Een bibliofiel boekje
A.]. Vervoorn
Een bibliofiel boekje
A.]. Vervoorn
1
Een bibliofiel boekje A.]. Vervoorn
Bibliotheek TUE Eindhoven 1992 Equi Liber nr.5
3
4
Hetboek
Menselijke cultuur berust grotendeels op het wnord. Het w-oord (of w-ellicht beter: taal) onderscheidt de mens van alle overige levensvormen op aarde. Orndat w-ij onze gedachten onder w-oorden kunnen brengen, zijn -we in staat kennis vast te houden, ervaringen te boekstaven, een verleden te bew-aren en een toekornst te voorzien. Door rniddel van w-oorden leren -we onze kinderen hoe ze de vergaarde kennis kunnen gebruiken en hoe ze kunnen voortbouw-en op de erfenis der eeuw-en. Religie, techniek, landbouw-, w-etenschap: zonder w-oorden zijn ze
5
6
Ex Librls, ontwerpen van HJJ. Willemse
ondenkbaar. Het Christendom berust op het Baek der Boeken, en een van die boeken begint met de principiele uitspraak: 'In den beginne -was het -woord'. Ook voor de humanist is dat een fundamentele -waarheid. Woorden en taal -warden allereerst gesproken en vervolgens geschreven. In de orale culturen koestert men het vertellen en vult de verbeeldingskracht aan -waar het geheugen tekort schiet. Sinds -wij van de Romeinen hebben leren schrijven, zijn de zaken die z-wart op -wit staan steeds onherroepelijker ge-worden en is de verbeeldingskracht in het kunstzinnig domein opgesloten. Wie verbeelding heeft,
7
is in de dagelijkse omgang een te wantrouwen mens, nietwaar?
8
Via boeken, aanvankelijk met de hand geschreven en eeuwenlang overgeschreven, is onze samenleving gevormd. Niet de Batavieren op hun Lobithse boomstarnrnen maar de Romeinen en hun roomse kloosters hebben ans geleerd hoe de wereld en de hemel in elkaar zitten. Zij hebben de boeken gekoesterd, die vanaf de Renaissance niet alleen maar heidens, maar oak nag inspirerend en interessant bleken te zijn. De boekdrukkunst is, zoals zovele grate uitvindingen, gekomen op het moment
er behoefte aan bestond: velen w-ilden zelf lezen en kennis verw-erven of hun eigen kennis vastleggen in een boek. Maar 'velen' w-aren eeuw-enlang nog niet 'de massa'. Een boek w-as heel lang iets bijzonders
9
gedrukte w-oord voorspellen en de machtsovername door de elektronische informatie-uitwisseling preken, is het boek de basis van onze kennis gebleven.
10
Naast het boek als verschijnsel is er het boek als individueel voorwerp. Aanvankelijk een uniek produkt van monnikenwerk en handvaardigheid, zorgvuldig gekoesterd en aan de ketting gelegd zoals in de Zutphense Librije, -werd het in steeds grotere series met steeds minder individuele zorg geproduceerd. Van ambachtelijk produkt, met vakmanschap vervaardigd, is het grootste deel der boeken thans een massaal vervaardigd
gebruiksartikel geworden dat als zoveel andere na gebruik in de afvalberg ten onder gaat. Hoe kan een universitaire student die opgeleid wurdt met onder de naam syllabus of reader verpakte bundels slecht kopieerwerk, nag beseffen w-elke rol het boek of een bibliotheek als bew-aarplaats van het individuele boek vervult?
11
Bibliofiele boeken In de omgang met de ans omringende
12
materiele omgeving zien -we als uitersten enerzijds de onverschillige gebruiker die al consumerend en vervuilend tot misbruiker -wordt, en anderzijds de zorgvuldige, be"WUste genieter die beseft dat na hem oak anderen nag moeten kunnen genieten. Oak in de omgang met boeken komen deze extremen voor: de gebruiker van informatie voor -wie het boek slechts een toevallige en soms onhandige verpakkingsvorm is, en de boekenliefhebber voor -wie het boek een cultuuruiting is en een produkt van gebonden kunst dat aandacht en be-waring
verdient. Daartussen bevinden zich de meesten: normale mensen die niet zo gauw een boek weggooien maar er verder ook niet over nadenken. Voor de groep van ware boekenliefhebbers is een woord bedacht dat aan een ziekte doet denken: zij zijn bibliofiel. Niet alleen de mens kan bibliofiel zijn, maar ook het boek zelf. Een bibliofiele uitgave is 'een uitgave die op grond van typografische verzorging en/of boekband bijzondere waarde heeft voor boekenverzamelaars; vaak in beperkte oplage, al clan niet genununerd'. Aldus luidt de definitie in het vakwoordenboek over Bibliotheek- en
13
Documentaire Informatie Terminologie
14
traditie waarin wij leven, heeft een boek
vanzelf al een andere waarde dan vele andere voorwerpen. De bibliofiele uitgave komt tegemoet aan het verlangen van die kleine groep mensen die op bescheiden wijze nut en schoonheid in hun dagelijkse leven willen combineren. De bibliofilie is de aanleiding geweest tot het ontstaan van vele belangrijke bibliotheken, maar heeft bovendien het ontstaan van bijzonder uitgevoerde boeken gestimuleerd. Vele rijkversierde middeleeuwse manuscripten danken hun ontstaan aan de opdrachten van aanzienlijke bibliofielen, als Filips de Goede, Karel de Stoute en Jan, hertog van
15
Berry, die kunstenaars in hun dienst getijdenboeken e.d. lieten vervaardigen. Een groot Nederlands bibliofiel was Marnix, heer van St.-Aldegonde, w-iens belangrijke bibliotheek, na zijn overlijden, in 1599 te Leiden op de eerste boekenveiling die ooit w-erd gehouden, in het openbaar w-erd verkocht.
16
De belangstelling voor het boek 'als ding' is een van de belangrijkste bew-eegredenen voor boekenliefhebbers om eigenhandig boeken te gaan zetten en drukken op hun zogenaamde 'private presses', in Nederland 'bibliofiele persen' genoemd. Belangrijke
Nederlandse 'private presses' waren de Kunera-pers van J.F. van Royen en de Heuvelpers van S.H. de Roos in de eerste helft van deze eeuw. Maar oak thans zijn nag vele kleine drukkers en uitgevers actief om bijzondere boeken te maken. Zij zijn verenigd in de Stichting Drukwerk in de Marge en presenteren zich jaarlijks op een overzichtsbeurs in Amsterdam. Een bijzondere plaats neemt daarbij de Arethusa-pers van Herber Blokland uit Baarn in. Hij is de enige die uitsluitend als uitgever opereert en niet oak zelf drukt. De honderdste fraai verzorgde uitgave van de Arethusa-pers is in 1991 verschenen.
17
18
Uttgeversmerk Aretbusa Pers
In diverse landen bestaan oak gezelschappen van bibliofielen die in opdracht boeken laten maken. In Nederland is zeer bekend de stichting De Roos die in 1945 in Utrecht is opgericht. Deze heeft intussen een prachtige verzameling bibliofiele uitgaven op haar naam staan, waar de namen van zeer veel grate Nederlandse typografen en grafische kunstenaars aan verbonden zijn. De wachtlijst voor het in aantal beperkte lidmaatschap van De Roos is lang! Bekend is verder de jaarlijkse verkiezing van de 50 bestverzorgde boeken, waarvan de bibliofiele uitgaven slechts een
19
onderdeel zijn. Het Stedelijk Museum in Amsterdam bezit een goede collectie bibliofiele boeken. Maar het beste kan de in fraaie uitgaven gei:nteresseerde terecht in
20
Den Haag bij het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum. De schoonheidsgenieter moet dan -wel oppassen om niet al te zeer gegrepen te -worden, -want de bibliofiel kan ook nog ver-worden tot bibliomaan. Als het boekenbezit tot een obsessie -wordt -waaraan alles onderschikt is, of als het bizarre het verzamelcriterium -wordt in plaats van het fraaie, is de bibliofilie omgeslagen in bibliomanie. Een goed voorbeeld daarvan -was de Engelse classicus
Anthony Asher (1722-1774). Zijn huis was van zoJder tot kelder volgestouwd met boeken en een van zijn rariteiten was een boek gebonden in menselijke huid! Daar was misschien geen moord voor gepleegd, maar bedenkelijk is het wel. In de volgende ka pitteltjes staan enkele overwegingen die opkomen bij het maken, kopen of beoordelen van een bibliofiel boek. Ze zijn niet zozeer opgeschreven om de kenner te behagen, als wel om de lezer die nog nooit met bibliofilie heeft kennisgemaakt, aan het denken te zetten. In een technische samenleving en in een technische bibliotheek zijn nut en
21
bruikbaarheid de voornaamste maatstaven om boeken te beoordelen of aan te schaffen. Daar is veel voor te zeggen. Maar ook de technische mens kan het niet laten om af en toe iets te versieren in zijn leven en werken. Zo zal de technische lezer of bibliothecaris af en toe een boek in handen kunnen nemen of aanschaffen dat bibliofiele trekken vertoont.
22
Hetpapier
De materiele basis van het boek is het papier. Aandacht voor het gebruikte papier is dan ook een van de grondkenmerken van het bibliofiele boek. Het is verbazingwekkend hoe achteloos en onverschillig onze samenleving in het algemeen omgaat met papier. Overal liggen verfrommelde zakken en proppen, gescheurde kranten en tijdschriften of beduimelde, gevlekte en bekraste boeken. Goedkoop drukv.rerk of goedkoop papier verstopt onze brievenbussen .en luie bezorgers mikken hele pakken in bosjes en sloten w-aar het papier dan w-eer als
23
milieuvervuilende factor ervaren wordt. Het allereerste papier waar de mens in zijn leven actief mee werkt, is tegenwoordig de papieren luier en ofschoon deze voortreffelijk functioneert, is het toch geen gebruik dat status verleent aan het papier! Toch is al dit weggooigebruik van papier pas een late verwording van een oorspronkelijk kostbaar produkt met louter verheven toepassingen. De geschiedenis van het papier in Europa gaat terug tot de 14e eeuw. Volgens de overlevering gaat het
24
woord papier terug tot de papyrusplant waar de Egyptenaren hun schrijfbehoefte op uitleefden. Maar ons papier is in zijn
beste samenstelling (nag steeds) op textiel gebaseerd: geen beter papier dan lompenpapier. Oude papieren uit de 15e, 16e of 17e eeuw verkeren in het algemeen nag in prima staat, mits natuurlijk met zorg behandeld. Maar boeken en prenten uit die tijd w-aren en zijn gelukkig niet beschouw-d als w-eggooiprodukt. Als vervanger van perkament en als drager van zeer officiele of verheven teksten began papier zijn loopbaan op niveau. De geschiedenis van de papierfabricage is een boeiende combinatie van techniek en cultuur, maar het zou hier te ver voeren er een samenvatting van te geven. Er zijn uitstekende boeken over geschreven.
25
Waar kan het bij het bibliofiele boek allemaal om gaan als de pa pierkeuze gemaakt moet -worden? Allereerst is de materiaalk-waliteit van belang. Bij een boek
26
dat met -wat meer zorg dan normaal gemaakt -wordt, ver-wacht men ook dat het -wat langer mee zal gaan dan een massapocket. Het papier zal dus geen houthoudend krantenpapier zijn, dat na een -week reeds vergeelt en na een paar jaar verbrokkelt. ·Het andere uiterste, zuiver lompenpapier met de hand geschept, is ook niet altijd nodig. Gelukkig zijn er tussen die t-wee vele goede papiersoorten verkrijgbaar, die niet vol chloor of vulmiddelen zoals krijt zitten. Betrekkelijk nieu-w is papier
gemaakt van delen van de katoenplant, dat veelbelovend lijkt. Slechts zelden zal een bibliofiele uitgave gedrukt w-orden op knalw-it-gebleekt en zeer glad gebruikspapier zoals dat voor vergaderstukken, kopieermachines, schrijfbloks dagelijks bij vrachtw-agens vol in grote organisaties gebruikt w-ordt. Dit is functioneel, maar karakterloos papier. Ook het zogenaamde luxe, spiegelende kunstdrukpapier dat voor het gelikte reclamedrukw-erk gebruikt w-ordt, valt af. Het is zw-aar van dikke coatings, zodat het eigenlijke papier niet eens zichtbaar is. Het spiegelt - letterlijk - de lezer iets voor, maar verbergt zijn -ware aard: te veel make-up
27
verbergt het zicht op de w-are schoonheid of het ontbreken daarvan. We nemen dus een eerlijk gemaakt papier van goede kw-aliteit, maar dan moet er nag meer vastgesteld w-orden. Zo moet het papier niet al te doorschijnend zijn: het is storend als bij het lezen de tekst op de achterzijde of zelfs die van het volgende
28
blad door de pagina heenschijnt. Papier heeft een dikte, die uitgedrukt w-ordt in het gew-icht in gram per vierkante centimeter. Tussen het dunste vloeipapier en het dikste papier van de uitnodigingskaart liggen vele mogelijkheden. Bij w-einig tekst helpt w-at dikker papier om tot w-at meer boek te
komen. Tot 165 gram per cm2 heet het papier, daarboven tot 600 gram wordt het karton en nog zwaarder heet het bord en kan het nog slechts als basis voor de omslag van dikke, zware boeken dienen. De kleur van het papier is een volgend punt waarover gedacht moet warden. Het begrip kleur moet hier overigens enigszins beperkt warden opgevat, omdat tal van kleuren afvallen aangezien daar nauwelijks leesbare tekst op valt te drukken. Meestal gaat het om variaties in wit of creme. Het echte hagelwit komt bij 'natuurlijk' papier nauwelijks voor, maar er zijn gelukkig talloze gradaties in wit. Maar ook lichtgrijs,
29
lichtblauw- of lichtgroen kunnen een mooie ondergrond vormen in combinatie met een donkere letter die niet per se zw-art hoeft te zijn. Naast gew-icht, kleur en kw-aliteit is er dan
30
nog de structuur van het papier die aandacht vraagt. Het traditionele handgeschepte papier is nooit echt glad, omdat het een bezonken papje is op een zeef w-aarbij de vezeltjes niet overal exact gelijk verdeeld zijn en ook de structuur van de zeef zichtbaar blijft. In die structuur van de zeef zit dan ook vaak nog een figuurtje verw-erkt dat voor het w-atermerk in het papier zorgt. Omdat velen die structuur in
papier erg waarderen, is ook goed machinaal vervaardigd papier verkrijgbaar met deze zogeheten vergure. Licht gevergeerd papier geeft leven aan het blad en roept de deftige herinnering aan het authentieke handgeschepte papier op. Maar veel drukkers verkiezen toch een glad oppervlak, omdat de letters er scherper en gelijkmatiger op gedrukt kunnen wurden. Een speciaal soort glad papier is het simili-japon, dat het fraaie Japanse papier (overigens op geheel andere -wijze vervaardigd) -wil -weergeven en in zijn ivoren tinten zeker -wat oosterse distinctie heeft. Slechts zelden ziet men nog de iet-wat vezelige, zogenaamd opdikkende
31
papiersoorten gebruikt; de drukker houdt niet van vezels en stof in zijn machine. Toch geeft dit papier een speciale sensatie aan een boek: bij het omslaan der bladzijden zuigt het als het ware en geeft het de lezer het geluid als van een zachte zoen.
32
De band Het valt hiet te ontkennen dat de bibliofiele uitgever vooral de kunst van de uiterlijke verschijning beoefent. Het gevaar dat de schone schijn daarbij bedrieglijk overheersend wordt, is steeds aanw-ezig. Het uiterlijk van het boek w-ordt allereerst bepaald door de band. Hoe belangrijk die band is, bew-ijst w-el het feit dat band en boek zelfs als synoniem gezien w-orden: een bibliotheek omvat zoveel banden. De handboekbinder is een traditionele vakman die met zorg en kundigheid om de tekst van het boek zijn bekleding aanbrengt. Hij verhoudt zich tot de machinale binderij als
33
de maatkleermaker en maatschoenmaker tot C&A en de Bata. Beiden w-erken met linnen en leer, de een uniek, verzorgd, bijzonder en duur, de ander voor de massa, netjes, confectiematen en goedkoop. Drie aspecten zijn van belang bij de band: het materiaal, de w-erkw-ijze en de vormgeving/versiering. Van oudsher zijn mooie boeken in leer of perkament gebonden. Een mooie, oude bibliotheek heeft een leren aanzicht. Leer is een edel materiaal dat vaak door de gebruikte stempels voor titel of andere versiering een extra gouden glans krijgt. Nag steeds
34
w-orden luxe uitgaven in leer of perkament
gebonden. Oak een combinatie van leer met linnen is mogelijk; dit zijn de landjonkers die hun klassieke tW"eedjasjes voorzien van leren randjes en ellebogen om vroege slijtage van hun buiten de mode staande kleding te voorkomen. Vanaf het begin van de 19e eeuw- is het boekbinderslinnen in gebruik gekomen. In linnen gebonden is niet alleen de titel van een aardig boek maar oak nag steeds het kenmerk van een goed boek. Linnen leidt niet automatisch tot een bibliofiele uitgave, maar goede binders w-eten met dit fraaie, bestendige en prettig aanvoelende materiaal nobele boeken te maken. Vele kleuren zijn
35
mogelijk en met stempels en opdrnk zijn de versieringsmogelijkheden zeer groot; overigens is eenvoud ook hier vaak het kenmerk van het ware.
36
De papieren band heeft misschien een ietwat lagere status, maar gelukkig -weet de kundige binder met dit materiaal veel fraais te bereiken. Een gebrocheerde uitgave lijkt eenvoudig, maar met zorg gemaakt en met zorgvuldig gekozen papier in het juiste ge-wicht zijn zeker strelende resultaten te bereiken. Een naar binnen gevou-wen omslag is een eenvoudige methode om 't al iets meer te laten lijken. Weer iets meer dan voorheen -wordt thans gemarmerd papier
gebrnikt, sinds enkele mensen zich toeleggen op het vervaardigen ervan. Het kan op de buitenkant van de boekband warden aangebracht, waarbij elk exemplaar een uniek uiterlijk verkrijgt, maar ook als schutblad op de binnenzijde van de band. Zo'n schutblad zit met zijn linkerhelft vastgeplakt op de binnenkant van de band, terwijl zijn rechterhelft als vliegend blad een zwevend bestaan leidt. Het summum van bibliofilie is voor de liefhebber het volstrekt unieke, door een kunstenaar gebonden boek. Niet meer de bibliofiele uitgever bepaalt dan de band, maar de bezitter van het ene exemplaar laat in opdracht zijn eigen kunstwerk
37
vervaardigen. ] . Szirmai is in ons land een befaamd vervaardiger van unieke kunstzinnige banden. De zorg voor de band wurdt vaak nog bevestigd door het boek van een cassette te voorzien of van een papieren jasje, het zogenaamde stofomslag. Een deftig boek kan ook nog in een jacket (Engels uitgesproken) warden gekleed. Voor de bezitter en gebruiker zijn dit zorgzame verfijningen.
38
In Azie, waar het papier en het boek een oudere traditie dan bij ons hebben, heeft men ook een andere, traditionele bindwijze. Twee pagina's staan daarbij op een vel papier dat dubbelgeslagen wordt.
De binnenzijden van deze twee pagina's blijven onbedrukt en de open einden w-orden in de rug van het boek bij elkaar gebonden. Dit binden kan bijvoorbeeld met raffia gebeuren, hetgeen een bijzonder effect geeft. Om in stijl te blijven zou een dergelijk boek op Japans papier gedrukt moeten w-orden in een Japans formaat . Een heel bijzondere boekvorm, die eigenlijk geen bindvorm is, is de leporello. Het is een uit een langvverpig stuk papier in harmonicavorm gevouwen boek. Leporello was overigens de naam van Don Giovanni's kamenier in de opera van Mozart, en het boek was daar de ellenlange lijst met
39
narnen van door Don Giovanni veroverde vrouwen. Een echte leporello mag dus best een erotisch tintje hebben!
40
Hetdrukken
Mooi papier en een mooie band zijn voor de boekenliefhebber belangrijk, maar het is toch pas een bibliofiel boek als
41
er lettertypes bestaan. Men wurdt gedwongen er een te kiezen en kan dus niet geheel onverschillig blijven. Helaas is het sortiment vaak w-illekeurig en uiteraard beperkt. Een goede letter is natuurlijk op de allereerste plaats goed leesbaar en w-el in alle formaten en oak als gehele pagina. De letter moet daarbij natuurlijk oak nag een verzorgd karakter hebben, zoals dat voor
42
alles van de bibliofiele uitgave geldt. Doorsnee-functioneel is te w-einig en opzichtig is te veel. De schreef aan letters w-ordt door sommigen aanbeden en door anderen verfoeid. De gekozen letter bepaalt
voor een belangrijk deel het aanzicht van een pagina tekst, en extreme bibliofielen vinden dan ook
43
44
Oude versierde kapitalen
compromis van de handzetmachine kent dezelfde letterbeperkingen, zij het in mindere mate. Als de letter gekozen is en de grootte ervan (het korps) is vastgesteld, moet de tekst opgemaakt worden en ontstaat de bladspiegel. De meeste bibliofielen houden van een ruime bladspiegel met flinke marges. De tekst is dan als een mooie prent gevat in het passe-partout van de pagina. Experimenten met uitgevulde en niet uitgevulde regels zijn mogelijk en eenvoudige elementjes en vignetten buiten de tekst kunnen de bladspiegel markeren. Oak de gebruikte hoofdletters en witregels
45
zijn beeldbepalend. De rijkversierde kapitalen, die sinds de middeleeuwse handschriften oak in gedrukte boeken zo'n grate rol hebben gespeeld, zijn zeer zeldzaam geworden. Als vervanging voor het versierde karakter ervan is kleur een mogelijkheid. Nag steeds maakt een tekst in meer clan een kleur gedrukt een bijzondere indruk; het verhoogt de druktechnische eisen en kosten uiteraard -wel. Bij een verzorgde typografische uitvoering van een boek horen in ieder geval oak een Franse titel en een volledig colofon. De
46
Franse titel is een verkorte vorm van de titelpagina, meestal alleen met de titel van
het boek en soms de naam van de auteur. Hij komt na bet schutblad en voor de eigenlijke titelpagina. Het colofon vormt de afsluiting en het bibliofiele hoogtepunt van een boek. ( Ook in het oude Grieks is de betekenis van kolophon: hoogtepunt en afsluiting). Het bevat aan het eind de zakelijke gegevens over de drukker: datum, drukker en vormgever, papier- en lettersoort, oplage, gegevens over illustraties en over de binder. Bij vele bibliofiele uitgaven in beperkte oplage eindigt het colofon met de mededeling:
47
Die beperkte oplage is een kenmerk
48
-werpen. Vervolgens een elitaire: het is strelend voor de bezitter om een nogal exclusief hand-werk te bezitten. In principe is een oplage van 1 mogelijk, maar
technische: vaak laat de gebruikte illustratietechniek - originele grafiek in diepdruktechniek - een grote oplage niet toe met behoud van kwaliteit. Tussen oplagen van 50 tot 250 vindt het allergrootste deel van de bibliofiele uitgaven plaats. Als al de genoemde aspecten belicht zijn en de beslissingen genomen, gaat de drukker echt drukken. Hij zorgt dan dat het papier goed gericht ligt. Machinaal vervaardigd papier, het meest gebruikt, heeft een richting. Wie dwars op de richting drukt, ziet bij het boek als geheel een zekere golving in het papier, die afbreuk doet aan
49
de gewenste volmaaktheid. Ook moeten uiteindelijk de tekstblokken op alle pagina's van het boek goed registeren, dat w-il zeggen op een lijn liggen. Hier is de binder ook voor verant"Woordelijk, maar geen binder kan alle gedrukte gebreken w-egsnijden! Het vak van plastisch boekchirurg is nog niet tot w-asdom gekomen.
50
mustraties De oudste boeken hebben vanzelf een aureool van schoonheid: verluchte middeleeuwse getijdenboeken in handschrift zijn beroemd als zeldzame culturele hoogtepunten. Ook de oude gedrukte boeken hebben zeer vaak illustraties in de vorm van houtsneden en fraai versierde beginletters. Maar zelfs het niet ge"illustreerde boek uit de 16e of 1 7 e eeuw is vrijwel altijd edel van karakter door de gebruikte goede materialen en de met de hand gezette letter. Voor veel puristische boekenliefhebbers is de illustratie dan ook een overbodige luxe. Een fraai boek is fraai
51
genoeg als de typografische vormgeving zuiver en de produktie vlekkeloos is. Toch is vanaf het ontstaan van de moderne bibliofiele uitgaven, als reactie op het flodderige massadrukwerk dat in de negentiende eeuw gemaakt werd, de illustratie een belangrijk element geweest. William Morris, de oorsprong van de wedergeboorte van het goedverzorgde boek, hield van de middeleeuwen en zijn boeken zien daar ook naar uit met vaak zeer drukbewerkte pagina's. In principe dienen illustraties in een
52
bibliofiele uitgave origineel te zijn,
Kopvignet, ontwerp C.H. Reuter
53
zeggen gedrukt van een door de kunstenaar vervaardigde drukvorm. Langs fotografisch "Weg vervaardigde kopieen zijn uit den boze, orndat ze nu eerunaal altijd k'Waliteitsverlies tegenover het origineel betekenen. Overigens zijn oak niet-gedrukte illustraties rnogelijk: tekeningen of aquarellen. Maar daarbij treden uiteraard nogal snel oplagebeperkingen op, orndat het vervaardigen van honderd of rneer tekeningen of aquarellen nogal een "Werk is. Meestal gaat het dus om grafische technieken als houtsnede of -gravure,
54
etsen, kopergravure, lithografie of zeefdruk.
De houtsnede en houtgravure hebben de oudste rechten als illustratietechniek. Vooral voor illustraties die in de tekst zijn opgenomen, geven deze hoogdruktechnieken de meest harmonische combinatie met de letters die eveneens een hoogdrukvorm zijn. Oak zijn er mooie uitgaven verschenen waarbij niet alleen de illustratie maar oak de tekst als houtsnede is uitgevoerd. In dat geval nadert de typografie het handschrift. Een tweede techniek waarbij zo iets mogelijk is, is de lithografie. Oak op steen kan tekst rechtstreeks geschreven of getekend warden en een volledige eenheid met de illustraties is dan vanzelf het geval.
55
,;
Maar het vaakst vvorden i¥raai verluchte (vvantrouvv overigens"'ae vele onverschilligen die het over de 'verluchtiging' van een boek hebben!) uitgaven bladen originele grafiek opgenomen, als frontispice of in de tekst. Die grafiek hoort dan vvel een relatie met de tekst te hebben, vvaarbij die relatie geenszins beperkt hoeft te blijven tot de letterlijke verbeelding van vvoorden uit die tekst. Ook geestelijke vervvantschap van schrijver en graficus is een reden om hun produkten in een band te binden. Kleur of zvvart-vvit, groat formaat of klein, een prent of meer, alles is mogelijk binnen een fraaie
56
uitgave. De grafiek zal meestal door de
kunstenaar gesigneerd zijn, hetgeen van sonunige uitgaven de waarde aanzienlijk verhoogt. Een zeer overdadige, maar door de fijnproever gewaardeerde, gewoonte is om bij een boek met ingebonden grafiek nag een aparte losse prent of set prenten mee te leveren. Sams zijn die dan in andere kleur of uitvoering gedrukt.
57
ToekonlSt Nu de tekstverw-erkende en elektronisch reproducerende apparatuur een aardige volmaaktheid begint te benaderen en de mogelijkheden onbegrensd lijken, zal er ongetwijfeld een bibliofiele desktop-uitgever opstaan. De eerste kunstenaars zijn al aan het experimenteren met kleurenkopieermachines om langs die w-eg nieuw-e grafische kunstwerken te rnaken. Een nieuw-e bibliofiele toekornst, ook w-at de illustraties betreft, ligt open. Niet voor eeuw-ig zal 'elektronisch' de
58
associaties van snel, functioneel en goedkoop hoeven op te roepen bij
drnkvverk. Onbegrensde mogelijkheden en w-aanzinnige perfectie kunnen ook met zorgzame en kunstzinnige vorrngeving samengaan. Niets dw-ingt ons ertoe om uitsluitend knalw-itte, gladde A4-velletjes te gebrniken. Misschien moeten w-e leren om behalve het klassieke typografische handw-erk ook het intellectuele programmeerw-erk te gaan w-aarderen in een bibliofiele uitgave. De technische basis verandert, maar kunstzinnige toepassing blijft mogelijk. Misschien is dat voor de bibliotheek van een Technische Universiteit ook een invalshoek om bibliofiele uitgaven, die thans ontbreken, in de collectie op te nemen.
59
Ter lezing aanbevolen boeken uit de bibliotheken van de TUE. Biemans, J.A.A.M., E. Braches, W.R.H. Koops, (red.) Boeken verzamelen: opstellen aangeboden aan Mr. J.R. de Groot bij zijn afscheid als bibliothecaris der Rijksuniversiteit te Leiden I Leiden: Bibliotheek der Rijksuniversiteit Leiden, 1983. Bock, E. de, Het Nederlandse boek. s.l.: Vereeniging ter bevordering van het Vlaamsche boekw"ezen, 1939.
60
Braches, E. Het·boek als nieuwe kunst 1892 1903: een studie in Art Nouveau. s.l.: Oosthoek, 1973.
Does. B. de, Romanee en Trinite: historisch origineel en systematisch slordig. Amsterdam: De Buitenkant, 1991. Haan, J . van (red.), Verzamelen is ook een kunst: onsterfelijkheid in oude boeken: een bundel essays. s.L : Orbit, 1971. Jaarsma, M., Het schoone boek. Bussum: Kroonder, 1950. De jas van het vvoord: de boekband en de uitgever 1800 - 1950 I verz. en beschreven door F. van der Linden en A.S.A. Struik. Alphen aan de Rijn: Samsom, 1989.
61
Krimpen, H. van, Boek over het maken van boeken. Deventer: van Loghum Slaterus, 1966. Krimpen, J. van, Over het ontwerpen en bedenken van drukletters. Amsterdam: De Buitenkant, 1990. MacMurtrie, D. C., Over de uitvinding van de boekdrukkunst. s .l. : Brandt, 1940. Meulen, R . van der, Over de liefhebberij voor boeken. s.l. : Sijthoff, 1896. Noordzij, G. De staart van de kat: de vorm van het boek in opstellen. · Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven, · 1988. Equi Liber 1.
62
Rademacher Schorer, M.R., Bijdrage tot de geschiedenis van de Renaissance der Nederlandse boekdrukkunst; (redevoering) Utrecht: Provinciaal Utrechts genootschap van Kunsten en Wetenschappen. 1951. Stols, A. A. M., Het werk van S.H. de Roos. s.l.: Lettergieterij "Amsterdam", 1942. Tschichold, J., De proporties van het boek. Amsterdam: De Buitenkant, 1991. Vervliet, H.D.L. (red.), Post-incunabula en hun uitgevers in de Lage Landen: een bloemlezing gebaseerd op Wouter Nijhoffs L'Art typographi-que uitgegeven ter gelegenheid van het 125- jarig bestaan van Martinus Nijhoff op 1 januari 1978. s.l. Nijhoff, 1978.
63
64
Kolofon 'Een bibliofiel boekje' verscheen in januari 1992 als EQui Liber nr. 5 en is een uitgave van de Bibliotheek TUE. Het is gedrukt op Florence bloesemvvit van 120 gr. , de letter is een verbrede Garamond, in een ontvverp van P. Peels. De oplage bedraagt 200 exemplaren.
J. f. ..
65
66
Bibliotheek TUE Eindhoven 1992 Equi Liber nr. 5
