E Learning Bahasa Jawa SMA N 1 Sanden, Bantul Daerah Istimewa Yogyakarta PENGENALAN ;1;

www.setyawara.webnode.com E – Learning Bahasa Jawa SMA N 1 Sanden, Bantul – Daerah Istimewa Yogyakarta

PENGENALAN

;1;

A. PENGANTAR Bahasa Jawa adalah merupakan salah satu bahasa daerah yang ada di Indonesia, bahasa Jawa adalah bahasa ibu bagi etnis Jawa, daerah asal bahasa Jawa meliputi wilayah tiga propinsi yaitu ; Jawa Tengah, Daerah Istimewa Yogyakarta, dan Jawa Timur. Selain digunakan di tiga propinsi tersebut bahasa Jawa yang memiliki jumlah penutur sekitar sebelas juta penutur ini juga digunakan di wilayah Suriname serta Kaledonia Baru. Bahasa Jawa adalah salah satu bahasa yang menerapkan sistem undha – usuk atau tingkat tutur, setidaknya ada dua macam tingkat tutur bahasa Jawa yang digunakan orang Jawa sekarang ini yaitu ; ragam ngoko (kasar,biasa), dan ragam krama (halus). Kedua ragam ini digunakan pada suasana yang berbeda satu sama lain. Bahasa Jawa memiliki sistem alpabetik sendiri yang dikenal sebagai aksara Jawa (carakan), pada sesi ini pengenalan aksara Jawa dibahas seperlunya. Pedoman umum penulisan bahasa Jawa aksara latin pada sesi pembelajaran ini didasarkan pada buku Pedoman Umum Ejaan Bahasa Jawa Huruf Latin yang Disempurnakan, yang dikeluarkan oleh Balai Bahasa Yogyakarta, Pusat Bahasa Departemen Pendidikan Nasional. Nah sekarang mari kita cermati beberapa faktor yang mempengaruhi penggunaan ragam ngoko maupun ragam krama dalam keseharian ; 1. Ragam ngoko digunakan dalam situasi ; a. Suasana santai, tidak resmi. b. Dua orang atau lebih yang telah akrab. c. Orang yang lebih tua kepada yang muda (Kakak – Adik, Bapak – Anak, Atasan – Bawahan) Setya Amrih Prasaja,S.S. | 1


d. Penggunaan bahasa jurnalis. e. Penggunaan bahasa dalam pengumuman yang sifatnya tidak resmi. 2. Ragam krama digunakan dalam situasi ; a. Suasana serius, resmi. b. Dua orang atau lebih yang baru kenal (orang asing) baik di atas maupun di bawah kita. c. Orang yang lebih muda kepada yang tua (Adik – Kakak, Anak – Bapak, Bawahan – Atasan). d. Penggunaan bahasa dalam teks – teks pidato atau mata acara. Penggunaan undha – usuk atau tingkatan bahasa dalam bahasa Jawa, ditekankan untuk menciptakan rasa saling hormat menghormati, karena pada dasarnya kebudayaan Jawa dilandaskan pada hal tersebut. Di bawah ini beberapa hal yang terkait dengan tata bahasa Jawa, yaitu istilah – istilah yang digunakan dalam paramabasa maupun paramasastra ; 1. Aksara, kata ini merujuk pada pengertian huruf dalam bahasa Indonesia. 2. Aksara urip / gesang, kata ini merujuk pada pengertian vokal dalam bahasa Indonesia. 3. Aksara Sigeg, kata ini merujuk pada pengertian konsonan dalam bahasa Indonesia. 4. Wanda, kata ini merujuk pada pengertian suku kata dalam bahasa Indonesia. 5. Tembung, kata ini merujuk pada pengertian kata dalam bahasa Indonesia. 6. Ukara, kata ini merujuk pada pengertian kalimat dalam bahasa Indonesia. 7. Wacana, kata ini merujuk pada pengertian alinea, paragraf dalam bahasa Indonesia. 8. Pada, kata ini merujuk pada pengertian bait dalam bahasa Indonesia. B. PEMAKAIAN HURUF JAWA Huruf

atau aksara Jawa yang digunakan

di dalam ejaan bahasa Jawa dalam

pembelajaran ini antara lain ;

Setya Amrih Prasaja,S.S. | 2


1. Huruf atau aksara Jawa (wyanjana), beserta pasangannya ; Huruf

Nama

Pasangan

Huruf

Nama

pasangan

a

ha

H

n

Na

N

c

ca

C

r

Ra

R

k

ka

K

f

Da

F

t

ta

T

s

Sa

S

w

wa

W

l

La

L

p

pa

P

d

Dha

D

j

ja

J

y

Ya

Y

v

nya

V

m

Ma

M

g

ga

G

b

Ba

B

q

tha

Q

z

Nga

Z

x

re

>

X

Le

<

Aksara wyanjana atau dikenal juga sebagai aksara nglegena, merupakan aksara baku dalam sistem alpabetik aksara Jawa, aksara Jawa pada dasarnya dihadirkan dalam bentuk hidup – ha, na, ca, ra, ka...dan seterusnya bukan h, n, c, r, k. Contoh ; sp

Sapa

Siapa

ap

Apa

Apa

an

Kana

Sana

rg

Raga

Raga / Badan

Ada beberapa pengecualian untuk penulisan aksara dan pasangan dalam aksara Jawa seperti contoh di bawah ini ; Setya Amrih Prasaja,S.S. | 3


•

Ada tiga (3) aksara yang tidak boleh dipasangi maupun disandangi pangkon. •

Aksara ha, aksara ini tidak boleh dipasangi maupun disandangi pangkon, sebagai gantinya digunakan sandhangan wigyan. Contoh ;

•

Sawah

swa\

harusnya

swh

Sawahku

swaK|

harusnya

swhku

Aksara ra, aksara ini tidak boleh dipasangi maupun disandangi pangkon, sebagai gantinya digunakan sandhangan layar. Contoh ;

•

Pasar

psr\

harusnya

ps/

Pasarna

psrN

harusnya

ps/n

Aksara nga, aksara ini tidak boleh dipasangi maupun disandangi pangkon, sebagai gantinya digunakan sandhangan cecak. Contoh ;

•

Pasang

psz\

harusnya

ps=

Pasangna

pszN

harusnya

ps=n

Pasangan ka, ta, la berubah kebentuk asal atau utuh seperti huruf aslinya apabila mendapat sandangan suku, cakra, ceret, dan péngkal. Contoh ; Sikilku

sikilÑ|

tidak

sikilK|

Wis trep

wisp Ò~ \

tidak

wisp èT \

Wis krama

wism Ñ`

tidak

wism K`

Pantya

pnÒÃ

tidak

pnTÃ



•

Aksara ra dan la tidak boleh disandangi pepet. Apabila ada penulisan huruf dengan unsur bunyi re maupun le, maka penulisan re ditulis dengan pa cerek, le ditulis dengan nga leled. Contoh ; Seret

sext\

tidak

sert e \

Pelem

peXm\

tidak

pelm e \

2. Huruf atau aksara Jawa (Murda) Huruf

Nama

Pasangan

Huruf

Nama

Pasangan

!

Na

®

@

Ka

¯

#

Ta

±

$

Sa

°

%

Pa

²

^

Ja

³

&

Ga

´

*

Ba

µ

Aksara Murda ini awalnya merupakan aksara yang digunakan pada masa Jawa kuna untuk menulis kata – kata yang berasal dari bahasa Sansekerta, namun pada perkembangannya aksara Murda ini kadang dianggap sebagai aksara kapital dalam penulisan aksara Jawa khususnya pada penulisan nama orang, tempat. Contoh ; fi%negr

Dipanegara

$urk/t

Surakarta

3. Huruf atau aksara (Rékan) Huruf

Nama

k+

Pasangan

Huruf

Nama

Kha/Qa

p+

Fa/Va

f+

Dza

j+

Za

g+

Gha

Pasangan



Aksara rékan ini merupakan pelengkap aksara Jawa untuk menuliskan kata – kata yang diambil dari bahasa selain Jawa yang aksaranya tidak tersedia dalam susunan aksara Jawa. Contoh : k+lil\

Khalil

p+tW

Fatwa

f+t\

Dzat

j+bu/

Zabur

g+Ib\

Ghaib

4. Huruf atau aksara (Swara) Huruf

Nama

A

Pasangan

Huruf

Nama

a

I

i

U

u

E

e

O

o

pasangan

Aksara Swara ini juga merupakan pelengkap aksara Jawa, digunakan untuk menulis lambang bunyi, maupun kata – kata yang berasal dari bahasa selain Jawa. Contoh ; Ahmf\

Ahmad

Irk\

Irak

5. Angka Huruf

Nama

Huruf

Nama

1

1

2

2

3

3

4

4

5

5

6

6 Setya Amrih Prasaja,S.S. | 6


7

7

8

8

9

9

10

10

Penulisan angka dalam aksara Jawa wajib atau harus menggunakan pada pangkat , seperti contoh di bawah ini. Contoh ; ;1994;

1994

an;5;

ana 5

ada 5

6. Sandhangan Swara Sandhangan

Nama

i

wulu

Merubah aksara yang disandanginya berbunyi i

u

suku

Merubah aksara yang disandanginya berbunyi u

[

taling

Merubah aksara yang disandanginya berbunyi è / é

e

pepet

Merubah aksara yang disandanginya berbunyi e

[

o

Fungsi

Taling tarung Merubah aksara yang disandanginya berbunyi o

Sandhangan swara, merupakan kelengkapan dalam aksara Jawa yang berfungsi merubah bunyi aksara yang disandanginya berbunyi vokal a, i, u, e, è, é, dan o ; Contoh ; sp

sapa

spi

sapi

spu

sapu

peri

peri

s[t

saté



[gor

gora

7. Sandhangan Sesigeg Sandhangan

Nama

\

Pangkon

h

Wignyan

/

Layar

=

Cecak

Fungsi Menjadikan aksara yang disandanginya menjadi konsonan utuh atau dalam istilah Jawa mati. Menjadikan aksara yang disandanginya berakhir aspiran h. Menjadikan aksara yang disandanginya berakhir bunyi r. Menjadikan aksara yang disandanginya berakhir bunyi ng.

Sandhangan sesigeg, merupakan kelengkapan dalam aksara Jawa yang berfungsi merubah bunyi aksara yang disandanginya berakhiran konsonan tertentu ; Contoh ; bpk\

bapak

swh

sawah

ps/

pasar

ps=

pasang

8. Sandhangan Wyanjana Sandhangan

Nama

]

Cakra }

Ceret

-

Péngkal

Fungsi Menjadikan aksara yang disandanginya mendapat sisipan r. Menjadikan aksara yang disandanginya mendapat sisipan re. Menjadikan aksara yang disandanginya mendapat sisipan y.

Sandhangan swara, merupakan kelengkapan dalam aksara Jawa yang berfungsi merubah bunyi aksara yang disandanginya berbunyi vokal a, i, u, e, è, é, dan o ; Contoh ;



k]m

krama

k}sek\

kresek

set-

setya

9. Tanda baca Huruf

Nama

?

Adeg – adeg

.

Pada lungsi

,

Pada lingsa

; ;

Pada pangkat

¥

Pada luhur

Fungsi Untuk mengawali alinea atau sebuah kalimat baru. Menutup kalimat, atau sama dengan fungsi simbol titik. Sama dengan fungsi simbol titik. Untuk mengapit kata atau pengapit pada penulisan angka. Untuk mengawali penulisan surat.

Tanda Baca atau dalam istilah Jawa disebut pada merupakan tanda baca yang digunakan dalam penulisan aksara Jawa, contoh penggunaannya antara lain seperti di bawah ini ; ?akuluzmev=ps/.

aku pergi ke pasar

sapinya ada 30 ekor

Aku lunga menyang pasar ?spi[nNan;30;aiji. Sapiné ana 30 iji C. PEMAKAIAN HURUF LATIN Huruf

atau aksara Latin yang digunakan

di dalam ejaan bahasa Jawa dalam

pembelajaran ini antara lain ; 1. Huruf atau aksara Latin Huruf

Nama

Huruf

Nama

Huruf

Nama

A a

a

J j

jé

S s

ès

B

bé

K k

ka

T

té

b

t



C

c

cé

èl

U u

u

D

d

dé

M

m

èm

V v

vé

E

e

é

N n

èn

W w

wé

F f

èf

O o

o

X x

èks

G

g

gé

P p

pé

Y

y

yé

H

h

ha

Q q

ki

Z z

zèt

R

èr

I i

L l

i

r

2. Huruf atau aksara vokal huruf

Jenis

lambang

Keterangan

Pengucapan

Penulisan

Jejeg

å

a pada kata draw

[Påså]

Pasa

Miring

a

a pada kata art

[Pasar]

Pasar

Jejeg

i

i pada kata pipi

[Pipi]

Pipi

Miring

Ɛ

i pada kata brain

[SikƐl]

Sikil

Jejeg

u

u pada kata you

[Suku]

Suku

Miring

ø

u pada kata doubt

[Tumøt]

Tumut

e

Pepet

e

e pada kata earth

[Pelem]

Pelem

é

Jejeg

Ɛ

e pada kata enak

[SatƐ]

Saté

è

Miring

3

e pada kata end

[Y3n]

Yèn

Jejeg

o

o pada kata old

[Coro]

Coro

Miring

å

o pada kata own

[Gålång]

Golong

a i u

o

Pemakaian huruf konsonan tidak dibahas secara terperinci karena pada dasarnya hampir sama dengan pemakaian konsonan dalam bahasa Indonesia, pada pembelajaran ini sedikit banyak akan dikupas tentang pemakaian serta penggunaan aksara vokal dalam bahasa Jawa, hal ini untuk meminimalisasi terjadinya kesalahan tulis serta baca seperti yang selama ini banyak berserak bahkan dalam komunitas masyarakat Jawa yang notabene-nya pemilik dan pengguna bahasa Jawa. Penggunaan lambang bunyi dalam pembelajaran ini mungkin tidal seideal lambang fonetis sesuai kajian ilmu kebahasan, penggunaan lambang bunyi di sini untuk memudahkan



dalam membedakan pengucapan kata pada setiap vokal yang terdistribusi dalam contoh – contoh kata bahasa Jawanya. 1. Vokal a, meskipun pada kenyataannya ditulis sama, namun dalam pengucapannya berbeda antara vokal a jejeg dan vokal miring ; a. Bunyi vokal a jejeg, ditulis a bukan o, meskipun pengucapan vokal ini berada pada bunyi a dan o, bunyi vokal a jejeg ini diucapkan seperti vokal a pada kata draw. Contoh ; ap Apa

[åpå]

tidak ditulis

Opo

“apa”

[såpå]

tidak ditulis

Sopo

“siapa”

[åjå]

tidak ditulis

Ojo

“jangan”

sp Sapa aj Aja

b. Bunyi vokal a miring, ditulis a, pengucapan vokal ini diucapkan seperti vokal a pada kata art. Contoh ; ppt\ Papat

[papat]

“empat”

[sarap]

“makan pagi”

[bapak]

“ayah”

srp\ Sarap bpk\ Bapak

2. Vokal i, meskipun pada kenyataannya ditulis sama, namun dalam pengucapannya berbeda antara vokal a jejeg dan vokal miring ; a. Bunyi vokal i jejeg, ditulis i, bunyi vokal i jejeg ini diucapkan seperti vokal i pada kata pipi. Contoh ;



siji Siji

[siji]

“satu”

[driji]

“jari”

[kali]

“sungai”

f]iji Driji kli Kali

b. Bunyi vokal i miring, ditulis i bukan e/é, meskipun pengucapan vokal ini berbunyi é, bunyi vokal i jejeg ini diucapkan seperti vokal i pada kata brain. Contoh ; miri= Miring miki/ Mikir pitik\ Pitik

[mirƐng]

“miring”

[mikƐr]

“berpikir”

[pitƐk]

“ayam”

3. Vokal u, meskipun pada kenyataannya ditulis sama, namun dalam pengucapannya berbeda antara vokal u jejeg dan vokal u miring ; a. Bunyi vokal u jejeg, ditulis u, bunyi vokal u jejeg ini diucapkan seperti vokal u pada kata you. Contoh ; tuku Tuku

[tuku]

“membeli”

[buru]

“memburu”

[turu]

“tidur”

buru Buru turu Turu



b. Bunyi vokal u miring, ditulis u bukan o, meskipun pengucapan vokal ini berbunyi o, bunyi vokal u jejeg ini diucapkan seperti vokal u pada kata doubt. Contoh ; rubuh Rubuh

[rubøh]

“runtuh”

[adøs]

“mandi”

[sarøng]

“kain sarung”

afus\ Adus sru= Sarung

4. Vokal e, meskipun pada kenyataannya ditulis sama, namun dalam pengucapannya berbeda antara vokal e pepet, e jejeg dan vokal e miring ; a. Bunyi vokal e pepet, ditulis e, bunyi vokal e jejeg ini diucapkan seperti vokal e pada kata earth. Contoh ; peXm\ Pelem sext\ Seret kesel\ Kesel

[pelem]

“mangga”

[seret]

“kesat”

[kesel]

“capek”

b. Bunyi vokal e jejeg, ditulis é bukan e, meskipun pengucapan vokal ini berbunyi é, bunyi vokal e jejeg ini diucapkan seperti vokal e pada kata enak. Contoh ; [m][n Mréné

[mrƐnƐ]

“kesini”

[kƐrƐ]

“miskin”

[k[r Kéré



gu[l Gulé

[gulƐ]

“gulai”

c. Bunyi vokal e miring, ditulis è bukan e, meskipun pengucapan vokal ini berbunyi è, bunyi vokal e miring ini diucapkan seperti vokal e pada kata end. Contoh ; [l[rn\ Lèrèn

[l3r3n]

“istirahat”

[man3h]

“lagi”

[kab3h]

“semua”

m[nh Manèh k[bh Kabèh

5. Vokal o, meskipun pada kenyataannya ditulis sama, namun dalam pengucapannya berbeda antara vokal o jejeg dan vokal o miring ; a. Bunyi vokal o jejeg, ditulis o, bunyi vokal o jejeg ini diucapkan seperti vokal o pada kata old. Contoh ; [lo[ro Loro

[loro]

“dua”

[coro]

“kecoa”

[nglokro]

“tidak bersemangat”

[co[ro Coro [zLo[k]o Nglokro

b. Bunyi vokal o miring, ditulis o bukan a, meskipun pengucapan vokal ini berbunyi o, bunyi vokal o jejeg ini diucapkan seperti vokal o pada kata own. Contoh ;



a[lon\ Alon

[alån]

“pelan”

[pawån]

“dapur”

[tawån]

“lebah”

p[won\ Pawon t[won\ Tawon



KATA GANTI ORANG (TEMBUNG TRI PURUSA)

;2;

Kata Ganti

Jenis

Arti

kul

Krama inggil

Aku

Krama inggil

Kamu

Krama inggil

Dia / mereka

Krama inggil

Kita / kami

Krama inggil

Kita / kami

Ngoko

Aku

Ngoko

Kamu

Ngoko

Dia / mereka

Kula [kulå] pvJen_zn\ Panjenengan [panjenengan] pvJen_znNipun\ Panjenenganipun [panjenenganipøn] awkHipunPiymBk\ Awakipun piyambak [awakipøn piyambak] kullnPvJen_zn\ Kula lan panjenengan [kulå lan panjenengan] aku Aku [aku] [ko[w Kowé [kowƐ] [d[w[k Dhèwèké [dh3w3kƐ]



aw[k[d[w Awaké dhéwé [awakƐ dhƐwƐ] akul[nKo[w Aku lan kowé [aku lan kowƐ]

Ngoko

Kita / kami

Ngoko

Kita / kami

Contoh penggunaan dalam kalimat ; 1. Nama saya setya Amrih Prasaja. •

Ragam krama inggil ; ?nmkulset-am]ihp]sj. Nama kula Setya Amrih Prasaja. [Nåmå kulå Setyå AmrƐh Prasåjå]

•

Ragam ngoko ; ?jen_kuset-am]ihp]sj. Jenengku Setya Amrih Prasaja. [Jenengku Setyå AmrƐh Prasåjå]

2. Nama kamu siapa ?. •

Ragam krama inggil ; ?asMnNipunPvJen_znSinTen\ ? Asmanipun panjenengan sinten ?. [Asmanipøn panjenengan sinten]

•

Ragam ngoko ; ?jen_musp. Jenengmu sapa ?. [Jenengmu såpå]

3. Apakah dia sudah tidur ?. •

Ragam krama inggil ; ?punNppvJen_znNipunSmPunS[r ? Punapa panjenenganipun sampun saré ?. [Punåpå panjenenganipøn sampøn sarƐ] Setya Amrih Prasaja,S.S. | 17


•

Ragam ngoko ; ?ap[d[w[kwisÒ|ru ? Apa dhèwèké wis turu ?. [Åpå dh3w3kƐ wƐs turu]

4. Rumahmu dimana ?. •

Ragam krama inggil ; ?pvJen_znPifX[mwonTenPunFi ? Panjenengan pidalem wonten pundi ?. [Panjenengan pidalem wonten pundi]

•

Ragam ngoko ; ?[aomhmun=zenFi ? Omahmu nangndi ?. [Omahmu nangndi]



KATA TANYA, KATA TUNJUK, KATA SAMBUNG (TEMBUNG SABAWA)

;3; NGOKO

KRAMA

ARTI

ap

punNp

Apa [åpå]

Punapa [punåpå]

Apa

sp

sinTen\

Sapa [såpå]

Sinten [sinten]

pir

pinTen\

Pira [pirå]

Pinten [pinten]

aenFi

punFi

Endi [endi]

Pundi [pundi]

ken=zp

[kzi=punNp

Kenangapa [kenangåpå]

Kénging punapa [kƐngƐng punåpå]

kpn\

[bvJ=punNp

Kapan [kapan]

Bénjang punapa [bƐnjang punåpå]

kepi[y

k[fosPunFi

Kepiyé [kepiyƐ]

Kados pundi [kadøs pundi]

ln\

ln\

Lan [lan]

Lan [lan]

autw

autwi

Utawa [utåwå]

Utawi [utawi]

Siapa

Berapa

Dimana

Kenapa

Kapan

Bagaimana

Dan

Atau



k[ro

kliyn\

Karo [karo]

Kaliyan [kaliyan]

Dengan

Contoh penggunaan dalam kalimat ; 1. Apakah kamu sakit ?. •

Ragam krama inggil ; ?punNppvJen_znGerh, Punapa panjenengan gerah ? [Punåpå panjenengan gerah]

•

Ragam ngoko ; ?ap[ko[wlr. Apa kowé lara ?. [Åpå kowƐ lårå]

2. Siapa yang beli ?. •

Ragam krama inggil ; ?sinTenHi=k=munD|t\. Sinten ingkang mundhut ?. [Sinten Ɛngkang mundhøt]

•

Ragam ngoko ; ?spsi=tuku. Sapa sing tuku ?. [Såpå sƐng tuku]

3. Tas ini harganya berapa ?. •

Ragam krama inggil ; ?tsPunNikxginNipunPinTen\, Tas punika reginipun pinten ?. [Tas punikå reginipøn pinten]



•

Ragam ngoko ; ?tsHikixg[nNpir. Tas iki regané pira ?. [Tas iki reganƐ pirå]

4. Mana uangmu ?. •

Ragam krama inggil ; ?punFia/tpvJen_zn\, Pundi arta panjenengan. [Pundi artå panjenengan]

•

Ragam ngoko ; ?aenFiduwitM|. Endi dhuwitmu ? [Endi dhuwƐtmu]

5. Kenapa kok tidak jadi makan ?. •

Ragam krama inggil ; ?[kzi=punNp[ko[kBotenSi[yosDa/. Kénging punapa kok boten siyos dhahar ?. [Kɛnging punåpå kåk boten siyås dhahar]

•

Ragam ngoko ; ?ken=zp[ko[kHorsifmzn\, Kenangapa kok ora sida mangan ?. [Kenangåpå kåk ora sidå mangan]

6. Kapan ibu akan pergi ke Jogja ?. •

Ragam krama inggil ; ?[bvJ=punNpaibub[dtinFkDt_[jogJ. Bénjang punapa ibu badhé tindak dhateng Jogja. [Bɛnjang punåpå ibu badhƐ tindak dhateng Jogja]



•

Ragam ngoko ; ?kpnHibuaxpÓ|zmev=[jogJ. Kapan ibu arep lunga menyang Jogja. [Kapan ibu arep lungå menyang Jogja]

7. Bagaimana apa ibumu sudah sehat ?. •

Ragam krama inggil ; ?k[fosPunFipunNpaibupvJen_znSmPunD=zn\, Kadospundi punapa ibu panjenengan sampun dhangan. [Kadåspundi punåpå ibu panjenengan sampøn dhangan]

•

Ragam ngoko ; ?kepi[yapaibumuwi[sSat\, Kepiyé apa ibumu wis séhat. [KepiyƐ åpå ibumu wƐs sƐhat]

8. Aku dan kamu sama – sama dari Bantul ?. •

Ragam krama inggil ; ?kullnPvJen_znSmMismMiski=bnÒ|l\, Kula lan panjenengan sami – sami saking Bantul. [Kulå lan panjenengan sami – sami sakƐng Bantøl]

•

Ragam ngoko ; ?akul[nKo[wpdpdskbnÒ|l\, Aku lan kowé padha – padha saka Bantul. [Aku lan kowƐ pådhå – pådhå såkå Bantøl]

9. Bapak jadi pergi dengan siapa ?. •

Ragam krama inggil ; ?bpkSi[yosTinFkKliynSinTen\, Bapak siyos tindak kaliyan sinten. [Bapak siyås tindak kaliyan sinten]



•

Ragam ngoko ; ?bpkSifluzk[rosp. Bapak sida lunga karo sapa. [Bapak sidå lungå karo såpå]



BAGIAN TUBUH (PÉRANGANING AWAK)

;4; NGOKO

KRAMA

ARTI

aenDs\

sirh

Endhas [endhas]

Sirah [sirah]

Kepala

rmB|t\

rikM

Rambut [rambøt]

Rikma [rƐkmå]

mt

pni=zl\

Mata [måtå]

Paningal [paningal]

kupi=

tlizn\

Kuping [kupƐng]

Talingan [talingan]

airu=

g]n

Irung [irøng]

Grana [grånå]

l[mB

lqi

Lambé [lambƐ]

Lathi [lathi]

tzn\

asT

Tangan [tangan]

Asta [astå]

sikil\

smP/rn\

Sikil [sikƐl]

Samparan [samparan]

Rambut

Mata

Telinga

Hidung

Bibir

Tangan

Kaki



Contoh penggunaan dalam kalimat ; 1. Kepala saya pusing. •

Ragam krama inggil ; ?sirhkulmumet\, Sirah kula mumet. [Sirah kulå mumet]

•

Ragam ngoko ; ?aenFsÑ|mumet\, Endhasku mumet. [Endhasku mumet]

2. Rambut saya sudah panjang. •

Ragam krama inggil ; ?rmB|tÑ|lpvJ=. Rambut kula sampun panjang. [Rambøt kulå sampøn panjang]

•

Ragam ngoko ; ?rmB|tÑ|wisFw. Rambutku wis dawa. [Rambøtku wƐs dåwå]

3. Tangannya baru saja sembuh. •

Ragam krama inggil ; ?asTnipunNe[mB[km[wonDzn\, Astanipun nembé kémawon dhangan. [Astanipøn nembƐ kƐmawån dhangan]

•

Ragam ngoko ; ?tz[nNne[mBb[amri. Tangané nembé baé mari. [TanganƐ nembƐ baƐ mari]



4. Kakimu kenapa ?. •

Ragam krama inggil ; ?smPrnNipunPvJen_z[nKzi=punNp ? Samparanipun panjenengan kénging punapa ? [Samparanipøn panjenengan kƐngƐng punåpå]

•

Ragam ngoko ; ?sikilM|ken=zp ? Sikilmu kenangapa ?. [SikƐlmu kenangåpå]



JENIS WARNA (JINISING WARNA)

;5; NGOKO

KRAMA

ARTI

putih

peqk\

Putih [putƐh]

Pethak [pethak]

Putih

aix=

cem_

Ireng [ireng]

Cemeng [cemeng]

ab=

ab]it\

Abang [abang]

Abrit [abrƐt]

biru

nil

Biru [biru]

Nila [nilå]

ai[jo

ajem\

Ijo [ijo]

Ijem [ijem]

kuni=

je[n

Kuning [kunƐng]

Jené [jenƐ]

Hitam

Merah

Biru

Hijau

Kuning

Contoh penggunaan dalam kalimat ; 1. Bajunya kelihatan putih bersih ?. •

Ragam krama inggil ; ?agemMnNipunKeti=zlPeqk>sik\, Agemanipun ketingal pethak resik. [Agemanipøn ketingal pethak resƐk]



•

Ragam ngoko ; ?kLmBi[nNk[qonPutihxsik\, Klambiné katon putih resik. [KlambinƐ katån putƐh resƐk]

2. Anak perempuan itu berkulit hitam. •

Ragam krama inggil ; ?l[r[asÒìpunNikpkulitnNipuvCem_. Laré èstri punika pakulitanipun cemeng. [LarƐ 3stri punikå pakulitanipøn cemeng]

•

Ragam ngoko ; ?[bochw[fonÑ|wipkulit[nNaix=. Bocah wadon kuwi pakulitané ireng. [Bocah wadån kuwi pakulitanƐ ireng]



UNGKAPAN KESEHARIAN (TEMBUNG PADINAN)

;6; NGOKO

KRAMA

ARTI

mtu/nuwun\

mtu/nuwun\

Maturnuwun [matørnuwøn]

Maturnuwun [matørnuwøn]

Terimakasih

nuwu[nSwu

nuwu[nSwu

Nuwun sèwu [nuwun s3wu]

Nuwun sèwu [nuwun s3wu]

sug_[avJi=

sug_[avJi=

Sugeng ènjing [sugeng 3njƐng]

Sugeng ènjing [sugeng 3njƐng]

sug_siy=

sug_siy=

Sugeng siyang [sugeng siyang]

Sugeng siyang [sugeng siyang]

sug_[sonTen\

sug_[sonTen\

Sugeng sonten [sugeng sånten]

Sugeng sonten [sugeng sånten]

sug_flu

sug_flu

Sugeng dalu [sugeng dalu]

Sugeng dalu [sugeng dalu]

sug_rwuh

sug_rwuh

Sugeng rawuh [sugeng rawøh]

Sugeng rawuh [sugeng rawøh]

[m=og

[m=og

Mangga [månggå]

Mangga [månggå]

Maaf, permisi

Selamat Pagi

Selamat Siang

Selamat Sore

Selamat Malam

Selamat Datang

Silahkan



Contoh penggunaan dalam kalimat ; 1. Terimakasih banyak. •

Ragam krama inggil ; ?mtu/nuwunSzet\, Maturnuwun sanget. [Maturnuwøn sanget]

•

Ragam ngoko ; ?mtu/nuwunSzet\, Maturnuwun sanget. [Maturnuwøn sanget]

2. Permisi, apa benar ini rumahnya pak Setya. •

Ragam krama inggil ; ?nuwu[nSwu,punNplexsPunNikfXmMipunPkSet-. Nuwunsèwu, punapa leres punika dalemipun pak Setya. [Nuwøns3wu, punåpå leres punikå dalemipøn pak Setyå]

•

Ragam ngoko ; ?nuwu[nSwu,apaikibene/[aomh[apkSet-. Nuwunsèwu, apa iki bener omahé pak Setya. [Nuwøns3wu, åpå iki bener omahƐ pak Setyå]



KATA KERJA (TEMBUNG KRIYA)

;7; NGOKO

KRAMA

ARTI

turu

s[r

Turu [turu]

Saré [sarƐ]

Tidur

tzi

wuzu

Tangi [tangi]

Wungu [wungu]

zfeg\

jumen_

Ngadeg [ngadeg]

Jumeneng [jumeneng]

lu=guh

X=gh

Lungguh [lunggøh]

Lenggah [lenggah]

afus\

sirm\

Adus [adøs]

Siram [siram]

mzn\

da/

Mangan [mangan]

Dhahar [dhahar]

[zo[mB

zuvJ|k\

Ngombé [ngombƐ]

Ngunjuk [ngunjøk]

luz

tinFk\

Lunga [lungå]

Tindak [tindak]

mulih,bli

[konF|/

Mulih, bali [mulƐh],[bali]

Kondur [kåndør]

Bangun tidur

Berdiri

Duduk

Mandi

Makan

Minum

Pergi

Pulang



nulis\

vert\

Nulis [nulƐs]

Nyerat [nyerat]

Menulis

Contoh penggunaan dalam kalimat ; 1. Semalam tidur dimana. •

Ragam krama inggil ; ?klwuflus[r[wonTenPunFi. Kalawau dalu saré wonten pundi. [Kålåwau dalu sarƐ wonten pundi]

•

Ragam ngoko ; ?maub_ziturun=zenFi. Mau bengi turu nang ngendi. [Mau bengi turu nang ngendi]

2. Kamu tadi bangun jam berapa. •

Ragam krama inggil ; ?pvJen_znKlwauwuzujmPinTen\, Panjenengan kalawau wungu jam pinten. [Panjenengan kålåwau dalu wungu jam pinten]

•

Ragam ngoko ; ?[ko[wmaut=zijmPir. Kowé mau tangi jam pira. [KowƐ mau tangi jam pirå]

3. Sekarang sudah bisa berdiri sendiri. •

Ragam krama inggil ; ?skPunNiksmPunSgefJ|men_piymBk\, Sakpunika sampun saged jumeneng piyambak. [Sakpunikå sampøn saged jumeneng piyambak]



•

Ragam ngoko ; ?saikiwisBiszfe[gD[w. Saiki wis bisa ngadeg dhéwé. [Saiki wƐs bisa ngadeg dhƐwƐ]

4. Yang duduk disana itu siapa. •

Ragam krama inggil ; ?ai=k=X=gh[wonTenZìksinTen\, Ingkang lenggah wonten ngrika sinten. [Ingkang lenggah wonten ngrikå sinten]

•

Ragam ngoko ; ?si=lu=guhn=knk[asp. Sing lungguh nang kana kaé sapa. [SƐng lungguh nang kånå kaƐ såpå]

5. Karena baru sakit bapak belum boleh mandi dulu. •

Ragam krama inggil ; ?am/giswegGerhbp[kF[r=px=sirmR|miyin\, Amargi saweg gerah bapak dèrèng pareng siram rumiyin. [Amargi saweg gerah bapak d3r3ng pareng siram rumiyƐn]

•

Ragam ngoko ; ?am/gne[mBlrbpkF|ru=[ao[lhafusDisik\, Amarga nembé gerah bapak durung olèh adus dhisik. [Amargå nembƐ gerah bapak durung ol3h adus dhisƐk]

6. Sudah makan belum. •

Ragam krama inggil ; ?smPunDa/[f[r=. Sampun dhahar dèrèng.

•

Ragam ngoko ; ?wisMznF|ru=. Wis mangan durung. [WƐs mangan durøng] Setya Amrih Prasaja,S.S. | 33


KATA SIFAT (TEMBUNG KAHANAN)

;8; NGOKO

KRAMA

ARTI

ae[nom\

ae[nm\

Enom [enåm]

Enèm [en3m]

Muda

tuw

sepuh

Tuwa [tuwå]

Sepuh [sepøh]

cilik\

alit\

Cilik [cilƐk]

Alit [alƐt]

ge[d

ag_

Gedhé [gedhƐ]

Ageng [ageng]

fw

pvJ=

Dawa [dåwå]

Panjang [panjang]

[aomB

wiy/

Amba [ambå]

Wiyar [wiyar]

a[foh

tebih

Adoh [adåh]

Tebih [tebƐh]

cerk\

cket\

Cerak [cerak]

Caket [caket]

nesu

fuk

Nesu [nesu]

Duka [dukå]

Tua

Kecil

Besar

Panjang

Lebar

Jauh

Dekat

Marah



guyu

gemuj_

Guyu [guyu]

Gemujeng [gemujeng]

zi[s/o

znDp\

Ngisor [ngisår]

Ngandhap [ngandhap]

duwu/

ai=gil\

Dhuwur [dhuwør]

Inggil [inggƐl]

lr

gerh

Lara [lårå]

Gerah [gerah]

Tertawa

Bawah

Tinggi, Atas

Sakit

Contoh penggunaan dalam kalimat ; 1. Anaknya masih muda sekali. •

Ragam krama inggil ; ?l[rnNipunTkSIhae[nmSzet\, Larénipun taksih enèm sanget. [LarƐnipøn taksƐh en3m sanget]

•

Ragam ngoko ; ?akumumet\, Bocahé isih enom banget. [BocahƐ isih enåm banget]

2. Kakek sudah tua. •

Ragam krama inggil ; ?[ay=smPunSepuh, Éyang sampun sepuh. [Ɛyang sampøn sepøh]



•

Ragam ngoko ; ?simBhwisÒ|w. Simbah wis tuwa. [Simbah wƐs tuwå]

3. Anak kecil tidak boleh nakal. •

Ragam krama inggil ; ?l[rali[tBote[nPx=nkl\, Laré alit boten pareng nakal. [LarƐ alit boten pareng nakal]

•

Ragam ngoko ; ?[bochcili[kHor[ao[lhnkl\, Bocah cilik ora olèh nakal. [Bocah cilik ora ol3h nakal]

4. Yang besar sendiri itu kakaknya (laki-laki). •

Ragam krama inggil ; ?ai=k=ag_piymBkPunNikk=msSipun\, Ingkang ageng piyambak punika kangmasipun. [Ɛngkang ageng piyambak punikå kangmasipøn]

•

Ragam ngoko ; ?si=ge[d[d[wk[ak=m[sS. Sing gedhé dhéwé kaé kangmasé. [SƐng gedhƐ dhƐwƐ kaƐ kangmasƐ]

5. Sungainya panjang sekali. •

Ragam krama inggil ; ?[l[pnNipunPvJ=szet\, Lèpènipun panjang sanget. [L3p3nipøn panjang sanget]



•

Ragam ngoko ; ?kli[nNfwbzet\, Kaliné dawa banget. [KalinƐ dåwå banget]

6. Tanahnya lebar sekali. •

Ragam krama inggil ; ?sitinNipunWiy/szet\, Sitinipun wiyar sanget. [Sitinipøn wiyar sanget]

•

Ragam ngoko ; ?Xmh[a[aomBbzet\, Lemahé amba banget. [LemahƐ åmbå banget]

7. Rumah sakitnya jauh dari sini. •

Ragam krama inggil ; ?pnTiausfnNipunTebihski=z]iki. Panti usadanipun tebih saking ngriki. [Panti usadanipøn tebƐh sakƐng ngriki]

•

Ragam ngoko ; ?pnTiausf[nNa[fohsk[k[n. Panti usadané adoh saka kéné. [Panti usadanƐ adåh såkå kƐnƐ]

8. Rumahnya dekat pasar Beringharja. •

Ragam krama inggil ; ?fXmMipunCketPekenBeri=a/j. Dalemipun caket peken Beringharja. [Dalemipøn caket peken BerƐngharjå]



•

Ragam ngoko ; ?[aomh[acerkPs/beri=a/j. Omahé cerak pasar Beringharja. [OmahƐ cerak pasar BerƐngharjå]

9. Kenapa bapak marah ?. •

Ragam krama inggil ; ?[kzi=punNpbpkF|k. Kénging punapa bapak duka ? [KƐngƐng punåpå bapak dukå]

•

Ragam ngoko ; ?ken=zpbpkF|k. Kenangapa bapak nesu ?. [Kenangåpå bapak nesu]



ANGKA NGOKO

KRAMA

KAWI

INDONESIA

siji

setu=gl\

[ak

Siji [siji]

Setunggal [setunggal]

Eka [Ɛkå]

Satu

[lo[ro

klih

fWi

Loro [loro]

Kalih [kalƐh]

Dwi [dwi]

telu

tig

t]i

Telu [telu]

Tiga [tigå]

Tri [tri]

ppt\

sekwn\

ctu/

Papat [papat]

Sekawan [sekawan]

Catur [catør]

lim

g=sl\

pvC

Lima [limå]

Gangsal [gangsal]

Panca [påncå]

aenem\

aenem\

sf\

Enem [enem]

Enem [enem]

Sad [sad]

pitu

pitu

spT

Pitu [pitu]

Pitu [pitu]

Sapta [saptå]

[wolu

[wolu

asQ

Wolu [wolu]

Wolu [wolu]

Astha [asthå]

s=z

s=z

nw

Sanga [sångå]

Sanga [sångå]

Nawa [nåwå]

sepuluh

sefs

fs

Sepuluh [sepuløh]

Sedasa [sedåså]

Dasa [dåså]

Dua

Tiga

Empat

Lima

Enam

Tujuh

Delapan

Sembilan

Sepuluh



DAFTAR KATA JAWA YANG LAIN

NGOKO

KRAMA

KRAMA INGGIL

ARTI

adi

adi

ryi

Adhi [adhi]

Adhi [adhi]

Rayi [rayi]

Adik

a=[go

a=[g

agem\

Anggo [anggo]

Anggé [anggƐ]

Agem [agem]

anTr

anTwis\

anTwis\

Antara [antårå]

Antawis [antawis]

Adhi [antawis]

a[zl\

a[zl\

a[zl\

Angèl [ang3l]

Angèl [ang3l]

Angèl [ang3l]

aku

kul

kul

Aku [aku]

Kula [kulå]

Kula [kulå]

jen_

nm

asM

Jeneng [aku]

Nama [nåmå]

Asma [asmå]

axp\

b[d

b[d

Arep [arep]

Badhé [badhƐ]

Badhé [badhƐ]

[bf

[bnTen\

[bnTen\

Béda [bƐdå]

Bènten [b3nten]

Bènten [b3nten]

bvJi/

ben

ben

Banjir [banjƐr]

Bena [benå]

Bena [benå]

Pakai

Kira – kira

Sulit

Saya

Nama

Akan

Beda

Banjir



[aomh

g]iy

fXm\

Omah [omah]

Griya [griyå]

Dalem [dalem]

afus\

afus\

sirm\

Adus [adøs]

Adus [adøs]

Siram [siram]

m=zn\

ned

da/

Mangan [mangan]

Nedha [nedhå]

Dhahar [dhahar]

luz

[ksh

tinFk\

Lunga [lungå]

Késah [kƐsah]

Tindak [tindak]

turu

tiXm\

s[r

Turu [turu]

Tilem [tilem]

Saré [sarƐ]

k[bh

sefy

sefy

Kabèh [kab3h]

Sedaya [sedåyå]

Sedaya [sedåyå]

mulih

w=sul\

[konF|/

Mulih [mulƐh]

Wangsul [wangsøl]

Kondur [kåndør]

tuw

sepuh

sepuh

Tuwa [tuwå]

Sepuh [sepøh]

Sepuh [sepøh]

tib

dwh

dwh

Tiba [tibå]

Dhawah [dhawah]

Dhawah [dhawah]

fin

finTen\

finTen\

Dina [dinå]

Dinten [dinten]

Dinten [dinten]

tuku

tumBs\

munD|t\

Tuku [tuku]

Tumbas [tumbas]

Mundhut [mundhut]

Rumah

Mandi

Makan

Pergi

Tidur

Semua

Pulang

Tua

Jatuh

Hari

Beli



mLku

mLmPh

tinFk\

Mlaku [mlaku]

Mlampah [mlampah]

Tindak [tindak]

Jalan

Ngayogyakarta Hadiningrat, Jemuwah Kliwon, 25 Besar 1943 Dal – Kuntara Santri Catur Wiwaraning Jagad


E Learning Bahasa Jawa SMA N 1 Sanden, Bantul Daerah Istimewa Yogyakarta PENGENALAN ;1;

Recommend Documents