eindexamentour (tehatex)
Wat van ver komt … vwo niveau*** 2008 – 2009
In samenwerking met het Museon heeft het Gemeentemuseum een eindexamentour speciaal voor het vwo samengesteld: ‘Wat van ver komt …’. De tour leidt jou in beide musea langs kunstwerken uit verschillende tijden en windstreken. Je vindt bij ieder werk een afbeelding, een aanduiding waar je het kunt vinden, een tekst, twee opdrachten en één of meerdere tips. Verder bevat deze examentour algemene informatie over het begrip ‘primitieve kunst’ en een beknopt overzicht over het ‘primitivisme’ in de 20e eeuw. Houd voldoende afstand van de kunstwerken! Op zaal mag je alleen met potlood schrijven. Een clipboard en een potlood kun je lenen bij de infobalie in de hal. We wensen je veel plezier!
naam:
school:
klas:
datum:
2
Primitieve Kunst
Eigenlijk heeft het begrip ‘primitief’ een neutrale betekenis, namelijk ‘oorspronkelijk’ of ‘betrekking hebbend op vroeger’. Door de toepassing in de antropologie en in de kunstgeschiedenis verloor deze term zijn neutrale klank. ‘Primitief’ roept tegenwoordig meer associaties met minachting en onbegrip op dan met waardering en respect. De naam ‘primitieve kunst’ werd in de 19e eeuw gebruikt voor de vele kunstig gemaakte en beschilderde voorwerpen afkomstig van wat men toen ‘primitieve volkeren’ noemde. De term paste in een wereldbeeld waarin de Westerse wereld de top van de beschaving vertegenwoordigde. Volkeren in Afrika, Amerika of Oceanië met een minder ver voortgeschreden technische ontwikkeling, werden beschouwd als primitief en onbeschaafd. Tegenwoordig zijn termen als ‘primitieve volkeren’ en ‘primitieve kunst’ achterhaald. Men spreekt nog wel van ‘niet-westerse kunst’. Maar ook die term is aanvechtbaar. Een dergelijke tweedeling tussen westerse en niet westerse kunstenaars is in de huidige wereld niet staande te houden.
Primitivisme
In de eerste helft van de 20e eeuw werd de belangstelling voor ‘primitieve kunst’ en de invloed daarvan op de westerse moderne kunst ‘primitivisme’ genoemd. De eerste golf ‘primitivistisch expressionisme’ begon met Gauguin die rond 1890 in aanraking kwam met ‘primitieve bevolkingsgroepen’ op de Marquesas eilanden. Rond 1905 ontdekten in Parijs Derain, Matisse en Picasso de maskers en beelden uit Oceanië en Afrika. Vanaf 1906 verwerkte ‘Die Brücke’ in Dresden soortgelijke voorbeelden naar eigen idee. Later is de invloed van primitieve kunst terug te vinden in het kubisme en het surrealisme. De tweede golf ‘primitivistisch expressionisme’ kwam na de tweede wereldoorlog op: het abstract expressionisme in de Verenigde Staaten (Pollock en De Kooning), Art Brut (Dubuffet) en Cobra (Jorn, Appel, Constant en Corneille) in Europa. De derde golf volgde aan het eind van de jaren ‘70/begin jaren ‘80: Heftige Malerei in Duitsland (Hoedicke, Immendorf, Doukoupil en Baselitz) en Arte Nova in Italië (Chia en Clemente).
Tip Voor meer informatie over de invulling van het begrip ‘primitivisme’ gedurende de laatste twee eeuwen lees de inleiding van: Ronald A.R. Kerkhoven, Het Afrikaanse gezicht van Corneille, Uitgeverij Uniepers Abcoude, 1992 (te lenen bij de Openbare Bibliotheek en de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag).
3
Plattegrond Museon 1e verdieping
4
Primitieve kunst Locatie Museon (De scheppende mens, beeldende kunst)
1.
soort object
sculptuur
kunstenaar/uitvoerder
onbekend
datering
rond 1900
plaats
Mende, Sierra Leone
afmetingen
71 cm
materiaal
zwart gepatineerd hout, raffia en kralen
objectnummer
47768
5
Realisme ‘Het geheim van kunst is dat ze de natuur kan verbeteren.’ (Voltaire, 1694-1778, Franse filosoof en schrijver) De hier getoonde maskers en beelden uit Afrika, Oceanië, Indonesië en Groenland zijn geordend volgens westerse kunstbegrippen: realisme, expressionisme, surrealisme en abstractie. Hiervoor werd gekozen om verschillen en overeenkomsten onafhankelijk van de geografische herkomst zichtbaar te maken. Bij een realistisch kunstwerk streeft de kunstenaar de weergave van de werkelijkheid na. Dat betekent in de ‘primitieve kunst’ niet een nauwkeurige imitatie. Het gaat om herkennen. Herkenning geeft een veilig gevoel. Vaak besteedt de kunstenaar bijzondere aandacht aan bepaalde aspecten van de werkelijkheid. Die geeft hij gedetailleerd weer. Deze sculptuur is hier een voorbeeld van. Vrouwelijke schoonheid is hier niet verbonden aan gelaatstrekken of lichaamsdelen, maar aan verzorgdheid en opmaak.
Opdrachten 1. Wat vertellen de details van de sculptuur over het schoonheidsideaal / het uiterlijk van vrouwen in West-Afrika rond 1900?
2. Je ziet een object dat in een cultureel kader is ontstaan. Kun je dit soort kunst begrijpen als je zelf uit een ander cultuurgebied komt? Leg je mening uit.
Tip Heb je een vraag over oude culturen of verre volken? Stel hem dan aan ‘Museumkennis’ (een samenwerking van het Rijksmuseum voor Volkenkunde, het Rijksmuseum voor Oudheden en Naturalis): www.museumkennis.nl
6
2.
sculptuur Yaka, Democratische Republiek Kongo, 19e eeuw soort object
masker
kunstenaar/uitvoerder
onbekend
datering
rond 1900
plaats
Batak, Sumatra, Indonesië
afmetingen
42 cm
materiaal
hout, metaal, bont
objectnummer
35 381
7
Expressionisme “Kunst richt zich tot de geest en niet tot het oog. Zo hebben primitieve bevolkingsgroepen er altijd over gedacht: en zij hebben gelijk. Kunst is een taal, een instrument van kennis, een instrument van communicatie…” (Jean Dubuffet, 1901-1985, Franse schilder en beeldhouwer) Expressionisme betekent ‘uitdrukking’ (uit het Latijn: expressio). De kunstenaar tracht zijn gevoelens uit te drukken door de werkelijkheid te vervormen. Zijn persoonlijke opvatting staat boven de realistische weergave. Kenmerkend voor expressionistische kunstwerken zijn felle kleuren en gedeformeerde vormen. Dit expressieve masker werd gemaakt door de Batakkers in het noorden van Sumatra (een Indonesisch eiland). Hun godsdienst werd vooral gekenmerkt door het geloof in geesten en voorouders. Volgens hen konden de geesten van de voorouders invloed uitoefenen op het dagelijkse leven van het dorp. Bijvoorbeeld ongelukken werden gezien als ingreep door de voorouders. Dit masker werd gebruikt bij begrafenissen. In de dans van het masker moest de ziel van de overledene naar de geesten van de voorouders gebracht worden. Twee dingen moest men hierbij voorkomen: dat de ziel zich tussen de levenden verstopt en dat de ziel anderen met zich mee wil slepen naar de geestenwereld.
Opdrachten 1. Wat bedoelt Dubuffet met zijn uitspraak “Kunst richt zich tot de geest…”? Leg uit aan de hand van dit masker. Betrek hierbij niet alleen de functie van het masker maar ook vormaspecten.
2. Vind je dat hedendaagse kunst zich ook ´tot de geest´ moet richten? Leg je mening uit.
Tips 1. Bekijk ook het beeld uit Kongo. Dat werd gebruikt bij rituelen die de eigenaar vruchtbaarheid en voorspoed moesten brengen. 2. Historische foto´s van de Batakkers kun je bekijken op de website van het Tropenmuseum: http://collectie.tropenmuseum.nl (Toets ‘Batakkers’ in bij ‘zoeken’) 8
3.
soort object
sculptuur, tupilak
kunstenaar/uitvoerder
onbekend
datering
eerste kwart 20e eeuw
plaats
Oost-Groenland
afmetingen
12 cm
materiaal
hout, pigment
objectnummer
57632
9
Surrealisme ‘Het is altijd de taak van de kunstenaar om het grote geheim te verdiepen’. (Francis Bacon, 1909 – 1992, Ierse schilder) Deze surrealistische objecten laten niet zichtbare werelden zien. De scheiding tussen het uiterlijk van het realisme en het innerlijk van de expressieve kunst wordt hier opgeheven. Je ziet een droomwereld, een fantasiewereld of de wereld van geesten. Delen van bestaande dingen worden verbonden met dingen die daar niet bij horen. Op die manier ontstaat een nieuwe werkelijkheid, de surrealiteit. Deze is herkenbaar maar toch anders. Veel volkeren ervaren dat de wereld van mensen, geesten en goden niet van elkaar gescheiden is. Zo kan alles ‘bezield’ zijn. Een boom of een steen is een eigen wezen waarmee je rekening moet houden. De tupilek (meervoud) uit Oost Groenland zijn ongelukbrengende wezentjes, volgestopt met magische krachten om de tegenstander schade toe te brengen. Beschikte die tegenstander echter over meer magische krachten dan de tupilak (enkelvoud), dan keerde het wezentje terug naar zijn maker. Die kreeg dan al het ongeluk over zich heen dat hij juist die ander had toegedacht. Tegenwoordig zijn tupilek geliefde souvenirs voor de toeristenmarkt. Hoe gevaarlijker en gekker de beeldjes er uit zien hoe mooier de Europeanen deze vinden. Ze herinneren aan de tijd dat Groenlanders verklaringen zochten voor het onheil dat hen of anderen overkwam.
Opdrachten 1. Vergelijk de tupilek onderling. Wat voor overeenkomsten en verschillen zie je?
2. Volgens Francis Bacon moet de kunstenaar ‘het grote geheim verdiepen’. Moet hij ons laten zien dat er geheimen zijn? Of maakt hij de wereld nog geheimzinniger dan deze al is? Geef je eigen mening over de taak van een kunstenaar.
Tip Bekijk ook de sculptuur met daarin een echte schedel. Deze is van een overleden familielid. Dergelijke beelden hielden de herinnering aan een gestorven voorouder levend. De overledene kon de levenden voorzien van advies. 10
4.
soort object
sculptuur
kunstenaar/uitvoerder
onbekend
datering
eerste kwart 20e eeuw
plaats
Banja, Democratische Republiek Kongo
afmetingen
135 cm
materiaal
verweerd hout
objectnummer
100540
11
Abstractie ‘Kunst is nadoen of revolutie’ (Paul Gaugin, 1848 – 1903, Franse schilder) Abstractie betekent ‘weglaten’ (uit het Latijn: abstráhere). Abstractie is het weglaten van alle niet essentiële informatie om meer fundamentele structuren zichtbaar te maken. Toch wilden volkeren nog iets bewaren van het herkenbare. De werkelijkheid werd niet helemaal losgelaten. Zeker niet bij beelden of maskers die met het geloof te maken hebben. Volledige abstractie is er vooral in lichaamsbeschildering en in de patronen op kleding. Dit grote Banja beeld is een voorbeeld van een poging tot abstractie. De Banja kenden oorspronkelijk geen god of opperwezen, maar hun religieuze wereld bestond uit geesten. Voorouders speelden hierbij een belangrijke rol. De grote houten beelden stelden het mannelijke (Seto) en het vrouwelijke (Nabo) voor. Zij zijn de stamouders. Aan hen gewijde figuren werden elke morgen op een altaar geplaatst en vereerd. Er werden geen offers aan deze beelden gebracht.
Opdrachten 1. Beschrijf in hoeverre er bij dit beeld sprake is van abstractie.
2. Bestaan er beeltenissen van een ‘opperwezen’ of ‘god’ bij de grote wereldgodsdiensten? Christendom Islam Hindoeïsme Boeddhisme Jodendom
Tip Lees meer informatie over de wereldgodsdiensten bij kennisnet. Speel dan het online-quiz. http://www.iselinge.nl/scholenplein/pabolessen/01022cgodsdienst/ 12
Plattegrond Gemeentemuseum begane grond
1e verdieping 24
25 25
23
19
17
20 20
16
21
15
22
26
27
13
18
28
14
10 29
09
30
08
31
07
12
11
06
05
02 32
35
42
33
44
04
03
01
41 36
34 34
43
39 37
46 38
40
45
01 47
48 49
13
Primitivisme: Die Brücke (1905 – 1913) en primitieve kunst Locatie Gemeentemuseum zaal 34
5.
soort object
schilderij
titel
Frauen im Grünen (Vrouwen in het groen)
kunstenaar/uitvoerder
Karl Schmidt-Rottluff
datering
1914
plaats
Hohwacht, Duitsland
materiaal
olieverf op doek
objectnummer
0333153
14
Vier studenten aan de Technische Hochschule te Dresden, (Ernst-Ludwig Kirchner, Fritz Bleyl, Karl Schmidt-Rottluff en Erich Heckel), riepen in 1905 de ‘Die Brücke’ in het leven. Deze levens- en kunstgemeenschap richtte zich tegen burgerdom en traditie. De kunstenaars werkten gezamenlijk met als doel zich los te maken van de uitgehold geachte academische stijltheorieën. Zij ontwikkelden een nieuwe expressieve beeldtaal. Kenmerkend zijn het autonome gebruik van kleur ter verbeelding van emotie, evenals sterke contourlijnen en stilering van vorm. Hun werkwijze was snel en ongeremd. Perspectief en academische proporties waren niet belangrijk. De naam ‘De brug’ was het symbool voor een verbinding tussen de ‘oude’ kunst en hun ‘nieuwe’ kunst. De ‘Brücke’- leden streefden naar contact met andere kunstenaars en gezamenlijke tentoonstellingen. Zij trokken actieve en passieve leden. De passieve leden kregen eens in het jaar een map met grafisch werk en werden op die manier op de hoogte gehouden van de nieuwste ontwikkelingen.
Opdrachten 1a. De kunstenaars van ‘Die Brücke’ lieten zich inspireren door ‘primitieve kunst’. Kun je dat opmaken uit dit schilderij?
1b. Zie je ook hun snelle manier van werken terug in dit voorbeeld?
2. Voor de expressionisten was kleur een middel om emoties uit te drukken. Dit schilderij is ontstaan in 1914, net voor de eerste wereldoorlog. Is er een link tussen de kleuren, de stemming en de tijd waarin het schilderij is ontstaan? Leg je mening uit.
Tip Wist jij dat er in Berlijn een Brücke-Museum is? Adres: Brücke-Museum, Bussardsteig 9, 14 195 Berlin – Dahlem. Kijk ook op http://www.bruecke-museum.de
15
6.
soort object
schilderij
titel
Badende
kunstenaar/uitvoerder
Ernst-Ludwig Kirchner
datering
1923 - 27
plaats
Frauenkirch, Duitsland
materiaal
olieverf op doek
objectnummer
0333052
16
De beroemde tochtjes die de Brücke leden ondernamen om te gaan baden, kwamen voort uit een impuls om de stad te ontvluchten. In de natuur gingen zij model tekenen, zwemmen en picknicken, alles in een. Hun modellen waren nooit professioneel omdat juist een natuurlijke uitstraling belangrijk was. Bij gebrek aan een mannelijk model poseerde een van de kunstenaars zelf. Het ‘terug-naar-de natuur-mythe’ ging zelfs zo ver dat de groep met primitieve wapens speelde zoals pijl en boog en boemerangs. Het idee om enige tijd afstand te nemen van de ‘beschaving ‘kwam voort uit de veronderstelling dat de cultuur alleen nieuw leven kon worden ingeblazen door een tijdelijke terugkeer naar een eenvoudige, directere bestaanswijze. Toch bleven de kunstenaars in de stad wonen. Hun tochten naar de natuur waren ‘uitjes’. De primitieve omgeving vertegenwoordigde een ideaal waarin de kunstenaars voor enige tijd konden opgaan, terwijl ze intussen ‘beschaafde’ buitenstaanders bleven. De Brücke leden hebben nooit overwogen om zich aan te sluiten bij een landelijke kunstenaarskolonie. Een voorbeeld van kunstenaars die dat wél hebben gedaan zijn leden van ‘Der Blaue Reiter’. Tijdens hun verblijf in het dorp Murnau droegen zij zelfs boerenkleding. De kennismaking met niet Europese volkeren vond plaats binnen een Europese context - op tentoonstellingen, in het circus en het variététheater. Ook het museum voor Volkenkunde in Dresden was een bron van inspiratie.
Opdrachten 1. Niet alleen de beeldtaal, ook het beeldmotief van dit schilderij is geïnspireerd op primitieve volkeren. Leg dat uit.
2. Denk je dat het verlangen naar een eenvoudige bestaanswijze ook tegenwoordig nog een onderwerp voor kunstenaars is / zou kunnen zijn?
17
Primitivisme: Cobra (1948 – 1951) en primitieve kunst Zaal 25
7.
soort object
schilderij
titel
Femme terrible
kunstenaar/uitvoerder
Constant
datering
1949
plaats
Nederland
materiaal
olieverf op doek
objectnummer
0335384
18
“Het kind kent geen andere wet dan zijn spontaan levensgevoel en heeft geen andere behoefte dan dit te uiten. Hetzelfde geldt voor de primitieve culturen. En het is deze eigenschap ook, die deze culturen een zo grote aantrekkingskracht verleent voor de mens van heden die in een […] sfeer van onechtheid, leugen […] moet leven.” (uit het manifest ‘Nederlandse Experimentele groep’, later Cobra, door Constant, 1920 – 2005, Nederlandse schilder) Cobra was een internationale vereniging van kunstschilders en schrijvers. De naam is ontstaan uit de beginletters van de steden waar de kunstenaars vandaan kwamen: K(C)openhagen, Brussel en Amsterdam. Op 8 november 1948 ondertekenden Asger Jorn (uit Kopenhagen), Joseph Noiret en Christian Dotremont (uit Brussel) en Constant, Corneille en Karel Appel (uit Amsterdam) het manifest van Cobra. Een opgerolde slang werd hun symbool. Al gauw sloten zich vele kunstenaars bij deze kern aan. De naam van het manifest ‘La Cause était entendue’ (De zaak was beklonken) was een reactie op de verklaring van de Franse surrealisten ‘La Cause est entendue’(De zaak is beklonken). Belangrijke ideeën van de surrealisten waren terug te vinden in het manifest van Cobra: vrije toegang tot de fantasie en het onderbewustzijn, aandacht voor het primitieve en de wens naar een verandering van de samenleving. Cobra richtte zich op voorbeelden van prehistorische kunst, volkskunst, primitieve kunst en op uitingen van kinderen en geesteszieken. In tegenstelling tot het surrealisme was Cobra niet in individuele droombeelden, maar in het collectieve onderbewuste geïnteresseerd.
Opdrachten 1. Beschrijf de beeldtaal van Constant. Denk aan kleur, vorm, lijn en ruimtesuggestie.
2. De kunstenaars van Cobra lieten zich onder andere inspireren door primitieve kunst en tekeningen van kinderen. Is dit schilderij hier een voorbeeld van? Leg uit.
Tips 1. Het Cobra museum in Amstelveen heeft een uitgebreide collectie schilderijen van Cobra. Adres: Cobra museum voor moderne kunst, Sandbergplein 1, Amstelveen 2. Via de winkel van het Cobra museum kun je voor € 1,15 (exclusief verzendkosten) de Cobra krant bestellen. Deze educatieve krant ‘Kleuterwerk=Meesterwerk’ is geschreven voor jongeren vanaf 15 jaar. Er staat van alles in wat belangrijk is om te weten over Cobra. De krant is handig voor een spreekbeurt of een scriptie. Kijk op http://www.xs4all.nl/~cobram/winkel.htm 19
8.
soort object
schilderij
titel
hond
kunstenaar/uitvoerder
Constant
datering
1949
plaats
Nederland
materiaal
olieverf op doek
objectnummer
0333755 SCH 1964 0005
20
‘Een schilderij is niet een bouwsel van kleuren en lijnen, maar een dier, een nacht, een schreeuw, een mens of dat alles samen’ (Constant, 1920 – 2005, Nederlandse schilder) De schilders Karel Appel, Corneille en Constant kwamen al voor de oprichting van Cobra regelmatig bij elkaar. Als ‘Nederlandse Experimentele Groep’ brachten zij hun ideeën in het tijdschrift ‘Reflex’ uit. Later ging de groep over in Cobra. Constant onderhield de contacten met het buitenland. In manifesten en artikelen bekeek hij de maatschappelijke rol van de kunstenaar en riep op tot de bevrijding van creativiteit en fantasie. Hij wilde een nieuwe maatschappij met een nieuwe kunst. De Cobra kunstenaars schilderden snel en spontaan. Net als kinderen wilden zij zonder vooropgezet plan werken met veel fantasie en kleur. Ook probeerden zij allerlei materialen uit. Het experiment stond voorop. Het dier zoals een vogel, kat of slang was een favoriet onderwerp, net als fantasie beesten. Dieren zijn ideaal om je fantasie op los te laten. In je dromen kunnen beesten alle vormen krijgen die je er zelf maar bij bedenkt.
Opdrachten 1. Laat je fantasie werken. Waar gaat dit schilderij over?
2. De kunstenaars van Cobra verlangden naar kunst die ‘oorspronkelijk’ en ‘puur’ was. Heb je hier een verklaring voor? Betrek bij je antwoord ook de film in deze zaal.
3. Waarom zouden kunstenaars een manifest formuleren, denk je?
Tip Bekijk ook het schilderij van Constant ‘Het laddertje’ (1949) hier in deze zaal.
21
9.
soort object
schilderij
titel
Liefdespaar
kunstenaar/uitvoerder
Karel Appel
datering
1955
plaats
Nederland
materiaal
olieverf op doek
objectnummer
03332930
22
“Ik rotzooi maar een beetje aan. Ik leg het er tegenwoordig flink dik op, ik smijt de verf er met kwasten en plamuurmessen en blote handen tegenaan, ik gooi d’r soms hele potten tegelijk op” (Karel Appel, 1921 – 2006, Nederlandse schilder) In tegenstelling tot ‘Die Brücke’ streefden de Cobra kunstenaars niet naar een niet-westerse leefstijl. Zij waren meer theoretisch geïnteresseerd in primitieve kunst. Bijvoorbeeld het idee van de ‘bezieling’ van bestaande dingen fascineerde hen. De stad, de straten, de bomen, de fabeldieren en mythische mensfiguren werden door Cobra nieuw leven ingeblazen. Ook de beeldtaal van de Cobra kunstenaars sloot aan bij de primitieve kunst. Kenmerkend zijn primitieve vormen en symbolen, gekoppeld aan vrij gebruik van materialen. Cobra lid Karel Appel hield van het experiment. Hij was geen theoreticus zoals Constant. Appel experimenteerde met diverse materialen zoals olieverf, gouache (plakkaatverf), aquarel (waterverf) en keimverf (een speciaal soort muurverf). Hij gebruikte felle kleuren en maakte de vormen zo eenvoudig mogelijk: in een paar lijnen en vlakken zette hij een figuur, dier of plant neer. Zijn werken zagen er vaak kinderlijk uit. Appels stijl wordt ook wel aangeduid als `de volwassen kinderlijke stijl’. Hij verzamelde ook allerlei afvalmaterialen. Met stukken hout, rubber, kurk en ijzer maakte hij assemblages (reliëfs).
Opdrachten 1a. Na de Cobra tijd sloegen de kunstenaars ieder een eigen weg in. Wat valt je op aan het schilderij van Karel Appel uit 1955?
1b. Zie je hier nog ideeën van Cobra in terug?
2. Bekijk de schilderijen van Corneille hier in deze zaal. Welke kant ging hij in de jaren ’60 op?
Tip 1. Meer citaten lezen van Karel Appel? Kijk op http://nl.wikiquote.org/wiki/Karel_Appel 2. De tekeningen van Karel Appel in zaal 22 zijn ontstaan tijdens Cobra. Ze zijn geïnspireerd op uitingen van psychiatrische patiënten (outsider art). Neem hier nog een kijkje voordat je weggaat.
23
Kabinet 20
10.
soort object
maquette
titel
Klein Labyr
kunstenaar/uitvoerder
Constant
datering
1959
plaats
Nederland
materiaal
Metaal, plexiglas, hout, olieverf, lakverf
objectnummer
0330974
24
De Cobra kunstenaars Asger Jorn, Christian Dotremont en Constant (Nieuwenhuis) hielden zich bezig met theorieën over kunst en de rol van de kunstenaar in de maatschappij. Zij gingen uit van de communistische leer van Marx, maar vulden diens ideeën aan met gedachtegangen over kunst. Hun streven was een kunst vóór en vooral ook dóór iedereen, ongeacht klasse, nationaliteit, kennis- en opleidingsniveau. Soms werkten de kunstenaars samen op één doek, één stuk papier of één muur. Ook lieten de volwassenen hun kinderen soms meedoen. Na de opheffing van Cobra in 1951 sloot Constant zich aan bij de Internationale Situationisten, waar ook Asger Jorn lid van was. De naam situationisme komt voort uit het idee dat elke generatie zich in een situatie bevindt die ontstaan is door de vorige generatie en waartegen zij zich moeten verzetten. Op die manier komt er een permanente revolte tegen het gezag. Naar aanleiding van het boek Homo ludens van Johan Huizinga ontwikkelde Constant het idee voor een utopische stad, New Babylon. New Babylon zou een plaats moeten zijn waar de mens bevrijd is van lichamelijke arbeid. Hij kan zich dan wijden aan het ontwikkelen van creatieve ideeën en rondtrekken als een nomade. Constant maakte vele schaalmodellen van plexiglas, ijzerdraad en hout. Vorm, kleur en architectuur moesten hierin samengaan. Het project omvat ook schilderijen, tekeningen, collages, litho’s, teksten, lezingen en zelfs films. Constant zag dit New Babylon dan ook niet als een stad, maar als “het ontwerp van een nieuwe cultuur”. Om het project te financieren verkocht Constant zijn collectie Cobra-schilderijen. Hij werkte bijna 20 jaar aan New Babylon.
Opdrachten 1. Bekijk het schaalmodel van Constant. Wat vind je er kenmerkend aan?
2. Zowel aan de kunst van Cobra als aan New Babylon ligt het streven naar een nieuwe maatschappij ten grondslag. Welke ideële overeenkomsten en verschillen zie je?
Tip Bekijk in Wonderkamers de film van Constant ‘New Babylon’ (kabinet 9). 25
Primitivisme: Neo-expressionisme en primitieve kunst
11.
soort object
maquette
titel
Das Motiv: Der Hund (Het motief: de hond)
kunstenaar/uitvoerder
Georg Baselitz
datering
1988
plaats
Duitsland
materiaal
olieverf op doek
objectnummer
1012065
26
“Een kunstwerk bevat geen informatie die de toeschouwer tot zich moet (of kan) nemen, zoals gevoelens of ideeën, en geeft het geen beeld van de realiteit: het werk is zelf de realiteit. De waarde ervan ligt in het ernaar kijken. Het vraagt niet om interpretatie, maar om gedetailleerde beleving.” (Georg Baselitz, *1938, Duitse schilder) Al voor de doorbraak van het neo-expressionisme toonden zich primitivistische tendensen in de kunst. Niet zozeer in de beeldmotieven als wel in het mythisch denken en ritueel handelen van de kunstenaars. Ook gebruikten zij natuurlijke materialen met sterk archetypische inslag zoals aarde, huiden, veren, bloed of vilt. Met het neo-expressionisme eind jaren ‘70 / begin jaren ‘80 kwamen ook primitieve beeldmotieven weer terug. Georg Baselitz (*1938) is een hedendaags Duitse beeldend kunstenaar. Hij was een van de eersten die zich in de jaren ’60 keerde tegen de minimalistische abstracte kunst en teruggreep naar de wortels van de Europese expressieve schilderkunst. Toen nam hij disharmonie en afstotelijkheid als uitgangspunt: grote neuzen, betraande ogen, geschoren stoppelhoofden, of driebenigen bevolken zijn schilderijen. De voorstellingen zijn leesbaar, de motieven herkenbaar. Zijn stijl is expressionistisch: vervorming, figuratie maar geen realisme, met verve en agressief geschilderd. Baselitz is het bekendst van zijn ‘op-zijn-kop’- schilderijen, waarin de motieven ‘ondersteboven’ worden weergegeven. Vanaf 1969 begon hij consequent de motieven om te keren. Het werd zijn beeldmerk. Het werk van Baselitz wordt binnen de hedendaagse kunst gerekend tot het neo-expressionisme. Toch verzet Baselitz zich tegen het leggen van een sterk verband tussen zijn werk, het expressionisme en expressie. Hij betwijfelt dat er iets emotioneels is wat men kan afbeelden.
Opdracht 1. Zie je overeenkomsten tussen het schilderij van Baselitz en de schilderijen van ‘Die Brücke’? Leg uit.
2. Waarom zou Baselitz zijn motieven ‘ondersteboven’ schilderen? Betrek bij je antwoord het citaat van hem.
27
Literatuurlijst: Dr. Ronald A.R. Kerkhoven Cobra museum voor moderne kunst Out of Africa Nederlands Primitivisme in de 20e eeuw, 2004/2005 Ronald A.R. Kerkhoven Het Afrikaanse gezicht van Corneille ’s Gravenhage 1992 Tayfun Belgin Von der Bruecke zum Blauen Reiter Edition Braus, Heidelberg 1996 Adi Martis en Mieke Rijnders Expressionisme en primitivisme in de beeldende kunst van de twintigste eeuw Open Universiteit Faculteit Cultuurwetenschappen, Heerlen 1998
websites
Cobra museum http://www.cobra-museum.nl/nl/cobra.html http://www.cobra-museum.nl/leerzaam.htm Museumkennis www.museumkennis.nl
© Gemeentemuseum Den Haag afdeling Educatie, november 2008 tekst: Andrea Freckmann redactie: in samenwerking met Ronald A.R. Kerkhoven vormgeving: afdeling Foto&Vorm Gemeentemuseum Den Haag 28
