe te voegen. Betreffende factuur is toegevoegd aan bijlage 2.

Actie C.14 – Herstel van natuurlijke overgang van duinen naar bos in de Kop van Schouwen Tijdsplanning: III 2007 – IV 2008 Een groot deel van de Kop van Schouwen is beplant met Zwarte Den. Deze uitheemse boomsoort heeft de natuurlijke dynamiek in de duinenvalleien sterk verminderd waardoor struweel de overhand heeft. De ingreep houdt in dat een aantal vochtige duinvalleien ontdaan worden van struweel en opslag. In stukken die gunstig op de wind liggen, wordt verstuiving hersteld door pleksgewijs alle vegetatie te verwijderen. Het naaldbos zal deels geleidelijk omgevormd worden tot loofbos met inheemse soorten.

Uitgevoerde werkzaamheden Aan de zeezijde zijn op vier locaties bressen (coupures) gecreëerd in de bosrand en aan de voorzijde daarvan is de vegetatie verwijderd om winderosie te stimuleren. Het realiseren van deze Één van de coupures in uitvoering coupures en verwijderen van het voorliggende struweel is uitbesteed aan Habo Hoveniers die dit in de periode van 1 november 2007 tot en met 20 december 2007 heeft uitgevoerd. Fa. Van Leeuwen heeft in overleg met Staatsbosbeheer in augustus 2008 de locaties van de bressen bepaald. De werkzaamheden hiervoor zijn onderhands aanbesteed. Voorafgaand aan de aanbesteding is bij de planuitwerking LIFE Duinen, projectnr. 2618 70 van de 127


gebleken dat er voor de coupures geen 12 ha bos verwijderd moest worden maar dat er met 3,5 ha kon worden volstaan. Bij de planuitwerking is gebleken dat het verwijderen van 3,5 ha bos middels inkepingen voldoende invloed heeft op het behalen van de gestelde doelen en het effectgebied. De houtopbrengst van deze 3,5 ha kap is verdisconteerd in de aanneemsom van de aannemer (Habo-Hoveniers). De aanplant van 5 ha en het dunnen van het 40 ha bos is uitgevoerd in eigen beheer en zijn niet ten laste van het LIFE-project gekomen.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable uitgevoerd en op 31 december 2008 afgerond. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2120 Witte Duinen, 2130 Grijze Duinen, 2150 Atlantische ontkalkte, vaste duinen, 2180 Duinbossen en 2190 Vochtige duinvalleien voor een gebied met een omvang van circa 57,0 ha. Zoals al in verslag halverwege van 2009 is gemeld, is door minder in te grijpen toch voor deze 57,0 ha het doel bereikt. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de besparing aan eigen uren en Externe Bijstand en de aanpassing van de hoeveelheid te verwijderen bos voor de coupures onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. Door efficiënt inkopen en door het dunnen en de aanplant in eigen beheer uit te voeren en niet ten laste van het LIFE-project te laten vallen, is minder geld voor Externe Bijstand uitgegeven. Met de Additional Clause is het budget voor Externe Bijstand hierop aangepast.

Coupures en gedeelte van het uitgedunde bos

Het verwijderen van de 3,5 ha bos (inkepingen), de aanplant van 5,0 ha en het dunnen van 40,0 ha bos geeft per saldo een kostenpost van € 33.826,- inclusief btw aan Externe Bijstand. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 33.826,- inclusief btw. De maatregelen zijn binnen de daarvoor beschikbare financiële middelen gerealiseerd. Met de A.C zijn de benodigde uren vastgesteld op 144 uur waarvan uiteindelijk 105 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 4,2% onderschreden.

Actie C.15 – Begrazing Meeuwenduin Tijdsplanning: II 2006 – I 2008 Door afwezigheid van konijnen wordt het zand in het dynamische gebied de Meeuwenduinen versneld vastgelegd. Hierdoor is het aandeel witte duinen afgenomen ten gunste van de grijze duinen. In de grijze duinen neemt de veroudering snel toe, waardoor het gebied verruigt. In het naast gelegen Zeepeduinen wordt door Natuurmonumenten al jaren succesvol beweiding ingezet om dit proces te vertragen en de LIFE Duinen, projectnr. 2618 71 van de 127


negatieve effecten tegen te gaan. Staatsbosbeheer wil bij dit gebied aanhaken door de Meeuwenduinen ook bij de beweidingseenheid te betrekken.

Uitgevoerde werkzaamheden Meizon bv heeft de nodige materialen als jalonstokken, palen, draad en toebehoren voor de te plaatsen afrastering op 29 oktober 2007 en in de maanden november en december van 2007 geleverd. Van Gerwen Groothandel heeft de nodige voorbereidende werkzaamheden gedaan om het plaatsen van het raster mogelijk te maken. Fa. Van Leeuwen heeft in de periode vanaf 5 november 2007 tot en met 12 februari 2008 het nieuwe raster met een lengte van 6.300 m1 geplaatst en daar waar nodig de oude rasters opgeruimd. De verwerking van vrijkomend materiaal/afval is uitgevoerd door Van Ganzewinkel. Staatsbosbeheer heeft de nodige afstemming gedaan met de partijen. Ook is er een extra duinput schoongemaakt, zodat het deel van het gebied, waarin deze put gelegen is, vaker door de pony’s bezocht zal worden. Meeuwduinen (193 ha) wordt vanaf 31 februari 2009 integraal begraasd met Shetlandpony’s met het aangrenzende Zeepeduinen (300 ha) van Natuurmonumenten. De kudde is eigendom van Natuurmonumenten en beslaat nu 115 pony’s. Voor de begrazing van de Meeuwenduinen heeft Natuurmonumenten de kudde uitgebreid met 20 dieren zodat de begrazingsdruk in de Meeuwenduinen ongeveer 0,1 GVE per ha ligt.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable uitgevoerd en op 12 februari 2008 afgerond. In verband met de uitvoering van de nulmeting voor de monitoring is de begrazing voor 31 december 2009 ingevoerd. De kudde Shetlandpony’s in de Meeuwenduinen Doordat de werkzaamheden voortvarend zijn verlopen, is er ten opzichte van de oorspronkelijke begroting minder uren voor de begeleiding noodzakelijk geweest en is door efficiënt inkopen minder geld voor de levering en plaatsing van de afrastering uitgegeven. Wel is de verhouding tussen de Externe Bijstand en de Aankoop Infrastructuur anders dan begroot. Reden hiervan is een fluctuerende markt die vooraf moeilijk is in te schatten. In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de besparing aan eigen uren en de (geringe) verschuiving tussen Externe Bijstand en Aankoop Infrastructuur onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. De levering van de benodigde materialen voor de afrastering, de uitvoering van de voorbereidende werkzaamheden, het plaatsen van het nieuwe raster met een lengte van 6.300 m1 inclusief het verwijderen van de oude rasters, het verwerken/afvoeren van vrijgekomen materiaal en schoonmaken van de duinput geeft per saldo een kostenpost van € 37.574,- inclusief btw aan Externe Bijstand en € 13.314,- aan Aankoop Infrastructuur. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 37.701,respectievelijk € 13.314,- inclusief btw. De maatregelen zijn binnen de daarvoor beschikbare financiële middelen gerealiseerd. Met de A.C zijn de benodigde uren vastgesteld op 41 uur waarvan uiteindelijk 66 uur nodig is geweest. De extra uren hebben te maken met enige nazorg nadat de werkzaamheden al waren uitgevoerd. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 1,7% overschreden.



Actie D.1 – Maaien en plaggen Terschelling Tijdsplanning: II 2007 – IV 2007 In grote delen van de duinen op de eilanden is de heide vergrast met Zandzegge, Helm en/of duinriet. In deze actie worden in 4 ”zoekgebieden” over ca. 6 ha de heide verjongd door de vegetatie te maaien en op ongeveer 4 ha de vegetatie met humuslaag te verwijderen. Met ingrepen wordt een mozaïekvormige structuur aangebracht.

Uitgevoerde werkzaamheden Hoekstra & Zn heeft in 2007 de nodige voorbereidende werkzaamheden in het veld uitgevoerd. Het voorbereidende maaiwerk is in november van 2007 uitgevoerd door Dirk cs Venema. Voor de uitvoering van het maaien is van H.L. Jongbloed een verblijfsruimte gehuurd in maanden september en oktober van 2007. Vrijkomend materiaal dat bij het maaiwerk is vrijgekomen, is afgevoerd door Transport Service Terschelling B.V. Datgene wat niet afgevoerd kon worden is in de maanden april tot en met juni 2008 verspreid door Hoekstra & Zn. Na het voorbereidende werk zijn de werkzaamheden in de maanden april tot en met juni 2007 door Staatsbosbeheer tot een bestek verwerkt en op 30 augustus 2007 onderhands aanbesteed. Het werk is uiteindelijk op 11 september 2007 gegund aan Tatenhove B.V. Gezien de aard van de werkzaamheden van actie D.1 en D.3 is ervoor gekozen om de werkzaamheden van beide acties in één bestek te verwerken. Tatenhove B.V. is op 17 september 2007 gestart met de uitvoering en heeft het werk op 17 december 2007 opgeleverd. Op Terschelling is totaal 8,5 ha gerealiseerd. Het De choppermachine in actie op Terschelling dagelijks toezicht en de directievoering op Tatenhove is in deze periode door medewerkers van de beheerseenheid van Staatsbosbeheer uitgevoerd.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 31 december 2007 afgerond. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2140 Duinheide (met Kraaiheide) met een omvang van circa 8,5 ha. Dit geheel in de lijn met de Additional Clause vast- en bijgestelde plan. Conclusie kan worden getrokken dat deze doelstelling is gehaald. Ten opzichte van het oorspronkelijk plan was er sprake van een kleine afwijking op de uitgevoerde hoeveelheden. Voor actie D.1 was 10,0 ha begroot LIFE Duinen, projectnr. 2618 73 van de 127

Het beeld vier jaar na uitvoering


en is 8,5 ha uitgevoerd. Bij de planuitwerking is gebleken dat van de vier zoekgebieden maar 8,5 ha bewerkt moest worden en dat van de overige gedeelten van de zoekgebieden ingrijpen niet noodzakelijk was. Dit heeft er toe geleid dat met 8,5 ha maaien en chopperen de in het goedgekeurd plan gestelde doelstellingen gehaald konden worden. Daarnaast was er een overschrijding op de Personeelskosten. Vanaf het moment van de aanbesteding tot en met oplevering van de werkzaamheden, inclusief nazorg, is een periode gemoeid van bijna 10 weken. Gesteld kan worden dat de 30 uur voor de begeleiding van de uitvoering zoals opgenomen in het goedgekeurd plan, veel te krap was geschat. Uiteindelijk is hiervoor 212 uur nodig geweest. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de extra inzet aan eigen uren en de aanpassing in de hoeveelheid en de begrenzing van het te plaggen gebied onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. In de Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010 is bij het antwoordt van vraag 13 ingegaan op de wijziging in de hoeveelheid en aanpassing van de begrenzing van het te bewerken gebied en is er een nieuwe beschrijving (formulier 2005-C5/1) en een nieuwe kaart geleverd met daarop aangegeven de begrenzing. Het herziene bedrag voor Externe Bijstand is in de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 behorend bij de Additional Clause vastgesteld. Het maaien en chopperen van 8,5 ha inclusief het transport van vrijkomend materiaal op Terschelling geeft per saldo een kostenpost van € 59.335,- inclusief btw aan Externe Bijstand. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 58.162,-. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 212 uur waarvan uiteindelijk 212 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 1,9% overschreden.

Actie D.2 – Rotatie begrazing geiten Terschelling Tijdsplanning III 2006 – II 2010 In de binnenduinrand op Terschelling is een omslag waarneembaar van open duin met heide naar struweel, met voornamelijk Amerikaanse vogelkers. De Amerikaanse vogelkers laat zich vanwege zijn snelle hergroei moeilijk bestrijden. Tevens maakt de vogelkers veel langlevende, gemakkelijk kiemende zaden. De praktijk heeft geleerd dat langdurige begrazing, met een hoge dichtheid, met geiten deze struwelen weer kan omzetten in een open duinvegetatie. Er zijn 5 locaties van grofweg 20 ha elk, waar deze maatregel toegepast zal worden. De gebieden zullen 2 maanden (in de zomer) tot 4 maanden (in de winter) worden beweid met 85 landgeiten, gedurende 5 jaar. LIFE Duinen, projectnr. 2618 74 van de 127

Groep landgeiten in actie op Terschelling


Uitgevoerde werkzaamheden Tot en met einde van het project is totaal 103,8 ha begraasd, verspreidt over 5 deelgebieden. De materialen zijn bij verschillende leveranciers betrokken: in april 2006 en mei 2008 heeft Cor Bakker de nodige afrasteringen en toebehoren geleverd. In maart 2006 heeft Loon en Grondverzetsbedrijf Trip Hek bv stekpalen geleverd. Van Vliet Kastanjehout heeft nog in november 2009 materialen geleverd voor het mobiel raster. Totaal is uiteindelijk conform de Additional Clause 14,0 km afrastering aangekocht en gebruikt. Staatsbosbeheer heeft de afrasteringen geplaatst en op gezette tijden verplaatst. Hoekstra & Zn. heeft in april 2007 de (7) drinkpoelen aangebracht. Toezicht is uitgevoerd door Staatsbosbeheer. Gezien de lang aanhoudende winter van 2010 met veel sneeuw is er het nodige bijgevoerd als hooi, wintervoer en kuil. Leveranciers hiervan waren Lauwersland (januari 2010), Transport Service Terschelling bv (januari 20010), Huifkarbedrijf Terpstra (februari 2010) en Gradiënt (december 2010). Kosten voor de veearts zijn wel gemaakt echter niet op het project geboekt en vallen dan ook niet ten laste van het budget van LIFE Duinen.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 30 juni 2010 afgerond. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2130 Grijze Duinen en 2140 Duinheide (met Kraaiheide) met een omvang van circa 103,8 ha. Dit geheel in de lijn met de Additional Clause vast- en bijgestelde plan. Conclusie kan worden getrokken dat deze doelstelling is gehaald. Met de Additional Clause is het oppervlak gewijzigd van 100,0 ha in circa 103,8 ha waarbij de geplande locatie ten westen van West-Terschelling is gewijzigd in een gelijkwaardige locatie ten oosten van WestTerschelling. Dit om draagvlak onder de lokale bevolking te behouden en wegens aanwezige de flora en fauna. Om dezelfde redenen is de locatie nabij Hee iets kleiner uitgevoerd, echter dit kon gecompenseerd worden door het te begrazen oppervlak ten oosten van West-Terschelling dusdanig groot te maken dat aan het vooraf gestelde oppervlak (en doelstellingen) kon worden voldaan. Ook is met de Additional Clause de m1 afrastering van 7,0 km bijgesteld naar 14,0 km. Redenen hiervan is dat meerdere gebieden gelijktijdig zijn begraasd en dat verplaatsing van het raster tussen de ”zomer- en winterlocaties” niet altijd mogelijk was. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht de herziene hoeveelheid (103,8 ha) en de nieuwe begrenzing van de te begrazen gebieden en de aanpassing van de benodigde hoeveelheid afrastering een onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. In de Het beeld na inzet van begrazing met Landgeiten Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010 is bij het antwoordt van vraag 14 ingegaan op het oppervlak, het LIFE Duinen, projectnr. 2618 75 van de 127


aantal drinkpoelen en aanpassing van de begrenzing van het te bewerken gebied en is er een nieuwe beschrijving (formulier 2005-C5/2) geleverd. Op de kaart zoals geleverd bij het verslag halverwege van 2009 is de nieuwe begrenzing aangegeven. De herziene bedragen voor Aankoop Infrastructuur en de Externe Bijstand zijn in de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 behorend bij de Additional Clause verwerkt en daarmee vastgesteld. Het verplaatsbare raster met een lengte van 14,0 km en bijbehorende voorzieningen geeft per saldo een kostenpost van € 536,- inclusief btw aan Externe Bijstand. Dit betreft de inzet van Hoekstra en Zn. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor ook begroot € 536,-. Op Aankoop Infrastructuur is voor deze actie geboekt € 30.821,- waarvoor € 29.253,- was begroot. Met uitzondering van de winter van 20092010 zijn de winters relatief zacht geweest waardoor de kosten voor bijvoeren zijn meegevallen. Hiervoor was begroot € 9.340,- inclusief btw aan Verbruiksgoederen waaraan is besteedt € 5.660,-. De kosten voor de veearts, begroot voor € 4.670,- aan Overige kosten, zijn voor een deel wel gemaakt echter niet in de projectadministratie van LIFE Duinen terecht gekomen. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 1.536 uur waarvan uiteindelijk 2.444 uur nodig is geweest. Het blijkt dat het verplaatsen en toezicht op het vee toch meer tijd vergt dan op voorhand en tussentijds was geschat. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 18,9% overschreden wat grotendeels is te verklaren door de overschrijding aan (toezichts)uren.

Actie D.3 – Vegetatie en humus verwijderen Vlieland Tijdsplanning: II 2007 – IV 2007 Omdat de duinheide op Vlieland overal even oud is, zal op een aantal plaatsen het periodiek chopperen worden ingezet om de heide te verjongen. Zo wordt voorkomen dat de jonge successiestadia verdwijnen en wordt bereikt dat er variatie in de heidebegroeiing blijft. De ingrepen worden gedaan ten behoeve van het habitat Vastgelegde ontkalkte duinen met Kraaihei (2140), een prioritair type. Na het chopperen wordt beweiding ingesteld om nieuwe vergrassing tegen te gaan.

Uitgevoerde werkzaamheden In de maanden april tot en met juni 2007 is door Staatsbosbeheer tot een bestek verwerkt en op 30 augustus 2007 onderhands aanbesteed. Het werk is uiteindelijk op 11 september 2007 gegund aan Tatenhove B.V. Gezien de aard van de werkzaamheden van actie D.1 en D.3 is ervoor gekozen om de werkzaamheden van beide acties in één bestek te verwerken. Tatenhove B.V. is op 17 september 2007 gestart met de uitvoering en heeft het werk op 17 december 2007 opgeleverd. Op Vlieland is totaal 6,0 ha gerealiseerd. Het dagelijks toezicht en de directievoering op Tatenhove is in deze periode door medewerkers van de beheerseenheid van Staatsbosbeheer uitgevoerd. Bewerkte Vallei op Vlieland met infopaneel LIFE Duinen, projectnr. 2618 76 van de 127


Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 (versie A.C. d.d. 16 april 2010) uitgevoerd en op 31 december 2007 afgerond. De maatregelen van deze actie was gericht op herstel van Habitattype 2140 Duinheide (met Kraaiheide) met een omvang van circa 6,0 ha. Dit geheel in de lijn met het oorspronkelijk plan. Conclusie kan worden getrokken dat deze doelstelling is gehaald. Ten opzichte van het oorspronkelijk plan was er een overschrijding op de Personeelskosten. Vanaf het moment van de aanbesteding tot en met oplevering van de werkzaamheden, inclusief nazorg, is een periode gemoeid van bijna 10 weken. Gesteld kan worden dat de 105 uur voor de begeleiding van de uitvoering zoals opgenomen in het goedgekeurd plan, te krap was geschat. Uiteindelijk is hiervoor 147 uur nodig geweest. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de extra inzet aan eigen uren onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. Het maaien en chopperen van 6,0 ha inclusief het transport van vrijkomend materiaal op Vlieland geeft per saldo een kostenpost van € 64.583,- inclusief btw aan Externe Bijstand. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 64.582,-. Met de A.C zijn de benodigde uren vastgesteld op 147 uur waarvan uiteindelijk ook 147 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld sluit de eindstand exact op de begroting.

Actie E.1 – Website Tijdsplanning: II 2006 – III 2011 Deze actie is gericht op het ontwikkelen en beheer van een project website. De website geeft algemene informatie over het project en het belang van de Nederlandse duinen voor het in stand houden van de biodiversiteit, informatie over de voortgang van het project en specifieke informatie over de projectlocaties.

Uitgevoerde werkzaamheden De website www.staatsbosbeheer.nl/duinherstel is een dossier op de Staatsbosbeheer-website. De site is sinds mei 2006 in de lucht. Voor het realiseren van de site is People’s Valley in de periode van 1 maart 2006 tot 31 mei 2006 ingezet evenals Romea voor de periode van 23 april 2006 tot 20 mei 2006. Ook heeft Romea de webredactie verzorgd in de periode van 1 januari 2006 tot 1 mei 2006. Het opstarten van de website is verzorgd door Titus Translations in de periode van 1 januari 2006 tot 24 april 2006. Staatsbosbeheer heeft de nodige content aangeleverd en gedurende de projectduur de informatie up to date gehouden. De informatie op het web betreft de algemene informatie over het project, het belang van de Nederlandse duinen voor het in stand houden van de biodiversiteit en de specifieke informatie over de projectlocaties.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en de website is voor de duur van het project beschikbaar. LIFE Duinen, projectnr. 2618 77 van de 127


Zoals in het voortgangsverslag van 2010 aangegeven is in 2010 door Staatsbosbeheer gewerkt aan het verbeteren van het technische platvorm en de opzet van de website Staatsbosbeheer.nl. Door deze werkzaamheden was tijdelijk het logo van Natura 2000 en de tekstdelen in het Engels verdwenen. Dit is destijds weer hersteld. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause is het budget voor Externe Bijstand vastgesteld op € 6.421,- en sluit uiteindelijk op € 5.147,-. Met de A.C zijn de benodigde uren vastgesteld op 107 uur waarvan uiteindelijk 72 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 27,2% onderschreden.



Actie E.2 – Informatiepanelen Tijdsplanning: I 2008 – I 2010 Deze actie is gericht op het plaatsen van informatiepanelen bij de projectlocaties. De panelen moeten informatie geven over de werkzaamheden op de betreffende locatie en over de resultaten die hiermee bereikt worden. Voor gedetailleerde informatie moet verwezen worden naar de website.

Uitgevoerde werkzaamheden De realisatie van de informatiepanelen op Texel is in 2008 gestart. Op 24 maart 2008 heeft Staatsbosbeheer het leveren en aanbrengen van 22 informatieborden onderhands aanbesteed. Hieruit voortvloeiend is op 2 juni 2008 aan Bos Tekst in uitvoering opdracht verleend voor het leveren en aanbrengen van 2 borden. Deze 2 borden hebben vervolgens als sjabloon gediend voor de overige informatiepanelen waarna op 16 december 2008 aan Bos Tekst in uitvoering opdracht verleend voor de levering van de resterende borden. Totaal is door Bos Tekst in uitvoering 19 informatiepanelen geleverd. Daarnaast is door JMC Sign Makers voor regio Zeeland 1 bord geleverd. E. van Mansvelt heeft voor het informatiepaneel van actie C.5 op 15 januari 2008 een grondwaterkaart geleverd en op 21 augustus 2008 1 paneel voor natuurherstel op Terschelling. Voor de informatieverstrekking tijdens de uitvoering is op 31 december 2008 door Klaassen Gilze 10 st. A3-formaat panelen gemaakt. Schilder Volgers heeft op 23 februari 2009 fotomateriaal geleverd voor de panelen op Terschelling. Op 2 oktober 2009 is door Visser Assen bv de nodige materialen geleverd voor het plaatsen van de panelen. Eind 2009 waren alle informatiepanelen, op de 2 panelen van C.6 Vlieland na, geplaatst. Voor Ameland is gezien de korte uitvoeringstermijn en uitvoering aan het eind van het project gekozen om hier geen infopaneel te plaatsen. De panelen zijn op strategische plekken bij de ingangen van de verschillende projectgebieden geplaatst. Uiteindelijk zijn er 21 stuks grote en 10 kleine (A3-formaat) panelen geplaatst waar tegenover staat dat er 22 st. waren begroot.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 (versie A.C. d.d. 16 april 2010) uitgevoerd en op 31 maart 2010 afgerond, met uitzondering van de 2 van de 3 panelen (Kooisplek en Uitzicht op Kooispleklid) op Vlieland. Dit in verband met de commotie over maatregel C.6 Begrazing. Deze 2 borden worden in een later stadium, zodra de gewijzigde vorm van begrazing wordt ingesteld, alsnog geplaatst (borden zijn wel reeds geleverd).

Het grafisch werk, het ontwerpen en (tekstueel) opmaken van de panelen geeft per saldo een kostenpost van € 25.931,- inclusief btw aan Externe Bijstand. Overeenkomstig FORM F5 hiervoor begroot € 25.685,-. De kosten voor Aankoop infrastructuur sluit op € 51.694,- met daarentegen begroot € 51.370,-. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 76 uur waarvan LIFE Duinen, projectnr. 2618 79 van de 127

Één van de infopanelen, getoond voorbeeld is van Zeeland Eindverslag december 2011

uiteindelijk 54 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 0,5% onderschreden.

Actie E.3 – Folders Tijdsplanning: IV 2006 Deze actie is gericht op het vervaardigen van folders over het project LIFE-Duinen. Ze zijn bedoeld voor het algemene publiek.

Uitgevoerde werkzaamheden, resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen Per hoofdgebied van het totale project (Terschelling, Vlieland, Texel, Hollands-Duin en Walcheren & Schouwen) zijn specifieke folders gemaakt. 1.500 stuks voor elk gebied, totaal dus 7.500 stuks. De pdf’s van de folders zijn, per locatie, op de website geplaatst. René de Vos heeft in juli 2006 de teksten voor de folders geschreven. E. van Ommen heeft in juli en augustus 2006 de nodige tekeningen gemaakt en geleverd. Van Gorcum heeft de opmaak en het drukken verzorgd vanaf december 2006 tot en met februari 2007. Multicopy heeft 24 april 2007 nog 10 brochures gedrukt voor Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin (25 pag). Staatsbosbeheer heeft deze werkzaamheden begeleid en aangestuurd. De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 31-122006 afgerond, met uitzondering van de 10 brochures voor Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin die 24 april 2007 zijn afgerond. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht de extra inzet aan eigen uren en de bezuiniging aan Verbruiksgoederen een onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. Het maken, ontwerpen, tekenen, fotograferen en drukken van de folders en brochures geeft per saldo een kostenpost van € 9.157,- inclusief btw aan Verbruiksgoederen. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 9.503. Met de A.C zijn de benodigde uren vastgesteld op 68 uur waarvan uiteindelijk ook 68 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 3,4% onderschreden.



Preview gedeelte van de folder van Terschelling

Actie E.4 – Communicatie met lokale bevolking Tijdsplanning III 2006 – III 2010 Deze actie is gericht op een open communicatie met de lokale bevolking en bestuurders voor het vergroten van de acceptatie van het project. Dit is vooral belangrijk op de eilanden Texel, Terschelling en Vlieland, waar van oudsher de lokale bevolking veel betrokkenheid heeft bij de duinen. De lokale communicatie wordt gerealiseerd door uitbrengen van persberichten, houden van informatiebijeenkomsten en organiseren van speciale excursies.

Uitgevoerde werkzaamheden Het accent van deze actie heeft vooral in de periode van de planvoorbereiding en bij de start van de uitvoering gelegen. Op gezette tijden, afgestemd op de uitvoering zijn de geplande werkzaamheden gerealiseerd. Overall kan gesteld worden dat de communicatie met de lokale bevolking volgens plan is verlopen en positief heeft bijdragen aan het (kunnen) realiseren van de voorgenomen werkzaamheden. In Regio Noord zijn per projectonderdeel artikelen geplaatst in de lokale media. In 2006 en 2007 is in een op Terschelling huis aan huis verspreid jaarbericht, speciale aandacht besteed aan de plannen en voortgang van de deelprojecten op Terschelling. Voor de gemeenteraad en betrokken beleidsambtenaren is een presentatie verzorgd. Zoals in het voortgangsverslag van 2010 gemeld, heeft het plaatsen van het raster op Vlieland (actie C.6) tot grote commotie geleidt. In het voortraject heeft Staatsbosbeheer de een aantal communicatieacties ondernomen, waaronder excursie Struun door’t Duun, om de eilanders te informeren over de begrazing. In eerste instantie leek het erop dat dit afdoende zou zijn echter tijdens de uitvoering is dit anders uitgepakt. LIFE Duinen, projectnr. 2618 81 van de 127


Door intensieve communicatie en enkele informatieavonden op Texel is het belang van dit project breed uitgelegd. Tevens hebben op enkele informatieavonden de belanghebbenden, bestuurders en de lokale bevolking uitgebreid geïnformeerd en zijn de voor en nadelen uitgebreid besproken. De wensen en verbeteringen zijn verwerkt in het project. In 2006, 2007 en 2008 zijn diverse persberichten vanuit Noordwijk geschreven voor de lokale media. Deze zijn ook in diverse media gepubliceerd. Vanuit de lokale bevolking is hierop niet tot nauwelijks gereageerd. Ook is er een informatieve brief verstuurd naar de gemeentelijke collega’s. In de excursies die in de duingebieden zijn gehouden, is het ‘Natuurlijker Hollands Duin’ veelvuldig aan het voetlicht gebracht. Staatsbosbeheer in Regio Zuid heeft op gezette tijden contact gezocht met diverse regionale media. Zowel voor als tijdens de werkzaamheden is er aandacht besteedt aan het herstelproject op televisie en in diverse kranten (zie ook actie E.5). Ook zijn voor de start van de werkzaamheden de plannen gepresenteerd aan de plaatselijke Natuur- en Vogelwacht Schouwen-Duiveland om draagvlak te creëren onder de eilandelijke bevolking. Ook gidsen die werkzaam zijn in de terreinen kregen uitleg over het project en hebben er tijdens hun rondleidingen aandacht aan besteed. Tenslotte waren er voor aanvang, tijdens en na afronding van werkzaamheden per project duidelijke projectborden op locatie aanwezig. Deze bevatten informatie over project en verwezen tevens naar de internetsite van LIFE duinherstel.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable uitgevoerd en op 30 september 2010 afgerond. De communicatie acties in de verschillende regio’s zijn per projectonderdeel op afzonderlijke doelgroepen afgestemd. De communicatie acties in Regio Noord zijn per projectonderdeel op afzonderlijke doelgroepen afgestemd, wat in de praktijk goed heeft gewerkt. De communicatie inzet op Texel heeft geleid tot een ruim draagvlak bij belanghebbenden, bestuurders en de lokale gemeenschap. De geplande voorlichtingsactiviteiten zijn ook in Noordwijk gerealiseerd aldaar uit de samenleving, gemeenten en verenigingen geen of nauwelijks (negatieve) reacties zijn gekomen. Voor het project is dit, zeker in het drukke westen van Nederland, positief te noemen. Voor Regio Zuid kan geconcludeerd worden dat communicatie met plaatselijke bevolking op eerder genoemde manieren fors hebben bijgedragen aan het goede verloop van de acties. Dit blijkt uit het begrip dat de bevolking toont voor de herstelprojecten. Weerstand hebben we in Regio Zuid niet tot nauwelijks ondervonden. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht de zeer geringe overschrijding aan Externe Kosten een onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. De kosten voor de bijeenkomsten geeft per saldo een kostenpost van € 7.643 inclusief btw aan Externe Bijstand. Overeenkomstig FORM F5 was hiervoor begroot € 6.774,-. Advertentiekosten en accommodatiekosten voor de bijeenkomsten heeft ons € 5.480,- aan Verbruiksgoederen gekost waarvoor € 6.129,- was begroot. De communicatie met lokale bevolking heeft € 163,- aan overige kosten opgeleverd waarvoor ook € 163 was begroot. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 784 uur waarvan uiteindelijk 716 uur nodig is geweest. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 16,7% onderschreden.



Actie E.5 – Persbijeenkomsten en berichtgeving in de pers Tijdsplanning: III 2006 – I 2011 Deze actie is gericht op het realiseren van locale, regionale en nationale media-aandacht.

Uitgevoerde werkzaamheden De stand van zaken is dat we tijdens de start van het LIFE-project de nodige aandacht aan de pers hebben gegeven. Daarnaast is en wordt bij de start of oplevering van de verschillende actie de pers actief opgezocht om het LIFE-project voor het voetlicht te brengen. Tweetal publiciteitsacties willen we graag nader toelichten: Op 24 april 2009 hebben we groots stilgestaan bij de afronding van De Nederlanden op Texel. Gezien de omvang van deze werkzaamheden hebben we de lokale bevolking, partners, pers en overige betrokkenen en belangstellenden uitgenodigd om met elkaar terug te blikken hoe dit ambitieuze onderdeel van het LIFE-Project tot stand is gekomen en wat er uiteindelijk in De Nederlanden is gebeurd. Deze dag begon met verschillende presentaties en verhalen om ervaringen met elkaar te kunnen delen en middags werden verschillende locaties bezocht om de resultaten in het veld te kunnen bewonderen. Voor alle partijen is dit een leerzame dag geweest waarvan de nodige (positieve) zaken in de pers zijn gekomen. In het kader van de Europese verkiezingen hebben we op 27 mei een persexcursie gehouden in Noordwijk. Dit heeft geresulteerd in een item in het radio 1 programma ‘Vroege Vogels’ van de VARA op 31 mei en een artikel in het landelijk dagblad NRC. Staatsbosbeheer heeft de Terschellinger bevolking, gefinancierd via een ander project, een groot nieuw natuurtheater geschonken. Het theater is anderhalf voetbalveld groot, geeft ruimte aan 1.000 bezoekers en staat bovenop de voormalige afvalstort van het dorp West-Terschelling. Het theater is gemaakt van veertigduizend kubieke meter grond en plantenresten, afkomstig van een depot dat is vrijgekomen bij natuurherstelwerkzaamheden in de natte duinvalleien in het kader van LIFE-Duinen. Dit zoals gesteld in artikelen in de Terschellinger d.d. 14 mei 2010 en 28 mei 2010.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable uitgevoerd en op 31 maart 2011 afgerond. Geconcludeerd kan worden dat we de nodige aandacht hebben gevraagd en publiciteit hebben opzocht voor het LIFE-Duinen project. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de besparing aan eigen uren een onderdeel te laten zijn van het project. Met de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. Daarmee zijn de benodigde uren vastgesteld op 106 uur waarvan uiteindelijk 29 uur is geboekt. Reden van de onderschrijding is dat deze werkzaamheden in het reguliere werk van Staatsbosbeheer zijn opgenomen en dat deze uren (en kosten) niet expliciet op van het LIFE-project zijn geboekt. Als gevolg daarvan wordt de begroting met 63,9% onderschreden.



Actie E.6 – Publicatie in Waddenbulletin en Duinbehoud Tijdsplanning: III 2007 – III 2010 Deze actie is gericht op het regelmatig informeren van leden en relaties van de Waddenvereniging en de Stichting Duinbehoud over de voortgang en resultaten van het Life-project.

Uitgevoerde werkzaamheden Zoals in voortgangsverslag van 2008 is gemeld is in de digitale nieuwsbrief van Life is aandacht geweest voor het project. Zoals in de specificatie van bijlage 3 aangegeven, heeft Duinbehoud totaal 6 artikelen gepubliceerd en Waddenvereniging 1 publicatie. Gedurende het project hebben beide partners de nodige aandacht besteedt aan het project via hun website. Zo staat op de site van www.duinbehoud.nl onder submenu projecten en vervolgens LIFE Duinen de nodige informatie over het project.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en met de laatste publicatie van juli 2011 van Duinbehoud afgerond. Door middel van publicaties in ‘Waddenbulletin’ en ‘Duinbehoud’ is blijvend aandacht gevestigd op het project. Met de goedkeuring van de Additional Clause zijn de benodigde uren vastgesteld op 275 uur waarvan uiteindelijk 354 uur is geboekt. Stichting Duinbehoud heeft € 409,- aan Reis- en Verblijfskosten nodig gehad die voor deze actie niet waren begroot. Ons verzoek is om deze kosten aan deze actie toe te kennen. De Waddenvereniging heeft voor de foto’s voor hun artikel aan Externe bijstand € 760,- geboekt waarvoor ook € 760,- was begroot. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 5,1% onderschreden.

Actie E.7 – Rondleidingen/excursies Tijdsplanning: III 2006 – III 2011 Deze actie is gericht op het organiseren van jaarlijkse rondleidingen met gids in de hoofdgebieden (Texel, Terschelling, Vleiland, Zuid-Holland, Walcheren en Kop van Schouwen) van het project. Doel is het onder de aandacht brengen van: de natuurlijke waarden van de betreffende locatie, het Life-project en het Europese belang (Natura2000).

Uitgevoerde werkzaamheden Geconcludeerd wordt dat gedurende het project de nodige excursies zijn gehouden waarbij het LIFE-Duinen project de gevraagde en geplande aandacht heeft gekregen. Dit gericht op de presentatie van de (eerste) resultaten van het Life Duinen project. Totaal zijn er circa 430 excursies geweest LIFE Duinen, projectnr. 2618 84 van de 127

Één van de vele excursies in Zeeland Eindverslag december 2011

waar LIFE Duinen op een of andere manier aan bod is gekomen. Totaal zijn hiermee bij benadering 6.000 mensen geïnformeerd over LIFE-Duinen, hiermee in aanraking gekomen. Gebleken is dat excursies een goed middel zijn om draagvlak onder de lokale bestuurders en bewoners te vergroten.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 30 september 2011 afgerond. Gesteld kan worden dat voor de excursies voldaan is aan de gestelde (voortgangs)vereisten. Conform het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de besparing aan eigen uren een onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. Daarmee zijn de benodigde uren vastgesteld op 153 uur waarvan uiteindelijk 87 uur is geboekt. Reden van de onderschrijding is dat deze werkzaamheden in het reguliere werk van Staatsbosbeheer zijn opgenomen en dat deze uren (en kosten) niet expliciet op het project zijn geboekt. Als gevolg daarvan wordt de begroting met 40,9% onderschreden.

Actie E.8 – Publieksrapport Tijdsplanning: I 2011 – III 2011 Deze actie is gericht op het vervaardigen van een leesbaar publieksrapport (in Nederlands en Engels) over (de resultaten van) het uitgevoerde project.

Uitgevoerde werkzaamheden In het najaar van 2010 is op basis van de tot dan toe behaalde resultaten een publieksrapport opgesteld. Staatsbosbeheer heeft daarvoor de teksten geschreven in samenwerking met Voor Communicatie & Creatie en Titus Translations, die de vertaling (5992 woorden) in het Engels heeft verzorgd. Hollandridderkerk heeft de opmaak van de posters (A3-formaat) verzorgd. Eind december 2010 is de voorlopige versie (Nederlands en Engels) gepubliceerd op de website http://www.staatsbosbeheer.nl/duinherstel In september 2011 is de tekst door Staatsbosbeheer geactualiseerd aan de hand van de definitieve resultaten en door Voor Communicatie & Creatie gedrukt. Totaal zijn er 10 stuks in het Nederlands en 10 stuks in Engels gedrukt, De definitieve, geactualiseerde versie is wederom op de website van Staatsbosbeheer en die van de partners geplaatst. Het digitale rapport is opgebouwd met een algemeen deel, een hoofdstuk per projectlocatie en een blik in de toekomst. De totale omvang is uitgekomen op 32 pagina's. Het rapport is uitgewerkt in de huisstijl van Staatsbosbeheer en is als pdf te downloaden (en dus te printen) vanaf de website. De inhoud van het rapport sluit aan bij hetgeen op de website gepubliceerd staat.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable uitgevoerd en op 30 september 2011 afgerond. Zoals gesteld in voortgangsverslag 2010 is gelet op de verschillende projectlocaties verspreid over Nederland én de grote doelgroep waarvoor het rapport is bedoeld, het Layman’s report op een iets andere wijze gerealiseerd. Overeengekomen is om het rapport digitaal beschikbaar te stellen LIFE Duinen, projectnr. 2618 85 van de 127


op de website http://www.staatsbosbeheer.nl/duinherstel. Papieren communicatiemiddelen (flyers en posters) komen beschikbaar op de projectlocaties en verwijzen naar het digitale rapport op de website. Een beperkt aantal rapporten is gedrukt, onder andere om bij te voegen bij het eindrapport (zie bijlage 4). De flyers en de posters zijn bedoeld om de doelgroep te informeren over het project en ze voor meer informatie en het uitgebreide rapport te verwijzen naar de website http://www.staatsbosbeheer.nl/duinherstel. De flyers en posters worden verspreid via informatie- en bezoekerscentra in de gebieden waar de projecten zijn uitgevoerd. Van de flyer zijn 1.000 exemplaren gemaakt (gevouwen A4, dubbelzijdig en in huisstijl Staatsbosbeheer). Daarnaast is 1 poster voor elke projectlocatie (Terschelling, Vlieland, Texel, Hollands Duin en Zeeland) gerealiseerd. Ieder locatie heeft ten minste 5 posters (dus minimaal 25 in totaal) gekregen. Conform het gestelde in het voortgangsverslag 2010 zijn de kosten begroot op € 6.965,- inclusief btw met onderstaande verdeling: 1. Vertaling publieksrapport (Nederlands-Engels) € 1.428,2. Opmaak publieksrapport € 3.410,3. Attentie naar website € 1.787,Deze kosten vallen onder de kostensoort Verbruiksgoederen. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause is de oorspronkelijke raming gehandhaafd op € 5.487,- inclusief btw. Uiteindelijk zijn de kosten binnen het daarvoor beschikbare budget gebleven en uitgekomen op € 4.385,- inclusief btw. Met de Additional Clause zijn de benodigde uren vastgesteld op 64 uur waarvan uiteindelijk 10 uur is geboekt. Reden van de onderschrijding is dat deze klus merendeels door een stagiaire van Staatsbosbeheer (mevrouw Jorien Zevenberg) is geklaard, echter deze uren zijn niet op het project terecht gekomen. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 33,7% onderschreden.

Actie F.1 – Projectmanagement en coördinatie Tijdsplanning: I 2006 – III 2011 Zoals uiteengezet in hoofdstuk 5 omtrent de werkwijze is er gewerkt met een projectorganisatie en een centrale organisatie met aansturing door de stuurgroep waarin de 3 regiodirecteuren zitting nemen. Voor de uitvoering van de werkzaamheden is een landelijk projectteam ingesteld met deelname van de deelprojectleiders van de 3 regio’s. Het landelijk projectteam wordt aangestuurd door de procesmanager die ondersteund wordt door 4 medewerkers met verschillende disciplines uit Regio Noord. Daarbij is Buro Horatius ingezet voor de ondersteuning van de projectleiding, procesmanager.

Uitgevoerde werkzaamheden Het landelijke projectteam is in de projectperiode 13 maal bijeengeweest. Naast deze bijeenkomsten heeft er veelvuldig bilateraal en op ad hoc basis overleg geweest tussen de projectteamleden. Daarnaast is er op gezette tijden overleg geweest tussen de projectleiding en de projectdirecteur. De stuurgroepleden zijn fysiek 4 keer bijeengekomen. De uitkomsten uit de landelijke bijeenkomsten zijn verwoord in verslagen waarmee de stuurgroep op de hoogte is gebracht over de stand van zaken. Daarnaast zijn enkele zaken verwoord in notities (5 stuks) die vervolgens schriftelijk aan de stuurgroepleden ter behandeling zijn voorgelegd en of zijn besproken met de projectleiding en de LIFE Duinen, projectnr. 2618 86 van de 127


projectdirecteur. Gedurende de gehele projectduur is er het nodige bilateraal (mail, telefoon) geweest tussen de diverse medewerkers van Staatsbosbeheer (en partners) die bij het LIFE-Duinen project zijn betrokken. Zoals met de Additional Clause is vastgesteld is de heer Jacob Heitman van Buro Horatius ingezet voor de ondersteuning van de projectmanager (de heer Bernie Jenster). Zoals gesteld in het voortgangsverslag van 2010 is gemeld is er naast bovengenoemde reguliere overleggen de nodige bijeenkomsten gehouden en de nodige schriftelijke stukken geproduceerd in verband met het doorlopen van de procedure van de Additional Clause. De procedure van de Additional Clause in zijn geheel ziet er als volgt uit:  Melding van het feit dat de meeste acties volgens planning verlopen maar dat er ook een aantal acties afwijken in het voortgangsverslag van september 2008  Verzoek EC op 12 december 2008 om voor 31 maart 2009 de EC te informeren hoe het project voor 30 september 2010 gerealiseerd gaat worden.  Overleg op 11 december 2008 met mevrouw I. Silva van Astrale hoe om te gaan met de wijzigingen.  Brief d.d. 27 maart 2009 met daarin opgenomen de wijze waarop Staatsbosbeheer wil omgaan met de wijzigingen en opgelopen vertraging.  Op 2 november 2009 is het verzoek voor een planwijziging ingediend.  Op 9 december 2009 is over de planwijziging door de EC schriftelijke vragen gesteld.  Antwoordnotitie d.d. 21 januari 2010 als reactie op de door EC gestelde vragen.  Bijeenkomst met een afvaardiging van de EC op 28 en 29 januari 2010 om aangevraagde planwijziging te bespreken. Van deze bijeenkomst is een verslag opgesteld en verstuurd aan EC  Aanvulling Additional Clause d.d. 16 april 2010.  23/09/2010 ontvangst Supplementary agreement No 1 to Grand agreement for project LIFE05 NAT/NL/000124 met bevestiging van de additional clause. De personen die aan het project hebben gewerkt waarbij tevens hun rol, functie binnen het project is weergegeven, zijn: Naam

Functie

Gebied

Functie LIFE

Jenster, B.

Med. Gebiedsontwikkeling

Regio Noord

Projectmanager

Dam, J.

Projectleider

Regio Noord

Assistent Projectmanager tot 31 december 2007

Heitman J.

Projectleider

Regio Noord

Assistent Projectmanager vanaf 31 december 2007 (Externe Kosten)

Jong, F.de

Districtshoofd

Regio Noord

Projectmanager / Regionale Coördinator

Kaldijk, T.

Beheerder Projecten

Regio Noord

Assistent Projectmanager Financiën

Zijlstra, A.A.

Medew. Communicatie

Regio Noord

Coördinator Communicatie en PR

Wierda, G.

Opzichter Algemeen

Vlieland

Werkvoorbereider, Directievoerder en toezichthouder

J.Bij

Veldmedewerker

Terschelling

Medewerker uitvoering

Bunnik, J.

Veldmedewerker

Terschelling


Buren, R.

Veldmedewerker

Terschelling


Jong, O.

Veldmedewerker V&R

Terschelling

Uitvoerende Communicatie & Voorlichting & Medewerker Uitvoering

Mier, R.

Veldmedewerker beheer

Terschelling

Assistent Directievoerder en Toezichthouder

Plug, C.

Sen.veldmedewerker V&R

Terschelling


Roelofs, J.

Opzichter Algemeen

Terschelling


Wiegman, K.

Veldmedewerker V&R

Terschelling


Zwart, F.

Districtsmedewerker

Terschelling.

Projectmanager / Assistent Regionale Coördinator

Bilius, M.

Sen.med- Terreinbeheer Bedrijfskundig medewerker

Regio West

Projectmanager / Regionale Coördinator

Regio West

Projectmanager / Regionale Coördinator / Directievoerder

Staatsbosbeheer

Schreur, H.



Fransen, T.

Opzichter

Hollands Duin

Projectmanager / Regionale Coördinator / Directievoerder en Toezichthouder

Lankamp, N.

Boswachter VPR

Noord/Holland/Texel

Regionale Coördinator en Uitvoerende Communicatie & Voorlichting

Bruin, C.

Boswachter I&M

Texel

Medewerker Inventarisatie en Monitoring

Imhoff, D.

Veldmedewerker V&R

Texel


Spek, E

Boswachter VPR

Texel


Witte, B.

Opzichter Algemeen

Texel


Fluijt, D.

Boswachter VPR.

Noord-Zeeland.


Meer, K.

Opzichter Algemeen

Noord-Zeeland.

Projectmanager / Regionale Coördinator / Directievoerder en Toezichthouder

Sluiter, H.

Sen.med.Terreinbeheer

Regio Zuid

Projectmanager / Assistent Regionale Coördinator

Deelen, M.

Veldmedewerker

Terschelling


Hek H.

Junior Boswachter

Terschelling


Peek p.

Junior Boswachter

Regio West


Pronk J.

Medewerker beheer

Regio West


Wolf P.

Medewerker beheer

Regio Noord

Assistent Projectmanager actie C.5 op Terschelling

Veenstra J.

Waddeneiland / kust

Projectmanager / senior technicus actie C.5 Terschelling

Hamstra N.

Terschelling

Technicus / lokale coördinator actie C.5 Terschelling

Munting K.

Waddeneiland / kust

Projectmanager / senior technicus actie C.5 Terschelling

Woudstra A.

Regio Noord Ned.

Projectmanager / Senior Adviseur

Vrouwenvelder R.

Regio Noord Ned.

Uitvoerende t.b.v. Communicatie, Publicatie in Waddenbulletin

Revier H.

Regio Noord Ned.


Drijver J

Regio Noord Ned.


Kemme L

Regio Noord Ned.


Jansen M.

Regio West

Adviseur Communicatie & Voorlichting, Adviesraad, Assistent Projectmanager

Versfelt J.

Regio West

Adviseur Communicatie & Voorlichting, Publicatie, Coördinatie

Zandberg M.

Regio West

Adviseur Communicatie & Voorlichting, Publicatie, Coördinatie

Vd Meulen A.

Regio West

Projectmanager / Senior Adviseur

Partner Wetterskip Fryslân

Partner Waddenvereniging

Partner Duinbehoud

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 (versie A.C. d.d. 16 april 2010) uitgevoerd en op 30 september 2011 afgerond. Tot 31 december 2011 loopt de coördinatie door ten behoeve van de afronding van het project. Kosten en uren daarvoor na 30 september 2011 komen niet meer ten laste van het project. De functie(s) zoals aangegeven in voorgaande tabel die de medewerkers in het LIFE project hebben vervuld, staat aangegeven onder kolom ”Functie LIFE”. Voor de medewerkers van Staatsbosbeheer is in de kolom ”Functie” de functie vermeld zoals die op de loonlijst staan. De functies binnen het LIFE project komen (nagenoeg) overeen met de functies zoals genoemd in FORM F3. In die zin wijken we niet af van de inzet van in FORM F3 genoemde functies. Gekozen is om de lokale medewerkers in te zitten die bekend zijn met het gebied en de lokale bevolking. Dit komt de efficiëntie, draagvlak en kwaliteit van de uit te voeren maatregelen ten goede en gezien de grote spreiding in geografische ligging kan dit ook moeilijk anders georganiseerd worden. Dit betekent dat voor één functieprofiel meerdere personen zijn ingezet in plaats voor één persoon voor alle acties. Gedurende de uitvoering van het project is gebleken dat het projectmanagement, wegens het ontbreken van beschikbare en geschikte kandidaten met de juiste kennis en kunde, maar gedeeltelijk met eigen LIFE Duinen, projectnr. 2618 88 van de 127


mensen kon worden ingevuld. Hierdoor is inhuur van een extern bureau noodzakelijk voor de nodige projectondersteuning en uitvoering van een aantal projectmanagement taken. In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de onvoorziene kosten voor vermenigvuldigen, inbinden en verzenden van de rapportages en verslagen en de verschuiving van de invulling van het projectmanagement een onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen doorgevoerd. Een bedrag van € 34.000,inclusief btw aan Externe Bijstand is toegevoegd aan actie F.1. waaraan is uitgegeven een bedrag van € 77.550,- inclusief btw. Reis- en verblijfskosten daarentegen waren begroot op € 7.500,- en zijn uitgekomen op € 5.950,- inclusief btw. Met de A.C. zijn de benodigde uren vastgesteld op 3.099 uur waarvan uiteindelijk 3.706 uur nodig zijn geweest. Uren en de verschillende kosten bij elkaar opgeteld, wordt het budget voor deze afzonderlijke actie overschreden met 35,5%. Reden is dat de nasleep en de afronding van het project beduidend meer tijd heeft gekost dan op de voorhand was te voorzien.

Actie F.2 – Adviesraad Tijdsplanning II 2006 – III 2009 In de organisatie van de LIFE project is een taak weggelegd voor een adviesraad met daarin deelnemers uit verschillende maatschappelijke instellingen en met specifieke kennis van duinen.

Uitgevoerde werkzaamheden De Adviesraad is totaal 4 keer bijeen gekomen waarbij de samenstelling heeft gevarieerd en afhankelijk was van de agenda. Data van bijeenkomsten waren 18 april 2006 (Burgh-Haamstede), 15 september 2006 (Texel), 19 en 20 april 2007 (Terschelling) en 5 juni 2009 (Vlieland). Deze bijeenkomsten hebben ertoe geleid dat er de nodige Reis- en Verblijfskosten zijn geboekt ten laste van deze actie. Tussen de bijeenkomsten door, is er met de leden de nodige bilateraal overleg gevoerd. Gesteld kan worden dat aan de in het goedgekeurd plan opgenomen vereisten is voldaan.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 15 september 2009 afgerond. Activiteiten van de adviesraad zijn in overeenstemming met deze planning uitgevoerd. Zoals in verslag halverwege van 2009 gemeld heeft deze actie beduidend minder tijd en geld in beslag genomen dan in het goedgekeurd plan was voorzien. In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om de besparing aan eigen uren en de aanpassing in de Reis- en Verblijfskosten een onderdeel te laten zijn van het project. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause zijn de hieruit voorvloeiende budgettaire wijzigingen goedgekeurd. Reis- en verblijfskosten zijn begroot op € 7.500,- en hieraan uitgegeven is € 3.028,- inclusief btw. De benodigde uren zijn vastgesteld op 192 uur waarvan uiteindelijk 139 uur is geboekt. De uren en kosten bij elkaar opgeteld wordt de begroting met 38,5% onderschreden. Reden van de onderschrijding is dat na 15 september 2009 geen noodzaak was om de Adviesraad bijeen te laten komen. Verslagen van de bijeenkomsten van de Adviesraad zijn eerder als bijlage aan de rapportages toegevoegd. De Adviesraad is van belang geweest voor de wetenschappelijke onderbouwing van de LIFE Duinen, projectnr. 2618 89 van de 127


maatregelen uitgevoerd in het project. Tevens is draagvlak gecreëerd voor het project in de wereld van het duinonderzoek.

Actie F.3 – Externe financiële beoordeling Tijdsplanning: IV 2011

Uitgevoerde werkzaamheden In september 2009 heeft KPMG Accountants advies uitgebracht voor de uitvoering van het Accountantsrapport. Na 30 september 2011 zijn ze ingezet voor de uitvoering van de accountantscontrole. Het uiteindelijke rapport is geleverd op 14 december 2011. De bevindingen van KMPG Accountants is toegevoegd aan bijlage 7 van dit eindverslag.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable uitgevoerd en voor 31 december 2011 afgerond. Dit volgens planning. Zoals in de plantoelichting d.d. 15 oktober 2009 is gemeld, is op basis van een inschatting van KMPG Accountants N.V. de accountantskosten bijgesteld. Met de goedkeuring van de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause is het budget voor Overige Kosten voor deze actie bijgesteld naar € 27.500,- inclusief btw. KPMG Accountants BV verwacht uiteindelijk een bedrag van € 10.476 inclusief btw in rekening te brengen (zie offerte toegevoegd aan bijlage 2). Uren voor deze actie waren niet begroot en zijn ook niet nodig geweest. Met de kosten zijn we voor deze actie (ruim) binnen de begroting gebleven (-61,9%). Reden van de onderschrijding is dat de uiteindelijke kosten voor de inhuur van de accountant meevallen, KPMG de benodigde uren bij de Additional Clause in 2009 (veel) te ruim heeft geschat.

Actie F.4 – Monitoring Tijdsplanning: III 2006 – III 2011 Alle acties A t/m D in het project hebben betrekking op habitatherstel. Voor het LIFE project is een monitoringsprogramma voorzien om op die wijze verantwoording te kunnen afleggen richting EC en tevens om ervaring in herstelbeheer in de duinen op te doen.

Uitgevoerde werkzaamheden Voor de monitoring is in de Additional Clause d.d. 16 april 2010 een nieuwe beschrijving vastgesteld. In het oorspronkelijk plan zouden de effecten van de maatregelen gemonitord worden aan het einde van de planperiode. Echter veel maatregelen zijn pas in de loop van het project uitgevoerd. Hierdoor zijn er nauwelijks resultaten te zien en dus is ook het effect van de maatregelen niet te beoordelen. Daarom heeft Staatsbosbeheer de verplichting op zich genomen om vijf tot zeven jaar na de uitvoering van de maatregelen, conform het bij de Additional Clause goedgekeurde en bijgestelde monitoringplan, de resultaten van de maatregelen te meten en de uitkomst hiervan te rapporteren aan de Europese Commissie. In de tabellen opgenomen op de navolgende bladzijde zijn de werkzaamheden die onder actie F.4 zijn uitgevoerd, nader uiteengezet. LIFE Duinen, projectnr. 2618 90 van de 127


Tabel met de uitgevoerde werkzaamheden Onderdeel beschikking

Budget €

Uitgevoerd

Bijlage nr.

Realisatie €

Wanneer

Waar

Uitgevoerd door

A. Protocol/plan monitoring

€ 9.478,-

Monitoringprotocol(plan) LIFE-Duinen.

5.2.

€ 4.078,55 (10)

April-september

Groningen

Rijksuniversiteit Groningen

€ 4.058,60 (106)

2007

B. Vastleggen nulsituatie

(RUG)

Advies monitoring

---

€ 4.400,00 (276)

April–juni 2006

Op locatie

Stichting Bargerveen

€ 0 (extern)

Monitoring en onderzoek Zandhagedis

---

€ 1.335,73 (219)

16/01/2009

Op locatie

Ecomed

€ 0 (uren)

en rugstreeppad Hollandsduin 5.3.

Uren wel gemaakt, niet

September 2007-

Op locatie

Staatsbosbeheer

geboekt op LIFE-project.

September 2009

5.9a. en

Geen kosten ten laste

29 oktober 2007

Op locatie,

Rijksuniversiteit Groningen

5.9b.

van budget LIFE-

Groningen

(RUG)

Op locatie


Nulmeting LIFE-Duinen, verzamelen en actualiseren karteringsgegevens en rapportage Rapport Zilte Vlak Texel

project. Uitvoering nulmeting Duingebieden Kop

---

van Schouwen C. Effectmonitoring (na

€ 23.800,-

Plantengroei 2009 op enkele locaties

realisatie)

Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin

1. Terschelling, Texel,

Plantengroei in 2010 op enkele locaties

Noordwijk

Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin LIFE evaluatie Herstelprogramma

5.4a.

€ 0 (uren)

Monitoringsplan 2010-2016 Life-

realisatie)

duinen.

2. en 3. Uren SBB

Vegetatiekartering

Vanaf september

(285)

2009


September 2009

Op locatie

Jelle van Dijk

Juni-augustus 2010

Op locatie

Staatsbosbeheer

Augustus 2011

Op locatie,

EGG consult (Ecologengroep

van budget LIFE-project. 5.4b.

Geen kosten ten laste van budget LIFE-project.

5.5.

€ 20.679,14

(373, 379)

Valleien West aan Zee Terschelling C. Effectmonitoring (na

€ 13.425,00

5.6.

Uren wel gemaakt, niet

Groningen) September 2010

Groningen

Mei 2010

Op locatie,

Staatsbosbeheer

geboekt op LIFE-project. 5.7a.

Berkheide 2008-2009 inclusief


Culemborg

Lentevreugd en Dunea-terreinen Duinen, dynamiek en vogels

5.7b.


?

Op locatie

van budget LIFE-project.



91 van de 127

J.C.J.M. van Reisen

Onderdeel beschikking

Budget €

Uitgevoerd

Bijlage nr.

Realisatie €

Wanneer

Waar

Uitgevoerd door

Vervolg C. Effectmonitoring (na

Broedvogels van de Noordwijkse

5.7c.


April 2008

Op locatie

SOVON

realisatie)

Noordduinen in 2007

2. en 3. Uren SBB

Broedvogels van Berkheide in 2007

Mei 2008

Op locatie

SOVON

Juni 2008

Op locatie

SOVON

December 2007

Op locatie

VOFF

Vanaf december

Op locatie

EGG consult (Ecologengroep

van budget LIFE-project. 5.7d.


Broedvogels van Coepelduinen in 2007

5.7e.


Beleidsmonitoring OBN-fauna in het

5.7f.

Hollands duin (Noordwijk,


Coepelduinen en Berkheide) D. Evaluatie of enkele

€ 27.251,-

specifieke hydrologische key-

Evaluatie Herstelprogramma

5.8.

€ 26.554,84 (356+380)

Vroongronden op Schouwen

2010

Groningen)

factors met betrekking tot Vroongronden op Schouwen. E. Evaluatie van begrazing, in

€ 95.140,-

Effectmonitoring begrazingsbeheer en

combinatie met OBN

vastleggen uitgangssituatie uitbreiding

onderzoek

begrazing op Vlieland en Schouwen

Totalen excl. uren


€ 155.669,-

5.10.

€ 100.079,28

Vanaf december

(357, 368, 377)

2010

Op locatie

€ 174.611,14


92 van de 127


Toelichting uitgevoerde werkzaamheden Bovenliggend doel van de monitoring is het vergroten van de kennis van het duinbeheer en van de duinecosystemen met de daarin voorkomende habitattypen. Belangrijk onderdeel van het beheer van de duinen is begrazing. Veel acties zijn ook gericht op het instellen van een begrazingsregime. Om toch deels tegemoet te komen aan het doel van F.4 is aangesloten bij een breed onderzoek naar de effecten van begrazing op duinecosystemen (in een grotere context). Deze brede evaluatie is uitgevoerd in samenwerking met het deskundigenteam Kust en Duin van het Nederlandse netwerk van deskundigen, die (gefinancierd door het ministerie van LNV) onderzoek doen naar ontwikkeling en beheer van natuurgebieden. In het deskundigenteam Kust en Duin zijn alle Nederlandse onderzoeksinstituten die onderzoek doen naar kustduinlandschappen vertegenwoordigd. Voor de periode 2009-2011 heeft dit deskundigenteam prioriteit gelegd bij het onderzoek naar de effecten van alle vormen van begrazing van duinecosystemen. De totale kosten van dit brede onderzoek zijn begroot op €245.105,-. Het werk is aanbesteed aan een consortium van onderzoeksinstituten (Universiteit van Amsterdam, Stichting Bargerveen, SOVON vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging). De evaluatie van de LIFEbegrazingsprojecten op Vlieland en in de Meeuwenduinen maken onderdeel uit van het grote project en is uitgevoerd door Stichting Bargerveen. De bijdrage uit de middelen voor monitoring en evaluatie van de LIFE maatregelen zijn ingezet voor specifiek Vlieland en Meeuwenduinen voor een bedrag van €95.140,-. Het ministerie van EL&I (voorheen LNV) heeft een bijdrage beschikt van €149.965,-. Zoals in het voortgangsverslag van 2008 is gemeld, is als eerste onderdeel (A) door Rijksuniversiteit Groningen in 2007 een monitoringsplan opgesteld die door de Adviesraad is goedgekeurd (zie bijlage 5.2). Dit mede gebaseerd op het in het voorjaar van 2006 uitgebrachte advies van Stichting Bargerveen. Voor dit onderdeel was € 9.478,- begroot aan externe bijstand waarvoor uitgegeven is € 12.537,15. Een tweede onderdeel (B) van de monitoring is de vastlegging van de nulsituatie. Ecomed heeft hiertoe in 2009 de monitoring en het onderzoek naar de zandhagedis en rugstreeppad voor Hollandsduin uitgevoerd. Bestaande karteringsgegevens zijn over in een periode vanaf september 2007 tot en met september 2009 mede door Staatsbosbeheer verzameld en voor enkele acties aangevuld met aanvullend onderzoek. Dit onder andere door de nulmeting van Duingebieden Kop van Schouwen uitgevoerd door Stichting Bargerveen. De rapportage met de beschrijving van de nulsituatie is met verslag halverwege van 2009 geleverd (zie bijlage 5.3). Financieel gezien is voor dit tweede onderdeel geen externe bijstand begroot echter de inzet van Ecomed en Stichting Bargerveen hebben ertoe geleidt dat hiervoor € 14.761, aan externe bijstand is ingezet omdat gebleken is dat de bestaande, beschikbare informatie incompleet was om de nulsituatie goed vast te kunnen leggen. Bijbehorende rapporten voor onderdeel B zijn opgenomen in bijlage 5: met de nrs. 5.3, 5.9a en 5.9b. Het derde onderdeel (C) van de monitoring betreft de monitoring van het effect van de uitgevoerde maatregelen in het veld. EGG Consult is augustus 2011 ingezet voor de (tussentijdse) evaluatie van de uitgevoerde maatregelen in de valleien West aan Zee op Terschelling. Zoals uit de opsomming in bijlage 5 blijkt zijn uit de reguliere middelen van Staatsbosbeheer de nodige onderzoeken gedaan naar de behaalde resultaten. Aan Externe Bijstand is voor dit onderdeel € 20.679,- nodig geweest waarvoor € 23.800,- was begroot. De gemaakte kosten betreft de inzet van EGG Consult voor de evaluatie van de valleien West aan Zee op Terschelling. De overige opgenomen rapporten zijn gebruikt als onderbouwing van de effecten echter de kosten hiervan zijn niet onder het LIFE-project geboekt. Bijbehorende rapporten voor onderdeel C zijn opgenomen in bijlage 5: met de nrs. 5.4a, 5.4b, 5.5, 5.6, 5.7a, 5.7b, 5.7c, 5.7d, 5.7e en 5.7f. De huidige stand van uitvoering en planning van de reguliere Staatsbosbeheer-karteringen van LIFE Duinen, projectnr. 2618 93 van de 127


vegetatie en broedvogels, is opgenomen in het monitoringsplan 2010-2016 dat is toegevoegd aan bijlage 5.6. Tot nu toe geven deze karteringen een beeld van de uitgangssituatie; enkele voorbeelden van karteringen in de projectgebieden van de Hollandse duinen zijn weergegeven in 5.7. Inzicht in de effecten is op basis van de reguliere karteringen nog niet te geven omdat de ingrepen nog niet of nog te kort geleden uitgevoerd waren. De voorlopige bevindingen in Noordwijk onderstrepen dit gegeven. De valleitjes in Noordwijk verkeren nog zeer sterk in een pioniersstadium, er is nog weinig begroeiing aanwezig. Er is nog niet zoveel te zeggen van de verdere ontwikkeling. In de valleien op Terschelling waren al meer effecten van de uitgevoerde LIFE-maatregelen (plaggen en hydrologisch herstel) te zien. Er zijn hier inmiddels enkele bijzondere plantengemeenschappen tot ontwikkeling gekomen, o.a. de Draadgentiaanassociatie, de Waterpunge-Oeverkruid-associatie, elementen van de Knopbiesgemeenschap en van de Wintergroen-Kruipwilgassociatie. Al met al werden 15 Rode-lijst soorten aangetroffen waaronder veel Oeverkruid, Dwergvlas, Draadgentiaan, Wilde gagel, Stijve Moerasweegbree en ook een zeldzaamheid als dwergrus. De grote oppervlakten waarop deze gemeenschappen en soorten werden aangetroffen duiden op de aanwezigheid van een zwak gebufferd karakter en een duidelijke vernatting. Dit is een sterke aanwijzing dat de hydrologische constellatie van het centrale duinvalleiencomplex op Terschelling verbeterd is. Het vierde onderdeel (D) betreft de evaluatie van enkele specifieke hydrologische key-factors met betrekking tot Vroongronden op Schouwen. Deze werkzaamheden zijn uitbesteed aan EGG Consult en uitgevoerd van december 2010. Bevindingen zijn opgenomen in bijlage nr. 5.8. Begroot voor dit onderdeel was € 27.251,- en uitgegeven is € 26.555,--. Laatste onderdeel (E) van de monitoring betreft de evaluatie van begrazing dat in combinatie met het OBN werk wordt uitgevoerd. Voor de bepaling van de (voorlopige) effecten van invoering van de begrazing op Vlieland en Schouwing is Stichting Bargerveen vanaf 10 december ingezet om dit nader uit te werken. Voor dit onderdeel was begroot € 95.140,- aan Externe Bijstand wat uiteindelijk € 100.079,heeft gekost. Dit betreft de inzet van Stichting Bargerveen. De bemonstering van ca. 90 plots op vegetatie, fauna en abiotiek in het kader van grootschalige gecombineerde LIFE-OBN begrazingsonderzoek is uitgevoerd; de gegevens worden momenteel geanalyseerd en de resultaten daarvan worden meegenomen in de OBN-rapportage; over het specifieke Life-deel van dit onderzoek betreffende Vlieland en Schouwen is reeds gerapporteerd (zie ook bijlage 5.10).

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen De werkzaamheden zijn overeenkomstig de Timetable LIFE-Nature 2005-C8/1 uitgevoerd en op 30 september 2011 afgerond. Op 30 september 2010 is het rapport met de bevindingen van de nulsituatie geleverd en aan bijlage 5 van dit eindverslag zijn de resterende rapporten toegevoegd. Het is de bedoeling de evaluatie (d.w.z. op basis van de reguliere Staatsbosbeheer-karteringen) uit te voeren omstreeks 2017/2018, dit zoals aangegeven in de bij de Additional Clause vastgestelde beschrijving van actie F.4.

Evaluatie van enkele specifieke hydrologische sleutelfactoren Er is over een lange periode onderzoek verricht naar de effecten van hydrologische herstelmaatregelen in combinatie met plagwerkzaamheden op de vestiging van karakteristieke vegetaties van soortenrijke duinvalleien in de binnenduinrand van Schouwen, speciaal in de daar gelegen “oude” lage duincomplexen van de Vroongronden. Onder auspiciën van LIFE is in 2011 een laatste monitoringsronde uitgevoerd en een compilatie van de meerjarige gegevens uitgewerkt (bijlage 5.8). De complexe werking van het LIFE Duinen, projectnr. 2618 94 van de 127


hydrologisch systeem aldaar en de beïnvloeding daarvan door interne maatregelen als het dempen van sloten of het omvormen ervan naar brede ondiepten zijn hierbij duidelijk geworden.

Duinmassief achter zeereep

Camping Vroongronden

Duinvlakte (de Maire)

Grondwaterstand Kalkprofiel Grondwaterstroming

Schets van het hoofdsysteem van de waterhuishouding van de Vroongronden. De belangrijkste waterscheiding ligt in het westelijk deel van de Vroongronden. Van daaruit worden achtereenvolgens de verschillende valleien in het gebied gevoed. Uiteindelijk stroomt het water naar de aangrenzende polder. Valleien nabij de polder functioneren (deels) niet meer als doorstroomvallei waarbij de grondwaterstroming grotendeels onder de valleien doorgaat. De valleien in de duinvlakte ontvangen zoals de kalkprofielen indiceren zowel water uit de Vroongronden als water uit het Duinmassief achter de zeereep.

Uit de monitoringgegevens blijkt dat vegetaties van gebufferde omstandigheden zich in aanzienlijke mate hersteld hebben. Zo zijn er inmiddels weer 16 Rode-lijstsoorten in het gebied aangetroffen waarvan meerdere verdwenen waren. Of de omstandigheden op langere termijn ook geschikt zijn voor de hervestiging van zgn. blauwgraslandsoorten is nog de vraag vanwege de effecten die nog wel lijken uit te gaan van externe effecten van drainage van aangrenzende landbouwgronden en campings. Ook in de centrale valleien op Terschelling wordt in aansluiting op de bovengenoemde, reeds opgeleverde ecologische studie (bijlage 5.5) nog onderzoek gedaan naar het functioneren van het hydrologisch systeem na uitvoering van de herstelmaatregelen. De bemonsteringen van bodem en grondwater zijn inmiddels uitgevoerd. De interpretatie ervan moet echter plaatsvinden in combinatie met de gegevens van een door derden bekostigd kwantitatief hydrologisch onderzoek. Dit zal dit voorjaar (2012) plaatsvinden. Vermoedelijk speelt hier een soortgelijk mechanisme als in de Vroongronden een rol. Het effect ervan op de vegetatie wijkt mogelijk af omdat het systeem hier ingebed is in het diep ontkalkte duingebied van het Waddendistrict. Tenslotte is een heel kleinschalig onderzoekje naar zoet-zout grenzen in het grondwater uitgevoerd in het Zilte Vlak op Texel. De uitgangssituatie is weergegeven in (bijlage 5.9). Het is gewenst om hier, na uitvoering van de hydrologische herstelmaatregelen, op korte termijn een dergelijke analyse te herhalen, in combinatie met een kartering van de vegetatie.

Evaluatie van duinbegrazing als sleutelfactor Onder algemene monitoring werd er al op gewezen dat het OBN-deel van het grootschalige duinbegrazingsonderzoek, waarin ca. 90 van de totaal ca.200 plots in de LIFE projectgebieden zijn opgenomen, eind dit jaar zal worden opgeleverd. Dan zal een nadere analyse van de totale dataset plaatsvinden waardoor de zeggingskracht van de resultaten uit dit onderzoek nog sterk toe zullen nemen. LIFE Duinen, projectnr. 2618 95 van de 127


Uit het specifieke Life-deel van dit onderzoek betreffende Vlieland en Schouwen (bijlage 5.10) blijkt vooralsnog het volgende: “Op basis van de voorlopige analyses kan geconcludeerd worden dat de huidige begrazing van de Vallei van het Veen en in de Zeepduinen lijkt te leiden tot een betere instandhouding van de prioritaire habitattypen grijze duinen (2130*) en duinheiden met kraaiheide en struikheide (2140* en 2150*). De vergrassing met breedbladige grassen (m.n. Duinriet, Zandzegge en Helm) wordt teruggedrongen, waardoor er ruimte ontstaat voor heide en open duingraslanden. De opslag van struweel en bomen nam in begraasde delen eerder toe dan af, maar de jonge opslag wordt zo sterk begraasd, dat deze op het oog vaak onzichtbaar is. Uit de eerste analyses blijkt dat voor de ongewervelde fauna vooralsnog geen duinkarakteristieke soorten kunnen worden aangeduid die sterk profiteren van begrazing. Omgekeerd zijn in de uitbreidingsgebieden nauwelijks diersoorten aangetroffen als relictpopulaties die als gevolg van begrazing zouden verdwijnen. Uitzondering hierop is de Harkwesp Bembix rostrata die in de begraasde delen van de Meeuwe- en Zeepeduinen in veel kleinere kolonies voorkomt dan in de begraasde delen. Bijvangsten van muizen in potvallen in de Meeuweduinen en Zeepeduinen ondersteunen de huidige gedachte dat begrazing lagere dichtheden tot gevolg heeft, waarbij de muizen hun toevlucht nemen tot de (randen van) hogere vegetaties. Wanneer bij een lage begrazingsdruk mozaïekvegetaties ontstaan van lage en hoge vegetatie kan de zichtbaarheid (en dus beschikbaarheid) van muizen voor roofvogels wellicht wel toenemen.”

Tot slot … Voor de onderdelen begrazing en systeemanalyse centrale valleien Terschelling geldt dat tot nu toe alleen de LIFE-onderdelen gerapporteerd zijn. Binnenkort worden de eindrapportages van de projecten in hun geheel opgeleverd. Dat biedt aantrekkelijke perspectieven voor een beter begrip van ecologische mechanismen t.b.v. een effectiever duinherstel. Tenslotte moet gezegd worden dat ondanks alle verzamelde gegevens de ecologische resultaten van het LIFE project in deze fase nog maar deels te overzien zijn. De uitvoeringswerkzaamheden zijn merendeels pas zeer recent afgerond. Een zekere stabilisatie van nieuwe uitgangssituaties voor natuurlijke successie heeft na grote ingrepen echter tijd nodig. Bovendien ligt het in de aard van de zich eerst vestigende pioniergemeenschappen dat ze qua structuur en samenstelling in de beginfase hele grote fluctuaties kennen. Toeval in de vorm van aan- of afwezigheid van soorten voor welke het vestigingsklimaat vaak maar kort geschikt zijn, speelt hierbij een grote rol. Pas op wat langere termijn hebben ecosystemen de neiging te convergeren naar een stabielere opbouw en samenstelling. Dan pas valt ook meer te zeggen over de mate waarin natuurdoelstellingen gerealiseerd zijn. De verwachting is dat rond 2017/2018 meer betrouwbare conclusies te trekken zijn op basis van de dan uitgevoerde reguliere monitoring. Wel kan gezegd worden dat de eerste resultaten van met name de hydrologische herstelprojecten en de begrazingsprojecten hoopvol stemmen. In het verslag halverwege van 2009 is verzocht om in te stemmen met de inhoudelijke/technische wijziging. Met de Additional Clause zijn de gewenste wijzigingen goedgekeurd en doorgevoerd. Een bedrag van € 152.225,- inclusief btw aan Externe Bijstand was reeds toegekend aan actie F.4. Uitgegeven is een bedrag van € 174.612,- inclusief btw. Oorspronkelijk waren hier geen uren voor begroot echter de ecoloog heeft hierop toch 12 uur geboekt voor de nodige afstemming met de in te zetten externen. Uren en de kosten bij elkaar opgeteld, wordt het budget voor deze afzonderlijke actie overschreden met 14,9%). Reden is dat Stichting Bargerveen gedurende het project BTW-plichtig is geworden terwijl bij de Additional Clause was uitgegaan dat de Stichting niet BTW-plichtig zou blijven. Daarnaast is gebleken dat bij onderdeel B, het vastleggen van de nulsituatie, aanvullende onderzoek nodig was om de bestaande LIFE Duinen, projectnr. 2618 96 van de 127


gegevens te kunnen complementeren (zie ook voorgaande tabel met de uiteenzetting van de uitvgevoerde werkzaamheden.

Actie F.5 – Herstelplan LIFE nadien Tijdsplanning: III 2011 Na uitvoering van het plan dient gerapporteerd te worden het herstelbeheer in de duinen..

Uitgevoerde werkzaamheden In voorjaar van 2010 is een eerste opzet gemaakt voor het te leveren product. De rapportage is in het najaar van 2011 verder uitgewerkt. De bevindingen zijn toegevoegd in hoofdstuk 7 en niet in een afzonderlijk rapport.

Resultaat en toelichting (eventuele) afwijkingen Oorspronkelijk waren hier geen uren voor begroot echter op deze actie zijn 10 uur geboekt waarbij opgemerkt dat de feitelijke bestede uren hoger liggen. Het rapport is geschreven in de periode na 30 september 2011 waardoor de bestede uren niet meer kon worden meegenomen in de uiteindelijke eindafrekening.



7. Evaluatie en conclusies In dit hoofdstuk wordt inhoudelijk ingegaan op de resultaten van het project. Vanuit een evaluatie van het proces en de opgeleverde producten worden conclusies getrokken over het succes van het project. Vervolgens is dit vertaald naar plannen en activiteiten voor de duurzame borging van de projectresultaten. a. Het proces Vanaf de start heeft het een tijdje geduurd voordat de projectorganisatie draaide zoals het de bedoeling was. Voor Staatsbosbeheer was het de eerste keer dat een dergelijk project in 3 regio’s, aangestuurd door een landelijk stuurgroep en projectteam werd opgepakt. Het zwaartepunt van de uitvoering van de verschillende acties lag in 2008 en 2009 lag. Een uitzondering hierop waren de acties in regio Zeeland, die voornamelijk in 2007 en 2008 zijn uitgevoerd. Wel is gebleken dat het oorspronkelijk plan op enkele punten moest worden bijgesteld. Dit heeft geleidt tot het indienen van de Additional Clause zoals in detail omschreven in hoofdstuk 5. Bij een interne evaluatie is de conclusie getrokken dat ook voor het schrijven van een LIFE-aanvraag bijtijds een projectteam geformeerd moet worden waarbij alle benodigde disciplines als inhoud, communicatie, proces, voorbereiding, realisatie, organisatie moet zijn vertegenwoordigd. Hiermee kun je beter inspelen op mogelijke onvoorziene omstandigheden die zich tijdens de daadwerkelijke voorbereiding en uitvoering van de maatregelen zich aandienen. De individuele inhoudelijke kennis, betrokkenheid en gedrevenheid van de (lokale) medewerkers heeft ertoe geleidt dat er maatwerk is geleverd en adequaat is ingespeeld op de lokale behoeften en vraagstukken. Gebleken is dat het mobiliseren van draagvlak veel tijd kost en een continu proces is en in elke fase van het project aandacht vraagt. De werkwijze zoals omschreven in hoofdstuk 5 en zoals die voor LIFE Duinen is uitgevoerd, wordt binnen Staatsbosbeheer in de toekomst voor soortgelijke projecten toegepast en geïntegreerd in de werkwijze van de op te richten projectenbureaus. Dit betekent dat in de toekomst projectmatig werken weer een stap verder is gebracht, mede op basis van de ervaringen van LIFE Duinen. b. Projectbeheersing (de problemen, partners en hun toegevoegde waarde) In algemeen kan gesteld worden dat de voorbereiding en behoeve van de vele (18) acties in het veld goed zijn verlopen. Gebleken is dat een goede communicatie met de direct betrokken partijen en bewoners essentieel is voor het mobiliseren van draagvlak en draagvlak essentieel is om voorgenomen plannen te kunnen realiseren. Het mobiliseren en behoud van draagvlak is een continu proces wat geldt voor de fase van de voorbereiding maar ook bij uitvoering en voor het toekomstig beheer. Daarbij is het zoeken naar de juiste balans en afweging tussen het algemeen belang en het individuele belang. Ervaringen bij het project waren divers. Op Terschelling is gebleken dat het geringe draagvlak onder de bevolking en lokale bestuurders voor Dynamisch Kustbeheer van doorslaggevende factor is geweest dat de maatregelen gepland voor actie C.4 voor het stimuleren van verstuivingen in de zeereep, niet zijn uitgevoerd, bij de Additional Clause is komen te vervallen. Dat ondertussen de natuur daar zijn gang is gegaan en dat zonder ingrepen van de mens de dynamiek ook op gang is gekomen, wordt niet als een bedreiging ervaren. Herstel van de natuurlijke overgang van duinen naar bos in de Kop van Schouwen (actie C.13) daarentegen zijn in goed overleg met alle betrokkenen ”geruisloos” gerealiseerd. In de afweging van het algemeen belang en individueel belang is voor actie C.1 een procedure doorlopen tot aan de Raad van State, waarbij het uiteindelijke plan (het kappen van het Dennenbos), kon worden gerealiseerd. De tendens van de verjuridisering en individualisering van onze samenleving heeft tot gevolg dat LIFE Duinen, projectnr. 2618 98 van de 127


meningsverschillen of conflicten eerder via de rechtelijke macht wordt geregeld. Dit vergt vervolgens een zakelijker houding van de projectverantwoordelijken waar nog niet iedereen aan gewend is. Uit praktijk blijkt dat vroegtijdig elkaar informeren, partijen bij het vraagstuk te betrekken de beste remedie is om de gewenste doelen te kunnen realiseren echter, zoals bij actie C.1 is gebleken, leidt dit niet altijd tot succes en in dit geval is een gerechtelijke (bezwaren)procedure eraan te pas gekomen. Bij de invoering van de begrazing op Vlieland (actie C.6) is een voorbeeld waarbij wijziging in de publieke opvatting en vervolgens in de politieke opvatting, van grote invloed is geweest op de realisatie van de gewenste doelen. In overleg met betrokken partijen en bewoners zijn de oorspronkelijke plannen in voorbereiding genomen en zijn de uit te voeren maatregelen aan een aannemer opgedragen. Nadat de vergunningen waren afgegeven, de uitvoering was afgerond en de begrazing zou worden ingesteld liepen de gemoederen hoog op. Bij de lokale bevolking drong de impact van de voorgenomen maatregelen pas door na plaatsing van de benodigde rasters en bijbehorende voorzieningen. Na een adempauze is ervoor gekozen om opnieuw met elkaar in gesprek te gaan om te kijken naar alternatieven. Gebleken is dat in een andere vorm begrazing met enige aanpassing van het areaal wel acceptabel is echter dat het instellen van de begrazing niet binnen de eindtermijn van LIFE-Duinen kan worden gerealiseerd, met uitzondering van de uitgevoerde 40 ha winterbegrazing. Bewust is er niet gekozen voor een juridisch vervolg. De vergunningen waren dan wel verleend en op basis hiervan had besloten kunnen worden om oorspronkelijke plannen te handhaven, echter dit zou de relatie verder verstoren en het uiteindelijke doel niet ten goede komen. Wat bij de voorbereiding ook nog een rol heeft gespeeld is dat het dossier van de (substantiële) pachtverhoging indirect invloed heeft gehad op het mobiliseren van draagvlak onder de bevolking en bestuurders op Vlieland en Terschelling. Verschillende zaken, die je op zich ook los van elkaar kunt zien, worden door de bevolking en bestuurders toch als één ervaren. Daarnaast is bij de voorbereiding gebleken dat sommige acties juist complexer liggen dan bij de totstandkoming van de aanvraag was gedacht. Dit betreft de afkoop van de pacht (actie B.1) op Terschelling. Het blijkt dat een integrale aanpak, waar naar de totale vraag en aanbod van agrarische en natuurgronden in ogenschouw wordt genomen, een betere kans van slagen heeft voor het behalen van de natuurdoelen, dan de afkoop van sec een aantal percelen. Uiteindelijk is er binnen LIFE-project 4,7 ha afgekocht zodat voor een gebied van ca. 43 ha de doelstellingen gehaald worden. Omvorming van de resterende ha zal in vervolg via een integrale aanpak worden opgepakt, wat dus meer tijd en overleg vergt. Dit ligt in handen van de partner BBL die hier de aangewezen partij is. Als laatste in belang van een goede communicatie wordt actie C.8 eruit gelicht. De voorbereiding heeft in een relatief korte en intensieve periode plaatsgevonden. Er dreigden enkele juridische procedures en daarmee vertraging van de voorbereiding echter door adequaat handelen en in gesprek te blijven met betrokkenen is dit voorkomen. Op de achtergrond is mogelijk van invloed geweest dat op Texel een goed werkend bestuurlijk platform van het Nationaal Park heeft. Op Terschelling en Vlieland ontbreekt een soortgelijk bestuurlijk platvorm en bij de voorbereiding is geconstateerd dat er wel een zekere behoefte is aan een (bestuurlijk) platvorm waar zaken integraal kunnen worden beoordeeld en afgewogen. Positief is de bijdrage van Wetterskip Fryslân voor actie C.5 geweest. Zij kennen als geen ander de technisch inhoudelijk de problematiek op het eiland en hun inbreng heeft positief uitgepakt in de realisatie van het hydrologisch herstel op Terschelling. Ook de Adviesraad met daarin onder andere vertegenwoordigd de partners Waddenvereniging en Stichting Duinbehoud heeft goed uitgepakt. Vraagstukken omtrent begrazing en monitoring zijn, mede op basis van de kennis en kunde bij de partners, in de Advies behandeld en bijgesteld wat uiteindelijk de effectiviteit ten goede is gekomen.



c.

Successen en mislukkingen van de toegepaste methodieken, resultaten van de uitgevoerde acties en kostenefficiëntie van de acties. Nadat eenmaal de voorbereiding van de verschillende acties waren doorlopen, is de uitvoering in bijna alle gevallen een kwestie geweest van de uitgewerkte maatregelen uitvoeren. Wat goed heeft gewerkt is het samenspel tussen de inhuur van externe krachten en eigen mankracht voor de uitvoering van de directievoering en toezicht. Wel moet worden opgemerkt dat inzet van eigen personeel naast de reguliere taken komt en tijdig ingepland moet worden en een (interne) opdrachtgever vraagt. Daarnaast zijn de oorspronkelijke plannen gebaseerd op theoretische geformuleerde uitgangspunten en randvoorwaarden waarbij blijkt dat de praktijk in enkel geval anders uitpakt of slimmere oplossingen mogelijk zijn. Voorbeeld van een slimmere oplossing is de wijze van afwatering van Midsland aan Zee op Terschelling (actie C.5a). Gebleken is dat een alternatief in de vorm van een natuurlijke vrije afvoer een betere duurzamere oplossing is waardoor het plan hierop is aangepast en met de Additional Clause is vastgelegd. Daarnaast is het zaak om het effect van de vernatting voor onder andere voor actie C.5 en C.8 te blijven volgen om te kijken of de gewenste vernatting wordt gerealiseerd en de randgebieden geen nadelige (significante) gevolgen heeft, zoals vooraf is bepaald. De schaal waarop op Texel is ingegrepen heeft een gunstig effect gehad op organisatorische en financiële aspecten. De grote schaal van ingrijpen betekent overigens wel dat de uitvoering van de geplande ingrepen beduidend meer capaciteit, kennis en kunde vergt van de lokale betrokkenen (van Staatsbosbeheer). Inhoudelijk gezien wordt op Texel overwogen om bij soortgelijke projecten in de toekomst gefaseerd op te pakken opdat grootschalig ingrijpen verhoudingsgewijs ook een groot aandeel pioniersvegetatie geeft. Uit monitoring zal blijken of in de toekomst een gefaseerde uitvoering in bepaalde situaties beter is of niet. In Noordwijk e.o. is kleinschaliger ingrepen wat inhoudelijk goed heeft uitgepakt. Organisatorisch, uitvoeringstechnisch gezien heeft de grote geografische spreiding van de verschillende gebieden geleidt tot een relatief groot aandeel aan transportkosten. Achteraf gezien kan geconcludeerd worden dat kostentechnisch gezien de schaal van ingrijpen voor actie C.10 en C.11 niet optimaal is geweest. Qua begrazing op Vlieland is de les geleerd dat het mobiliseren van draagvlak een continu proces is waarbij de les is geleerd dat in het vervolg meer gestuurd moet worden op beleving cq. de impact van de ingrepen in plaats van toe te spitsen op het hoe en waarom gebaseerd op de ecologische gronden. Voor de monitoring was geen rekening gehouden met een langere doorlooptijd van de voorbereiding van meerdere acties. Hierdoor is het plan van aanpak voor de monitoring bij de Additional Clause aangepast en wordt de uiteindelijke resultaten in een later stadium gerapporteerd. Dit vraagt ook na de afsluiting van het project LIFE Duinen van de continuering van de landelijke aansturing van de monitoring van LIFE Duinen. d. Vergelijking met de projectdoelstellingen. In de tabel op navolgende pagina zijn de gerealiseerde ha vergeleken met de doelstellingen. Totaal profiteert ruimt 2.700 ha van de uitgevoerde maatregelen. De maatregelen zijn gericht geweest op vernatting, verschraling en herstel van de dynamiek. Totaal is er ruim 1.100 ha aan Vochtige Duinvalleien hersteld door uitvoering van maatregelen als plaggen, maaien en chopperen aanpassen van wegen en paden. Begroot hiervoor was circa 1.100 ha. Bos en opslag zijn verwijderd en/of uitgedund om de kwaliteit van de Duingraslanden en Heide te vergroten over een oppervlak van ca. 1.500 ha, waarvoor begroot ca. 1.550 ha. Dit in combinatie met en instellen van begrazing voor gebieden op Terschelling, Texel, Noordwijk/Wassenaar en Zeeland een totale omvang van ca. 985 ha. Tevens is ten gunste van de Duingraslanden Dennenbos verwijderd en is de bovengrond verschraald door maatregelen als plaggen en chopperen. In de Kop van Schouwen in Zeeland zijn maatregelen uitgevoerd als het verwijderen van de vegetatie en maken van inkepingen. Dit ter stimulering van winderosie en ten gunste van het Habitattype LIFE Duinen, projectnr. 2618 100 van de 127


Witte Duinen (omvang ca. 10 ha). Ook is in de Kop van Schouwen conform de doelstelling Dennenbos gedund en verwijderd ten gunste van de ontwikkeling van (natuurlijk) Loofbos, Habitattype Duinbos met een omvang van ca. 40 ha. De ha op Ameland compenseren de vervallen ha op Terschelling waarmee ruimschoots de doelstelling voor herstel van de oorspronkelijke hydrologie is gehaald. Het grote verschil op Vlieland is te verklaren doordat er geen 200 ha maar 40 ha aan begrazing is gelukt (actie C.6). Daarentegen wordt dit ruimschoots gecompenseerd met de ha op Texel en Noordwijk e.o. (actie C.9 en C.12).



Tabel 1. Habitiattypen en effectgebied (in ha) verdeeld naar de verschillende locaties. Habitattype 2120 Witte duinen

Totaal Realisatie

10,0

Begroot 2130 Grijze duinen Realisatie

2150 Atlantische ontkalkte, vaste duinen

Realisatie

923,7

Realisatie

Realisatie

1.164,2 2.727,6

96,4%


2.828,4

89,3%

0,0

90,0

1.132, 0

90,0 120,0

100,0%


120,0

6,0 50,3

19,2%

262,0

125,3%

40,0

4,3

790,0

73,4

0,0

513,8 990,0

73,4

0,0

513,8

0,0

0,0

0,0 4,3

0,0

0,0

0,0

263, 4

0,0

0,0 0,0

266,4

0,0

0,0

10,0

81, 0

138,1

0,0

497,8 1.010,9

131,0

10,0

110,0

238,1

Zeeland

0,0

138,1

0,0

0,0 453,9

238,1

26,0

0,0

0,0 0,0

125,0

15,0

Noordwijk e.o.

0,0

20,0

0,0

0,0

Texel

0,0

15,0

0,0

40,0

Begroot TOTAAL

0,0

322,1

73,4

1.118,6

0,0

15,0

0,0

40,0

0,0

15,0

282,8

73,4

Vlieland

312,1

606,2

Begroot 2190 Vochtige duinvalleien

274,2

561,9

Ameland

0,0

934,6

Begroot 2180 Duinbossen

0,0 10,0

Begroot 214 Duinheide (met Realisatie Kraaiheide) Begroot

Terschelling

40,0 52,3

4,3 114,3

134,0%

85, 3

52,3 422,1

100,7%

102 van de 127

439, 1

e.

Beoordeling of de inhoudelijke doelstellingen zijn bereikt met een beschrijving van de successen en geleerde lessen. Zoals uit de onder kopje d. omschreven zaken blijkt, kan de conclusie getrokken worden dat de doelstellingen qua uitvoering van de projecten ruimschoots zijn gehaald T.a.v. de inhoudelijke resultaten in het licht van de hoofddoelstellingen, te weten (eco)hydrologisch herstel, realiseren van een meer natuurlijke voedselrijkdom en terugbrengen van meer dynamiek, zijn op hoofdlijnen de volgende conclusies te trekken: 1. Ecohydrologisch herstel. Alleen al het feit, dat herstel van de oorspronkelijke hydrologie op Texel, Terschelling, Ameland en Schouwen maar liefst over een oppervlakte van circa 1.100 ha. gerealiseerd is, levert een grote bijdrage aan kwaliteitsverbetering van natte duinvalleien. De bijbehorende acties die volledig of ten dele gericht zijn op hydrologisch herstel / herstel habitattype 2190 vochtige duinvalleien zijn voor Terschelling: B.1, C.3. C.5a, C.5b, Texel: C.8, Noordwijk C.10, Zeeland C.13 en C.14. De schaal waarop is ingegrepen spreekt tot de verbeelding en heeft de nodige positieve reacties opgeleverd. Wat betreft de inhoudelijke resultaten zijn de hydrologische effecten goed aan te geven; over de ecologische effecten kan vanwege het prille stadium van het herstel alleen iets gezegd worden over de vestiging van pioniersoorten. a. Op Texel (actie C.8) heeft de grootschalige omvorming van sloten naar zeer ondiepe slenksystemen ertoe geleid dat grondwaterstanden 1 tot enkele decimeters gestegen zijn en de standen in de zomer veel minder diep uitzakken. Op de flanken van de valleien is aan de recente “uitvlokking van ijzer” te zien dat veel grondwater uittreedt. Dit geeft aan dat er sprake is van aanvoer van gebufferd grondwater. De langzame vestiging van hogere planten in de grote oppervlakten aan geplagde valleien heeft mogelijk met deze buffering te maken. Hier en daar zijn planten van Oeverkruidverbond en Dwergbiezenverbond aangetroffen die duiden op een eerste fase van herstel van soortenrijke duinvalleien. Een door brak water gevoede vallei, het Zilte Vlak, maakt onderdeel uit van dit gerestaureerde vallei-landschap, Omdat de indruk bestaat dat op die plaats een wel heel sterke vernatting optreedt die mogelijk tot verzoeting leidt is de waterstand daar, voor zover mogelijk en niet schadelijk voor de andere valleien, enigszins verlaagd door de eindstuw iets lager af te stellen. Monitoring van de gronden oppervlaktewaterkwaliteit en van zowel de zoete duinvallei-vegetaties als de brakke vegetatieelementen moeten aangeven in hoeverre het gehele maatregelenpakket effectief is of dat anderszins nog lokaal maatwerk gewenst is. Voor het overige kan gesteld worden dat het Texel-project in z’n geheel tot een zeer gunstige uitgangssituatie voor de ecologische optimalisatie van duinvalleien geleid lijkt te hebben. b. Het andere grootschalige hydrologische herstelproject heeft plaatsgevonden op Terschelling (acties C.5a, C.5b en B.1). Ook hier ging hydrologisch herstel gepaard aan het plaggen (actie C.3) van aanzienlijke delen van voorheen verdroogde valleien. Deze valleien waren bij de ontginning rond de vorige eeuwwisseling met elkaar verbonden om een voor de landbouw gunstige ontwatering te realiseren. Daarmee kregen ze een zelfde waterkwaliteit en werd de differentiatie door de voeding met verschillende typen grondwater “weg gepoetst”. Bovendien werd het neerslagoverschot onnatuurlijk snel afgevoerd richting polder en verdroogden de valleien. Kern van het project was om de oorspronkelijk door uitstuiving ontstane valleien weer van elkaar te isoleren, zodat het kwel-infiltratie karakter van elke vallei afzonderlijk hersteld werd. Verwacht werd dat de valleien weer veel natter zouden worden en dat het zwak gebufferde karakter van de valleien mogelijk weer zou herstellen. De herstelwerkzaamheden hebben tot een vernatting van enkele decimeters geleid. Ook lijkt het erop dat er een zekere mate van buffering plaatsvindt overigens met mineraalarmer en zwak zuur grondwater en LIFE Duinen, projectnr. 2618 103 van de 127


c.

duidelijk minder sterk gebufferd dan op Texel waar de ondergrond nu eenmaal veel minder diep ontkalkt is. In 2011 is een monitoringonderzoek gestart waarvan inmiddels een tussenrapport is verschenen. Er zijn in de valleien een 15-tal Rode lijst soorten waargenomen waarvan sommigen veelvuldig aanwezig zijn: Oeverkruid, Ronde zonnedauw, Gagel. Dwergvlas, Stijve moerasweegbree en Draadgentiaan. Er zijn recent ook bodemmonsters genomen en er is een hydrologisch meetnet ingericht. Staatsbosbeheer zal samen met het waterschap nagaan in hoeverre de buffermechanismen daadwerkelijk goed functioneren. Dit kan leiden tot geringe aanpassingen in de herstelde overloopniveaus van de diverse valleien. Ook hier zijn mogelijk dus nog enkele aanpassingen in de sfeer van maatwerk gewenst. De overige hydrologische herstelprojecten in het kader van LIFE waren aanzienlijk minder groot van omvang: i. Op Ameland (actie C.5b) is in een hoog duincomplex de infiltratie van regenwater vergroot door de drainage en afvoer van oppervlaktewater vanaf een daar gelegen vakantiehuisje sterk te verminderen. Hiertoe is een sloot sterk verondiept en deels gedempt. Van deze maatregel zal zo’n 120 ha. recent geplagde en vernatte binnenduinrand profiteren door dat er meer en vooral sterker gebufferd grondwater zal toestromen. Over de grootte van dit effect op de vegetatie is momenteel nog niet veel te zeggen. ii. Op Vlieland (actie C.7) zijn een aantal afvoerloze kleine valleien aan de noordzijde van het eiland langs de zeereep geplagd en vernat (dat laatste m.n. door maaiveldsdaling na plaggen). Dit is erg succesvol gebleken omdat hier kennelijk nog karakteristieke soorten in de zaadbank zaten en omdat een geringe hoeveelheid instuivend kalkhoudend zand voor buffering zorgt. Knopbies en Vleeskleurige orchis zijn soorten die voor het eerst sinds tientallen jaren hier weer gevonden. iii. In de vastelandsduinen bij Noordwijk en Wassenaar (actie C.10 en C.11) zijn een aantal kleine (delen van) duinvalleitjes geplagd en daarmee vernat. Direct na plaggen zijn de valleien geïnventariseerd op de plantensoorten die zich daar (her)vestigt hadden. In het algemeen waren nog weinig karakteristieke duinvalleisoorten verschenen vanwege de droge omstandigheden tijdens de eerste zomer na uitvoering van de werkzaamheden. Momenteel komen lokaal kenmerkende soorten als Parnassia, strandduizendguldenkruid en Waterpunge voor. iv. In de Vroongronden op Schouwen (actie C.13) is een vrij omvangrijk project uitgevoerd op ca. 50 ha. oude duinafzettingen gelegen in de binnenduinrand. Het gebied bestaat uit relatief lage duintjes en kleine valleitjes die elkaar afwisselen. De valleitjes zijn onder gemiddelde omstandigheden van elkaar geïsoleerd door natuurlijke drempels. In natte perioden kan het water in sommige gevallen wel van het ene naar het andere valleitje stromen. In dit gebied is het meest uitgebreid onderzoek verricht naar het mechanisme dat zorg draagt voor een geschikte waterhuishouding voor zwak gebufferde duinvalleien. Duidelijk is geworden dat lokale maatregelen een heel gunstig effect op het grondwaterregime en de grondwaterkwaliteit kunnen hebben, bv. het dempen van sloten, het herstellen van drempels en het verwijderen van een het gebied doorsnijdende lokale verbindingsweg die onbedoeld als dijk fungeerde. Karakteristieke vegetaties van open water of ’s zomers droogvallende valleien reageren positief op de genomen maatregelen. In 2011 zijn 16 soorten hogere planten van de Rode Lijst aangetroffen waarvan meerdere voor de ingrepen verdwenen waren. v.



2. Herstel “natuurlijke voedselrijkdom”. a. De belangrijkste maatregelen die in het kader van LIFE genomen zijn om de natuurlijke

b.

c.

voedselrijkdom weer te herstellen in de Nederlandse duingebieden zijn plaggen, chopperen en begrazen. Plaggen is feitelijk alleen uitgevoerd in duinvalleien en is hierboven reeds besproken als een over het algemeen zeer effectieve maatregel wanneer men voedselarme pionierbegroeiingen wil herstellen. Daarnaast is chopperen uitgevoerd in de duinheiden van Terschelling en Vlieland en hier en daar in de overgangen tussen duinvalleien en Grijze duinen in de Verklikkerduinen en de Vroongronden op Schouwen. Het chopperen (actie D.1 en D.3) is evenals het plaggen in alle gevallen gebleken erg effectief te zijn in het terugdringen van een aantal dominante grasachtigen zoals Duinriet, Zandzegge en soms Helm. Het is evenwel de vraag hoe duurzaam het effect van deze maatregelen is. In een natuurlijke successie zou vanuit de luwe delen een geleidelijke ontwikkeling naar struweel plaatsvinden. De afgelopen decennia vond in plaats van deze natuurlijke ontwikkeling echter vaak een complete vergrassing met bovengenoemde hoogproductieve soorten plaats waardoor er nauwelijks meer ruimte was voor het ontstaan van structuur- en soortenrijke struwelen. Oorzaak hiervan was de atmosferische depositie van voedingsstoffen, m.n. Stikstof-componenten. Hoewel deze de afgelopen twee decennia weer enigszins afgenomen is, is het de vraag of dit voldoende is om een herhaalde snelle vergrassing te voorkomen. Naar verwachting zal dat meevallen in duinvalleien als daar het plaggen/chopperen gecombineerd is met een adequaat uitgevoerd hydrologisch herstel. Begrazing tenslotte (acties C.2, C.9, C.12, C.15 en D.2) is in veel van de projectgebieden geïntroduceerd in het kader van het LIFE-project. In enkele sterk dicht gegroeide delen zoals in de binnenduinrand van Terschelling zijn intensieve vormen van tijdelijke beweiding met geiten (actie D.2) binnen een mobiel raster toegepast die leiden tot het creëren van een vrijwel blanke, d.w.z. kale uitgangssituatie. Eerdere ervaringen op Terschelling geven aan dat vanuit een dergelijke situatie weer soortenrijke duinheides met veel open plekken en bloemrijk duingrasland kunnen ontstaan. Deze situaties zijn dan relatief duurzaam te handhaven onder een vervolgbeheer van extensieve begrazing met runderen en/of paarden. In de overige projectgebieden zijn in het kader van LIFE veel extensievere vormen van begrazing toegepast. In alle gevallen lijken de eerste effecten gunstig te zijn in die zin dat begrazing leidt tot een opener vegetatiestructuur. Uit vergelijkend onderzoek in het kader van LIFE van al langer begraasde deelgebieden en onbegraasde gebieden op Vlieland en Schouwen blijkt dat de hoogte van dominante grassoorten en struwelen wordt teruggedrongen en dat er hier en daar nieuwe open plekken ontstaan waar zich bloemrijke kruiden en mossen en korstmossen kunnen uitbreiden en/of (her)vestigen. Door de combinatie van dit LIFE-onderzoek met onderzoek dat gefinancierd wordt uit andere bronnen (vanuit het kennisnetwerk “Ontwikkeling + Beheer Natuurkwaliteit” = OBN) is een belangrijke impuls gegeven aan de verdere verdieping van inzichten over de ecologische effecten van verschillende vormen van duinbegrazing. Deze kennisontwikkeling betreft de effecten op het gehele ecosysteem, bodem (opbouw en chemische samenstelling), vegetatie (hogere planten, mossen en korstmossen), bovengrondse fauna (broedvogels, kleine zoogdieren, amfibieën, reptielen en insecten) en bodemfauna, etc. De effecten op vegetatie en bodemfauna blijken het meest duidelijk te zijn. Er zijn tevens effecten op verschillende voedselgildes van oppervlaktefauna en broedvogels geconstateerd maar de achterliggende processen zijn vooralsnog niet duidelijk. Er zal in vervolgonderzoek een poging gedaan worden de gevonden de resultaten te interpreteren in termen van het beïnvloeden van de in duinen functionerende voedselwebben.



3.

Versterken dynamische processen in de duinen. In het kader van LIFE heeft dynamisering van de duinen voornamelijk indirect vorm gekregen door plagwerkzaamheden, hydrologisch herstel en begrazing. In de Kop van Schouwen is daarnaast bos en grazige vegetatie verwijderd (actie C.14) op zodanige wijze dat de wind weer vat kan krijgen op het vrij liggende zand. Ook op Vlieland is, buiten LIFE-project om, een klein deelproject uitgevoerd waarbij een stuifkuil gereactiveerd is. In beide projecten is een aanzienlijke verjonging van het vegetatiedek bereikt. Hoe duurzaam de toegenomen dynamiek is moet in de toekomst blijken. Een deelproject op Terschelling-west (actie C.4) is niet door gegaan omdat er te weinig draagvlak op het eiland was. De dynamiek in de betreffende duinzone is echter zo groot dat achteraf gezien de uitvoering van dit deel project niet echt nodig geweest is. Het sinds ca. 1990 gewijzigde beheer van de zeereep door Rijkswaterstaat heeft op dit deel van Terschelling tot zeer dynamische processen geleid ook zonder verder stimuleringsmaatregelen. Er stuift veel kalkhoudend zand naar binnen waarmee vergrassing teruggedrongen en ontwikkeling en herstel van Witte en Grijze duinen bevorderd wordt. Buiten de invloedssfeer van de zeerepen, in de binnenduinen, zijn in Nederland ook buiten LIFE enkele verstuivingsprojecten ingericht, vaak in verbinding staand met stuivende zeerepen. Voor de toekomst is het van belang te overwegen onder welke randvoorwaarden dergelijke maatregelen periodiek genomen zouden moeten c.q. kunnen worden. Het is van belang daarbij een afweging te maken t.o.v. de notie dat ook successie in de vorm van struweel- en duinbosontwikkeling z’n eigen plek in een natuurlijk duingebied heeft. In de middenduinen en binnenduinranden is immers lang niet overal de verstuivingsdynamiek een natuurlijke factor. Kortom een leerpunt vanuit het LIFEproject is ook dat aandacht voor natuurlijke successie horend bij de grootschalige dynamiek die in het 21e eeuwse duingebied voorkomt zeer gewenst is.

Samengevat kan gesteld worden dat de volgende belangrijke ervaringen in het LIFE-duinen project zijn opgedaan: I. Herstel van duinvalleien is in het algemeen zeer succesvol mits een en ander berust op een zorgvuldige analyse van de ecohydrololgische uitgangssituatie. II. Maatregelen als plaggen en chopperen zijn altijd effectief wanneer verschraling nagestreefd wordt; de duurzaamheid van de effecten hangt af van enerzijds de mate waarin atmosferische depositie van Stikstof-componenten daadwerkelijk teruggedrongen wordt en anderzijds van de mate waarin dynamische processen in de duinen toegelaten dan wel gestimuleerd worden. Bij dat laatste gaat het om primaire verstuiving vanuit de zeereep, secundaire verstuiving in de binnenduinen of het toestaan c.q. stimuleren van herbivoren door kleine en grote grazers. Hierbij moet aangetekend worden dat de effecten van geomorfologische dynamiek (verstuiving) zich op grotere (landschaps)schaal manifesteren, terwijl begrazing alleen op min of meer kleine schaal echt verschralend werkt. Op de schaal van het gehele landschap leidt begrazing vooral tot een gevarieerdere horizontale structuur van de begroeiing. III. Het voorkomen van dynamiek hangt uiteindelijk af van de wijze waarop zeereep en de voorliggende stranden en vooroevers beheerd worden. Daarbij moet bedacht worden dat er qua natuurlijke dynamische processen langs de Nederlandse kust een grote variatie te onderscheiden is. Zo heeft de natuurlijke dynamiek langs de vastelandkust een heel ander karakter dan op de Waddeneilanden of in het Deltagebied. In het kader van de modernisering van het kustbeleid is voor dynamische vormen van kustbeheer overigens steeds meer aandacht. Het toepassen van zandsuppleties lijkt veel mogelijkheden te bieden om in te spelen op de vanuit ecologie gewenste aard en mate van dynamiek. Hiermee dient overigens nog wel veel ervaring opgedaan te worden en het is niet in alle opzichten het ei van Columbus. LIFE Duinen, projectnr. 2618 106 van de 127


IV. Het is gewenst in de toekomst tevens een visie te ontwikkelen op de natuurlijke successie naar struweel – en bosontwikkeling die in de duinen van de 21e eeuw thuishoort. De vraag is in welke mate, waar en op welke schaal, men dit wil tegengaan, stimuleren of misschien gewoon wil laten gebeuren. Sturende factoren daarin zijn m.n. de (on)mogelijkheden voor dynamische processen, de mate waarin successie werkelijk “natuurlijk” kan zijn onder de vigerende atmosferische depositie van Stikstof-verbindingen en de randvoorwaarden vanuit diverse maatschappelijke functies (recreatie, wonen, infrastructuur, waterwinning, etc.). V. Last but not least is een zeer belangrijk aandachtspunt dat men de maatschappelijke omgeving inschakelt bij de voortdurende visievorming over de toekomst van onze duingebieden. Het is van het grootste belang dat de kustbewoners en –bezoekers de overwegingen die ten grondslag liggen aan inrichting- en beheerplannen in elk geval kunnen begrijpen. Op een aantal punten is in het LIFE-project gebleken dat afwezigheid van een dergelijk begrip kan leiden tot het ontbreken van elk draagvlaak voor voorgenomen maatregelen. Overigens is dit een zeer belangrijk aandachtspunt voor het After-Life traject. Kustbeheer zal de komende decennia namelijk voortdurend in het centrum van de belangstelling blijven staan, niet alleen in het licht van de voortgaande zeespiegelrijzing maar zeker ook in verband met de permanent toenemende bevolkingsdruk in het kustgebied. f. Voordelen voor het milieu, de gevolgen van beleid en wetgeving. Uit voorgaande paragraaf moge blijken dat de in dit LIFE-project uitgevoerde maatregelen substantieel bijdragen aan de instandhouding en het herstel van duinvalleien (H2190), Grijze duinen (H2130) en duinheiden (H2140 en H2150). Het LIFE-project is vooral succesvol omdat de genomen maatregelen aansluiten bij de natuurlijke processen die in het duingebied nog nadrukkelijk aanwezig zijn en in delen zelfs domineren. Er wordt vanuit gegaan dat met deze strategie de duurzaamheid van het ecosysteem en de voorkomende habitats maximaal gediend zijn, en dat tegen relatief lage beheerkosten. Probleem in relatie tot Natura2000 is wel dat een op natuurlijkheid gerichte strategie in kust- en duingebieden met zich meebrengt dat zich een in ruimte en tijd wisselende veranderlijkheid voordoet. Immers in natuurlijke omstandigheden is er sprake van grote dynamiek in en rond de zeerepen en afnemend naar middenduinen en binnenduinranden. Daarnaast fluctueert deze dynamiek in de verschillende onderdelen meer of minder mee met erosie- en sedimentatieprocessen. Deze processen sporen niet altijd even goed met de nogal starre systematiek van N2000-instandhoudingsdoelen. Bij een formele toepassing zijn habitatdoelen nauwkeurig op kaart omgrensd en instandhouding- en herstelopgaven daarmee vrij strikt gelokaliseerd in ruimte en tijd. Vanuit de inhoud is het echter gewenst de opgaven voor relatief grote ruimtelijke schalen te formuleren en de doelstellingen afhankelijk van de aard van de natuurlijke ontwikkelingen zo nodig periodiek bij te stellen. Het optimaliseren van de natuurlijke processen dient daarbij de primaire richtlijn te zijn en hectarebalansen kunnen dan hooguit functioneren als een waarschuwingssysteem. Mocht dat systeem er op wijzen dat bepaalde processen uit de hand lopen of juist belemmerd worden dan moeten óf de oppervlaktedoelen óf het beheer bijgesteld worden. Dit is een iteratief proces waarvan de kwaliteit afhangt van de kennisontwikkeling betreffende het functioneren van natuurlijke processen in kustsystemen. Momenteel zijn vanuit de kennis al te rigide doelstellingen niet gewenst maar aan de andere kant dienen ze wel zo geformuleerd te zijn dat de beschermende intentie ervan gewaarborgd kan worden. Zeker voor het dynamische kustgebied is het een grote uitdaging bij de implementatie van N2000 rekening te houden met deze complicaties.



g. Vernieuwende en voorbeeld zijnde waarde. Het unieke karakter van het project LIFE Duinen is behalve in de schaal van ingrepen voor hydrologisch herstel en begrazing vooral gelegen in de grote geografische spreiding van de verschillende acties langs de Nederlandse kust. Dit heeft veel van de projectorganisatie gevraagd en de werkwijze van een stuurgroep, landelijk projectteam en locale projectverantwoordelijken heeft uiteindelijk goed uitgepakt. Dit kan wellicht een voorbeeld zijn voor andere LIFE-projecten waar ook sprake is van een dergelijke geografische spreiding aan acties. De koppeling van LIFE-projecten aan lopend onderzoek door inschakeling van kennisnetwerken c.q. onderzoeksbureaus die actief zij in het ecologisch onderzoek heeft een nadere nuancering en vernieuwing van inzichten opgeleverd. Daarnaast is bij de Additional Clause een spreadsheet ontwikkeld waarmee in één oogopslag een overzicht wordt gegeven van alle acties met bijbehorende uren en kosten ten opzichte van begroot, stand van zaken en prognose. Dit formulier kan ons inziens een aanvulling zijn op de reguliere F-formulieren. h.

De toekomst: duurzaamheid en voortzetting van het project en resterende bedreigingen.

Juridische borging van doelen en maatregelen

De duingebieden waar de maatregelen zijn uitgevoerd maken onderdeel uit van Natura2000 gebieden op grond van de Habitatrichtlijn. Voor deze gebieden zijn de beheerplannen in concept gereed. In de beheerplannen N2000 zijn de instandhoudingsdoelen vastgesteld en is het beheer vastgelegd dat volgt op de in het project uitgevoerde maatregelen of aansluit bij het beheer dat met het project is ingesteld. Daarmee zijn de resultaten van het project duurzaam geborgd. De duingebieden waarbinnen de projectgebieden liggen blijven op grotere schaal aan bedreigingen van verzuring, vermesting, verdroging en verstoring blootgesteld. Het wettelijk beschermings- en vergunningenregime dat van toepassing is voor Natura2000 gebieden beperkt de invloed van deze bedreigingen op de instandhoudingsdoelen. In de beheerplannen zijn waar nodig aanvullende maatregelen vastgelegd voor duinen aansluitend aan de projectgebieden.

Financiering

Vanaf 2013 is voor het beheer van de duingebieden van Staatsbosbeheer het provinciale Subsidiestelsel Natuur en Landschap van kracht. De financiering van het beheer wordt vanaf 2014 een provinciale verantwoordelijkheid. Staatsbosbeheer zal in 2012 voor de duingebieden een subsidieaanvraag indienen. Financieel wordt zo het beheer voor een periode van 6 jaar geborgd. Aanvullende maatregelen die nodig zijn voor verbetering van de kwaliteit van de habitats worden apart gefinancierd uit subsidieregeling met aanvulling uit andere (o.a. Europese) fondsen. Een mogelijke bedreiging is de economische crisis en de daaruit voortvloeiende politieke en beleidsmatige en financiële keuzes. Feit is dat het huidige kabinet forse bezuinigingen doorvoert op het natuurbeheer. Het effect daarvan op het (toekomstig) beheer is momenteel onduidelijk maar is echter een punt van (blijvende) zorg.

Doorwerking evaluatie en monitoring

De monitoring en evaluatie van de uitgevoerde maatregelen en het beheer leidt mogelijk tot aanpassing van het te voeren beheer. Dit is en blijft een verantwoordelijkheid van Staatsbosbeheer. Concrete beheermaatregelen en de planning hiervan worden vastgelegd in de jaarplannen van de afzonderlijke beheereenheden van Staatsbosbeheer. i. Lange termijn indicatoren van het project. In de beheerplannen Natura2000 is de monitoring van de instandhoudings- en ontwikkelingsdoelen conform de landelijke voorschriften opgenomen. De indicatoren die worden gebruikt om de habitattypen te beoordelen zijn de volgende. LIFE Duinen, projectnr. 2618 108 van de 127


Vegetatie Kartering van de vegetatie eenmaal per 10 jaar geeft een goed beeld van de instandhouding van de habitattypen. Wanneer blijkt dat vegetatieontwikkelingen sterk afwijken van de doelstellingen in negatieve zin zullen waar nodig aanvullende parameters worden opgenomen zoals bodemopbouw en fosfaatbelasting. Met dit type gegevens kan mogelijk een effectieve bijsturing van het beheer plaatsvinden.

Typische soorten van de Habitattypen

Aanvullend geven de typische soorten informatie over de instandhouding en de ontwikkeling van Habitattypen. Voor zover het soorten betreft uit de soortgroepen paddenstoelen, korstmossen, mossen, vaatplanten, insecten, amfibieën, vogels en zoogdieren worden dezen zoveel mogelijk door inschakeling van vrijwilligers verzameld worden.. Broedvogels maken onderdeel uit van het standaard monitoringprogramma.

Waterpeilen

In de gebieden waar hydrologische herstelmaatregelen zijn uitgevoerd, worden de peilen gevolgd. Hierbij wordt gebruikt van de bestaande peilbuizen. Het meetnet aan peilbuizen is voldoende dicht om betrouwbare uitspraken te doen over de ontwikkelingen in de gronden oppervlaktewaterstanden. Over het algemeen is het aflezen van de peilen geautomatiseerd.

Waterkwaliteit

Soms kunnen vegetatieontwikkelingen aangeven dat de chemische samenstelling van het gronden oppervlaktewater negatief beïnvloed wordt door niet systeemeigen externe factoren zoals eutrofiëring, verzuring, of verstoring van zoet-zout gradiënten. Wanneer dit het geval is zal desgewenst het gronden oppervlaktewater op een aantal indicatieve parameters (macro-ionen, nutriënten, zuurgraad, etc.) bemonsterd worden. Dit kan na de volgende karteringen aan de orde zijn op Texel, Terschelling en in de Vroongronden.



8. Toelichting op financieel rapport In bijlage 7 is de eindafrekening evenals de accountantsverklaring, afgegeven door KPMG, opgenomen. Een uitdraai van de onderliggende ”LIFE Financial Form SBB en Partners” en ”LIFE Financial Form alleen SBB” zijn analoog en ondertekend aan bijlage 7 toegevoegd en digitaal aan bijlage 8. Aan bijlage 8 is tevens ter informatie het digitale Excel bestand van Staatsbosbeheer toegevoegd dat gebruikt is als onderligger voor het ”LIFE Financial Form alleen SBB”. De eindstand is in onderstaande tabel uiteengezet. Original budget Category

Realisatie

Variation In € (E=C-A)

Total eligible costs in € (A)

% of total eligible costs (B)

Total eligible costs in € (C)

% of total eligible costs (D)

455.269

9,8%

508.130

10,9%

52.861

11,6%

15.000

0,3%

9.441

0,2%

-5.559

-37,1%

68,4% 3.090.709

66,3%

-72.641

-2,3%

671.916

14,5%

634.672

13,6%

-37.244

-5,5%

40.863

0,9%

20.525

0,4%

-20.338

-49,8%

125.000

2,7%

50.000

1,1%

-75.000

-60,0%

6. Consumable material

30.459

0,7%

24.682

0,5%

-5.777

-19,0%

7. Other costs

44.053

1,0%

21.683

0,5%

-22.370

-50,8%

8. Overheads

79.600

1,7% 301.689*1

6,5%

222.089

279,0%

4.625.510

100,0% 4.661.531

100,8%

1. Personnel 2. Travel 3. Externe assistance

3.163.350

In % (F=(C/A1)

4. Durable goods - Infrastructuur - Equipment 5. Land/rights

TOTAL

*1 De werkelijke overhead, gekoppeld aan de uren van Staatsbosbeheer, sluit op € 319.445. Derhalve kan maximaal 7% van € 4.359.842 -/- € 50.000 (afkoop pacht) worden gedeclareerd. In dit geval is dit dan max. € 301.689. Overschrijding van het oorspronkelijke budget € 4.625.510 zal niet door Brussel worden gehonoreerd zodat bij de eindafrekening het te declareren bedrag aan overhead is verlaagd naar € 265.668.

De raming van kostensoort Overheads € 79.600 niet meegerekend, sluit de begroting op € 4.545.910 inclusief Btw. De werkelijke kosten zijn uitgekomen op totaal € 4.359.842. Het verschil derhalve is € 186.068, dit is – 4,1%. Geconstateerd is dat op vier van de acht kostensoorten de financiële afwijking groter is dan 10% en groter is dan € 10.000. Dit geldt voor Personeel, Aankoop uitrusting, Afkoop van de pacht en de Overige Kosten. In onderstaande worden de verschillende kostensoorten nader toegelicht. 1. Personeel: 111,6% van het geplande budget (A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. De overschrijding van de uren is vooral te verklaren door de extra tijd die nodig is geweest voor overleg en begeleiding van de werkzaamheden van enkele acties met betrekking tot begrazing (C.2, C.6, C.9, D.2) en van actie C.5 gericht op herstel van de oorspronkelijke hydrologie. Daarnaast hebben de publicaties in LIFE Duinen, projectnr. 2618 110 van de 127


de bladen (E.6) en het projectmanagement (F.1) beduidend meer tijd gevraagd dan was begroot. Dit komt ook tot uiting wanneer de begroting en de werkelijke kosten van de subtotalen van de verschillende categorieën met elkaar wordt vergeleken. De subtotalen van de uren (in geld uitgedrukt) van de C, D en F acties worden ten opzichte van de geraamde uren overschreden met 25,1%, 45,9% respectievelijk 11,5%. Het subtotaal van de A-acties sluit op -3,7% onder begroting en van de E-acties -26,0%. Naast de overschrijding op actie E.6 is er op de overige E-acties beduidend minder geboekt. Alle acties bij elkaar opgeteld wordt per saldo het budget voor personeel met 11,6% overschreden en in geld uitgedrukt is dit € 52.861. Kijkend naar de verschillende partners zijn er nog enkele verschillen aan te merken:  Stichting Duinbehoud heeft per saldo 442 uur geboekt met een waarde van € 14.999,97. Met de Additional Clause was dit bijgesteld naar 200 uur en € 7.500. Duinbehoud heeft ook nog in 2010 en 2011 de nodige tijd besteed aan publicatie en communicatie en de afronding heeft meer tijd gekost dan op moment van schrijven van de Additional Clause werd verwacht. Het gemiddeld dagtarief (8 uur) is uitgekomen op € 271,49 waarvoor € 300,00 was begroot. Dit is dus lager uitgevallen.  Wetterskip Fryslân heeft per saldo 286 uur met een waarde van € 14.013,28 nodig gehad voor de implementatie van de (GGOR)maatregelen van actie C.5. Conform de financiële formulieren vastgesteld bij de Additional Clause d.d. 16 april 2010, is hiervoor begroot 264 uur met een waarde van € 9.900. Naast dat er iets meer uren nodig zijn geweest, is het werkelijke (gemiddeld) dagtarief ook hoger uitgevallen namelijk: € 391,98 tegen € 300,00 per dag (8 uur) begroot. Het eindtotaal van € 14.013,28 ligt beduidend lager dan in eerdere verslagen is gerapporteerd. Dit komt omdat bij het opstellen van de eindafrekening is gebleken dat een deel van de eerder geboekte uren, niet aan het project LIFE Duinen konden worden toebedeeld. De juiste (aantoonbare) uren zijn dan ook door het Wetterskip in de eindafrekening meegenomen.  Waddenvereniging is zoals bij het opstellen van de Additional Clause verwacht, binnen de begroting gebleven. Totaal hebben ze 141 uur geboekt met een waarde van € 6.604,53. Begroot was 200 uur met een waarde van € 7.500,00. Naast dat ze minder uren nodige hebben gehad is ook hun gemiddeld dagtarief iets hoger uitgevallen namelijk: werkelijk (gemiddeld) dagtarief (8 uur) € 374,73 tegen € 300,00 begroot.  De begunstigde Staatsbosbeheer heeft 1.906 uur geboekt tegen een waarde van € 472.595. Geraamd volgens de financiële formulieren d.d. 16 april 2010 van de Additional Clause is, 1.656 uur met een waarde van € 430.369. Staatsbosbeheer heeft vooral voor aantal C, D en F acties meer tijd nodig gehad.  Voor BBL waren de uren niet declarabel en zij hebben dan ook geen uren gedeclareerd. 2. Reis-, en verblijfskosten: 62,9% van het geplande budget (d.d. A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. De reis en verblijfskosten zijn uiteindelijk meegevallen. Voor Staatsbosbeheer was begroot € 12.000 Werkelijke kosten voor Staatsbosbeheer voor actie F.1 en F.2 bij elkaar opgeteld is € 8.406. Wetterskip heeft geen reiskosten gedeclareerd en de kosten van Stichting Duinbehoud en Waddenvereniging zijn lager uitgevallen. Voor beide partijen was afzonderlijk € 1.500 begroot waar tegenover staat dat Duinbehoud € 606,52 en Waddenvereniging € 428,48 aan kosten hebben gemaakt. Redenen is dat er minder gezamenlijke bijeenkomsten nodig zijn geweest dan op voorhand was geschat. 3. Externe Bijstand: 97,7% van het geplande budget (d.d. A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. De Externe Kosten voor de A-, C,- D,- E,- en F-acties bij elkaar opgeteld geeft het beeld dat het budget is onderschreden met -2,3%. Het subtotaal van A-acties geeft een afwijking van +0,1%. Het totaal van de LIFE Duinen, projectnr. 2618 111 van de 127


C-acties geeft een afwijking van -5,4%. Ingezoomd op de C-acties geeft het beeld dat het merendeel een kleine afwijking naar boven of onder laten zien. Een aantal acties laten een relatieve grotere afwijking zien waaronder C.1 (-33,2%,), C.3 (-14,3%), C.9 (-15,6%). De verklaring hiervoor is bij de beschrijving van de afzonderlijke acties weergegeven. De actie C.5b op Ameland is meegevallen en op Vlieland niet uitgevoerd. Per saldo heeft actie C.5b 60% minder gekost. De subtotalen van de D-, en E-acties laten zien dat er voor de Externe Kosten nauwelijks is afgeweken van de raming namelijk: +1,0% voor de Dacties en +0,4% voor de E-acties. Het subtotaal van de F-acties laat zien dat de afwijking +35,4% is. Gebleken is dat voor actie F.1 de kosten voor de inhuur van de externe projectleider afwijkt met + 128% en de kosten voor de monitoring van actie F.4 +14,7%. Ook deze afwijking is in de beschrijving van de afzonderlijke acties nader toegelicht. 4.1 Aankoop Infrastructuur: 94,5% van het geplande budget (d.d. A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. Voor enkele C,- D,- en E-acties zijn de nodige zaken aangekocht en geleverd. Het subtotaal van de Cacties laat een afwijking van -6,6% zien. C.2, C.5 en C.13 laten een afwijking naar boven zien +16,3%, +6,9% respectievelijk +7,9%. De afwijking van C.13 is te verklaren dat er bij de eindafrekening nog een correctie voor de betaalde Btw is doorgevoerd. Actie C.6 en C.9 zijn meegevallen zoals aangegeven in de beschrijvingen van de afzonderlijke acties met -35,5% respectievelijk -19,3%. Actie D.2 heeft een afwijking van +5,4% en E.2 sluit nagenoeg op de begroting. Het eindtotaal voor de Aankoop Infrastructuur laat een afwijking zien van -5,5%, in geld € -37.244. 4.2 Aankoop Uitrusting: 50,2% van het geplande budget (d.d. A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. Ten opzichte van begroot zijn de werkelijke kosten nagenoeg gehalveerd omdat er voor actie C.12 geen 10 Schotse Hooglanders voor een periode van 5 jaar zijn geleased maar 6. Onderbouwing daarvan is uiteengezet in de beschrijving van actie C.12. Dit geeft een onderschrijding van het budget van -49,8 %, in geld € -20.338. 5. Afkoop van de Pacht: 40,0% van het geplande budget (d.d. A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. Zoals bij de beschrijving van actie B.1 aangegeven, is totaal 4,7 ha in plaats van de geplande 10 ha afgekocht tegen een prijs per ha die iets lager lag dan was begroot. Begroot was € 12.500 per ha, uitgegeven is € 10.638,30 per ha. Per saldo geeft dit een onderschrijding van –60,0%, in geld € -75.000. 6. Verbruiksgoederen: 81,0% van het geplande budget (d.d. A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. Uitgaven voor de kostensoort Verbruiksgoederen waren gepland voor actie D.2, E.3, E.4 en E.8. Deze vier bij elkaar opgeteld geeft een afwijking van -19,0%. Voor actie D.2 zijn de kosten voor het bijvoeren uiteindelijk meegevallen (-39,4%) doordat niet alle kosten op het project zijn geboekt. Voor de E.8 acties is gewoonweg minder noodzakelijk geweest E.3 -3,6%, E.4 -10,5% en E.8 -20,0%. Voor deze kostenpost is op het eindtotaal dus –19,0% minder uitgegeven, in geld € - 5.777. 7. Overige Kosten: 49,2% van het geplande budget (d.d. A.C. 16 april 2010) is uitgegeven. Met de Additional Clause is het budget naar beneden bijgesteld als gevolg van een boekhoudkundige verschuiving naar Externe Kosten en een naar boven toe bijgestelde raming voor de accountantsverklaringen (actie F.3). Bij de afrekening met de accountant is echter gebleken dat de werkelijke kosten voor de accountantsverklaring beduidend lager uitgevallen namelijk: € 10.476,werkelijk tegen € 27.500,- begroot. Opgemerkt moet worden dat op moment van schrijven de eindafrekening van de accountant nog moet worden ontvangen en in werkelijkheid nog (iets) hoger



kunnen uitvallen. Daarnaast zijn de kosten voor de veearts meegevallen en de hiervoor gemaakte kosten, zijn niet geboekt op LIFE Duinen. Per saldo geeft dit een onderschrijding van –50,8%, in geld € -22.370,-. 8. Overhead: 279,0% van het geplande budget is uitgegeven. Met de Additional Clause is er aan de post Overheads een budget toegekend van € 79.600,-. Uiteindelijk heeft begunstigde Staatsbosbeheer aan loonkosten € 792.040 gemaakt, opgebouwd uit € 319.445 overhead en € 472.595,- aan kale loonkosten. Derhalve kan maximaal 7% van € 4.359.842,- (werkelijke kosten) -/- € 50.000,- (afkoop pacht) worden gedeclareerd. In dit geval is dit dan max. € 301.689,-. Overschrijding van het oorspronkelijke budget € 4.625.510,- zal niet door de EC worden gehonoreerd zodat bij de eindafrekening het te declareren bedrag aan overhead is verlaagd naar € 265.668,-. Dit is als volgt opgebouwd: € 301.689 -/- € 36.021 (€4.661.531 -/- € 4.625.510).



9. Geleverde producten List of Annexes september 2007 1. Kaart: Ligging Objecten 2. Kaart: Locaties 1-2 Coepelduinen 3. Kaart: Locaties 3/4/5/6/10/11/12 Boswachterij Noordwijk 4. Kaart: Locaties 7/8/9 Boswachterij Noordwijk 5. Kaart: Locaties 13/14 Berkheide Wassenaar 6. Kaart: Natura 2000 7. Description Action 4 proposal protocol 8. Pers: Runderen uitgezet in De Maire PZC 3/8/06 9. Pers: Duinen in oude staat terug AD 15/12/05 10. Pers: Duinen moeten weer verstuiven PZC 15/12/05 11. Pers: Staatsbosbeheer knapt duinen op PZC 2/11/05 12. Pers: Fietspad Boswachterij afgesloten PZC 3/11/05 13. Pers: Staatsbosbeheer neemt duinen flink onder handen - 12/11/05 14. Pers: Het zand moet weer stuiven Ned.Dagbl. 11/11/05 15. Pers: Het bos is een verhaal apart PZC 133/9/05 16. Pers: Europese subsidie voor Texelse natuurgebieden TC 4/11/05 17. Pers: Wind raast weer vrij door de wadduinen Fr.Dagbl 2/11/05 18. Pers: Subsidie voor Texels duingebied Helderse Crt 3/11/05 19. Artikel: Waddenbulletin jr 41 februari 2006 20. Verslag: Bijeenkomst adviesraad 28/4/06 Burgh Haamstede 21. Verslag: Voortgang aan Europese Commissie 28/9/06 22. Natuurtoetsen en monitoringsplan voor Life Duinen (sbb) incl 28 bijlagen 23. Plan van aanpak pachtafkoop Terschelling 28/9/2007 24. Advies beweiding Terschelling RUG jan 2007 25. Ingezonden brief: Negatieve effecten Life project -P.de Boer 13/04/06 26. Stimuleren van dynamiek zeereep Terschelling -paal 3 tot 8 Bas Arens 25/5/07 27. Folder: Duinherstel Texel SBB 2006 28. Folder: Duinherstel Walcheren & Schouwen SBB 2006 29. Folder: Duinherstel Terschelling SBB 2006 30. Folder: Duinherstel Vlieland SBB 2006 31. Folder: Duinherstel Hollands Duin SBB 2006 32. Presentatie SBB Verjongingskuur van onze duinen 33. Jaaroverzicht Terschelling 2006 34. Informatiebijeenkomst Gemeente Terschelling met Staatsbosbeheer 28 juni 2007 35. Presentatie SBB Terschelling door Freek Zwart 36. Deelnemerslijst gemeenteraad Life-Waddenfonds 9/7/2007 37. Excursie toelichting De Nederlanden Natuurlijker 9/7/07 38. Folder: Wandelen en fietsen De Muy en Slufter Texel 2007 39. Artikel: Een duinvallei met een verleden-Natuureiland Texel 40. Artikel: Natura 2000 in De Nederlanden - Natuureiland Texel 41. Infobulletin 2006-11 Staatsbosbeheer Texel 42. Infobulletin 2007-06 Staatsbosbeheer Texel 43. Infobulletin 2007-07 Staatsbosbeheer Texel LIFE Duinen, projectnr. 2618 114 van de 127


44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53.

Infobulletin 2007-08 Staatsbosbeheer Texel Artikel: Staatsbosbeheer kapt bos bij Arjensduin de Terschellinger 13/4/07 ANP bericht: Staatsbosbeheer kapt 8 ha bos op Terschelling 17/4/07 Persbericht SBB: Plaggen in De Muy 28/8/06 SBB plagt duinen in De Muy af Tex.Crt 29/08/06 De Muy wordt geknipt en geschoren Helderse Crt 30/08/06 Duinbewoners keren terug in 'Nederlanden' 5/1/07 Website:Texel-plaza: Staatsbosbeheer begint met omvangrijk duinproject 28/8/06 Artikel in De Levende Natuur: Ook op de kleintjes wordt gelet 31/7/07 Artikel in "De Strandloper" Vogelbescherming Noordwijk:Natuurlijker Hollands Duin juni 2007

54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62.

Duinherstelproject goed op stoom PZC 10/07 Artikel Vogelnieuws: Life Duinherstel vooral goed voor pioniersvegetatie 10/04 Artikel Boomblad 5/06 Herstel voor duinen Website Staatsbosbeheer: de Waddeneilanden en Life Artikel Duinbehoud: De Nederlanden - Texel Natuurlijker 29ste jaargang Verslag werkbezoek CDA-er Rikus Jager aan Terschelling 10/9/07 Presentatie Visie SBB "van beheer naar systeemdenken" tbv Waddentoer PvdA Deelnemersverklaring aan Duinherstelproject Life Duinen Bijlage 2:Ondertekende Standaard formulieren en verklaringen voor Uitgaven en Inkomensstaten 1/9/2007

List of Annexes september 2008 63. Bestekken en werkomschrijving Regio Noord District 1 De Friese Wadden Besteknr 2618-01215 Vlieland en Terschelling 64. Bestekken en werkomschrijving Regio Noord District 1 De Friese Wadden Besteknr 2618-108T Terschelling-Plaggen duinvalleien 65. Bestekken en werkomschrijving Regio Noord District 1 De Friese Wadden Besteknr 2618-108215 Vlieland - plaggen natte duinvalleien 66. Bestek en voorwaarden Regio West Staatsbosbeheer Hollands Duin Besteknr 2008111Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin te Noordwijk 67. Proces verbaal van offerteverzoek incl. Gunning en afwijzingen. 68. Bestek en voorwaarden Regio West Staatsbosbeheer Texel Besteknr 2008-110 Herstelplan De Nederlanden Natuurlijker 69. Verslag Waterhuishouding binnenduinrand Halfweg-Midsland Noord irt verblijfsrecreatie jan 2008 F.Zwart/A.Kiers 70. Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin, deelproject Life Duinen juni 2006 T.Fransen/H.Schreur 71.

Herstelplan De Nederlanden Natuurlijker, deelproject Life Duinen sept. 2007 B.Witte/H.Schreur

72.

Ontheffing Flora en Faunawet art 75 22/9/2006 door Dienst Regelingen aan B.Hummelen tbv verwijdering van dennenbos op Terschelling Reactie op zienswijze GGOR Terschelling door Wetterskip Fryslân dd 29/9/06 in afwachting van vaststelling door Algemeen Bestuur Beslissing Gem. Terschelling dd 28/3/07 op aanvraag aanlegvergunning Beoordeling door Provincie Fryslân dd 25/4/07 of NB-wet vergunning noodzakelijk is voor de te verrichten werkzaamheden. Antwoordnota GGOR Terschelling door Wetterskip Fryslân dd 7/5/07

73. 74. 75. 76.



77.

Beschikking Gem. Terschelling op bezwaar van de Ver. V. Recreatieondernemers dd. 12/6/07

78.

Bezwaarschrift RECRON tegen aanlegvergunningsaanvraag door Staatsbosbeheer d.d. 7/5/07

79.

Uitspraak rechtbank Leeuwarden mbt beroep door de Ver. V. Recreatieondernemers 25/7/07

80. 81.

Beroep bij de rechtbank tegen beslissing aanlegvergunning SBB dd 11/7/07 Bekrachtiging bevoegdheid RECRON om bezwaarschrift bij rechtbank in te dienen dd 11/7/07

82.

Ontheffing Flora en Faunawet art 75 14/11/07 door Dienst Regelingen aan dhr Wanders tbv maaien en chopperen van heidevegetaties Ontvangstbevestiging door Wetterskip Fryslân mbt peilbesluit Terschelling dd 8/4/08 Vergunning ex. Art. 19d NB-wet verleend door Prov. Fryslân op 23/5/08 voor het uitvoeren van werkzaamheden door Staatsbosbeheer. Ontheffingsaanvraag Flora en Faunawet Vlieland door Buro A&W bij Min. LNV dd 4/6/08

83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99.

Besluit aanvraag aanlegvergunning gem Vlieland dd 24/6/08 Brief aan Dienst Regelingen mbt ontheffingsaanvraag art.75 van de Flora en faunawet dd 24/7/08 Brief van Wetterskip Fryslân mbt vooroverleg peilbesluit dd 4/7/08 Ontheffing ex art 75 van de Flora en Faunawet door Dienst Regelingen op 25/7/08 Memo coördinator eilandzaken van RWS mbt aanbrengen plagsel en duinzand achter zeereep thv km 15 Acceptatie melding grondverzet door Gem. Terschelling dd 6/8/08 Aanlegvergunning van Gem. Terschelling voor het aanbrengen van plagsel dd 7/8/08 Bevestiging door Provincie Fryslân op melding van ontgronding op diverse gebieden op Terschelling dd 11/8/08 Brief provincie Noord Holland mbt vergunningsaanvraag Duinen en lage land van Texel dd 19/2/08 Meldingsformulier Bouwstoffenbesluit gem. Texel dd 12/3/2008 Verklaring Gem. Texel op Bouwstoffenbesluit dd 25/3/08 Beslissing Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier op ontheffingsanvraag dd 14/5/08 Aanlegvergunning van Gem. TEXEL voor duinherstel De Nederlanden Natuurlijker dd 22 mei 2008 Ontheffing Flora en Faunawet ex art 75 door Dienst Regelingen dd 27 mei 2008 met bijlage

100.

Brief van Prov. Zuid-Holland mbt ontheffing Staatsbosbeheer voor het creëren van aftank en opstelplaatsen en het plaatsen van een schaftkeet en toiletvoorzieningen dd 6/12/07

101. 102. 103.

Besluit van Prov. Zuid-Holland mbt ontheffing Staatsbosbeheer dd 28/11/07 Verklaring Hoogheemraadschap Rijnland van geen bezwaar dd 10/12/07 Aanlegvergunning Gem. Noordwijk tbv Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin dd 7/1/08

104. 105.

Prov. Zuid-Holland verklaring mbt Archeologisch Rapport gem. Wassenaar dd 11/1/08 Brief mbt aanlegvergunning De Drielandjes en Toverduin Gemeente Wassenaar dd 7/2/08

106.

Ontheffing Flora en Faunawet ex art 75 door Dienst Regelingen dd 20 mei 2008 inzake verwijderen van opslag en plaggen Herstelplan Hollands Duin



107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134.

Aanlegvergunning Gem. Schouwen Duiveland voor het plaatsen van raster en verwijderen struweel dd 24/8/07 Aanlegvergunning Gem. Schouwen Duiveland voor het plaggen, verwijderen vegetatie, aanleg zandwal en ophogen deel fietspad dd 30/8/07 Vergunning ex. Art 16 NB-wet Kop van Schouwen en Manteling van Walcheren van Prov. Zeeland dd 5/6/07 Ontheffing van Waterschap Zeeuwse Eilanden mbt plaatsen raster in kernzone van een primaire zeewering dd 12/6/07 Ontheffing van Gem. Veere mbt NB-wet art. 16 en herstel open duinen tussen Oostkapelle en Domburg dd 23/7/07 Vergunning ex art 16 NB-wet Prov. Zeeland voor de uitvoering van werken tbv het N2000 gebied Kop van Schouwen dd 25/7/07 Ontheffing van Waterschap Zeeuwse Eilanden mbt werkzaamheden vroongronden, Meeuwenduinen incl. Bij Westerschouwen dd 13/6/07 Verklaring van geen bezwaar van Prov. Zeeland tav het plaatsen van een raster en het verwijderen van struweel Meeuwenduinen in de Kop van Schouwen dd 21/8/07 Natuurtoetsen en monitoringsplan voor Life Duinen (SBB) tbv projecten in het kustgebied Wadden Zuid-Holland en Zeeland 28/9/07 Rapport Altenburg & Wymenga nr 1062 - toelichting wijziging peilbesluit Midden Terschelling 14/2/2008 Actualisering van natuurtoets "Verwijdering naaldbos Arjensduin (Hee-Terschelling)" door P.Zumkehr dd 6/08 Afbeelding archeologische waarden en verwachtingen Gemeente Texel sept 2007 Hydrologisch onderzoek herstelplan De Nederlanden De Muy, Texel dd 4/9/08 Witteveen+Bos Rapport ZVZZ Onderzoek naar het voorkomen van noordse woelmuizen in De Nederlanden, Texel door RM Koelman febr 2008 Concept-advies De Nederlanden door E.Harkema en J.Holtland dd 16/9/08 Natuurtoets Life Duinen, project Zuid-Hollandse duinen dd april 2007 Rapport Behoud van populaties van de Nauwe korfslak ihkv Herstelplan Hollands Duin Stichting Anemoon dd 14/7/07 Rapport 0729 van de afdeling Archeologie Gemeente Den Haag mbt de drie landjes in de Gemeente Wassenaar sept. 2007 Gunningsbrief aan Aannemersbedrijf Tatenhoeve BV mbt chopperen op Terschelling en Vlieland dd 11/9/07 Proces-verbaal van aanbesteding van plagwerkzaamheden Terschelling dd 30/6/08 Gunning van plagwerkzaamheden aan Fuhler BV op 30/7/08 Proces-verbaal van aanbesteding van plagwerkzaamheden Vlieland op 5/8/8 Gunning voor bestek 2618-108c-215 aan Tatenhove BV dd 2/9/08 Gunning Plaggen in natte duinvalleien op Vlieland prj.2618 aan Aannemersbedrijf Tatenhove BV op 13/8/8 onder beding Kennisgeving aan De Roo Drente BV over voornemen tot gunning aan Tatenhove BV mbt plaggen natte duinvalleien op Vlieland. Kennisgeving aan bewoners op Terschelling voor bijeenkomst aangaande project nieuwe plannen voor waterbeheer op Terschelling dd juli 2008 Verslag bijeenkomst 14/8/08 te Midsland met Wetterskip Fryslân mbt Herstel hydrologie Midden Terschelling Verlag informatieavond 14/8/08 voor inwoners van Terschelling ihkv herstel oorspronkelijke hydrologie Midden Terschelling



135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 171. 172. 173. 174. 175. 176.

Gunning en proces verbaal van aanbesteding werken bestek 2008-110 Herstelplan De Nederlanden Natuurlijker dd 1/8/8 Proces verbaal van aanbesteding besteknr 2008-111 dd 3/9/08 Inschrijving, gunning en proces-verbaal van aanbesteding coupures en verwijderen struweel bij Westerschouwen dd 22/10/07 Proces-verbaal van aanbesteding plaggen, grondverzet en struweel verwijderen in de kop van Schouwen dd 22/10/07 Rapport 632EGG Nadere systeemanalyse Vroongronden op Schouwen 2007 Jaaroverzicht Terschelling 2007- Staatsbosbeheer Artikel Natura 2000 in de Nederlanden - Natuureiland Texel magazine Aug-dec. 2007 Presentatie tbv Rotary over Natuurontwikkeling op Texel dd dec 2007 Infobulletin 2007-12 Texel Poster tbv info avond 22/4/08 De Nederlanden Natuurlijker Soortenrijkdom gewaarborgd met eupese subsidie/aan de slag in De Nederlanden Natuureiland Texel Infobulletin 2008-1 Texel Informatiebulletin 2008-06 Staatsbosbeheer Texel Pers: Start natuurprogramma 'Life Duinen' de Terschellinger 13/9/07 Pers: Persbericht EU Commissie mbt Life Duinen Project dd 19/10/07 Pers: Staatsbosbeheer wil boeren uit duinweiden dd LCrt.20/10/07 Pers: EU Commisssie bezoekt duinherstelproject Terschelling - de Terschellinger dd 25/10/07 Persbericht SBB: Aanbesteding herstel natte duinvalleien dd 16/7/08 Persbericht SBB: Avond water en natuurherstel in De Muy tbv buren van het project Nederlanden Natuurlijker dd 16/4/08 Pers: Bijeenkomst over De Nederlanden - Texelse Crt. 18/04/08 Website: Texel-plaza: informatieavond natuurproject De Nederlanden 20/4/08 Pers: Omgeving natter door natuurherstel - Helderse Crt 24/4/08 Persbericht SBB: Plagwerk De Nederlanden aanbesteed dd 7/7/08 Pers: Weilanden worden weer duinvalleien Texelse Crt 11/07/08 Artikel SBB: Ruimte voor duinen - Onverwacht Nederland herfst 2007 Persbericht SBB: Opknapbeurt voor Hollands Duin 15/11/07 Pers: Duingebied krijgt opknapbeurt - Weekendkrant 16/11/07 Pers: Deel van duinen afgeplagd Leids Dagbl. 24/11/07 Pers: Europese steun voor duinproject, Leids Dagbl. 24/11/07 Persbericht SBB: Verjongingskuur duinen - 14/11/07 Pers: Verjongingskuur duinen Wereldregio dd 16/11/07 Pers: Duinen Verjongd, Staatsbosbeheer geeft Schouwse duinen verjongingskuur, Ons eiland dd 7/2/08 Digitale Nieuwsbrief Duinbehoud Staatsbosbeheer dd november 2007 Verslag SBB bijeenkomst te Noordwijk op 30 juni 2006 Verslag Stuurgroep Life Duinen op 8 mei 2007 te Driebergen Verslag Stuurgroep Life Duinen op 7 sept 2007 te Zonnemaire Notitie Jacob Heitman aan projectteamleden dd 28 maart 2008 Stand van zaken Life Duinen tbv Stuurgroepleden Life Duinen door J. Heitman dd 25 juni 2008 (versie 1) Verslag Life Duinen Bijeenkomst dd 30 november 2006 door J.Dam Verslag Life Duinen 2de Bijeenkomst dd 29 maart 2007 door J.Dam Verslag 3de bijeenkomst landelijk projectteam op 28 juni 2007 door J.Dam



177. 178. 179. 180.

Verslag 4de bijeenkomst landelijk projectteam op 22 november 2007 door J.Dam Verslag 5de bijeenkomst landelijk projectteam op 27 maart 2008 door J. Heitman Verslag 6de bijeenkomst landelijk projectteam op 19 juni 2008 door J. Heitman Voortgangsverslag Life 05/NAT/NL/0000124 proj.nr 2816 aan Europese Commissie op 1 oktober 2008 door J. Heitman

List of Annexes september 2009 181. Bestek/Werkomschrijving Plaggen en Chopperen Oosterend projnr 215-2618-109-C4 mei 2009 door Eelerwoude 182. Bestek Herstel oorspronkelijke Hydrologie Midden Terschelling nr Too1-4628811 dd 15/7/09 door Tauw 183. Bestek deel V&G-plan Ontwerp Herstellen Hydrologie Midden Terschelling definitief dd 9/7/09 door Tauw 184. Nota van inlichtingen Herstel oorspronkelijke hydrologie Midden Terschelling dd 27 augustus 2009 door Tauw 185. Bestek Afrastering plaatsen Vlieland tbv aanbesteding op 3/9/2009 186. Bestek Afvoeren Grond (plagsel) projnr Life 2009-07-23 C7 187. Nota van inlichtingen Bestek nr. Life 2009-0723 C7- Saaltink/Wierda 188. Begroting afvoer van Plagsel tbv Life Duinen Vlieland incl. kaartjes 189. Bestek en voorwaarden Veeraster De Nederlanden Natuurlijker Besteknr 2008-114 dd 26/9/08 190. 191. 192.

193. 194.

Nota van inlichtingen behorend bij bestek en voorwaarden voor Veerasterwerken De Nederlanden Natuurlijker op Texel dd 17/10/08 Bestek en voorwaarden voor Veerasterwerken Natuurlijker Hollands Duin te Noordwijk besteknr 2008-115 dd 12/12/08 Onderzoek geschikte locaties voor plagprojecten en locaties die gechopperd of gemaaid kunnen worden tussen Hoorn en Oostereind Terschelling, Buro P.Zumkehr febr 2009.

203.

Onderzoek: Tweetal partijkeuringen grond te Terschelling door Tauw 17/4/2009 Onderzoek: Verkennend 9water0bodem,asfalt en funderingsonderzoek Midden Terschelling (actie C5) door Tauw dd 18/5/09 Brief mbt Aanlegvergunning Gem Terschelling voor duurzaam inrichten waterhuishouding Midsland aan Zee dd 26/8/09 Aanlegvergunning Nr A2009-08 Gem. Terschelling dd 18/8/09 Verzoek om ontheffing tbv projectonderdeel Herstel Hydrologie aan gem Terschelling agv vertraging bestemmingsplan dd 19/8/09 Besluit met bijlagen van Wetterskip Fryslân mbt ontheffing keur dd 18/8/09 Ontheffingsaanvraag mbt begrazingsplan Arjensduin- West aan Zee-Terschelling door Buro A&W bij DR Min. LNV dd 29/7/09 Brief aan SBB en beoordelingsverzoek NB-wet aan prov Fryslân mbt begrazingsplan (EldoradoKroonpolders) door A&W dd 22 juli 2009 Aanvraag Aanlegvergunning bij Gem Terschelling tbv onderdeel A2 en C5 inzake duurzaam opheffen wateroverlast Midsland aan Zee dd 9/7/09 Aanvraag Aanlegvergunning bij Gem Vlieland inzake onderdeel C6 aanleg veeroosters in fietspad dd 19/5/09 Brief Gem. Terschelling inzake aanlegvergunning herstel hydrologie (2618+C5) dd 15/4/09

204.

Aanlegvergunning Gem. Terschelling nr A2009-03 dd 7/4/09

195. 196. 197. 198. 199. 200. 201. 202.



205.

Medew. Y.IJzerman mbt WOK rond communicatie rond dyn. Kustbeheer etc. dd 26/2/09

206. 207.

Evaluatie dyn. Kustbeheer in Gemeenteblad gem. Terschelling dd 16/10/2007 Bekendmaking aangepast Bestemmingsplan Buitengebied door B&W Terschelling dd 3 febr 2009 Rapport ecologische beoordeling inrichtingsplan begrazingseenheid Arjensduin - West aan Zee door buro P.Zumkehr mrt.2009 Aanvraag aanlegvergunning Gem Terschelling voor actie C5 tbv duurzame inrichting waterhuishouding dd 4/2/09 Zienswijze+bijlage Gem Terschelling op ontwerp-peilbesluit Midden Terschelling van het Wetterskip Fryslân dd 4/12/08 Aanvraag aanlegvergunning gem Terschelling voor actie A2+C5 II tbv duurzame inrichting waterhuishouding 13/10/2008 Brief + Aanlegvergunning gem. Terschelling nr A2009-08 dd 8/10/08 Brief+ Ontheffing Flora en Faunawet ex art.75 lid 5 proj 2816 C1 van LNV DR dd 2/10/08

208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218.

Actualisering van natuurtoets "Verwijdering naaldbos Arjensduin (Hee-Terschelling)" door P.Zumkehr dd 6/08 (dubbel) Verzoek om ontheffing tbv projectonderdeel brandexperiment Kop van Schouwen aan gem. Schouwen-Duiveland 10/7/08 met kaart Algemene Ontheffing Boswet aan Staatsbosbeheer door LASER Min. LNV dd 24/2/2000

219.

Ontwerp Bomenverordening gem Terschelling dd 2009 Adviesrapport: Begrazing en branden in de duingebieden op Schouwen door Stichting Bargerveen 2008 Motivatie en onderbouwing vertraging planning projectonderdeel Afkoop pacht (B1) dd 11/3/09

220.

Samenvatting gesprekken met pachters graslanden in duinen Terschelling 3/6/9 en24/11/08

221. 222.

227.

Vaststelling areaal,volumes werk aangaande uitvoering C3 dd 30/9/09 door Geomaat Vaststelling neerslag gegevens betreffende uitvoering C3 en C7 dd 30/9/09 alsmede enige luchtfoto's Rapport Dynamiek in de zeereep Terschelling paal 3 tot 9, door Buro Bas Arens dd 27/2/09 mbt uitvoering C4 Beschikking Prov. Fryslân mbt subsidieverlening tbv Herstel oorspronkelijke hydrologie Midden Terschelling prjnr 2866 dd 4/9/09 Voorschriften Europese regelgeving via DLG dd 1/2/09 Proces verbaal van aanbesteding Notitie van Tauw mbt project 4628811 Maatregelen Midden Terschelling dd 9/9/09 incl. aankondiging van opdracht Offerteverzoek mbt plaatsing van afrastering Vlieland (C6) projnr 2618/C6-215 dd 23/7/09

228. 229. 230. 231.

Stand van zaken Life Duinen 2009 mbt project C6 door G.Wierda. Excursie toelichting begrazing Vlieland 23/5/07 Verslag openbare vergadering Gemeenteraad Vlieland dd 20/11/08 Gunningsbrief aan Pronk Transport mbt bestek Life 2009-07-23 projnr 2618 C7 dd 19/8/09

232. 233.

Proces verbaal bestek 2009-07-23 dd 7/8/09 door G.Wierda Offerteverzoek mbt wegrijden en verwerken van grond/plagsel aan vervoerbedrijf Fa E.de Boer dd 24/7/09

223. 224. 225. 226.



234.

240.

Offerteverzoek mbt wegrijden en verwerken van grond/plagsel aan vervoerbedrijf Fa Pronk dd 24/7/09 Proces-verbaal van oplevering van werkzaamheden door Aannemingsbedrijf Tatenhove.BV dd 29/10/08 Verklaring van goede uitvoering van werkzaamheden door Aannemer Jo Vermaire&Zn d.d. 6/7/09 bestek 2008-110 (C8) Proces-verbaal van oplevering van werkzaamheden door Aannemingsbedrijf Jo Vermaire besteknr 2008-110 dd 17/3/09 Verklaring van goede uitvoering van werkzaamheden door Aannemer ACON BV besteknr 2008114, veeraster C9 De Nederlanden Natuurlijker Proces-verbaal van oplevering van werkzaamheden door ACON BV het project De Nederlanden Natuurlijker Rasterwerken dd 12/2/09 Meerjarenovereenkomst Begrazing De Nederlanden met J.Stark, agr. Ondernemer 16/10/08

241.

Gunning bestek 2008-114, Herstelplan De Nederlanden Natuurlijker, veeraster dd 24/11/08

242.

Proces-verbaal van aanbesteding behorende bij bestek en tekeningen "Rasterwerken De Nederlanden Natuurlijker op Texel"dd 30/10/08 Aangaande uitvoering E2 Infopanelen Texel sept 2009 aangaande uitvoering E2 Infopanelen Noordwijk Coepelduinen sept 2009 aangaande uitvoering E4 Mobiele infopaneel De Nederlanden Natuurlijker sept 2009 aangaande uitvoering foto's van bebording C13,C14,C15 door Emiel Beijersbergen Noord Zeeland Opdrachtbevestiging infopanelen projnr 2618 door Bos Tekst in uitvoering dd 16/12/08

235. 236. 237. 238. 239.

243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. 251. 252. 253. 254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 264. 265. 266. 267. 268. 269. 270.

Begroting/offerte infopanelen door Bos Tekst in Uitvoering dd 24/11/08 Gunning offerte 22 infopanelen door Bos Tekst in uitvoering dd 2/6/08 Begroting/offerte 22 infopanelen door Bos Tekst in Uitvoering dd 5/5/08 Offerteaanvraag voor 22 infopanelen op 24/4/08 Folder: Wandelen en fietsen De Muy en Slufter Texel 2009 (E4) Uitgave publicaties Natuureiland Texel in Duitse taal 2008 (3 stuks) Website Texel.nu Make over voor de Nederlanden (Life 2816, actie C8 en E4) Eu presentatie afronding De Nederlanden Natuurlijker 24/04/2009 Presentatie onthulling Aardkundig monument Duinen van Texel dd 2008/10/06 Poster tbv infoavond 20/10/8 De Nederlanden Natuurlijker Info magazine Texel campings 2008: De Nederlanden Natuurlijker. Naar Buiten 2009: Duinen stuiven tussen Wassenaar en Noordwijk Nieuwspagina Staatsbosbeheer Vlieland. Life Duinen: een verjongingskuur voor de duingebieden Stamblad mei 2009 Presentatie 12th Scientific Waddensea Symposium in Wilhelmshaven dd april 2009 - Freek Zwart Presentatie Eurosite AGM Workshop Wetland Restouration dd 28 mei 2009 Presentatie Symposium Duin en Kwelderbeheer 30-31 oktober 2008 Vlieland Informatiebulletin 2009-08 Staatsbosbeheer Texel Informatiebulletin 2009-07 Staatsbosbeheer Texel Informatiebulletin 2009-06 Staatsbosbeheer Texel Informatiebulletin 2009-05 Staatsbosbeheer Texel Informatiebulletin 2009-04 Staatsbosbeheer Texel Informatiebulletin 2009-02 Staatsbosbeheer Texel



271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280.

Informatiebulletin 2009-01 Staatsbosbeheer Texel Informatiebulletin 2008-09 Staatsbosbeheer Texel Pers: De Nederlanden prachtig, maar wel achter veel hekken Texelse Crt 28/4/09 Persexcursie 27/05/09 Speciale kuur moet duinen Verjongen NRC Pers: Excursie door De Nederlanden 21/04/09 Texelse Crt. Pers: Jammer van al die hekken in de natuur Helderse Crt. 25/4/09 Pers: Rondleiding door hersteld duingebied Helderse Crt 20/4/09 Website Texel plaza: Duinhersteloperatie Nederlanden gereed 19/4/09 Galloways in Nederlanden Texelse Crt 13/3/09 Website Texel plaza: Eerste Galloways grazen in natte natuur Nederlanden dd 10/3/09

281. 282. 283. 284. 285. 286. 287. 288. 289. 290. 291. 292. 293. 294.

297.

Pers: Wandelpaden weer geopend Texelse Crt. 9/12/08 Pers: Kaalslag maakt juweeltjes van duinen Sneon & Snein (LC?) 8/11/08 Pers: Plagwerk Nederlanden krijgt vorm Texelse Crt 28/10/08 E5 Website Texel plaza: SBB en veehouder Stark tekenen overeenkomst dd 21/10/08 Pers: Hans Stark zet traditie voort Texelse Crt. 231/10/08 Pers: Wandelpaden bij de Koog opengesteld Helderse Crt 18/10/08 Pers: Plaggen ondanks vele water op schema Texelse Crt 17/10/08 Pers: Dunning dennen wordt uitgesteld 7/10/08 Pers: Wandelpaden open Texelse Crt 17/10/08 Website Texel plaza: Deel wandelpaden in De Nederlanden weer open dd 17/10/08 Pers: Duinherstel door grazers LC dd 15/08/09 Pers: Nat 'Duinherstel' bij De Koog Helderse Crt 13/8/08 Artikel Life: Aan de slag in De Nederlanden Natuureiland Texel Uitnodiging door persvoorlichting Staatsbosbeheer aan Pers: Groots Duinherstel dankzij Europees geld dd 27/5/ Presentatie B.Jenster over Herstel duinhabitats lans gehele Nederlandse kust. Aankondiging in De Vliezier het Symposium 'Duin en kwelderbeheer' te Vlieland door Waddenvereniging Website Waddenzee.nl: Laatste nieuws: Groots duinherstel dankzij Europees geld 26/05/09

298. 299.

Radio 1 nieuws: Europa betaalt Nederlands Duinherstel 31/5/09 Artikel IKCRO Groots Duinherstel dankzij Europees geld dd 26/5/09 website www.ikcro.nl

300. 301.

Website GWWkrant.nl: Groots duinherstel dankzij Europees geld 27/5/09 Uitnodiging met lijst van genodigden tbv. Afronding De Nederlanden Natuurlijker door Districtshoofd Barbara Duijn vrijdag 24 april Persbericht: De eerste Galloways grazen in De Muy dd 9/3/09 Persbericht: Begrazing overeenkomst De Nederlanden dd 16/10/08 Persbericht: Deel wandelpaden De Nederlanden open dd 16/10/08 Persbericht: Start opknapbeurt voor Hollands Duin dd 29/10/08 Noordwijk Persbericht: Wandelpaden heropend in Nationaal Park Duinen van Texel dd 8/12/08 Persbericht: Omleiding wandelpaden De Nederlanden dd 17/8/08 Artikel Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin in Duin van oktober 2008 Stand van zaken aan Stuurgroep Life Duinen dd 29/6/09 Nota betr. procedure Planwijziging op 10 mrt 2009 Toelichting Planwijzigingsaanvraag projnr Life05 Nat NL/ 000124 6 februari 2009 Verslag bijeenkomst Stuurgroep Life Duinen op 2 juni 2009 Verslag 8ste bijeenkomst landelijk projectteam op 26 maart 2009

295. 296.

302. 303. 304. 305. 306. 307. 308. 309. 310. 311. 312. 313.



314. 315. 316.

318. 319.

Verslag bijeenkomst te Noordwijk van 11 december 2008 met Isabel Silva Verslag 7de bijeenkomst landelijk projectteam op 20 november 2008 Verslag Maatregelen Midden Terschelling prjnr 2618 actie C5 en prjnr 2866 op 18/8/09 Werkschuur SBB Terschelling Verslag Maatregelen Midden Terschelling prjnr 2618 actie C5 en prjnr 2866 op 24/6/09 Hotel Zeezicht Harlingen Verslag Overleg Midden Terschelling op 19 mei 2009 Verslag Maatregelen Midden Terschelling prjnr 2618 actie C5 en prjnr 2866 op 23/4/09

320.

Verslag Maatregelen Midden Terschelling prjnr 2618 actie C5 en prjnr 2866 op 23/3/09

321.

Verslag Maatregelen Midden Terschelling prjnr 2618 actie C5 en prjnr 2866 op 17/209 Hotel Zeezicht Harlingen Verslag Vierde bijeenkomst adviesraad 5 juni 2009, Vlieland

317.

322.

List of Annexes september 2010 323. Voortgangsverslag Life 05/NAT/NL/0000124 proj.nr 2816 aan Europese Commissie op 30 september 2010 324. Aanbiedingbrief voortgangsverslag Life 05/NAT/NL/0000124 proj.nr 2816 aan Europese Commissie dd 6/10/10 325. DLG brief mbt pachtrechten P. v. Deelen dd 6/9/10 incl. transactiedocument en kadastergegevens 326. Overeenkomst tot afstand van pachtrechten 16/9/10 Dhr P. v. Deelen 327. Overeenkomst tot afstand van pachtrechten van Dhr L de Boer (niet ondertekend) 328. Proces-verbaal van oplevering Plaggen natte duinvalleien volgens bestek 2618-108T dd 23/11/09 329. Notitie Technische opname Perceel 2 Herstel Hydrologie Duingebied Terschelling door Tauw op 5/7/10 330. Notitie Proces-verbaal van opneming en goedkeuring door Tauw dd 26/8/10 331. Resultaten projectmaatregelen Kweekbos Ameland projnr 2618 actie A1/C5 door Arcadis dd 5/10/10 332. Rapport Quickscan Ecologie Kweekbos Ameland door Arcadis dd 5/10/10 333. Gunningsbrief+bestek plaatsing afrastering Vlieland prj nr 2618 actie C6 aan Acon dd 21/12/09 334. 335. 336. 337. 338. 339. 340. 341. 342. 343. 344. 345. 346.

Verslag openbare vergadering Gemeenteraad Vlieland dd 10/11/08 actie C6 Advies architectenburo Louis Uriot dd 11/6/09 mbt Life Duinen actie C8 Nationale aanbesteding in GWW-krant van 6/6/08 door Regio West mbt Natuurherstel bestek 2008-110 Proces-verbaal van aanbesteding besteknr 2008-110 dd 7/7/08 Voornemen tot gunning bestek 2008-110 aan Jo Vermaire dd 14/7/08 Gunning werken bestek 2008-110 Herstelplan De Nederlanden Natuurlijker aan Jo Vermaire dd 1/8/08 Rekening 1ste termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 29/8/8 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 27/8/08 Termijnstaten tm 27/8/08 Rekeningafschrift Rabobank SBB 30/09/08 Betalingsrapport 29/9/08 Rekening 2de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 10/9/08 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 9/9/08



347. 348. 349. 350. 351. 352. 353. 354. 355. 356. 357. 358. 359. 360. 361. 362. 363. 364. 365. 366. 367. 368. 369. 370. 371. 372. 373. 374. 375. 376. 377. 378. 379. 380. 381. 382. 383. 384. 385. 386. 387. 388. 389.

Termijnstaten tm 7/9/08 Rekeningafschrift Rabobank SBB 13/10/08 Betalingsrapport 13/10/08 Rekening 3de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 24/9/08 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 23/9/08 Termijnstaten tm 21/9/08 Rekeningafschrift Rabobank SBB 29/10/08 Betalingsrapport 29/10/08 Rekening 4de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 7/10/08 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 7/10/08 Termijnstaten tm 5/10/08 2e Rekeningafschrift Rabobank SBB 29/10/08 2e Betalingsrapport 29/10/08 Rekening 5de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 22/10/08 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 22/10/08 Termijnstaten tm 19/10/08 Rekeningafschrift Rabobank SBB 19/11/08 Betalingsrapport 19/11/08 Rekening 6de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 5/11/08 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 4/11/08 Termijnstaten tm 2/11/08 Rekeningafschrift Rabobank SBB 12/12/08 Betalingsrapport 10/12/08 Rekening 7de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 19/11/08 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 18/11/08 Termijnstaten tm 16/11/08 2e Rekeningafschrift Rabobank SBB 12/12/08 2e Betalingsrapport 10/12/08 Rekening 8de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 30/11/08 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 1/12/08 Termijnstaten tm 30/11/08 Rekeningafschrift Rabobank SBB 18/12/08 Betalingsrapport 18/12/08 Rekening 9de termijn J. Vermaire klusnr 205 dd 16/1/09 Werkrapport akkoordverklaring aan aannemer Vermaire dd 15/1/09 Termijnstaten tm 18/1/09 Rekeningafschrift Rabobank SBB 10/2/09 Betalingsrapport 9/2/09 Rekening Meerwerk J.Vermaire dd 24/3/09 Prestatieverklaring akkoord aan aannemer Vermaire dd 24/3/09 Rekeningafschrift Rabobank SBB 20/4/09 Betalingsrapport 20/4/09 Aanvraag keurontheffing Wetterskip Fryslân tav Mastenbroeken dd 11/2/10 (actie C5a)

390. 391.

Aanvraag aanlegvergunning bij Gem Ameland dd 15/7/10 (actie C5b) Aanlegvergunning voor het verbreden, verontdiepen en dempen van afwatering door Staatsbosbeheer van Gem. Ameland dd 15/7/10 Beoordeling door Provincie Fryslân of NB-wet vergunning noodzakelijk is voor de te verrichten werkzaamheden.20/7/10

392.



393.

397.

Brief + Aanlegvergunning nr A2010-04 voor herstel hydrologie Boschplaat dd 24/3/10 resp 16/3/10 Gem. Terschelling Aanvraag Aanlegvergunning dd 3/2/10 Gem Terschelling tbv actie C5b dempen en verontdiepen sloten Boschplaat Aanvraag vergunning verontdiepen watergangen Boschplaat bij Wetterskip Fryslân dd 4/3/10 actie C5b Ontvangstbevestiging en besluit vergunning door Wetterskip Fryslân mbt verontdiepen watergangen Terschelling dd 26/5/10 Pers: aankondiging Begrazingsavond op 17 december dd 10/12/09 in de Terschellinger

398. 399. 400. 401. 402. 403. 404. 405.

Pers: aankondiging Begrazingsavond op 14 januari 2010 in de Terschellinger Art.KWS infra Natte duinen - Droge voeten , start werkzaamheden mbt prjnr 2618/C5 Folder: Wandelen en fietsen De Muy en Slufter Texel 2009 (E4) Nieuwspagina Staatsbosbeheer Vlieland.13 maart 2009 Stuuntocht door het Duun. CDA Kamervraag inzake relatie eilandbewoners met Staatsbosbeheer dd 28/5/10 Infobulletin: Vlielanders geven hun mening dd 7/10 Pers: Afplaggen natte duinvalleien van start dd 4/9/08 Pers: Voortgang plagwerkzaamheden Terschellinger duinen dd 23/10/08 de Terschellinger

406. 407. 408. 409. 410. 411. 412. 413. 414.

416.

Pers: Europees geld voor herstel Nederlandse duinen dd 5/6/09 Pers: Herstel uitzicht Arjensduin dd 1/10/09 Pers: Plagwerkzaamheden Life-duinen hervat dd 10/9/09 Pers:Project 'Natte duinen, droge voeten' gestart dd 8/10/09 Pers: Houtkap voor herstel uitzicht Arjensduin dd 10/09 Pers: Herstel uitzicht Arjensduin dd 5/11/09 de Terschellinger Pers: Polder en paddenstoelen bij Midsland aan Zee dd 5/11/09 de Terschellinger Pers: Duiker geplaatst onder Verbindingsweg dd 19/11/09 de Terschellinger Pers: Nieuwe duikers en bredere sloten voor betere afvoer duinwater dd 26/11/09 de Terschellinger Pers: Pony's van 'de Prairie' werken s'winters voor Staatsbosbeheer dd 10/12/09 de Terschellinger Pers: Inrichting twee nieuwe begrazingsgebieden bij West dd 4/2/10 de Terschellinger

417. 418.

Pers: SBB geeft Terschelling theater in de natuur dd 7/08/10 Dagbl. Vh Noorden Pers: Staatsbosbeheer geeft voorlichting in het veld "Struun door 't duun" dd 9/4/09 De Vliezier

419. 420.

Pers: Vlielander burgermeester voelt zich belazerd dd 28/4/10 HC Pers: Impasse rond begrazingsgebied Schotse Hooglanders, dd 11/5/10 Harlinger Crt.

421. 422. 423.

Pers: Vlielander vrijheid staat op het spel dd mei 2010 LCrt. Pers: Vlieland, schooltuintje van SBB dd 6/5/10 De Vliezier Pers: Vlieland, eiland van rust en ruimte dd 7mei als reactie op 6 mei 2010 de Vliezier

424. 425. 426.

Pers: Eilander twisten over Schotse Hooglanders dd 7/5/10 LCrt. Pers: Krijgen eilanders het beheer over hun eiland? Dd 13/5/10 de Vliezier Website Nieuwsbank: Gemeente Vlieland:Minister informeert kamer eenzijdig over begrazing dd 31/5/10 Pers: Minister informeert Kamer eenzijdig over Vlieland dd 3/6/10 de Vliezier Pers: Staatsbosbeheer maakt hek open dd 10/6/10 de Vliezier

394. 395. 396.

415.

427. 428.



429. 430.

Pers: SBB nodigt eilanders selectief uit voor gesprek dd 24/6/10 De Vliezier Artikel: Herstel van het Terschellingse duinlandschap door Remi Hougee dd okt 2009

431.

Artikel: Kop van Schouwen in beweging Life Duinen: Staatsbosbeheer herstelt dynamiek met EU geld Han Sluiter en K.vd Meer dd juni 2010 Verslag 9de bijeenkomst van het landelijk projectteam dd 14/1/10 Verslag + actie en besluitenlijst bijeenkomst EC met Stuurgroep 28-29/1/10 Verslag + actielijst 10de bijeenkomst landelijk projectteam dd 9/3/10 Stand van zaken tbv Stuurgroep Life Duinen dd 28/4/10 Kaartbijlagen van uitvoering (C en D -acties) rapportagedatum 30/9/10 Tabellen outputindicatoren Acties A tm F rapportagedatum 30/9/10

432. 433. 434. 435. 436. 437.

List of Annexes eindverslag 2011 438. Bijlage 1: kaartbijlage B, C en D-acties 439. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: actie B.1 getekende pachtovereenkomst De heer L. de Boer. 440. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: actie B.1 getekende pachtovereenkomst De heer P. van Deelen. 441. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: kopieën van alle facturen en betalingsbewijzen actie C.3 442. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: opdrachtverlening werkzaamheden actie C.5b Ameland 443. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: brief aan Hotel Alpha afhandeling wateroverlast actie C.8 444. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: opdrachtbevestiging Ekogrön begrazing actie C.12 445. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: kopie factuur en betalingsbewijs AVK bv factuurnr. 050323 446. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: artikel ”Eldorado op Terschelling” Waddenmaganzine 32008 447. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: artikel LC ”Op Terschelling bloeien de afgeschilde duinen” 448. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: artikel in de Terschellinger d.d. 3 juni 2011 over Internationale interesse voor natuurbeheer Terschelling. 449. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: artikel in Duinbehoud d.d. juli 2011 no 2: ”De Lifeprojecten in de duinen van Vlieland werken. 450. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: ter info: kopie van kalender van de Waddenvereniging waarover gerefereerd wordt aan Natte Duinvalleien. 451. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: artikel in WADDENmagazine 2-2008: ”van geiten leer je vloeken” 452. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: artikel in WADDENmagazine 3-2006: ”De Nederlanden op de schop” 453. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: opdracht in relatie tot publieksrapport 454. Bijlage 2: nog aan te leveren deliverys: offerte KPMG voor uitvoering Accountantsverklaring 455. Bijlage 3: Tabellen outputindicatoren en overzicht uitgevoerde werkzaamheden (samenvatting per actie) 456. Bijlage 4: Layman’s Report (NED en ENG) 457. Bijlage 5: monitoring rapportages (in 4 delen ingebonden: - 5.2 Monitoringsprotocol LIFE-Duinen, - 5.3 Nulmeting LIFE-Duinen - 5.4a Plantengroei 2009 op enkele locaties Herstelplan Natuurlijker Hollandsduin - 5.4b Plantengroei in 2010 op enkele locaties Herstelplan Natuurlijker Hollands Duin - 5.5 LIFE Evaluatie Herstelprogramma Valleien West aan Zee Terschelling - 5.6 Monitoringsplan 2010-2016 LIFE-Duinen - 5.7a Vegetatiekartering Berkheide 2009-2009 inclusief Lentevreugd en Dunea-terreinen - 5.7b Duinen, dynamiek en vogels LIFE Duinen, projectnr. 2618 126 van de 127


458.

459.

460.

- 5.7c Broedvogels van de Noordwijkse Noordduinen in 2007 - 5.7d Broedvogels van Berkheide in 2007 - 5.7e Broedvogels van Coepelduinen in 2007 - 5.7f Beleidsmonitoring OBN-fauna in het Hollands duin (Noordwijk, Coepelduinen en Berkheide) - 5.8 Evaluatie Herstelprogramma Vroongronden op Schouwen - 5.9a en b Rapport Zilte vlak Texel - 5.10 Effectmonitoring begrazingsbeheer en vastleggen uitgangssituatie uitbreiding begrazing op Vlieland en Schouwen. Bijlage 6: Financiën - LIFE-formulieren, eindafrekening Staatsbosbeheer + partners - LIFE-formulieren, eindafrekening Staatsbosbeheer - LIFE-formulieren, eindafrekening Stichting Duinbeheer - LIFE-formulieren, eindafrekening Wetterskip Fryslân - LIFE-formulieren, eindafrekening Waddenvereniging - LIFE-formulieren, eindafrekening Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL) - Accountantsverklaring met begeleidende brieven Bijlage 7: partnerovereenkomst met: - Stichting Duinbeheer - Wetterskip Fryslân - Waddenvereniging - Bureau Beheer Landbouwgronden (BBL) Bijlage 6: DVD/CD-rom met bestanden bijlage 1, 3, 4, 5 en 6 van eindverslag.



Eindverslag. LIFE PROJECTNAAM Restoration of dune habitats along the Dutch coast

Recommend Documents