E BIBLIOTHECA viri clarissimi A°. 1880 defuncti, U n i v e r s i t a t i donafa.
^
r
Bibliotheek Universiteit van Amsterdam 01 3261 7077
BEANTWOORDING D E R HOE
V
K U N N E N
R
A
A
G
VROUWEN,
E: Z O N D E R
BENADELING HAARER GEZONDHEID E N SCHOONHEID, GEZONDE
BLYDE MOEDERS VAN KINDEREN
WORDEN?
D O O R
G.
F.
H O F F M A N,
Med. Doftor enz. te Frankfort aan den Main. UIT
H E T HOOGDUITSCH AANMERKINGEN
VERTAALD EN MET VERMEERDERD,
D O O R
DAVID
HEILBRON,
C Z.
Med. Doftor enz. in 'sHage.
IN By
J.
C.
'sG R AV
EIST H A G E>
L E E U W E S T Y R M. DCC.
X CI.
VOORREDEN V A N
VER
D E N
TJL^LJLE
R,
iDezelfde beweegredenen, welken den Heer H o F F M A N aanfpoorden tot het fchryven van dit werkje, z y n ook de waare dryfVeeren m y ner vertaling van hetzelve. — Het voornaamfte cn grootfte doelwit van den fchryver was ( zo als uit desfelfs inleiding en het werkje zelve b l y k t ) de veelerlei gevaarlyke k l i p p e n , die in eene zwangerheid plaats kunnen hebben, en veelal uit onbedrevenheid, vooroordeel, verkeerd vertrouwen enz. voordfpruiten, te leeren kennen en v e r m y d c n , en, zo doende, de veelvuldige o n aangenaamc omftandigheden, waarin zwangere vrouwen en haare vrucht dikwerf gebragt w o r den, voor te komen. • — Daar nu alle de z o evengemelde fchadelyke bronnen in ons gemeenebest, even zo weinig vreemde verfchynfelen zyn als elders, en men er ook dagelyks de k w a de gevolgen van ondervind, zal niemand het, myns bedunkens, kunnen w r a k e n , dat ik my wel heb willen verledigen, om dit werkje in een # 2
Vf
V O O R R E D
EJp.
Nederduitsch gewaad te fteeken, in verwagting van hier door onze Hollandfche, vrouwen ook in ftaat te ftellen, om het nodige in haare z w a n gerheid in agt te kunnen nemen, de vcele ingeflopen en teffens zeer fchadelyke misbruiken te leeren vermyden, en eindelyk o m , met onzen fchryver, te zeggen: blyde moeders van gezonde kinderen te kunnen worden. Ik heb dit werkje boven anderen van dien aart verkozen, om dat het niet alleen niets dan waarheid behelst, en op eene eenvoudige wyze gefchreven, maar ook met gecne opgefmukte geleerdheid, noch wydlopige Hellingen, noch geneeskundige recepten opgevuld i s ; want fchoon deze laatstgemelde gapingen in geneeskundige fchriften, die alleen voor geneesheeren gefchikt z y n , van veel belang zouden z y n , en dezelven gebrekkig zouden maken, hebben z y echter in dit en in het algemeen in zogenoemde geneeskundige volksfchriften zeer veel nut, om dat juist hier door den weg tot dwaling afgefneden en verdere kwaade gevolgen voorgekomen worden, die het lezen van zodanige geleerdfchynende fchriften natuurlyk moeten veroorzaken. T e meer heb ik my in myne denkbeelden • betreffende dit'.boekje, bevestigd gezien , zo door, de graagte, waarmede hetzelve door geheel Buitschland ontvangen i s , zo dat reeds eerstdaags, eene tweede uitgave ftaat uittekomen, of moge-
FOORREDEN. lyk nu reeds zal in het licht verfchenen z y n ; als ook (en welk myns bedunkens van veel meer gewigt is) door de gunstige beoordeling van hetzelve in de Hoogduitfche Journalen, wordende het daarin als zeer nuttig en zeer gefchikt ter be-> reiking van desfelfs doeleinde befchouwd. —-— Een grondig gebrek is er nogthans aangemerkt, dat in zodanig nuttig werkje namelyk een hoofddeel over het zelfzogen ontbrak; dan de fchryver, aan wien ik deze gaping te kennen gaf, vond deze aanmerking zo gegrond, dat hy my een geheel hoofddeel over dit onderwerp ( w e l k eigentl y k voor een volgend werkje gefchikt was) ter hand ftelde, en welk hier ook de Dertiende Af~ dceiing uitmaakt ( * ) . Meer van dit werkje te zeggen agte ik overtollig , en vooral daar den fchryver zelf eene zo. fraaije als uitgebreide inleiding vooraf heeft laten gaan. Wat myne vertaling betreft; ik heb getragt zo veel mogelyk duidelyk en verftaanbaar te w e z e n ; ik heb ook op fommige plaatfen eenige aanmerkingen, met abc getekend, er bygevoegd, die echter wel verre van geleerd te z y n , alleen zaken behelzen , die of tot ons vaderland in het byzonder eenige betrekking hebben, of het gezegde van den fchryver eenigzints ophelderen ; had ik anders gehandeld, dan zou ik te( * ) In de tweede Hoogduitfche uitgave zal men dit hoofddeel ook geplaatst vinden.
* 2
*i
FOORREDE
2v*.
gens den w i l van den fchryver en de eigentiyke' bedoeling van dit fchrift te werk gegaan hebben — M y n wensch is nu alleen, dat de gevolgen* aan myne pogingen mogen beantwoorden, dan zal ik ook myne moeite volkomen beloond agten, en eene vertaling van een tweede werkje, waarvan de fchryver op het einde van zyne laatfte afdeling gewag maakt, het licht doen zien.
1 N 'H Inleiding
D.
O U .
.
Bladz. i j
E E R S T E A F D E L I N G . Over de zwanger' heid en derzelver tekenen.
i
TWEEDE AFDELING. Over het geen zwangeren ten aanzien van fpys en drank in agt moeten nemen
j
DERDE AFDELING. ruit der zwangeren
2
Over de beweging en 3^
VIERDE AFDELING. Over het Jlapen en waken der zwangeren -4? VVFDE AFDELING. Over de gedraging der zwangeren met opzigt tot de lucht. . .
§2
ZESDE AFDELING. zwangeren.
6j
Over de kleding der
ZEVENDE AFDELING. Over de aderlatingen , purgeermiddelen en het gebruik der artzenyen by zwangeren. . . . . . 7 1 AGTSTE AFDELING. lyke ontlastingen
Over de ndtuur-
NEGENDE AFDELING. Over de driften, de verbeeldingskracht en het gedrag der zwangeren in dit opzigt
81 •
83
vut
ï
N
H
TIENDEAFDELING. . heid. . . .
o
ü
D.
Over de zindelyk-
ELFDE AFDELING. Over het bezoeken van openbaare plaatzen enz. en het lezen der zwangere vrouwen
I X
p
TWAALFDE AFDELING. Over miskraatnen, vroegtydige bevallingen, derzclver oorzaaken, en het gedrag der zwangeren ten aanzien van dezelven. . r>4
T
D E R T I E N D E A F D E L I N G . Over het zelfzogen en de nodige voorbereiding daartoe gedurende de zwangerheid. > . . . . 150 VEERTIENDE
AFDELING.
Over de te-
kens van den aannaderenden tyd der verlossing, en de gedraging der zwangeren kort voor en gedurende dezelve. . . . . I6Q T
2NJLJE1JO
Geen
ING.
toeftand verdient zeker meer oplettend-
heid en bezorgdheid dan die van het fchoon genacht, in welken de ftaat eenen nieuwen waereld-burger van hetzelve te wagten heeft.
Maar
nimmer z y n ook deszelfs pligten omtrent z i c h zelven en den ftaat grooter en gewigtiger, dan juist in dezen tyd.
Reeds de oudfte volken le-
veren ons de fchoonfte voorbeelden van den algemeenen eerbied voor
dezen
toeftand.
Het
vrouwlyk gcOacht genoot alsdan vryheden, waar
S
INLEIDING.
van alle anderen verftoken waren.
Iedere zwan-
gere, werd door de oude koningen van Perfïën met een dubbel gouden muntfr.uk begiftigd. Athencrs hadden zelfs eene wet, denaars verfchoonde,
wanneer
vlugt by "eene zwangere op hunne vlucht
z y hunne toe-
namen,
bereikten.
De
welke mooren
dezelve,
Ook reeds by de
Duitfchers mogten de zwangere
vrouwen niet;
eens i n oorlogstyd vyandlyk behandeld,
noch
Veel minder beroofd worden.
Wanneer te Rome
by het
magiftraatsperfoon
ontmoeten
van een'
een ieder verpligt w e r d , voor het nors geroep der vooruitgaande dienaaren uit den weg te gaan en plaats te maken , kon nogthans eene getrouwde v r o u w , en zelfs haar echtgenoot, hy naast haar z a t ,
wanneer
ongehinderd voorby ryden
ten einde z y door geen dwang of floot mogte' beledigd worden. niet alleen, gelyk zwaerdftraf
D e Romeinen verboden de Raad van Athenen,
of alle andere foort van
de
doodfiraf
eener zwangere tot na haare bevalling, maar zelfs alle foort van onderzoek of verhoor van zwangeren, ook mogten z y , als z y op het
laatfte
haarer zwangerheid waren, noch tot het geven van getuigenis,
noch tot het eedzweren voor
het gerecht geroepen worden, maar het gerecht ^ o K t z i c h , desnoods, by haar aan huis bege-
I NL ven.
E I D I N G.
xi
Die by de Oosterlingen eene zwangere
vrouw
durft beledigen,
zegt
BALLEXERD,
word als een monster befchouwd, het welk men moet verdelgen, en die haar niet met de tederfte achting bejegent,
verzuimt eene godsdiens-
• ïige pligtsbetrachting, welke z y met de grootfte zorgvuldigheid in agt nemen.
D e Jooden, w e l -
k e n , gelyk men weet, altyd zo ftreng ten aanzien van hunne wetten hunnen v r o u w e n , den ftaat bevonden, den overwinnen, verbod overtraden, eten. —
waren,
veroorloofden
die zich in eenen gezegenen zich hier in niet kon-
dat z y naar welgevallen het en verkensvleesch
mogten
Ook z y n de zwangeren bevryd van
de vasten, welken op byzondere dagen in da roomfche kerk ingevoerd en bevolen z y n , en zy genieten,
zo
lange
deze
haare
toeftand
duurt, alle rechten van zieke menfchen. , Wanneer m e n , gedurende den godsdienst, zekere tyden, er zeer op gezet i s ,
op
dat alle
aanwezenden zich op hunne kniën werpen, w o r d het geen zwangere vrouw kwalyk
genomen,
wanneer z y zittende haar gebed doet. —
Te
Esfingen, in Z w a b e n , bekomt, na het eindigen van den wynoogst, elke vrouw van den raad der ftad é e n e , doch elke zwangere twee maaien wyns tot een gefchenk.
E n op alle plaat-
ItO
INLEIIXING.
een, waar eene goede poüeie is, zegt de beef F R A N K , is dezelve voor deze zeer
noodzaak-
lyke klasfe van menfehen waakzaam, en wend al haare zorg aan, dat,
zo veel mógelyk i s ,
alle zelfs minder in het oog vallende voorwerpen , door welken het grote werk der voordteling onzer nakomelingfchap en de bevolking z o u den kunnen verzwakken ,
o f zelfs
verflikken,
verwyderd worden; z y tragt de gevaaren,
wel-
ken moeder of k i n d , of beiden te gelyk dreigen, met
dadelyke vaderlyke zorg aftewenden,
ten
einde elke met eene lichaamsvrucht gezegende burgeres, vrolyk en met eene troostlyke zekerheid haar doel moge
bereiken.
Met éën
w o o r d , elke overheid maakt het zich tot cenen plicht, alles te verwyderen, wat zwangere vrouwen nadeel
zou kunnen toebrengen,
en ook
den keem eens menfehen als geen leevenloos deel der maatfehappy te befchouwen, welke eene billyke aanfpraak kan maken op de
befcherming,
die de ftaat aan elk menschlyk fchcpzel verfehuldigd is. —
En een ieder, die eene goede op-
voeding heeft en zelfs eene goede levenswyze ieid,
is van zyne jeugd af gewend,
eerbied
voor zwangere vrouwen te hebben , en alles te verwyderen,
wat
de rust van eene zwangere
vro.yw kan ftoren, en haar integendeel zo veel
INLEIDING. mogelyk in alles te behagen.
s»i —
De tuinier is
bezorgd, de eerde vruchten van eenen jongen boom aan eene zwangere aan te bieden, en verwagt van
deze
vruchtbaarheid
gedienstigheid
alle mogeiyke
voor zynen jongen
ftam.
—.
Een ieder wykt op den weg voor eene gezegende v r o u w , en wanneer dezelve door eenig toeval verrast w o r d , bied men zich aan, haar te geleiden, en indien het mogt gebeuren,
dat z y
op de ftraat eens door barensweeën o f eenig ander toeval overvallen w i e r d , is éen ieder gereed, haar in z y n huis te nemen, en dadelyke liefderyke hulp toctebrengen. — In alle openbaare gelegenheden gaan z y billyR voor alle anderen van gelyken r a n g , die niet zwanger z y h . Men tragt haar op alle plaatzen van haar verblyf alle mogelyk gemak te bezorgen, men komt al haare wenfchen te gemoet, neemt haar alle moeilyke bezigheid a f , is dag en nagt gereed, alle ander werk ter zyde te ftellen, ten einde haar, Met
wanneer
z y roepen, bytefpringen enz.
e'e'n w o o r d , de toeftand
gere vrouw boezemt,
van eene z w a n -
natuurlyk,
elk gevoelig
hart eenen ftillen eerbied i n , die aan haar lot een Wezenlyk deel doet nemen, en tot deszelfs gelukkige bedisfing ons eene foort van gerustftellende bevrediging, overlaat.
fciv
INLEIDING.
Maar z y z y n van haaren kant ook dubbel verpligt, in deze voor haar wederzyds welzyn zo allergewigtigfte tydftip,zeer waakzaam voor haare gezondheid te z y n , wanneer
z y den alge-
meenen eerbied en voorrang van dezen ftaat w i l len verdienen en met gezegende
moeder !
regt genieten. zegt
Èn
derhalven de
gy, heer
R A H N ZO fraai ais treflyk, gy zelve zoud voor de vrucht, die gy in uw
lichaam v o e d ,
minste tederheid bezitten! —
de
G y alleen zoud
onvcrfchillig z y n over dcrzelver ongehinderden wasdom, over de rust
en zekerheid in haare
fchuilplaats. — G y zoud het leven en de gezondheid, ( zo nauw met uw eigen leven en gezondheid verbonden) van een fchepzel voor de eeuwigheid gefchapen,
van een voor den ftaat mis-
fchien zeer nuttig medelid,
dat misfehien de
grootfte
beftemming met zich op de waereld
brengt,
uwe eigen vrucht,
vleesch van
uw
vleesch, bloed van uw bloed, de vreugde van uwe
toekomende
dagen, misfehien de
eenige
hulp in krankheden, die u aanftaande z y n ,
den
.eenigen troost in kommer en l y d e n , ' d c n eenigen fteun van uwen toekomenden door eigen fchuld,
ouderdom,
door uwe nalatigheid, on-
voorzigtigheid, losheid en moetwil verderven I —
INLEIDING.
xv
Het is w a a r , er z y n nog veele oorzaaken,' die by het omzigtigfte en beste gedrag der moeder echter dezelfde kwaade werkingen kunnen te wege brengen.
Doch doet van uw kant het
u w e , volbreng uwe plichten, welken God en de natuur van u vorderen, dan kunt gy gerust z y n , dan behoeft gy uw geweten met geen knagende verwyten te pynigen. —I Maar men eischt te veel van u , wanneer men begeert, dat gy zult m y d e n , wat ufchadelyk i s , zonder dat gy eene nauwkeurige, genoegzaame kennis daar° van hebt. Het zou indedaad
van het uiterfte
gëwigt
voor het welzyn van het menschlyk geflagt z y n , wanneer men jonge
lieden, voornaamlyk
van
eene zekere klasfe, als z y zich in het huwlyk wilden begeven ^ vooraf de
nodige begrippen
en kennis der pligten van haaren nieuwen ftaae deed bekomen , welken meer. tot haar lichaamlyk welzyn en de bewaring van haare lyfsvruchten ftrekkett. M e n moest haar hiervan de voornaamfte pligten jegens zich z e i v e n , haare lichaams* vruchten en den ftaat, leren, en haar in het algemeen van alles, wat haar met opzigt tot haare gezondheid nuttig en fchadelyk kan z y n , onder* rïg'ten.
M e n moest haar' eene zekere
rioodwen-
»vi
I N L E I D I N G .
dige matigheid in alles, en voornaamlyk in zekere dingen, gedurende de zwangerheid, en andere onpaslykheden aanbevelen enz.
Ik bid om
verfchoning, myne waarde lezeresfen! deze gedagten is niet geheel nieuw, en nog veel minder myn eigendom; want andere volken betrachtten reeds zcdert heb te zeggen.
lange hetgeen ik hier de eerZo laten de volken van Siërra
Ltona hunne huwbaare jongvrouwen een jaar l a n g , in een byzonder huis, door deugdzaame grysaarts, van alles, wat op het geluk van haaren toekomenden
toeftand
eenen
invloed
kan
hebben, wel onderrigten. Zo lang nu een dergelyk onderrigt by ons ontbreekt, zo lang is voorzeker zulk een boekje n i e t ten eenemaale overtollig! Want veelen van uwe kunne, myne lezeresfen I begaan, uit onkunde, op de onfchuldigfte w y z e , misflagen, w y l z y
de
zaaken , die haar, gedurende haare zwangerheid^ nadelig zouden kunnen
z y n , niet genoegzaam-
kennen. Anderen feilen uit onvoorzichtigheid. G y kent misfehien de misflagen eenigzins,. w e l ken gy behoort te vermyden; maar gy gelooft niet, dat gy op dezelven agt moet liaan, w y l u de gevolgen niet gewigtig genoeg fchynen, en w y l gy menigmaal een tyd lang daarvan ver-
I N L E I D I N G . fchoond blyfc.
&n
Maar het vervolg leert u helaas!
tot uwe eigen fchade, en dikwerf te laat,
hoe
zeer gy u in uwe mening bedrogen hebt. Voornaamlyk begaan jonge vrouwtjes zeer
dikwyls
misflagen uit onwetendheid, Wyl z y , gelyk de verdienstvolle Z Ü C K E R T z e g t , uit befcheidenheid niet gaern by haare vriendinnen onderzoek doen naar zaaken, die den huwlyksftand betreffen. D e mcesten geloven n i e t , dat z y in andere orhftandigheden z y n , voor dat een ieder het haar kan zeggen.
Ondertusfchen
leven z y onbe-
z o r g d , en bereiden zichzelven i n vermetele gerustheid veeie aanftaande
kwaaien.
Men be-
hoeft flegts weinig ondervinding te hebben, orri intezien, hoe zeer dit waar is. derhalven niet eenen kleinén
Verdient men dank,
wanneer
riien u een boekje in de hand geeft, waarin gy alles, althans voorzeker het meeste v i n d , wat u in uwe zwangerheid, fchadelyk of nuttig kan z y n , zonder dat gy om alle kleinigheden by anderen
om
raad behoeft te gaan? —
werkje z y derhalven geheel voor u myne fchoone aangenaam, naamfte
Dit
beftemd,
lezeresfen! Ik zal u daarin z o
als het my mogelyk i s , de voor-
regelen
leren kennen,
welker in agt-
neming uwe gezondheid en fehoonheid kan bewaren , en tot blyde moeders van gezande kin» ** S
kvnr
I^LEIDIJVÖ.
deren zal maken.
Ik beloof u , dat gy hief
geen drooge verhandeling over geneeskundige onderwerpen zult Vinden, die u met regt zo onaangenaam,
en mogelyk walging en verve-
iing zou verwekken. Neen! ik zal in het algeineen fteeds zo voorzichtig, als mogelyk i s , te werk gaan, ten einde uwe genegenheid, die my zo dierbaar is, niet moetwillig te verliezen. Maar word ook gy niet ten eerden boos, wanneer ik zomwylen een weinig ernftig moet wezen ; wantik beken u ongeveinsd, en gy zult my gewislyk wegens myne oprechtheid verfchonen; zo groot de achting is, welke ik voor het fchoonfte gedeelte der fchepping heb, zal ik my echter daar door niet laten verlokken, om u met vleijeryen voor te komen, daar ik u pligtshalve waarheden moet zeggen, die geheel alleen ten beste uwer gezondheid zullen ftrekken. — Voor alle dingen vlied dien drom van" yverige raadgevers en raadgeeffiers, die fchier altyd te onkundig zyn, ten minsten in dit (tuk, om u eenen verftandigen en nuttigen raad te kunnen geven.
Medelyden en de begeerte om hulp
toetebrengen, een hoofdtrek fan uw eigenedei
'INLEIDING.
m
karakter z y n d e , hebt gy ook om deze n o d i g , de voornaamfte
reden
regelen der gezondheid
te leren kennen, ten einde gy ook by anderen met het lofwaerdig oogmerk, om nuttig te zyn
t
door eenen gevaarlyken raad geen veel grooter nadeel moogt
toebrengen.
— Veele vooroor-
deelen, ja fchier allen, dragen den ftempel der oudheid op het voorhoofd; waaronder het goede raad geven, inzonderheid ten aanzien der geneesmiddelen,
billyk
de eerfte
plaats
houd.
Men zou veele bladzyden nodig hebben, indien men al de fraaije dingen wilde opnoemen, die reeds zo menige van haare dierbaare
gezond-
heid beroofd hebben, en nog dagelyks beroven.
Wagt u , alle middeltjes zo ten eerften te
gebruiken, welke men zegt, dat ook anderen geholpen hebben, hoe ernftig en dringende de* zeiven u ook mogen aangewezen worden.
Ik
zal zelf nog gelegenheid hebben om over het gebruik der fpreken.
geneesmiddelen
breedvoeriger
te
Het z y thans genoeg, u voorzichtig
en wantrouwig te maken, omtrent zulke middelen , die u aangeraden w o r d e n , om dat z y anderen ook geholpen
hebben.
Die flechts in
ftaat i s , zich een klein denkbeeld te maken van
&e ongemeen groote verfcheidenheid van ziele, ten, zal zeer ligtlyk het ovcrylde en gevaarlyke van de bovengemelde w
y z e
inzien ; want zo min onze
V
an gevolgtrekken wezens elkander
volkomen gelyk zyn, even zo min vind men menfehen van eene volkomen gelyke
gefteld-
heid des lichaams, der aandoening, en der natuur.
Moet derhalven hetzelfde middel by ver-
fcheiden menfehen niet van eene zeer verfchS lende werking zyn? E n kan het dus niet heilzaamvoor den eenen, en ten hoogften nadelig voor den anderen
z
y
n
? A l s gy dat flegts be-
denkt, zultgy voorzeker zeer behoedzaam z y n , zowel ten aanzien van het gebruik, als ook ten aanzien der aanbeveling van zulk een geroemd middel.
D i t zyn waarheden, die wel aan
geneesheeren,
maar, waarfcbynlyk,
%
niet aan
alle myne lezeresfen bekend zyn-, en fchoon dezelven haar bekend mogten zyn, handelen zy echter dikwerf daar tegen; zy kunnen derhalven niet ernftig genoeg gezegd, en niet te d i k . wyls herhaald worden.
Ik hoop by myne lezeresfen des te meer indruk te maken, en geloof te verdienen, wyl ik-
I N L E I D I N G .
XK<
baar hier, zo als ook in het v e r v o l g , meestal waarheden van oude, ervarene, in de oefening der geneeskunde grys geworden genceshceren zal voordragen.
Hoe
gelukkig zou ik my agten,
indien z y aan myne vermaningen gehoor gaven, en indien ik daardoor in ftaat ware, alles van haar te verwyderen, wat eenigzins eenen nadeligen invloed op haare gezondheid zou kunnen hebben! Maar ik verlang te veel! Ik zal my ook te vreden houden,
voor myne geringe moeite
genoegzaam beloond agten, wanneer ik Hechts hier en daar eenige flagtoffcrs aan het geweld des vooroordeels en der kwaade gewoonte kan ontrukken.
Leest derhalven, zonder bedenken,
dit boekje naarstig,
al zoud gy het zelfs hcim-
lyk doen! Maar waarom dan heimlyk! Verdient het wel onder de klasfe van boeken 'geteld
te
Worden, die voor vrouwen niet voegen ? Voorzeker niet gelyk veele anderen, die ik niet mag noemen, ten einde myne agtcnswaardige lezeresfen er niet nieuwsgierig naar te maken.
Wie
kan het u ten kwaade duiden, wanneer gy zo nauwkeurig,
als mogelyk i s , de
voornaamfte
pligten van uw geflacht wilt leren kennen! — Ik zal my wel met u moeten onderhouden over
INLEIDING, « a k e n , over welken gy
g
e
w
o
o
n
z
y
t
^
>
fè
rood te worden; doch ik hoop het altyd op zulk eene wyze te doen, dat noch de eerbaarheid noch de welyoeglykheid daardoor zullen lyden' want ik ben niet w i l l e n s , een uwer
fchoonfte
deugden,de befchaamdheid,te beledigen, welke uw geflacht zo wel voegt.
Neen!- ik zal u al-
leenlyk voor eene kwalyk verftaane, kwalyk toegepaste kieschheid waarfchouwen, die u nooit nadeliger kan worden, dan op dezen tyd
E
n
daarby is het geneesheeren immers reeds geoorloofd, een weinig r y e r , dan andere menfehen V
over zekere zaaken te
fpreken,
Dit
zult
£
wel willen bedenken.
En nu nog zelve.
e
e
n
v
*
woord betreffende
dit boekje
Ik zou geen mensch moeten z y n , indien
ik wilde ontkennen,
dat het my tot blydfchap
A f t r e k k e n , indien myn arbeid gunstig ontvangen wierd.
Ik zal zekerlyk der geleerde wae-
reld hier niets nieuws zeggen, ook ben ik de eerde niet, die dit a d betreed. P
Het eene zo
wel als het andere weet ik zeer wel.
Maar z y n
dan de boeken der grootfte geneesheeren juist in de handen der geenen,
die eigenlyk nuttig on-
INLEIDING.
somt
derwys daaruit zouden kunnen halen? Zyn zy zo, ingerigt, dat vrouwen dezelven met nut kunnen en willen lezen? En kunnen zulke nuttige, zulke allergewigtigfte waarheden dikwyls genoeg herhaald worden ? Dit is verre deflechtftegrond niet, die my tot verfchoning zou kunnen dienen. — Dit is ook het oogmerk niet; maar dezelve behoort mede tot de drie vraagen, welken een ieder, dien zodanige onderneming overtollig fchynt, zig zeiven moet beantwoorden. Dus ook om deze, en geen andere reden, wyl deze bladen voor het fchoone gedacht beftemd zyn, onthoude ik my van alle, hier geheel onnodige , aanhalingen, om geleerd te fchynen. T l S S O T , UNZER,
ZÜCKERT,
FRANK,
HOFFMANN,
LEVRET,
Roux, R H A N ,
ZlMMERMANN,
WEIKARD,
FREDERIK
RÖDERER,
L E
en eenige anderen, zyn de
bronnen, uit welken ik geput heb, en die ik hier aanhaal.
Dit tot narigt van myne heeren
de beoordeelaars! Elke onpartydige, gegronde aanmerking van dezelven, zal my ten hoogften welkom zyn, en, indien dit boekje eenen tweeden druk mogt beleven, zal ik met dank gebruik daarvan maken.
Doch ik verzoek u
Soriv
J N L E I D I iv"Ö.
om verfchoning, myne fchoone lezeresfen» dat ik u hier met zaaken onderhoude, die u , waar^ fchynlyk , geheel onverfchillig moeten zyn : maar ik gehoorzaam uwen wenk , en ga nu pver tot het werkje zelye.
EERSTE
AFDELING.
Over de zwangerheid en derzeïver tekenen.
Ik zal u niet ophouden met alle geleerde befchry* vingen en verklaringen der zwangerheid; maar u billyk daarvan verfchonen; zynde myne bedoeling, u aanftonds de tekenen nader te leren kennen, waaruit gy kunt befluiten, dat gy u i n byzondere omfiandigheden bevind; want, daar ik de vryheid neem, u eenen levensregel voortefchryven , zult gy ook gaern willen weten, wanneer gy voornaamlyk verplicht z y t , denzelven in agt te nemen. Het is waar, nooit zyt gy meer gehouden, voor uwe gezondheid te zorg e n , dan in den ftaat, over welks tekens ik thans de eer zal hebben, « te onderhouden. Doch gy behoorde ook buiten denzelven eenen goeden leefregel te volgen, gy zoud dan ten minften, wanneer gy eens moeder zult w o r d e n , geen groote verandering in uwe levenswyze behoeven te maken, waarin gy helaas te eerder nalatig z y t , hoe ongewooner dezelve u i s , en hoe moeilyker zy u juist uit dien hoofde ook moet fchynen. — En wat waagt g y , wanneer gy, i n de verbeelding, van zv/anger te z y n , zeer overeenkomstig de gezondheid leefc, fchoon gy het niet zyt ? Indedaad veel minder, dan in het tegendeel ! A
2
Doch het is goed, wanneer g y , z o vroeg mog e l y k , van uwen nieuwen ftaat onderrigt z y t Want dit is de t y d , waarin gy uwe gezondheid en de vrugt uws lichaams het meest kunt benadelen. Niets is zekerer, dan dat men i n de eerfte zwangerheid den grond kan leggen tot de v o l gende gelukkige o f ongelukkige baringen. D e natuur gewent zig in deze tydftip byzonder l i g t , en e'éne ontydige geboorte heeft meer anderen ten gevolge. D i t z y n de woorden van den by u w geflagt zeer verdienstlyken heer ZÜCKERT (a), en het is eene waarneming,^ die door de grootfte geneesheeren en vroedmeesters te alle tyden bevestigd word. — Voor vrouwen, die reeds meermaalen moeder z y n geworden, z o u deze afdeling eenigzins overtollig kunnen zyn zulken kunnen dezelve mynenthalve overflaan, want z y hebben gemeenlyk uit haare vorige zwangerheden zulke zekere kentekens geleerd, die haar niet ligt bedriegen. — Maar jonge vrouwtjes, die den ftreelenden naam van moeder nog niet gehoord hebben, en voor welken dezelve eigenlyk geheel alleen beftemd i s , voor dezen zal z y des te meer welkom z y n — hoe onvolmaakt z y voor het overige i s , en moest z y n . Want ik :
O)
Deze geleerde , in ons land minder algemeen "derfcheide fehriften ev e s yZe " g e r e en kraamvrouwen r het licht gegeven (waar van onze fchryver in
ÏSrïp' u in l "Y
r e C d S
Pnf
enz. ,
n
V 0 0 r
V 3 n
l a n g
0
z w a
tvd r,h I n t > i n d e m e e s ^er ^ M n ^ i ° ' e e z w S f f lof ? met ' regt ' verdient, ? gezwaaiden r
0
S m
£
e
V
r
C
l
W
g
k
a
0
i
e
m e
w
e
n
a
g
m a a k t
e
n
w
a
a
r
o
m
h
n
w
t e o
o
k
e
l
k
e
"
in die'
opzichten egter d e
» Wer toé
2 fchaam my reeds vooraf, dat ik u fchier met loutere gistingen zal moeten bezig houden, w y l ik het geluk niet heb, u iets meers en zekerers te kunnen' zeggen, De tekens der zwangerheid zyn in het begin ten hoogften bedrieglyk, en fchier allen flegts by gisfing. Een of weinig tekens op z i g zeiven a l leen bewyzen niets. Hoe grooter ondertusfchen. het getal derzelven by u i s , des te waarfchynlyker is uwe zwangerheid. D e meesten van u w geflacht, myne fchoonelezeresfen,befpeuren kort na de bevruchting, meer o f minder, eenige veranderingen en bezwaardheden by z i g , die z y te voren niet gewend waren. Z y worden, by voorbeeld, eene zekere mattigheid en traagheid des lichaams gewaar, die haar zelfs haare gewoone kleding tot eenen last maakt. Zy zyn tevens treurig, mismoedig, flaperig, neêrflagt i g ; z y ondervinden walging, inzonderheid tegen vleesch , en gewoone fpyzen, daartegen trek naar ongewo'o'nen. Voornaamlyk braken z y des morgens dikwyls, waardoor zy gemeenlyk verligting van te voren gevoelde hoofdpyn bekomen» Z y voelen menigmaal eene plotze lomigheid in de armen en beenen, vliegende pyn in de leden, eene zekere ftompe gewaarwording in den b u i k , of eene trekkende beweging in den fchoot. Veelen klagen over geftadige rilling, hoofd- of tandp y n , zuure oprispingen, krygen vlakken in het aangezigt, en aan andere deelen des lichaams. D e oogen fchynen flaauw, zyn ingevallen, de oogleden met eenen loodverwigen kring omgeA a
ven enz. D e maandlykfche zuivering blyft agter, doordien dezelve thans door de natuur tot een gewigtiger einde beftemd is. De buik word platter, dunner. D i t zal menigen myner lezeresfen tegenftrydig voorkomen, doch z y zullen het aanftonds begrypen, wanneer ik haar z e g , dat de baarmoeder, nu meer vogtigheden, dan Wel anders , bevattende, ook zwaarer word wegens haare vermeerderde zwaarte natuurlyk dieper in de holligheid van het bekken moet z i n k e n , en dus de buik ook een weinig dunner, of l i e v e r , platter moet worden. Maar na verloop der derde maand vind de baarmoeder, w y l z y fteeds in grootte toeneemt, geen genoegzaame ruimte meer in de holligheid van het bekken, ryst derhalven om hoog, zet den buik allengs uit en verfchynt boven het fchaambeen in de gedaante van eenen bal of van een hard gezwel. Op het einde der vierde en in het begin der vyfde maand ftaat het hard gezwel tusfchen de fchaambeenen en den n a v e l , befiaat het midden des lichaams en de zydeelen van hetzelve z y n fmaller. Op de helft der zwangerheid, o f ten einde der vyfde maand, menigmaal, maar echter zelden, ook vroeger, befpeuren de meeste z w a n geren leven, of de eerfte beweging van het kind, als het zekerfte teken der zwangerheid. Deze beweging word by veelen op onderfcheiden w y z e n , door p i k k e n , krabbelen enz. gevoeld. Dan eens hebben z y eene gewaarwording, even als o f een vischje z i g in het water, dan weder, als o f eene f p i z i g i n haare webbe bewoog j o f . n
5 even als of een hoentje pikte. — De borsten worden harder, dikker, p y n l y k , en geven ten laatften een wateragtig, melkagtig vogt. De kring om dezelven word grooter en breeder. D e tepels trekken by zommigen i n , by anderen worden z y grooter. N a de zesde maand ryst het harde gezwel tot aan den navel, en in de zevende tot over dezelve. ' De navel verliest dan z y nc natuurlyke groeve en diepte, w y l hy vlak word. B y zulken, die reeds meermaalen moeder w e r d e n , gebeurt dit dikwyls eene maand vroeger, wanneer z y geen zeer d i k , overhangend lichaam hebben. B y z u l k e n , die in haare eerfte zwangerheid z y n , en welker lichaam voor het overige natuurlyk en we'1 gevormd i s , volgt deze gelykwording van den navelkuil altyd laater. — In de achtfte maand bevind z i g het hard gezwel tusfchen den navel en den hartkolk. Op dezen tyd beweegt het kind z i g dikwerf zo fterk, dat men deze beweging uitwendig kan z i e n , en dat dezelve der zwangere fmert verwekt. Dikwyls kan men ook door het opleggen van eene eenigzins koude hand de beweging der handjes of voetjes van het kind zeer duidelyk voelen. Wanneer het lichaam vervolgens zeer uitgezet is, word het ademhalen gemeenlyk een weinig moeilyk. In de negende maand zakt het gezwel weder een weinig laager, de zwangere word eenige verlichting gewaar, haalt gemaklyker en vryer adem. Er vertonen zig nog verfcheiden andere toevallen, onder welken de tyd der bevalling fteeds meer en meer nadert, over dewelke ik u A 3
echter a eene andere afdeling van dit werkje zal onderhouden, tot zo l „ duld hebben, doch dit niet willende doen leest d a n , als het u belieft, ten eerften de laat'fte afdeling. — D e z e n , myne lezeresfen, z y n de toevallen en de voordgang van eene natuurlyke zwangerheid, zo als die gemeenlyk plaats hebben, en behoren te hebben. Maar het gaat altyd zo niet. — Zelden, o f fchier nooit zyn al de aanvanglyk aangehaalde zieklyke onhandigheden, met het agterblyven der maandlykfche z u i v e r i n g , tegenwoordig. Daar z y n vrouwen, die geen, of ten minsten llegts weinigen der z i e k lyke omftandigheden, (het groeijen van het lichaam uitgezonderd , het welk eigenlyk daar niet voor gehouden kan w o r d e n , ) befpeuren, en nogthans dikwerf zwanger z y n , en kunnen zyn Zelfs hetuitblyven der maandlykfche zuivering is gelyk w y weten, geen onbedrieglyk teken der" zwangerheid; zo min als derzelver aanwezen het tegendeel daarvan bewyst. Het eerfte kan dikwylshet gevolg van eene onpaslykheid, gelyk ook niet minder de oorzaak der zieklyke toevallen z y n . Het laatfte heeft niet zelden plaats by zeer volbloedige vrouwen , of by z u l k e n , die gewoon z y n geweest, veel bloed door de maandlykfche zuivering te verliezen. Dezen kunnen ook in de eerfte maanden haarer z w a n gerheid, zelfs nog langer, haare maandlykfche zuivering hebben. Wees derhalven niet te haastig, met u z e l v e , of anderen, by deze om» ftanojgheden z ten eerften gewis voor zwanger, J
a
0
g
m
o
e
t
g
y
d e r h a l v e
n
? of ook voor niet zwanger te houden. De zaak is zo gemaklyk niet te beflisfen, als gy wel denkt. Want in het algemeen bootzen ziekten des buiks, verftoptheden der lever, der milt, van het darmfcheil, en andere ingewanden, buikwaterzugt, enz. dikwyls, maar al te bedrieglyk, eene zwangerheid na. Zelfs groote geneesheeren hebben dikwerf, ook by het nauwkeurigst onderzoek, waterzugtigen voor zwanger gehouden, en zo omgekeerd. Voornaamlyk is dit zeer ligt mogelyk, wanneer waterzugt en zwangerheid by hetzelfde mensch zamen gepaard gaan. De zeer verdienstlyke heer Z Ü C K E R T zegt te regt: — „ maar, wyl men, in deze „ gevallen, de beweging van het kind niet „ voelt, welke de zwangeren tusfehen de vyf„ de en zesde maand van het aanwezen eener „ levende vrugt overtuigt, kan alle dwalingver„ myd worden, wanneer men op deze omftan„ digheid agt geeft ". Maar my dunkt, dat dit onder eenige bepaling moet verftaan worden. Het is waar, de .beweging van het kind is een van de zekerfte tekens eener waare zwangerheid. Maar zwaklyke, zieklyke kinderen bewegen zig dikwyls veel laater dan in de vyfde en zesde maand; en zou men om die reden alleen eene vrouw niet voor zwanger houden ? voornaamlyk , wyl de beweging ook dikwerf integendeel zo zwak kan zyn, dat dezelve nauwlyks door de moeder bemerkt word. Doeh even zo wel kunnen ook kramp en winden veeltyds vry naA 4
tuurlyk de beweging van een kind nabootsen Eeneonhandigheid, welke inzonderheid ly Z jaarden zeer ligt „ k a
p ] a a t s
h
e
b
b
windverdryvend middel ontbind dezulken d l ' ponder groote p y „ . « dikwyls verfeheiden oorzaaken eene diergelyke werking kunnen voordbrengen, en hoe nauw! Keurig gy moet opletten , wanneer . opzicht iets met zekerheid wild bepalen. Q
G
y
z i e t
h i e r
u
g
y
i n
d i
W y l nu de buikwaterzugt, onder alle ziekten, van ouds af het meest met de zwangerheid * verwrsfeld, en nog dagelyks verwisfeldI w o S zal het niet ten eenemaale overtollig y n wan' Z
ITnV'r^-T
I e Z e r e s f e n
d e
v
o
« '
fte onderfcheidmgs tekens hier optelle • , wanneer beide de gevallen, namelyk zwangerheid en waterzugt, niet te gelyk met elkander vereemgd z y n . kan men reeds met tamelykc zekerheid de eene van de andere onderfeheiden. Zwangeren hebben fchier altyd een beter, gezonder aanzien, in zo verre z v an ders gezond w a r e n , het lichaam is meer naar vooren uitgezet, en de zyden zyn ranker. Z waterzugtigen is het lichaam gelykvormig gev u l d , het gezwel z i n k t , wanneer de lyderes op den rug hgc. Als men met de eene hand het lichaam naar de tegengeflelde z y d e , daar men hetze ve met de andere vast houd, drukt, b i fpeurt men het golven van het vogt. D e b nen zyn meestendeels gezwollen, en als men er met den vmger op drukt, blyven er kuilen o v e / e e
9 De zogenaamde kindsaderen ( 6 ) z y n hier, wegens het koud, week gezwel, niet gemaklyk te z i e n , daar men ze gemeenlyk by zwangeren blauw en gezwollen langs de dyen tot onder de kuiten ziet neerwaard lopen. Die wateragtige gezwollenheid is meest alleen omtrend de knokk e l s , en als dezelve aan de d y e n , of zelfs aan het lichaam i s , zyn egter de kuiltjes, die na het drukken van den vinger overblyven, het zekerfte onderfcheidingsteken.
Er is ook nog eene zogenaamde valfche zwangerheid, die alle toevallen der waare al vry natuurlyk kan nabootzen, van welke ik u hier een paar woorden moet zeggen, hetwelk des te nodiger i s , w y l eene veronachtzaamde levenswyze in de eerfte maanden der zwangerheid zeer veel gelegenheid tot dezelve kan geven , en waarvan gy het verdere in eene der andere afdelingen zult horen. Hier word in plaats van een levend kind , een wanftaltige onbezielde vleeschklomp, o f eene zogenaamde wanvrucht geboren, die zomwylen water, bloed, of ook eene kleine lichaamsvrugt bevat. Dikwyls zyn het ook doorfchynende waterblazen, van welken elke eenen fteel heeft, die, met elkander vereenigd , naar eene druiventros gelyken. D i k w e r f kan o o k , nevens een levend kind , zig tevens zulk eene
( è ) Hier onder verftaat onzen fchryver de adergezwellen, welke by zwangere vrouwen zo dikwerf op de onderfte ledematen waargenomen worden. A 5
10
wanvrucht in de baarmoeder bevinden, doch hier van op eene andere plaats. Deze vreemde lichaamen ontftaan meestendeels van een klompje geronnen bloed, van een teruggebleven ftukje nageboorte, o f van een bedorven eitje. Inzonderheid geven voorige miskraamen er zeer veel gelegenheid toe. Het lichaam groeit hier veel fneller, dan in eene waare zwangerheid, voornaamlyk is dit groeijen in den eerften tyd van dezelve zeer merklyk. D e beweging der vrucht tegen o f na de vyfde maand blyft w e g , wanneer zulk eene zwangerheid zo lang duurt. D e borsten worden verflents, vallen zamen, en geven eene wateragtige melk. — Doch deze tekens z y n even zo min onbedrieglyk, als in de waare zwangerheid. E r z y n nog andere vreemde l i c haamen, waarmede de baarmoeder dikwyls, even als in de zwangerheid kan vervuld z y n , doch waarvan ik u hier niets zal zeggen. G y ziet in het algemeen uit de geheele afdeling, hoe bedrieglyk en dubbelzinnig de tekens der zwangerheid z y n , en hoe nodig het i s , dat gy zelve aan eene eenigzins nauwkeuriger onderzoeking ontwerpt, indien gy begeert, omtrent uwen ftaat zeker te wezen. Ik heb dezelve voorbedagtlyk een weinig nauwkeurig ' behand e l d , en er my misfehien langer by opgehouden, dan nodig was; maar ik wilde u gaern behoorJyk voorzigtig maken in het oordelen, ten einde g y , wanneer gy by voorbeeld zieklyke o n h a n digheden, hetuitblyven der maandlykfche z u i v e r i n g , of een eenigzins dik lichaam bemerkt, niet u
SI zo ten eerften volftrekt eene zwangerheid vooronderftelt, inzonderheid als het op de eer of den goeden naam van iemand aankomt! En het zou zeer over,
goed
zyn,
indien
myne
lezeresfen
gelyk over alle gevallen,
eenen
meester raadpleegden, wanneer z y zeiven duidelyk,
volgens
de
meeste
boekje, kunnen beflisfen.
hier
vroedniet
gronden van dit
(c)
(c) D e hier gegeven raad om i n die twyffelagtige gevallen eenen vroedmeester te raadplegen, is zeer gegrond en verdient nagevolgd te worden ; men kan egter niet ontkennen, dat in zommige gevallen, en vooral in den beginne eener zwangerheid, o f liever kort na het terug blyven der maandelykfche z u i v e r i n g , alle tekenen ' z i g zeer bedriegelyk kunnen opdoen, en dus noch geneesheer, noch vroedmeester , noeh vroedvrouw jets met zekerheid kunnen beflisfen, z o als de fchryver reeds zelfs aangemerkt heeft, en w e l k ook door de' dagelykfche ondervinding bevestigd w o r d ; hoe verkeerd gaat men uit dien hoofde te w e r k , wanneer men met geweld hebben w i l ( e n w e l z o m w y l e n de kunde des geneesheers , vroedmeester & c . daar'na waardeert) dat de geneesheer enz. korten tyd na de terugblyving der maandelykfche z u i v e r i n g , vo'orzeggen zal of er eene zwangerheid plaats heeft, dan niet ? en zelf w o r d het belachelyk, wanneer men nog deze voorfpelling, z o n der de minste onderzoeking o f althans een mondeling gefprek, alleen uit het zien van het water gedaan w i l hebben, w e l k nog dagelyks voorkomt, en door het gedrag van zommige g'cwinzuchtige geneesheeren ( w e l k de geneeskunst tot w e i n i g eer ftrekt) nog onderftcund w o r d . Ik raade jonge getrouwde vrouwen dierhalven, wanneer de maandelykfche zuivering te rug blyft, alsdan eene goede leefregel', z o als in het vervolg hier aangew e z e n w o r d , in agt te nemen, twee of drie maanden geduld te hebben, en z o er geen dringende nood voorhanden i s , hoegenaamd geen geneesmiddelen o f andere z o genoemde huismiddelen te gebruiken, tot dat men na verloop van eenige maanden het al o f niet zwanger ^ y n met meer zekerheid bepalen kan.
TWEEDE
AFDELING.
Over het geen zwangeren ten aanzien van fpys en drank in agt moeten neemen.
(P V J T y verliest dagelyks zeer veel door de onmerkbaare uitwaasfeming en andere ontlastingen' en affcheidingen, hetwelk noodwendig vergoed moet worden, indien gy zelve gezond b l y v e n , en het onzigtbaar pand uwer liefde behoorlyk voeden wilt. Zo nodig egter dierhalven het eten en drinken i s , om uwe gezondheid en fchoonheid te behouden, kunnen onmatigheid o f kwalyk gekozen fpyzen en dranken, evenwel eene bron van veele kwaaien voor u en uwe lichaamsvrucht worden. Het is derhalven n o d i g , dat gy weet, wat gy behoort te vermyden, en g y zult het m y , hoop i k , niet kwalyk nemen, dat ik de vryheid gebruik, u hier uwe keukenlyst te maken. D i t ftuk is voornaamlyk voor zulken myner lezeresfen beftemd, welken in eene onhandigheid geplaatst z y n , die haar toelaat, eene keuze in haare fpyzen en dranken te kunnen maken. V o o r anderen heeft de goede natuur meest zelve
zo w e l gezorgd; z y heeft haar met zulke gelukkige werktuigen der vertering voorzien, dat z y minder nodig hebben, daar agt op te geven. Zy blyven ook dikwyls gezond, w y l haare o m ftandigheden haar niet veroorloven, kostbaar in fpys en drank te z y n , en daardoor haare gezondheid te krenken. — In het algemeen is matigheid de voornaamjle regel der gezondheid. M e n bevind z i g nooit beter, dan wanneer men alleenlyk z o veel eet, als zonder bezwaardheid verteerd kan worden. D e maag verrigt haar w e r k , de vertering namelyk, dan alleen zeer we'1, wanneer zy niet overladen is. Het voedingfap word fyner, het bloed zelf beter bearbeid en de o m l o o p van hetzelve en van alle fappen, waarvan de behoudenis en voeding des lichaams afhangt, gefchied het best. Het is derhalven een zeer nadelig vooroordeel, dat men eene zwangere, onder voorwendzel, dat z y er twee moet voeden, w i l overreden, zeer veel te eten. Het nadeel, dat hier uit ontftaat, i s , voornaamlyk tegen het einde der zwangerheid, byzonder van belang. Indien eene zwangere, gelyk het zeer dikwyls gebeurt, eenen fterkeren eetlust befpeurd, moet z y z i g juist by geen twee of drie maaltyden bepalen , maar liever dikwyls en telkens flegts w e i nig op eenmaal eten, en alles ter degen kauwen. Alle in te groote menigte gegeten fpyzen worden niet verteerd, bederven in de maag, en z y n m het algemeen voor het lichaam reeds nadelig,
door
dat aan h e t z e l v e z y n we'1 b e w e r k t
v o e d z e l daardoor onttrokken w o r d . ook
nodia
E r ontfta
n o g a n d e r e o n g e m a k k e n u i t te g r o o t e o v e r l a -
d i n g d e r m a a g , als l o o m h e i d ,
flaperigheid,
hoofd-
p y n e n , de z o o d e , k r i m p i n g e n i n d e n bu'ik
enz
e n d i k w y l s , g e l y k de grootfte geneesheeren
op-
gemerkt hebben —
een p l o t s l y k e d o o d .
l y k e lieden gevoelen
gemeenlyk altyd
Zwak-
dubbelde
o n g e m a k k e n , z y z y n n e ê r f l a g t i g en w o r d e n d o o r winden
g e k w e l d , z y hebben
onrustige
nagten,
benauwde droomen, bezwaarlyk ademhalen,
en
het is a l t y d g e l u k k i g , als er niets e r g e r s u i t o n t ftaat
Op
z u l k e nagten
t i g h e i d en t r a a g h e i d ,
v o l g t eene z e k e r e
mat-
afkeer v a n alle b e z i g h e i d
de v e r d r i e r i g f t e v e r v e l i n g , o f z w a a r m o e d i g h e i d , ' Wyl
een
geruste fiaap,
natuur, ridder ven
het
volgens
KAREL
of meer beweging
geneesmiddelen
gebruiken,
Te veelerlei
geregten
—
zyn
u even zo min
om
D e n a t u u r heeft
eerst
v e e l meer
e e n m e n g z e l v a n agt o f t i e n g e r e c h t e n ,
b y dan n o g a p p e l e n , o f konfituuren k o m e n , veranderen ,
Men V
dan
peeren,
zondigt hier gemeenlyk e
e
l
e
r
l
e
i
^
n
,
druiven,
i n een g o e d eenen en n o g
diens-
meest
w a n t de meesten
d e n d o o r de k u n s t i g e t o e b e r e i d i n g
of '
E e n v o u d i g e f p y z e n z y n het
fchadelyk.
t
De
nemen,
of ziek zyn.
past v o o r de g e z o n d h e i d ,
e
der
te regt tegen de h e r t o g i n v a n P O H T S M O U T H "
tig.
£
w etten
S C A R B O R O U G H zeide derhal-
gy moet minder eten,
te
de
l i c h a a m het m e e s t e v e r f t e r k t .
gewor-
geheel moeite waargebak
voedingsfap'
eenvoudigen
kost
dubbel. —
Men
wel in
tamelyke
u
-
1
1
15
ï n e n i g t e , w y l juist de verfcheidenheid derzelven het gehemelte prikkelt. Met eenvoudige weinige fpyzen zal iemand niet ligt de maag overladen. D e gevolgen van zulk eenen ongeregelden leefregel z y n voor u en voor uwe lichaamsvrucht zeer merklyk en gewigtig. E r ontftaan, zo als i n het eerfte geval, allerhande ongemakken, als w i n d e n , kolykpynen, mislykheden en maagpyn e n , daaruit, die door u maar al te dikwerf op rekening der zwangerheid gefteld worden , doch niets anders dan gevolgen van eenen verkeerden leefregel z y n . Maar hier blyft het nog niet b y ; w y l te veele, te verfchillende fpyzen geen goed voedingsfap geven, word het b l o e d , de b r o n , waar uit de toekomende erfgenaam voedzel trekt, met rauwe fcherpe deelen overladen, die aan de vrucht reeds in het lichaam der moeder maar al te dikwyls eene gefteldheid tot allerlei ziekten kunnen te weeg brengen. D i t heeft gemeenlyk plaats by zwakke aanzienlyke lieden, die buitendien geen goede verteringskragt hebben. Dezen moeten zig te meer voor alle eenigzins aanmerklyke buitenfporigheid ten aanzien der menigte en verfcheidenheid der fpyzen wagten, indien z y er niet dubbel voor willen lyden. — Zelfs wanneer gy door de natuur met het gezondfte l i c haam en de beste verteringskragten voorzien zyt, kan u egter het te veel eten nog op eene andere, hoewel zeldzaamer, w y z e nadelig worden; want die v e e l , inzonderheid zeer voedzaame fpyzen geniet, daarby wél verteert, en zig weinig beweging geeft, word ligt volbloedig, en deze
volbloedigheid kan u , wyl gy en niet veel beweging neemt, veelerlei kwaaien en ongemakken, gedurende de zwangerheid , „ tyde der bevalling, en na dezelve, veroorzaken die enkel door eenen fpaarzaamer en nauwkeurig ger leefregel het beste kunnen vermyd wordenen waarvan gy het verdere in eene der naastvoll gende afdelingen zult horen. m
e
e
s
t
P
A l te weinig eten is wel zeldzaamer, doch i n de zwangerheid egter des te nadeliger, wy] het bloed, wanneer het niet telkens door eenen nieuwen toevloed van eene behoorlyke hoeveelheid melkfap in deszelfs natuurlyke gefteldheid onderhouden w o r d , als dan ligt feherp kan worden de Uchaamsvrugt niet behoorlyk kan voeden en haar daarenboven nog aanmerklyk kan benadelen G y ziet, dat beiden te vermyden, ten hoogften noodzaaklyk voor uwe gezondheid is. Ik waarfchouw u wel voor alle overlading, maar g moet ook geen honger by my jyden. Walging en verloren eetlust, zyn meest de gevolgen van eene bedorven verflymde maag. Zagt ontbindende en ontlastende middelen , doch die tevens niet verzwakken, by voorbeeld, twee lood" zout vanGlauber, of feignetisch zout, met zestig grein rabarber vermengd, en daarvan zo veel genomen, als op de punt van een mes kan l i g g e n , kan uwe maag weer volkomen i orde brengen. Zelden is de zwakheid der maag alleen de oorzaak. Hier helpen bittere, maagverfterkende middelen, doch die gy nooit zonder den raad van eenen geneesheer moet gebruiken, w y l 7
n
1? Üezelven u zeer ligt nadelig kunnen worden (d). Doch het is niet genoeg, dat gy niet te veel én niet te weinig eet, gy moet ook nog eene zekere keus in uwe fpyzen maken. Ik zal u niet geheellyk van uwe meest geliefde gerechten bero(«O D e z e waarfchouwing over het misbruik der bittere middelen is zeer gegrond, en is het i n ons Jand dubbelwaardig, want hoe zeer onze Nederlandfch'e vrouwen over het algemeen niet aan geestryken , en misfehien al te veel aan wateragtige dranken toegedaan z y n , heeft egtcr eene z e k é r e begeerte om in zommige gevallen z i g zeiven o f anderen, zonder hulp van eenen geneesheer, te g e n e z e n , dikwerf de bovenhand; waarom men ook in zommige maag- of buik gebreken, met de bittere geestryke dranken, Elixirs & c . al zeer fchielyk in de weer i s , en dezelve zonder het minste onderfcheid gebruikt of laat gebruiken; daar egtcr zoortgelyke middelen, z o door den heeten aart der kruiden waar uit z y gemeenlyk bereid w o r d e n , als ook van het vogt z e l ve , welk gemeenlyk brandewyn o f genever i.s, eenige omftandigheden uitgenomen, zelden van nut en w e l meestal fchadelyk z y n , waarby nog aantemerken valt, dat die raadgeeffters (o.mbewimpeld te fpreken) al "geheel w a t rhoeite zouden hebben , alle de byzondere oorzaken der maaggebr'eken te onderfcheiden, Zoude het inderdaad veiliger z y n onzen fchryver na te v o l g e n , en dit beftaat hier in , alle zogenoemde bittertjes te vermyden en èenen geneesheer te raadpleegen; w i l men nogthans met geweld by eenige ongemakken der maag & c . op' z y n eigen gezag middelen gebruiken of laten gebruiken', als- ' dan raade ik wederom met onzen fchryver een zagt ontlastend middel ( z o als hy voorgefteld heeft) o f andere diergelyke als manna, cremor. tartar. e n z . i n te nem e n , en zelfs hier i n w o r d wederom eene omzigtigheid vereischt, om namclyk alleen zagt werkende middelen te gebruiken en alle' heete fterkwerkende, waaronder zelf de z o uitgebazuinde en geiiefdkoosde Hoofden Urbanus-^\\\ei)es en andere diergelyke meer te vermyden , uit hoofde zodanige middelen zbmtyds al geheel verkeerde uitwerkingen zouden kunnen voortbrengen , Waarvan by den fchryver i n het vervolg meer.
B
v e n , van welken gy door eene lange ondervinding overtuigd z y t , dat z y u geen nadeel doen Ik weet, hoe veel het hierin op de kracht der gewoonte aankomt, en neem het u gansch niet k w a l y k , dat gy fpyzen, die u zeer wél fmaken , boven eenen anderen kost verkiest, die u minder behaagt. Het is algemeen bekend, dat z o m mige fpyzen nadeliger z y n , dan anderen. Slechts weinigen kunnen als vol/trekt fchadelyk beschouwd worden.. Een gezond mensen moet alle ipyzen kunnen eten, en kan het o o k , i zulks matig gefchied. Want de nadeligheid van dezelv e n , hangt fchier altyd alleen af van de grooter of kleiner hoeveelheid, in welke w y ze gebruiken. Maar daar zyn betrekkingen, zo als by voorbeeld de zwangerheid, waarin gy van zekere gerechten moet afzien , zo het anders mo<*elyk is. Ik zal hierna de eer hebben, de meesten derzclven duidelyk optegeven. — Van den trek tot ongewoone fpyzen, of de zogenaamde belustheid, heb ik hier niet veel te zeggen, w y l " het in het geheel geen noodzaaklyk gevolg of eene gezellin der zwangerheid, maar veeleer aan eene bedorven verbeeldingskracht, of aan de aanwezenheid van zuuren in de maag, en aan eene byzondere gefteldheid van het maagfap toetefchryven is (er). Middelen, die het zuur opm
t
s
C O Hoe zeer ik het ten opzigten der aart en rinr zaak der zogenoemde belustheid met den fchryver eens ben, en ook geioove, dat de meeste gevolgen en teke by de kinderen wil gezien hebben, meestal v e r t e l S
19
i
nemen en uitdryven, zo als by voorbeeld witte magnefia, tweemaal zo veel als op de punt van een mes kan liggen, kunnen het zeer dikwyls verdry v e n , en het is in het algemeen g o e d , wanneer gy op dingen valt, die men u , zonder uwe gezondheid te benadelen, kan veroorloven. — U w voedzel moet voor het overige gemengd z y n , en deels uit vleesch, deels uit groente en ooft beftaan. Zelfs de natuur, de verfcheidenheid uwer tanden, myne fchoone lezeresfen! geeft u hiertoe eenen duidelyken wenk. Het enkel genot van vleesch zou uwe fappen ras ontbinden en doen rot worden, derhalven is het nodig, dat gy er ook fpyzen uit het plantenryk mede paart; w y l de meesten derzelven wegens gebrek aan alle fcherpte, het nuttigst z y n , om aan de kwaade werking der eerften paaien te ftellen, en de verrotting te beletten; waartoe het met zoetagtige flymige deeltjes omwikkeld plantenzuur z o veel doet. Indien ik de eer had, uw tafelgenoot te z y n , zou ik voor alle dingen, inzonderheid z y n , kan ik evenwel niet ontkennen, dat dezelve e°-ter, wanneer z y buitengewoon i s , als eene It-erke drift en gemoedsaandoening moet befchouwd w o r d e n , en uit dien hoofde ook vry w a t uitwerking op het zenuwgeftel der zwangeren kan hebben, waar uit vervolgens al zeer ligt een miskraam kan geboren w o r d e n : ik raade derhalven zwangere vrouwen alle gclegendheid naauwkeurig te vermyden, om in dusdanig geval te komen,- c.i by'aldien het egter met of'zonder haar fchuld gebeuren mogta alsdan alle ichaamte ( d i e vooral by voor het eerst z w a n geren al menigmaal, zeef verkecrdelyk hógthans , plaats heeft) op een zyde te (lellen, en zo veel mogelyk iure" belustheid zoeken te voldoen, en w e l k te bevorderen ieder verplicht is.
B 2
33
!
in»
zulken onder u , die eene zwakke maag hebb e n , alle fpyzen wegnemen, die te veel lugt bevatten, en in het algemeen te zwaar om te verteren en te ontbinden z y n ; anderen zou ik tea hoogden fiechts een matig gebruik daarvan veroorloven. — Want zulke fpyzen veroorzaken onder deze onhandigheden en in menigte gebruikt, veelerlei ongemakken en voornaamlyk winden, die eene gewaarwording kunnen verw e k k e n , welken u bewegingen des k i n d s , f tekens der aannaderende bevalling fchynen te zyn en waardoor gy dan dikwyls onnodig in vrees en fchrik gebragt word. Hiertoe behoren wel i n zonderheid de meeste peulvruchten, als erweten, boonen, linzen; alle foort van gedroogd, gerookt' gepekeld vleesch, voornaamlyk verkensvleesch, en het geen daarvan bereid word. Oude ganzen en eenden enz. D e meeste foorten van rauw ooft inzonderheid druiven. Verder hard gekookte eijeren, kaas, gebak en fuikergoed, meel/pyzen, oesters, zeekreeften, wittekool, zuurkool, aardappelen , ingemaakte boonen. Alle foorten van visch die hard taai vleesch hebben, zalm, bleivisch\ barbeelen,ftokvisch,paling enz. Alle te vette fpyzen z y n u ook niet alleen nadelig, w y l z y de maag verfiappen en bederven , zeer geneigd z y n om garstig te worden, de zoode verwekken, maar ook daarenboven het verteren der andere fpyzen verhinderen. Ook moet ik u waarfchouw e n , geen vette, zuure, of gezouten fpyzen lange m tinnen of koperen vaten te bewaren of over nagt te laten ftaan. Het is by de genees0
-
21
heeren door ondervinding bekend, dat zulke vaten, wanneer w y ons by het bereiden der fpyzen daarvan bedienen, eenen zeer nadeligen i n vloed op onze gezondheid kunnen hebben. W a n neer de nood het vordert, moogt gy er u wel van bedienen, om er in te koken; maar gy moet de fpyzen er nooit lange in laten ftaan, zonder dezelven in aarden, o f , nog beter, fteenen v a ten overtedoen. Het zal niet nodig z y n , dat ik u de nadeligheid daarvan fcheikundig verklaar en bewys: gy zult my wel geloven, wanneer ik u zeg, dat zulke fpyzen iets nadeligs van het k o per o f tin naar z i g nemen, hetwelk geweldig op de zenuwen w e r k t , en u krampen, mislykhcden, fterk braken, pyn in de ingewanden en allerlei kwaaien, zelfs eene vroegtydige bevalling kan veroorzaken, en u nevens het kind grootlyks benadelen.
Niet minder zyn al te zoute, fcherpe, prikkelende en gekruide fpyzen voor u nadelig. In het algemeen zou ik de meeste uitheemfche fpeceryën wel uit uw kookboek willen verbannen. De verdienstvolle heer ridder Z I M M E R M A N N , welken veelen onder u , uit zyn voortreflyk boek over de eenzaamheid, zullen kennen, zegt ergens met veel waarheid: „ de fpeceryën tonen „ reeds door derzelver groote verfcheidenheid „ van onze fappen, dat z y ons niet tot fpyze „ zyn gegeven." Alle uitheemfche fpeceryën z y n , de eene meer dan de andere, zeer nadelig, voornaamlyk, als men ze in menigte gebruikt. En van wat nut z y n zy ? • — M e n heeft te recht B S
aangemerkt, dat derzelver grootfte nut is , eetlust te verwekken, maar haar minfte nadeel, de t l ? " iï , Z y maken de gal feherp pnkkelen t e f t e r k , verhitten het bloed verwekken pynlyke lammigheden der leden en veele andere kwaaien. Indien gy derhalven het gevaar bedagt, waaraan gy door het m e n t vuldig gebruik, of, liever, misbruik van dezelven blootftelt, zoud gy voorzeker ten uitenten fpaarzaam daarmede w e z e n , f dezelven alle rnyden. Want gy ondervind alle kwaade werkingen van zulke fcherpe gekruide fpyzen in eeZ a g
S
t C
v e r b r a n d e n
0
0
rZ7
el
!7
*>
tr
P
^ y buitendien reeds gelyk meestendeels het geval i s , met zeer pnkkeHware zenuwen begaafd , en v o l b l o e d * zyt. Hevige gistingen, krampen, vroegtydi4 w e e ë n , bloedvloeiingen, miskraamen een zwaar kraambed de gewoone treurige gevolgen der verwaarlozing van dezen regel. U w e lichaamsvrucht zal insgelyks de kwaade werkingen yan deze levenswyze niet ontgaan. Schoon dezelve het daglicht mogt aanfchouwen, brengt z y echter, met haar verhit feherp bloed, eene ongelukkige gelegenheid gevende oorzaak tot veele fmertlyke en gevaarlyke ziekte mede ter waereld. - Maar eilieve! myn heer de doótoH gy verbied ons zo doende alles, w y moeten evenwel niet geheel en al honger lyden? G e duld, myne fchoone lezeresfen, dat moet gy ze ker niet; ik heb u deze verzekering reeds eens gegeven. Behalven bovengenoemde fpyzen z y n er nog zeer veelen, die u in uwe onhandigheden g S r e n
W
a
n
n
e
e
e n
z
y
n
dienstig en geoorloofd zyn. Hiertoe behoort allerlei vleesch van tam gevogelte en jonge dieren —'y kalfsvleesch, malsch rundvleesch, jong wildbraad matig en niet te dikwyls gegeten, verfche malfche visch, karper ,fnoek, forellen. Ryst, dunne vleeschfoppen, wortelfpyzen, kreeftenfop, havergort, grutten, fpinagie, gejloofde falaad , endivie, een weinig raauwe falaad, zagt gekookte eijeren, doch meer het geele dan het witte daarvan , gejïoofd ooft, appelen, peer en, kwetzen, pruimen, en goed wel gaar gebakken tarwen brood enz. Z i e daar i m mers fpyzen genoeg, van dewelken gy vryheid hebt te kiezen. Doch i n het algemeen moet i k hier nog eens herinneren, dat de gewoonte i n het eten en drinken hier ongemeen veel doet, en dat uit dien hoofde ook niet alles op al myne lezeresfen, maar voornaamlyk alleen op de tederen en zwaklyken onder dezelven, past. W a n t , hoe gezonder en fterker gy z y t , des te minder angstvallig behoeft gy in de keus uwer fpyzen te z y n . Echter moet gy ontwyfelbaar nadelige gerechten, alsmede onmatigheid vermyden; want zelfs de beste gezondheid, kan door eenen kwaaden ongeregelden leefregel bedorven worden. ——• Ook ten aanzien van het jaargetyde zelve is het *nodig', onderfcheid te maken, zo in de keus als hoeveelheid der fpyzen. W y l g y in den winter gemeenlyk minder beweging hebt, is het goed, ook minder, of, ten minsten, fpyzen te eten, die licht verteren. Maar des z o mers moet gy u inzonderheid voor te veele vleesch- en alle verhittende fpyzen wachten, B 4
ÏL7 f moeskruiden, falaad en ooft, doch nooit te veel op eens eten want dezen z y n het best gefchikt, om de neiging tot veele in dit jaargety gewoone zLfcen te wederftaan. Voor het overige zult gy r wel doen, wanneer gy een weinig na den maa ^ d eene z ^ ^ « ma^ C h C
z
a c h t e
£
b
met te laat, en met te veel eet, ten einde v met geen volle maag naar bed behoeft Z jn Doch b u „ ^ ff
l d
teeten,
i k
e
n
d
e
n
g u I d c
r e g e | )
alles wél te kauwen, niet te v e "
Ik heb u nu lang genoeg over het eten onderhouden, en i k k a n het u in dede daad niet k
itrdi ' n
indiengydorsti
^ yt
H
w
™«
met nodig z y n , u met veel omflachtigheid van denoodzaaklykheid van het drinken te o v e r ™ gen; doch w y l het evenwel dikwerf door n na gelaten w o r d , zal ik er flechts een woord ^ « e g g e n , w y l veelen van uw geflaeht zich verbeelden zeer veel gedaan te hebben, wanneer z y dagelyks eenige kopjes koffy f thee drink n Deze geringe hoeveelheid is op verre na n S toereikende, om de vochten te herftelJen! dTe door de onmerkbaare uitwaasfeming en ande ! ontlastingen verloren gaan. Genoeg a a l d n moet het bloed vloeibaar en in die ma7hP h danigheid houden, zonder welke onz ^ d ' heid niet wel kan beftaan. Door gebfek " t 0
r a
k
25
«ndere fappen worden dik, taai, feherp; er ontftaan traagheden, verftoppingen ,krampen, hardlyvigheid en eene menigte van andere kwalen. G y moet zelfs, zonder dorst te hebben, dagelyks eene behoorlyke hoeveelheid drank gebruik e n , indien gy gezond wilt blyven. D e gewoonte zal u dit eindelyk zeer gemaklyk maken, wanneer gy er Hechts eerst de goede gevolgen van ziet. Onder alle dranken is er geen, die beter met uwe natuur overeenkomt en gezonder i s , dan het water. Het moet helder, zagt, ligt en fmaakloos z y n , en de peulvruchten zeer gaar en we'1 koken, indien het al de goede hoedanigheden zal hebben, die er i n vereischt worden. G y zult derhalven zeer we'1 doen, wanneer gy hetzelve over tafel in behoorlyke hoeveelheid, en naar goedvinden met een weinig w y n gemengd, gebruikt; w y l hetzelve zich met alle fpyzen verdraagt, en dezelven het best ontbind, Tusfchen de maaltyden kunt gy niet licht te veel drinken; maar over tafel is te veel drank u niet dienstig, w y l het de vertering belet, en de maag te zeer opblaast. Mineraale wateren worden over tafel zeldzaamer gedronken, of het behoorde ten minsten zelden of nooit te gefchieden. Het gebruik van fterke mineraale wateren, als by voorbeeld Schwalbacher, Fachinger en Pyrmont water mag u niet algemeen aangeraaden, maar alleenlyk op voorfchrift van eenen geneesheer toegelaten worden. Doch minder fterke mineraale wateren, als Embfer, Selzer, en inzonderheid Schwalheimer water, kunt gy
0
5
zonder gevaar drinken zo veel het u belieft Hetlaatfte voornaamlyk met een weinig e l k ' of des namiddags, in den zomer, met zeer wei' mgwyn gemengd, en matig gebruikt, i voor. u de heerlykfte en verkwikkendiie drank wan neerhyzondereomftandigheden het gebruik van hetzelve met ganfchlyk verbieden ( ƒ ) . het zoete verfche bronwater verdient in zo verre den voorrang, wyl men het over al versch kan hebben, en in het algemeen, zonder uitzondering, mag aanraden. Maar het ftiaakt m
s
D
o
c
ZTZ ^ fmaakt zeker zo goed niet als koify el
h
gy
Het of chocoJaad, maar juist deszelfs fmaakloosheid is een bewys dat het reeht gezond is. A l de dranken, die u de tong op zulk eene aangenaame wyze kittelen, zyn-„ fehier altyd meer of minder nadelig, het welk inzonderheid van de heete en geestige dranken waar is. . . Z U l t
fcboon niet op êen « ^ S v e * ™ ^ S f l ' gevolgen voortbrengen , vooral wlnncerzv £1 £* delyke komen, m welke of oor, , i k i ' j ' , -\ ? "chaamen de V S r t o p p i r ï e S o f e S o ^ S ? * ' ^ * * * ^ a
z
m
m
0
zegd dierhalvcn onzen fchryver da dit \ ^ kunnen gedronken W ^ Z m n ^ Z S T ,
voorbereide
'
C
2
d
v
C
t o t
v e e I e r i e i
g e g r o n d
ziéttöa
^
27 Ik kom tot de warme dranken. T o t de thee, fcoffy en chocolaad , over welker nadeligheid reeds zo v e e l , en wel te vergeefs gezegd is. — Of ik wel een beter lot zal hebben, en o f het my hier niet even als veelen van myne heeren medebroederen zal gaan, zal ik aan zyne plaats laten , en my dierhalven bevlytigen , om juist den middenweg te houden; en hoop deswegen ook te meer gehoorzaamheid by u te ontmoeten , w y l ik u juist niet alles zal verbieden. De warme dranken zyn altyd meer of minder nadelig naar de gefteldheid des lichaams, van het jaargety, der menigte, waarin z y gebruikt worden, en naar de hoedanigheid der vreemde deelen, die er by gemengd z y n . De thee, het kruid van eene Chineefche o f Japanfche plant, doet eigenlyk geen kwaad als thee, want z y heeft zeer weinig werkzaame deelen, zo als z y by ons gedronken w o r d , maar het warme water is eigenlyk het geen onzer gezondheid het nadeligst i s , doordien het de maag verflapt, de verteringskrachten vermindert, te veel zweet v e r w e k t , en daar door het bloed van deszelfs nodige vochttigheden berooft. In het algemeen genomen doen de warme dranken, matig gebruikt, zo veel nadeel niet; want weinig doet, gelyk men weet, w e i nig nadeel; doch z y zouden nog veel minder nadeel' verwekken, wanneer w y ze enkel als geneesmiddelen gebruikten. Een kopje is u derhalven nooit minder nadelig > dan in den w i n ter , als het zeer koud i s , en gy u lange in de koude hebt opgehouden, uwe uitwaasfeming ge-
iïremd is en gy daarvan eene zekere zwaarte of mattigheid befpeurt; alsdan n e e y dT o ! mt
Z
0
« weer gezond. Doch in den zomer zou ik u wanneer gy niet zonder dezelve wilt leven of ^ w o o n zyt, des morgens iets warms te drinechter ^ ° ' ° v e n . Z y mag k
P J
e
v e r o o r i
ken r' 1° warme dra*! iZ'a KÏT ° ' wanneer dezelve "e dubbel nadelig zal zyn. D e gevolgen welken uit het misbruik van dezelve, et' algemeen van de warme dranken voordvioeijen ontftaan wel langzaam, doch zyn daarom niet' minder van gewigt. U w e vezelen w o r d e X gy verliest uwe fchoone verwe, word b . e e l ' opgeblazen, zwak, klaagt over verlies van eet lust kwaade fpysvertering, drukking der maag winden ongeregeldheid in zekere o m t a d i g h l ' den, hartkloppingen. o p f t y * beving^flaauwten, bleekzugt, o n v i i c h t b a a S 3 l S
P
3 n d e r e
h
g e b f m k t
W
r d e n
h
g i n g e n >
k r a
Het geen ten aanzien van het warme water van de thee gezegd is, geld ook van de I T Maar wyl de koffy op ziehzelve meer w e r S me deelen bezit, kan zy uit dien holfde meer o f minder nadeel en nut doen. D e g o e d ï werkingen van dezelve beftaan hierin, dat zv de fpysvertering, den omloop des bloeds, en de aflcheiding van het zweet bevordert, de al te dj e, taaije f , ^ o o f c
y m i g e
f a p p e n
e g n
bmd en emdelyk ook ontlasting maakt. * Z r h * algemeen is derhalven het matig gebruik Z
'~—^
ij>
de koffy veel minder nadelig-, dan het matig gebruik van de thee. Daartegen kan het misbruik v a n de koffy nog veel gevaarlyker worden, dan dat van de thee. Om deze reden zou ik alleen zulken myner lezeresfen, die eene zwakke maag hebben, o f , willen hebben, om niet gansch onbarmhartig te z y n , nadenmaaltyd veroorloven, e e n , of ten hoogften twee kopjes, met zekere bepaling, te drinken. Vooreerst, wanneer z y er aan gewend w a r e n , en geen kwaade werking e n , als hevige gisting, beving, duizeligheid, bloeden uit den neus enz. daar van befpeuren. Ten tweeden moet z y niet te fterk, ook niet te flap, en voornaamlyk niet te fterk gebrand z y n . Als zy te flap i s , doet het warm water het meeste k w a a d , want de beftaandeelen der koffy gaan door de altefterke verdunning, herhaalde afkoking, en door de bymcnging van andere wortelen verloren. D e olie is eigenlyk het werkzaamfte gedeelte van de koffy, word dezelve met te weinig water gemengd, is de koffy te fterk, word z y in te groote hoeveelheid gedronken, of te fterk gebrand, dan w o r d z y al te verhittende, werkt meer op de zenuwen, en brengt al de tegengeftelde kwaade gevolgen voord. Voor u kan z y dubbel nadelig worden, doordien z y u gisting, hitte , zenuwtrekkingen, b e v i n g , hartkloppingen, flaaploosheid, verftopth e i d , droogte des lichaams; verlies van eetlust, uitflag i n het aangezigt, bloedvloeijing, en zelfs een vroegtydige bevalling kan veroorzaken. D e doorgezegen koffy i s , volgens het algemeen
gevoelen, beter dan de gekookte, doordien door het lang koken van dezelve te veel werkzaams deeltjes verloren gaan. By het kleinzen of door zygen worden de olieachtige vluchtige b e i t deelen wegens de fnelle bereiding niet verftrooid z y worden door het kokend water volkomen ontbonden en by hetzelve gemengd. . . grovere, aangebrande aardachtige deelen daartegen blyven in den kleinsdoek. De melk o f de room matigt eenigzins de verhittende eigenfchap der koffy, en ik zou deswegen ook aan alle myne lezeresfen aanraden, dezelve daar mede te mengen, wanneer zy ze kunnen verdragen dat is te zeggen, wanneer z y er geen ongemak op befpeuren, als pyn in het i y f . oprispingen. winden enz., en geen zuur in de maag, f kort te voren zuure fpyzen gebruikt hebben. Doch het fterk gebruik van enkele melk is zwangeren niet aanteraden, voornaamlyk niet, wanneer z y haar walging, drukking der maag en winden veroorzaakt, en wanneer z y buiten dien eene zwakke maag hebben De fuiker zelve bezit ook de hoedanigheid van het verhittende der koffy een weinig te matigen. Z y heeft volgens de waarnemingen der grootfte geneesheeren eene zeepachtige ontbindende kragt, waardoor z y d e f l y m f m e l t , ontbind en verdunt; doch in te groote hoeveelheid gebruikt, is z y van eene tegengeftelde w e r k i n g , doordien z y de f a e n te zeer verdunt, de vaste deelen verfiapt en zelfs flym verwekt. G y ziet zelve hieruit, dat by het gebruik van dezelve de matigheid niet minder a a n
D
0
PP
e
in achtmoet genomen worden. — Ik ga nu over tot eenen anderen van uwe geliefde dranken • — tot de chocolaad. Deze heeft inzonderheid eene voedende kracht, en i s , als een geneesmiddel gebruikt, niet zónder nut. Z y dient byzonder lieden, die door fterk verlies van bloed of andere vochten hunne krachten v e r l o r e n , en eene foort van uittering hebben; maar z y moet dan zeer weinig of geen fpecery kruid bevatten, e n , volgens het voorfchrift van den heer Z i M M E R M A N N , met een weinig havermeel en met melk bereid z y n . Het misbruik der chocolaad is zeer nadelig. Z y is inzonderheid niet dienstig voor zieklyke hypochondrieke lieden en die met opftygingen gekweld z y n , w y l de cacao, waaruit z y bereid w o r d , voor dezelven te moeilyk om te verteren is. Voor vette, volbloedige lieden deugt z y nog minder, w y l z y dezelven fteeds volbloediger, en tot veele daaruit ontftaande krankheden geneigd maakt. — De veele fpecer y ë n maken dezelve in het algemeen zo nadelig, waaronder men voornaamlyk telt de banille, de kaneel, de kruidnagelen en de peper; wanneetdezen er in te groote menigte mede gemengd z y n . Zulke chocolaad verwekt gisting, hoofdp y n , benauwdheden, duizeligheid en veelerlei toevallen van opftygingen. Ik zou juist om die reden mynen lezeresfen het dagelyks gebruik van dezelve in het algemeen afraden, doordien z y , gelyk reeds gezegd i s , te veel v o e d , haar te volbloedig maakt, en uit hoofde der fpeceryën het bloed te veel verhit. Indien myne fchoone.
lezeresfen, nu en dan, evenwel gaern een k o n . je chocolaad wilden drinken, zou dezelve Hechts zeer d u n , en niet met te veel fpeceryën bedorven moeten zyn. Depunsch is eigenlyk geen drank voor vrou* wen en dus zal ik er ook niet veel van zeggen ( g ) . Een glaasje zou juist in den w i n t e r , Wyz e\ader b ^nf van het S L n ï n ^ ?
e
n
f C h l
P
L
'
y v e r
'
m
d e
Z 0 U d e
,
g
611
is^SSSfeïf
v
igSJFSÏÏÏÏ
in de zogenoenX vWkLlelt\l bevorderen en Z r5
"«lerlandfche fcf* - ronder tuffel
h
h e t
w a t e r e n
eenlgzints
*o °T ,' " punch, hittend enfanze S * ^ " *eidrmer wpitL i ' ? verkoud*e d raat ^ n , ligte ontilekingver1 S ' , C : : °S fittende zaken hoo| t eene g e v l a y k e z i e S n P ^ ^ n , en in W a a r
31 m e n
e r t U i g d
ó
Z C
d o o r
z
r
v e r
e e n e
, g m a a l k
a I , e
v e r e r g e r e n
s
1
33
als het hard koud i s , geen nadeel doen. Doch zwangeren doen beter, wanneer z y er zich geheel van onthouden. Het misbruik van dien drank heeft al de kwaade gevolgen met de andere geestige, verhittende dranken gemeen. — Limonade, een zeer bekende drank, die uit citroenen , fuiker en water bereid w o r d , is voor alle Vrouwen, inzonderheid in den zomer by groote hitte, matig gedronken, zeer dienstig ( 7 0 . • Het bier is voor zulke myner lezeresfen, die er aan gewend z y n , het gaern drinken, veel beweging hebben, en in het algemeen een werkzaam leven leiden, wanneer het matig gedronken w o r d , insgelyks geen nadelige drank. Doch er moet niet te veel hop i n z y n , en het moet behoorlyk uitgegist wezen, Te dik v c bier word door zwakke lieden niet naar behoren verteerd , veroorzaakt dik flymig bloed en alle daar uit ontftaande kwaaien ( Q . C70 Te regt raad de fchryver de limonade matig te drinken; want hoe onfchadefyk deze drank ook; algemeen befchouwd word, is zy egter voor een zwakke maag, die zy meer verzwakken zal, niet zeer dienstig, en vooral voor zwangere vrouwen, vermits dezelve meestendeels met het zuur in de maag gekweld z y n , en 't welk door een veelvuldig gebruik van het citroenfap merklyk kan vermeerdert worden; waarom het ook niet ondienstig zoude zyn, wanneer men limonade drinken w i l , dat men er wat fap van oranje of curasfauw-appelen onder mengde, 't welk zo wel de fmaak als hoedanigheid verbeteren zal. O') Hier by zoude men nog kunnen voegen, dat het bier noch te versch noch te oud zyn moet, vermits het eerfte veele winden en zelfs eenen buikloop zoude kunnen veroorzaken, en het laatlie een fterk zuur C
[ "PPttwin, welke uit rypc p e l bereid , met te zeer gezwaveld en wél uitgegist i s , u , matig gedronken, even zo min nadelig z y n D e wyn is zeker niet alleen voor het manlyk gedacht beftemd. E n de wet van Karthage, w e l ke den nieuwgetrouwden alle gebruik van denzelven verbood, was indedaad een weinig h a r d , en past niet wél op onze tyden. Het gebruik van den w y n werd by die wet verboden, ten einde het misbruik van denzelven des te eerder te verhoeden. M a a r , waarom zou ik u niet veroorloven, zomwylen een goed glas w y n te drin. k e n , wanneer gy by voorbeeld fpyzen gebruikt hebt, die een weinig zwaar te verteren z y n , en gy voor het overige gewoon z y t , dien te drinken? Het fpreekt van z e l v e , dat alsdan een daarop volgend kwalyk bevinden en b y z o n dere onhandigheden het gebruik van denzelven niet verbieden. Doch het is niet om het e v e n , welken w y n gy drinkt, de vreemde voornaamlyk zoete w y n e n , welken nog niet * - ' heemtgegist hebben, en te geestig z y n , kunnen u met met voordeel voor uwe gezondheid aangeraden worden. Voor het overige moet g / „ D
e
a p
e n
k
e
in de maag verwekt, over welk eebret Hn ^
a
n
35 van de fterke vreemde wynen in het geheel niet, of flechts als een geneesmiddel, en nooit uit gewoonte bedienen. Goede, zuivere rhynfchen wyn is voor de vrouwen, in onze gewesten, het dienstigfte. Gy doet zeer we'1, wanneer gy denzelven alleen over tafel, en, gelyk reeds gezegd is, met een weinig water gemengd, gebruikt. Voor zulken myner lezeresfen, die een eenigzins droog en prikkelbaar lichaam hebben, is, in het algemeen genomen, de witte wyn gezonder , dan de roode; wyl de laatfte de fappen verdikt en de vaste deelen uitdroogt (fe). Van de Hqueuren en andere geestige dranken zal ik verders niet veel meer zeggen, wyl ik niet geloof, dat myne lezeresfen er dikwyls gebruik van maken. En ik fchaam my fchier des te meer, u voor het misbruik van den wyn, en het D e z e herinnering komt w e l voornamelyk in ons land te pas, alwaar men inderdaad met de roode w y n zeer ingenomen i s , en dezelve uit hoofde van de byzondere geaartheid van ons gewest, en w e l juist om dat z y zamentrekkende i s , boven alle andere w y n e n verkiest, ( m e t recht zoude men kunnen vragen, waarom in zodanig land dan zo veel koffy en thee gedronken?) daar echter uit het gezegde gebleken i s , dat de roode w y n voor alle geitellen niet dienstig i s ; waarby nog in, aanmerking k o m t , dat z y zeer Hoppende i s , en'dus den afgang, i n den zwangeren ftaat algemeen niet zeer gemakkelyk, zeer hinderlyk kan z y n , zoude ik myne lezeresfen zeer aanraden, alle vooringenomenheid te laten varen, en by aldien z y geen zuur in de maag hebben^ liever een glaasje rhynfche dan roode w y n te drinken. T c meer grond heeft men dezen mynen 'raad op te volg e n , wanneer men bedenkt, dat de roode w y n veel meer dan de rhynfche aan het zo fchandelyk bedrog van fchadelyke vermengingen & c . onderworpen is.
C 2
gebruik van alle afgetrokken geesten en Iiqucüre» te waarfchouwen, aangezien de onthouding i n dit ftuk. voorzeker geen zeldzaame deugd by u is. Doch gy zult het my wel willen vergeven wanneer ik het om de orde en den zamenhang doe. D e liqueuren en gedistilleerde geestige dranken, doen u des te meer nadeel, hoe fyner en geestiger dezelven z y n ; z y prikkelen de zenuwen, brengen by u voornaamlyk het bloed in de hevigfte gisting, en kunnen duizenderlei treurige uitwerkingen veroorzaken. Hoe ongelukkig is zo eene van uw gedacht, die z i g van de rampzalige gewoonte laat beheerfchen om dronkenmakende dranken te misbruiken! Indien deze kwaade, nadelige drift by mannen berisplyk is gelyk een ieder bekent, is dezelve by vrouwen immers fchandlyk - affchuwlyk - en voor uwe gezondheid veel nadeliger, w y l de natuurlyke zwakheid van uw lichaam , u reeds gefchikt maakt, om alle kwaade gevolgen van eenea verwaarloosden leefregel eerder en in eenen veel hoogeren trap te voelen. Aan hoe veel gevaar ftelt z i g daarenboven iemand, wiens verltand beneveld i s , door vallen, ftoten enz. niet bloot' E n hoe fchriklyk kunnen de gevolgen voor u en voor de onfchuldige vrucht uws lichaams worden! — Wanneer dan zulk eene ftrafbaare moeder door gèvaarlyke hcete ziekten, door dodelyke bloedvloeiingen overvallen w o r d , dikwyls te vroegtydig bevalt, en niet dan ellendige, ongezonde kinderen ter waereld brengt, heefc z y het alleen aan haare rampzalige levenswyze toete-
fehryven. Doeh vergeeft het m y , myne lezeresfen , wanneer ik , misfehien , hierdoor uwe kieschheid beledige, dat ik u over de gevolgen eener ondeugd onderhoude, waarvan gy v r y z y t ! Myne verwyten betreffen alleen dezulken, die onbedachtzaam genoeg z y n , om zig van zulk eene fchandelyke gewoonte te laten beheerfchen. Dan dezen verdienen niet, onder het fchoone gepacht geteld te worden! —
C 3
D E R D E
AFJDELIMG.
Over de beweging en rust der zwangeren.
" ^ ten aanzien der bevLne als fret eten en drinken. Eene benrZ *' ^mstig de krachten ^ 7 ^ ^ ' ° ^ e
t
a a t h i e r
de omloop des bloeds, de daarvJ!*
lichaam zelf
seRerkt
P n
^ ,
en i 1t ^ % uwe" li h f ' ' " w7b "voedzel, 7 ' waarvan, ° welbereid , ^ - l v e r geheele gezondheid, A ] S
b C r
S
d
C
P
S y
i d
b e k
b
n o m e n
A
> et h
» we'1 verteert - ^zo7d en ° ° g ^ J^ U k t e " , '
d e
z e
y f t
z e i
m t
P
k
eiyk
1
y
'
7
•
39
éom afhangt. Hoe groot nog daarenboven de invloed der beweging op de opgeruimdheid des gemoeds i s , dit zult gy gewislyk na elke wandeling op zigzelve kunnen ondervinden. — Het gebrek aan beweging daartegen verwekt alle tegengeftelde kwaade uitwerkingen, als verlies van eetlust, kwaade fpysvertering, verzameling van rauwe, flecht bewerkte fappen, vermindering van den omloop des bloeds en van alle affchcidingen en ontlastingen, verftoppingen, ftyfneid cn zwakheid der leden, traagheid van den geest, aambeijen, beroerten en waterzugt. E n hoe Veel te meer moet het teder verborgen fchepzel daardoor l y d e n ! — Ik zou de lyst der kwaade toevallen zeer gemaklyk nog grooter kunnen mak e n , indien ik niet dagt, dat myne lezeresfen daardoor reeds genoeg van het nadeel eener geftadig zittende levenswyze overtuigd waren. — Doch zo zeer ik u eene matige beweging, gefchikt naar de krachten des lichaams, heb aangeraden , even zo zeer moet ik u echter ook voor alle al te fterke bewegingen waarfchouwen , waarmede ik inzonderheid lopen cn fpringen bedoel. —- Veele lieden zondigen hierin, ten grootften nadeele hunner gezondheid, het meest, wanneer z y , zelden buiten het huis komende, dan? op eens alles willen goed maken, wat z y tot dus verre verzuimd hebben. Hoe heviger de beweging i s , hoe fterker het bloed ook natuurlyk ih het lichaam omgedreven w o r d , er kunnen der* balven, inzenderheid by volbloedige en aandoenlyke zwangeren , de hevigfte ontftekings* C 4
koortfen, beroerten, bloedvloeiflno™
™ zeer zwak „ . o s U V Ï Ï ^ ™ ? ™ n h a „ g , en dus e eerder I „ Z * worden. Deze gevolge» moeren, zonto ' e„ fpraak, nog veel gevaarteer zyn, e ° , S " kunnen onrtlaan, n e e r zui^eene „ e ' i g T b f weg.ng nog daarenboven by zeer heet weeder S
i s
e
t
d e s
t
c
wan
^ a n k e n h e d i e n d h e e t ^ : ™ ™
1
' ^
° fa - m den zomer moet P-V ™ u .. mogelyk is, alleenlyk des morgens v r o ^ i f avonds, doch in den winter des nam d l . wandelen. Nooit moeten ^ J j ^ flondsna den maaltyd, voornaam^ ir. T *er by zeer heet weeder, eene eenigzins IZ beweging maken, wyl de fpysverteri„Val dan t fc ielyk en juist daarom onvolkomen J e t h ^ Het ,s ook met hetzelfde op welke wyze f ' beweging geeft. y n verfcheiden l i c h n L feningen en houdingen des lichaams, of mmder nuttig f „adelig kunnen ^ en o 8
ceic
en
n
v
E r
0
Z
u
a a i
2
m
4i deelen des lichaams alsdan gelykmatig bewogen w o r d e n , en de goede uitwerkingen der beweging ondervinden. Allqenlyk moet gy u voor vallen en ftoten in acht nemen, want elke eenigzins hevige ftoot, die de plaats der baarmoeder treft, kan de tedere leden der vrucht verfchuiv e n , eene ontydige geboorte, eene miskraam , cn andere ongemakken veroorzaken. G y moogt derhalven nooit in het duister, en nog veel minder in den winter by y z e l , als de ftraaten glad z y n , zonder leidsman uitgaan. Het best is, dat gy met de beweging te voet zo lange aanhoud , tot gy eene kleine vermoeidheid begint te voelen. Volgens de ftrengfte regelen der gezondheidsleer , moet elke beweging, voornaamlyk te voet, in het begin langzaam zyn , dan fterker w o r d e n , en als men haast aan de plaats der beftemming i s , weêr een weinig afnemen. Het ryden op gelyke wegen, in een gemaklyk Tytuig op riemen, kan zwangeren onmogelyk nadeel doen, doch het is Hechts eene ten uiterst zagte beweging, die ten hoogften voor z w a k l y ke lieden genoegzaam is. Maar de rigting van den b u i k , en het geftadig hangen der voeten bederft, aan den anderen kant, w e ê r zeer veel. Het langdurig hard r y d e n , op zeer flechte, hobbelige wegen, in rytuigen, die ftot e n , zo als by voorbeeld postwagens, moeten zwangeren boven alle dingen vermyden, want de geweldige fchokkjng, die de buik daarvan heeft te lyden, kan u niet anders dan nadelig zyn. Het zelfde geld o o k , in eenen nog C 5
«
w
^
i
^
^
van eenen aa fte maanden der zwangerheid moehten £ £ lezeresfen wel geen groote begeerte tot h e 7 t ! paerd ryden hebben, en van rechtswege en zy het ook in het begin van d e z e L n X «T.
222* fchokking T™ des buiks, d C
k W a a d C
%
kt
van e^ ° e
JgJJ
a a n g e z i e n
a f i
£
der maakzel zyn, gelyk r e e d s heb en nooit dikwyls genoeg k a n f c Ï Ï T v S eerder by haar kunnen ontft P„ J» , , voor haar worden. «elven nadelige beweging voor zw angeren i k
H e t ^ ^ J ^ T aan
g e e n
kfedin kleding"
h
?t
Z
y
/ '
S
d
o n d e r l y f
a
n
d
°
0
£ e g e n
^ -
r
d £
g
k o u d e
z
«me
l
e
maar, wyl ^clT^n van omgeworpen te worden: doen zy 5£ 2 zelve geheel natelaten VAN w " Z y
a a n
h e t
a a r
b l
bedoel hier efeeaafk dn S S lezeresfen verdiend: ifc in het vallen g X a ^ f e ^ * ^ b'u i t ° e n» deftadte ryden, en di ,?óg e herfst, hoe onfchuldig zulk nbivlr? „ ' ?k de U be 'ragt word, en hoe feelgenten 1 ^ °° T " f *' « begier als genfeshefr " ^cn den zeggen, dat zodanig reisj „ ™ ^ V ? ! ^ en veele ziekten verwekken y k zyn hoofde, vooral wanneer gy Z'JJl^ dienmoet, het is uw bekend, dat dé lil i J . ™ y d e n
2R?
m
o
U
m o d e
lc
te
o f
W
v c r w e
n 1
e
t
i n
W o o r
T
f c h a d e l h e t
y t
ve
43 Maar nu kom ik aan eene foort van beweg i n g , die gy fchier allen bemind, en die u echter uit meer dan eene oorzaak zeer nadelig kan worden. Schrikt nu niet! — Ik meen het dansfen. — Dat ik voornaamlyk al het fterk dansfen, als contredansfen, zwabifche , duitfche, franfche en engeifche dansfen bedoel, zult g y zonder myne herinnering begrypen. Hier geld alles te g e l y k , wat ik u kwaads van de verhitting en fterke fchudding des lichaams voorfpeld heb. D o c h , ten einde gy my niet voor te wreed zoud houden, zal ik u evenwel in de eerfte helft U w e r zwangerheid veroorloven, een paar menuetten te dansfen; en meer kan i k met goed geweten niet doen : want z i e t ! de heer F R A N K is noch onbarmhartiger tegen n , als hy zegt: „ tot op de heift kan men zulks nog w e l laten toegaan; maar het is zo m o e i l y k , zich hier a l tyd veel matiging te beloven, dat ik liever z o u willen raden, deze foort van beweging gansch]yk te verbieden. " Ik laat de beflisfing, o f hy volkomen gelyk heeft, aan u zeiven over. — E r z y n nog meer dingen, die u dikwyls niet gevaarlyk voorkomen, en het échter kunnen en guur z v n k u n n e n , c n zult gy dan met my niet w i l l e n toeftemmen, d a t , ' w a n n e e r gv u in u w e zomerklederen aan zodanige avondlucht bloot"ftelt, zelfs tevens de oorzaak kunt w o r d e n , dat gy van verfchillende ongemakken overvallen w o r d ? met zeer veel grond hoorde ik onlangs eenen voornaamen geneesheer, by het zien van zodanig r v t u i g , i n het vallen van den avond, z e g g e n ; waartyk aan èleeze iiiewe uitvinding hebben de fraSize.erende geneesheeren zeer veel verfligting. /
worden; alle beweging des lichaams, waarby den adem lang moet inhouden, dikwyls vernieuw e n , o f te fnel uit blazen, moet gy i g yks geheel vermyden, o f ten minsten trachten te matigen. Hiertoe reken i k voornaamlyk het rekken en reiken naar hooge dingen, het fchongelen het beuren en dragen van zwaare lasten, het hard fchreuwen, z i n g e n , lachen, niezen enz Want hier door drukken het middenrift •de buikfpieren en darmen meer o f minder, op de volle baarmoeder , en kunnen zeer licht eene vroegtydige of ontydige geboorte en veele andere kwaaien te wege brengen. Het ontbreekt aan geen treurige voorbeelden, welken'het gewigt van deze voorzichtigheid buiten allen t w y fel ftellen. Zo zag V A N S W I E T E N eene z w a n gere ongelukkig w o r d e n , als z y een kind van twee jaaren, hetwelk gevallen w a s , fchielyfc wilde opbeuren. n s
.
Ik moet, overeenkomstig myn ontwerp, nu ook..iets van de rust, en de nadelige en bekwaame houding des lichaams met u fpreken. Van de noodzaaklykheid der rust heb ik fchier in het geheel niets te zeggen; w a n t , dat gy moet uitrusten, als gy moede z y t , zal ik u niet behoeven te herinneren. Het verdere zult gy in de volgende afdeling horen, by gelegenheid, dat ik van den fiaap zal fpreken; maar de houdingen, welken zwangeren by het uitrusten en tot gemak nemen, verdienen alle opmerkzaamheid. behoort in den ftrengften z i n ook mede onder het rusten. Het is echter niet no-
e
45 d ï g , u het nadeel van het al te lang ftaan te doen begrypen, w y l de ongemaklykheid, die gy er by ondervind , van zelve dwingt, deze houding te vermyden, of met het zitten te verwisfelen. Van het nadeel van het al te lang zitten heb ik u reeds, zo ik h o o p , genoeg overtuigd. Het komt hier alleen voornaamlyk aan op de houding des lichaams, en inzonderheid des onderlyfs. Het word billyk onder de tegennatuurlykfte houdingen des lichaams , gerekend, en het daaruit ontftaande nadeel is indedaad nog veel aanmerklyker, wanneer gy by uwe bezigheden lange met een voorovergebogen lichaam zit. Alle bezwaardheden van eene kwaade fpysvertering, en van eenen beletten omloop , hoofdpyn, duizeling, mislykheden, ftolllng en verzameling van bloed in den buik, gezwollen aderen aan de beenen, hevige rugpyn, aanvallen der aambeijen enz. z y n er de natuurlyke gevolgen van. Veele geneesheeren en vroedmeesters gaan nog verder: z y willen zelfs, en voorzeker met veel waarheid, moeilyke verlosfingen, aanwasfen der nageboorte, gevaarlyk kraambed, en duizend erge toevallen daarvan afleiden. Wanneer gy dit alles bedenkt, zult gy zekerlyk voorzichtig z y n , en u zelve niet ongelukkig willen maken. De gemaklykfte, voordeligfte en gezondfte houding om uitterusten, i s , en moet dus die z y n , waarby het onderlyf het minst gebogen, geperst, en de beenen een weinig uitgeftrekt z y n , met één • w o o r d , de halfliggende houding, waarvan gy u alleen op uwe fopha's en canapeèn bedient, wan-
«eer gy i , ^ «egt In geen houding des lichaams gaat de omloop van het bloed gemaklyker en beter Z geen andere bevind zig dus ook de lichaam^ vrueht beter, dan in deze, wyl dezelve van geen zyde gedrukt en geperst word. Maar dat het aangenaame dezer houding niet moet Verleiden om minder, dan anders, te gaan, en gy u van dezelve alleenlyk dan met regt en nZ moogt bedienen, wanneer gy genoegzaame beweging genomen hebt, en een weLg moede * t , moet ik u nog eens ernftig herinneren a
e e n
z y t j
g e ] y k
d e
u
- V I E R D E
A F D E L I N G .
Over het /Japen en waken der zwangeren,
Ulet
is den meesten myner lezeresfen, uit e i gen ondervinding bekend, dat de krachten, w e l ken men door de dagelykfche bezigheid verloren heeft, i n den llaap weder herfteld w o r d e n , en dat i n het algemeen het lichaam daardoor gefterkt en tot de nodige verrichtingen bekwaam gemaakt word. Ik heb u derhalven van het flapen en waken zeer weinig te zeggen, doordien g y van de noodzaaklykheid van het eerfte alle avonden overtuigd word. Maar over de nadeligheid van het al te langflapenen waken, en over de beste en gemaklykfte wyze, om zig eenen zeer gerusten en gezonden flaap te kunnen bezorgen, moet ik u , volgens myn ontwerp, een weinig onderhouden. G y bedriegt u z e e r , wanneer gy u verbeeld, door al te lang flapen, u w e krachten te verfterken. W y l de omloop des: bloeds en der vochten in den flaap veel langzamer gefchied, dan in den wakenden ftaat, worden de fappen d i k , taai en flymig, er vergadert zig veel vet in de cellen des lichaams, tusfchen de h u i d , en op andere plaatzen : de vaste deelen worden verflapt, en de geheele
mensen tot traagheid cn veele andere * * * * * , aeigd gemaakt, vrouwen, te «eigd zyn om dik te worden, of toevalle^ opftygingen hebben, doet, volgens het g ^ der grootfte geneesheeren, de al te £ flaap inzonderheid veel nadeel. — ^ T u tang waken, voornaamlyk in den nacht of tot na middernacht, i tevens Z de'
l?
difZ nt
v a a
s
geh e met n i e t voor ^ ^ zwangere ' " vrouwen.* Het ^ geheel bloed verliest te veel van zyne fyne de len en a
1 1 1
kTa n e n krachten g e
5 6 1 1
™ *4 - de verloren; het lichaam teert uit en
h 0 e d a n i g h e i d ; a a n
d i e n t
h t t
d
toevallen aangetast. Gy ziet uit dit weinige d t ik u hier kon zeggen, hoe weinig, S ^vallen uw bloed en al uwe fappen goede gefteldheid kunnen bevinden, waarin t *JS echter noodzaak.yk moesten bevinden Z J e n gy zelve wilt uw en gezond blyven, m
2 i g
ztzrr
i n
e n
e r
wens": rnedetedelen. Een geruste, niet te lange fl die geevenredigd is aan de bezighedenof bi' wegingen van den dag, verkwikt alleen het be aam en houd het gezond. Maar, hoe moeten wy dan flapen, en hoe kunnen wy ons e>ne rep pusten flaap bezorgen? - zult gy my m t * ie reg vragen. De beantwoording dezer v Z « op verre na zo zwaar niet, als u de uhvoef ring daarvan misfehien zou kunnen fchynen I„ het algemeen kan men zekerlyk niet veel bepaalds ^ggen, want de gewoonte heeft hier ook o d i e n s d g
aap
n
t
g r
0
- -
— -
49
t'eft invloed, en het komt zeer veel op tiwè overige levenswyze aan. Indien gy een zeer werkzaam leven vol bezigheid leid , of gedurende dén dag veel beweging hebt, vordert de hatuur van zelve eenen langen flaap, tot herftellingder verloren krachten, welke dan ook minder nadelig, en veel eerdér nuttig is. In het algemeen, myne lezeresfen, geld de gülden tegel: Jïaapt zo lange, tot dat gy uw lichaam weder tot nieuwe bezigheden genoegzaam gejlerkt voelt; «ï- zevert, acht of negen uuren zullen naar maate der voorafgegaane beweging en vermoeijing genoegzaam daartoe z y n . De middelen, om eenen gerusten. flaap te genieten, zyn volkomen gegrond op het geen tot hier toe gezegd i s , en kunnen zeer kort op de vólgende wyze zamen gevat Worden; neemt gedurende den dag eene goede beweging, tot dat gy een weinig moede Word, eet, voornaamlyk des avonds, vroeg, weinig, en licht verterende fpyzen, wacht de fpysvertefing af, vermyd inzonderheid op dezen tyd alle warme vérhittende dranken, verkiest, zo het mogelyk i s , uw flaapvertrek op eene ftille plaats, houd de lucht daarin koel en z u i v e r , legt met uwe klederen alle' ongerustheden des gemoeds en alle Zorgen af, dan zult gy voorzeker gerust flapen, en de gevolgen van eenen gerustén flaap, by hét ontwaken ondervinden. Van den rtadeligen i n vloed der onzuivere lucht in de vertrekken, en de middelen, om dezelve zuiver te houden, zal ik flraks gelegenheid hebben om met ü te fpreD
=_
5°
s
ken. Ik moet u hier de kwaade gevolgen nog doen opmerken, die uit de veronag^zarrfng v n bovengemelde regelen voordfpruiten. D i e wei m f beweging heeft, veel eet, voornaamlyk des" avond* en dan met eene volle maag naar bed gaat, flaapt ongerust, word door benauwde droomen gekweld en voelt h by het ontwaken m plaats van verkwikt en gefterkt, vermoeid en loom. Het fpreekt van z e l v e , dat dit al es zwangeren in eenen nog veel hoogeren è
z i c
b
y
p p l a a t s h e e f t . - l k m o e t . t o t n o t van "deze atdelmg, n
o
g
i e t s
z
e
g
g
e
n
y
a
n
d
e
zwangeren in den flaap. want dezelve is gewis niet onverfehillig voor moeder en k i n d , voornaamlyk in de laatfte maanden der zwangerheid wanneer de liehaams vrueht reeds groot en zwaar' ^ derhalven zeer w é l , , wanneer gy G
d o e t
ge yk i s , Iaat onderngten. Als bet lichaam meer naa eene zyde uitgezet i s , gaat dan op de ter
gelyk uitgezet is, dan is het om het even, w e l ru21f y <»rustig heen en weder keren in het bed vermyd. Voor het overige is het ook goed, wanneer gy desmettegenftaande in dit geval niet altyd op eene z y d e , maar heden op deze en morgen op de andere zyde en altyd een weinig gebogen ligt wy eene al te u i t g e l e k t e l i ^ / ^ g § adehg zou kunnen worden. Het liggen op ^ zyde i u als nuttig aanteraden, w y l in beig y
v
e
r
k
i
e
s
t
w
a
n
n
e
e
r
g
flechts
u
S
h e t
51
1
de de gevallen, het z y gy op den rug, of zelfs wel voorover l i g t , de omloop des bloeds belet en gy door benaauwde droomen gekweld w o r d ; zonder te fpreken van het groot nadeel, welk gy u zelve en uwe v r u c h t , inzonderheid door de laatfte ligging zoud kunnen veroorzaken! —
D a
VYFDE
AFDELING.
Over de gedraging der zwangeren, met opzicht tot de lacht.
H ü Jlet zal niet nodig z y n , myne lezeresfen u te zeggen, dat de lucht voor u , gelyk voor alle menfehen, zo noodzaaklyk is tot het leven als eten en drinken. — M a a r , aangezien het niét in onze macht i s , dezelve naar welgevallen te veranderen, moet gy u te eerder aan al haare veranderingen gewennen, wanneer gy e n d wilt blyven. Het zou overtollig z y n , i „ i e n ik u met eene breedvoerige verhandeling over al haare eigenfehappen en hoedanigheden wilde lastie vallen. Ik zal alleenlyk trachten, opmerk zaamte maken, in hoe verre zy u nadelig en nuttig kan z y n . Zuivere verfche lucht is voor naamlyk nodig tot bewaring van uwe gezondheid; z y veriterkt het lichaam, en bewaart het bloed in zyne behoorlyke gefteldheid. Maar eene befloten, bedorven, door veele uitwaasfemingen onzuiver gemaakte lucht moet alle tegengeftelde kwaade hoedanigheden bezitten, en den nadeligften invloed op uwe gezondheid hebben Redenering en ondervinding bewyzen de waarheid van dit geftelde. g
Z O
d
u
53 D e heer W E I K A R D zegt derhalven zeer w é l . „ In vochtige alkoven, of zulke donkere flaapvertrekken, waarin de befloten lucht zelden of nooit ververscht w o r d , waar veele menfehen in hetzelfde vertrek huizen, zonder door het openen der vensters, of door andere middelen, de lucht, welke by heete kachels vol dampen is geworden , te ververfchen, moeten de menfehen eene flechte koleur hebben, en veele ziekten ontftaan. Een ander geneesheer heeft hieruit ook de oorzaak afgeleid, waarom tedere vrouwen des winters altyd zieklyk z y n . — Ik behoef u dus ook niet te zeggen, hoe zeer noodzaaklyk het i s , dat gy de lucht in de vertrekk e n , waarin gy huist of flaapt, altyd zo zuiver houd als mogelyk i s , en te dien einde de deuren en vensters dikwyls open maakt. Deze wyze van de lucht te ververfchen verdient de voorkeur boven alle anderen, waarop men hetzelfde oogmerk door eenigen reuk of damp tracht te bereiken. Want de reden, waarom gy u gemeenlyk i n het voorjaar en in den zomer zo we'1 bev i n d , is zonder tegenfpraak geen andere, dan om dat gy u nooit meer en dikwyler de open lucht geniet, dan op dezen tyd. De morgenlucht, zegt de h e e r T i s s o T , geeft aan de geen e n , die dezelve inademen, eene fterkte en gezondheid, welken zy den ganfehen dag befpeuren. Hoe veele voordeden genieten zulke lieden niet ten aanzien van hunne gezondheid, die den fchoonften tyd des jaars op het land doorr brengen! D e uitwaasfeming der aarde, ip bet D |
oofenbhk dat de ploeg nieuwe vooren fhvd de uitwaasfem.ngen de dauws, w e , k h * f der planten en eene foort van v l u c h T ^ i s , en de uitwaasfemingen der bloemen t nooit fterker rvn H „ U , die dageraad en des «dgeraaas, en hv by H den opgang" der S
u l u e m e n
d
Q
7
h
a a n l i c h t e n 7
tast
n
m
o
trachten te verhe e„ het g e T h e . ot t, T„ lp
in oen zomer, en op alle tyden, om de lucht P hoorlyk zuiver, versch en balz magti.o e
ter a ^ n * * met waHetzeln oplosfing van falmoniak. Het zetten van groene takken en verfche bloe men m waterpotten doet ook veel tot bere kinI van dit oogmerk, voornaamlyk als bet z et e t
b
0 f 0 f
e f p r e n g e n
V a n
d e n
e e n e
C e r
ygenL r h uftil r S ' d
U d a n i n
tón
d
mT t07 Z f
V 0 0 r d e e ,
v a n
b l 0 C m C n
-onder bmder van d
P
^tgéb
t l de balzemagtioe — n inade! zon te hebben. t e
k
55 Want ik moet u hier in het voorbygaan zeggen , dat gy nooit ten eerften na den maaltyd, en i n zonderheid in de hitte der zonne, veel beweging' moet maken; Doch het ongemak, welk dezon u dan veroorzaakt, gebied.u reeds van z e l ve , u op dezen tyd ftil te houden. — D o c h , behalven dat ik u dit te huis bly ven en ftfl houden alleenlyk zou veroorloven, wanneer gy , uithoofde der groote hitte, niet veel beweging in de open lucht kunt maken, of gaan wandelen , zonder uwe gezondheid te benadelen, moet ik u ook noch voor eene te groote menigte van alle fterkriekende dingen in uwe vertrekken , en voornaamlyk in uwe fiaapkamers, waarfchouwen. Hiertoe behoren fchier alle fyne o l i ë n , alle fterkriekende kruiden en bedwelmende bloemen en planten, als narcisfen, j a s m y n , oranjebloezcm, leliën enz. Z y z y n by v r o u w e n , die zeer gevoe-'. lige en prikkelbaare zenuwen hebben, en dus ook inzonderheid by zwangeren, van eene zeer . kwaade uitwerking en verwekken hoofdpyn, benauwdheden , flaauwten, duizeling, en andere noch gevaarlyker toevallen. Een der grootfte geneesheeren verhaalt een voorbeeld van eene v r o u w , die door den bedwelmenden reuk v a n ' eene te groote menigte van vioolen, welken z y in haar fiaapvertrek had ftaan, door eene beroerte overvallen, en dood in het bed gevonden wierd. Eene andere, die waarfchynlyk van het roozenbed der dichters gehoord had, beftrooide haar bed met roozenbladen, en viel in eenen eeuwigen flaap. Landlieden kennen den fterken D 4
bedwelmenden reuk van het nieuw hooi; maar « y mo ten ^ £ P * o
o
k
d
e
n
vrezen, en er zig nooit op te flapen leggen
Doch daar zyn nog -meer zakken, die in ftaat z y n , u pp eene dergelyke wyze fchadelyk te w o r d e , , en die, gy om deze reden ook Let kennen en vermyden. Hiertoe behoren alle zu ke Plaatzen, waar de lugt bedorven, ^ ty niet ^ > ^ n e n i f l
v e r y e r
h
t
e
n
m
e
t
g
V " l d i s ; als « „ ^ ^ A , n gew sti ke/ders
tn^: r r Z::7T '
ƒ
>—4 -*C
n
wanneer
heet gejlookt en warm zyn; plaatzen, " , nrsch gewasfchen linnen te drogen hlng^of 1 ftreken word; damp kolen in een b e j l ^ ^ trek, voornaamlyk van frnids- of (leent Z 7 floten plaatzen, „ m , r f i e ~ ^ of geweest zyn enz. e t za! niet te onna z v f eenige voorbeelden van. dien aart uit d I ' nemingen van den heer ridder Z I M M J? aantehalen, welken het zo even gezegde T n fW ^ aanzien der door v e e l e ^ h J £ durven lugt, huiten allen twyfe, ftellen „ her J^ar werd te Oxford o e r eeniee m i j i H ^ s p . e g i n g gehoede, in w
v
w
a
v
a
a
a
r
n
e
e
h
H
W
E
m
df
7
echters, de adel,
r
V
C
n byna alle
aanwende
perfoo.en, ten getale van driehonderd , p o t dood bleven; om welke reden ook de F fite dezen dag den zwarten
tk >
-
ï
57"
men. Hetzelfde gebeurde, voor omtrent 40 jaaren, te Taunton, met dezelfde omftandigheden. In den zomer des jaars 1750 werden te Londen, by de veroordeling van eenige misdaders, de rechters en andere aanwezende perfoonen door eene gevaarlyke koorts overvallen, welke zelfs door de klederen befmettende w a s , en waaraan eene ongelooflyke menigte menfehen oogenbliklyk, om zo te fpreken, ftierven. Het zogenoemde zwarte h o l , eene gevangnis, waarin eens een barbaar 146 menfehen deed opfluit e n , van welken na verloop van korten tyd flechts 23 het leven afbragten, levert ons eene dergelyke fchriklyke gefchiedenis, hoe vreeslyk de werkingen der lugt kunnen z y n , wanneer z y befloten en door de uitwaasfemingen van veele menfehen bedorven is. — Alle tot hier toe aangehaalde bedorven gefteldheden der lugt doen u nu altyd meer of minder nadeel, naar dat gy met prikkelbaare aandoenlyke zenuwen begaafd z y t , en na dat gy u meer of minder aan eene dezer gelegenheid gevende oorzaaken hebt bloot gefield, en hevige hoofdpynen, krampen, duizelingen, b e d w e l m i n g , b e v i n g , benauwdheid, flauwten, braken, en by zwangeren nog veel gevaarlyker toevallen, waarvan gy gehoord hebt, zyn dan de gewoone gevolgen. — De zogenoemde ftoqven , waarvan gy u op koude plaatzen bedient om te warmen, z y n ook niet vry van deze kwaade uitwerkingen; behalven, dat z y alle bovengemelde kwaade toevallen kunnen veroorzaken , z y n zy ook dikwyls in ftaat, om by D 5
« eenen grond e ieggen tor veelerlei andere ziekten. Zelfs het branden van nachtlicht en het bero ken der vertrekken, verdient hier i n s g ^ aan" gemerkt te worden. Het laatfte gefchied he I Z met , ^ bs e
a
y
n
>
w
y
d
e
z
e
>
v
o
]
g
e
n
s
s
dTnt o m T T \ ™> voornaamlyk dient om de lucht te verbeteren en dezelve voor bederf te bewaren. _ verfchi fende jaargeryden de w f c SCneeshee
D
v
va van
e
r
d
i
e
n
e
J££
e
n
dfr, ; / ° « z a a m h e i d , "n de fchadelykheid der lentelucht zal ik bv /e Ü
C
h
t
n Z C
en rtnd:; h
d ik v a n d e v e r w i s f e , i
a
^ *5i -
reni zal handelen, melding maken. D e herfstlucht is van allen de nadeligfte voor u - en t bet algemeen is de maand ^novlmber ' v o « g nsch niet gunstig. Men moet indedaad L nigmaa, mede,ydenmetu hebben, wanneermen v ï ï s^ wceaer, e e T ^door o o r hoofd- tand- en onmvn 0 r
^ n a wdheden maag e n
i n
h e t
h'r^^ * **** Z Z ZVr s r
h a r d k l o i e n en P P
a
I
g
e
m
e
e
n
d
k
n g
o
o
r
g
van opftygmgen gekweld word. gelukt zynde g e e n e n , dit v r e e m d e ' men z y n , en dezelven nooit ondervonden h e b b e n > Van den eenen kant verdient gy dan medelyden doeh a den anderen (vergeeft m y , dat £ ' wieed moet , ) niet. Want hier komen H
o
e
b y w c l k e n
a n
z
z y n
rr
in
--king! d e
r
k 0 C
o
r y Z
ftaan met elkander in de nauwfte b e t r e k k i n / Kwaade uitwerking van het weeder, en brek aan beweging. Indien gy meer a n de ve r e r i n g e n , en zelfs aan de eenigzins kwaade ffC
'
59
gefteldheid der lucht gewend waart, zoudgy dezelven niet aanftonds ondervinden, gy zoud meer beweging nemen, en dus ook gezonder blyven. Hoe befchamend is i n dit ftuk het voorbeeld der landlieden voor allen, die voor de eenigzins k o u d e , of vochtige lucht vrezen ! Juist om dat gy in dit jaargety zo veel z i t , uwe gezondheid daardoor fteeds meer en meer verz w a k t , aan de ruuwe lucht niet gewend z y t , benadeelt u d e minste overtreding van dien aart , waarvan andere menfehen, die zich door de gewoonte gehard hebben, niet het minste nadeel ondervinden. Hetzelfde heeft plaats met opzicht tot de dompige, vochtige winterdagen, die gy zo zeer fchuwt. Dezen kunt gy door de gewoonte ook v r y onnadelig voor u maken. D o c h , indien gy door de ondervinding mocht overtuigd z y n , dat het kwaad weeder, zeer grooten i n vloed op uwe gezondheid heeft, dan doet gy zeker beter, wanneer gy op zulken tyd te huis blyft, of ten minsten u zeer behoedzaam en trapswyze daaraan gewent. G y moet u derhalven de fchoone heldere dagen van dit jaargety des te meer te nut maken, w y l die zo zeldzaam zyn. Het is een vyand van uwe gezondheid, die u zegt, dat de koude lucht uwe tedere fchoone huid bederft. Veelen van uw genacht bevinden zich nooit beter dan in den winter, wanneer de lucht zuiver en de hemel helder is. Koude verfterkthet lichaam en vermeerdert den eetlust, jnzond,erbeid als men dan goede beweging daar
6o by maakt. Maar eene te groote koude,- en een al te lang verblyf in dezelve, kan u ook in t e l deel weer nadelig worden, waarvan ik de eer zal hebben, u in eene andere afdeling meer te zeggen. - Hier is het ook de plaats, l te waarfchouwen voor de te heete vertrekken in den winter en voor de te fchielyk op elkander volgende afwisfelingen der koude en warmte Te heete vertrekken doen nadeel, wyl de hitte de Jucht bederft, uitzet, en onbekwaam maakt tot de ademhaling, gistingen, hoofdpyn, benauwdheden en allerlei kwaaien veroorzaakt moogt nooit, wanneer gy uit de koude komt te fchielyk, te plotslyk by een zeer heet vuur ko men, en u even zo min uit een zeer heet ver trek op eens aan de koude blootftellen Beide te fchielyk op elkander volgende afwisfelingen kunnen en moeten de bedenklykfte en gevaar lykfte gevolgen voor u hebben-, En fchoon ik u te voren geraden heb, u aan alle veranderingen en afwisfelingen der verfchillende jaargety den en der lucht te gewennen, zo waarfchouw ik n echter in tegendeel zeerernftig, wanneer g het zeer warm, of u verhit hebt, u niet aan dl koude en nog veel minder aan detochtlucht bloot tcftellen. Dit volkomen in uwe macht ftaande zyt gy te meer verplicht, u daaromtrent in acht te nemen. De gevolgen kunnen anders allertren r.gst en fchriklyk voor u en uwe lichaamsvrucht worden. Gelukkig zyt gy dan, wanneer gv met kleine ongemakken, als hoofd- tand- buik G
v
y
-•
tl
'eh öorpyn of met geringe oog- en keelontftekirigen daarvan vry komt. Maar het blyft daar zegden by. Dikwyls volgen de hevigfte ontftekingskoortzen, beroerten,krampen, ftuipen, de woedenfte buikpynen, buikvloed, bloedvloeij i n g , en vroegtydige bevalling. Dezelfde gevolgen heeft men te wachten van koude dranken, en alle yskoude ververfchingen, wanneer het lichaam zeer verhit is. Zo zeer ik u insgelyks op eenen anderen t y d , voornaamlyk in den z o mer, kouden drank aanried, zo zeer waarfchouw i k u ook hier daar voor. G y ziet daaruit, dat dezelfde zaak, onder verfcheiden omftandighed e n , nuttig en nadelig kan z y n . Wanneer gy fterken dorst hebt, fchynt koude drank de beste laafnis wel te z y n ; doch vermeid derizelven dan meer, dan uwe grootfte vyanden, dezelve kan u den dood veroorzaken. Hoe veelen van uw geflacht zyn reeds door deze gevaarlyke onachtzaamheid in den bloei haarer jaaren verwelkt! Borstziekten en teringen, waarvoor gy zo zeer vreest, z y n de treurige gevolgen van het koud drinken, wanneer het lichaam verhit is. W a n neer gy u by heet weeder, of anderzins, door eene eenigzins fterke beweging verhit hebt, gaat dan ftil zitten op eene plaats, daar gy v r y van den tocht der lucht z y t , en, als de dorst ondraaglyk i s , eet dan wat ooft, of neem eene citroenfchyf met fuiker beftrooid in den mond, gebruik alleenlyk lauwe dranken, tot dat de grootfte hitte en gisting over i s , of houd een
weinig koudwater zo lang fa en dat het lauwwarm als uw lichaam word — l gelukkig u ik z y n , indien g "~ waarfchouwingen, voornaamlyk i dit lurk, K hoor gaaft, en nooit door eigen ondervindt ovemugd e r d , hoe zeer dezelven gegrond" d
Hn
Z O
y
n
W1
a a n
ZESDE
AFDELING.
Over de kleding der zwangeren.
O ver uwe kleding myne fchoone lezeresfen] kan en zal ik u flechts weinig onderhouden, w y l gy deze zelve beter verftaat. Ik zou my ook in een veld wagen, waarin ik geheel onbekend ben; weshalven ik liever, in dit ftuk, alles, of ten minsten het meeste, dat tot verfiering van uw lichaam iets doet, aan u zei v e n , aan uwe naaisters enz. zal overlaten. Kleed u derhalven altyd zeer fraai, ik zelf, en nog veel ernftiger l i e d e n , izien zeer gaern fraai getooide vrouwen. M a a r , w y l ik in dit ftuk zo beleefd en toegevend ben, hoop ik ook van uwe goedheid, dat gy m y , daar het op uwe gezondheid aankomt, des te eerder geloven, en mynen raadgevingen gehoor geven zult. — D e kleding van eene zwangere moet in het algemeen gemaklyk en ruim genoeg z y n , dat de baarmoeder zich behoorlyk naar alle zyden kan uitzetten. D e keurslyven behoren tot dat gedeelte van de kleding, tegen welken men met alle recht het meeste kan inbrengen. E r is reeds zo veel tegen het gebruik van dezelven gezegd, en er word dagelyks nog zo veel tegen gezegd; en het gevolg is en blyft altyd fee:-
aelfde, en zal het helaas! blyven, zo w nog een dun Jyf, dat men fehier kan omfpannl onder de fchoonheden van het vroJ^Zl nacht telt. En daar het gebruik derzeiven in den maagdelyken ftaat nadeel doet, door! dien het de fpysvertering en den zo zeer nodl gen omloop des bloeds verhindert, verfton Pingen in den b u i k , en allerlei erge t o e v a Z " als hoofdpyn, duizeling, bloeden uit TnTels* en flauwten veroorzaakt, zonder te fpreken van hetwezenlyke nadeel, hetwelk uwe gezondhdd daardoor op eene andere wyze kan lyden (want braken of hoesten kan, wanneer het lichaam fterk geregen i s , n een uitzakking der baarmoeder of eene breuk te wege brengen) hetzelve u , in uwe zwangerheid dubbel nadelig G y weet uit het voorgaande, dat het lichaam zich na de derde maand reeds begint uittezetten en vervolgens tot aan het einde der zwangerheid «eeds in dikte toeneemt. Ik acht het overtolbV " ^ zeggen, dat deze uitzetting nodig is i n dien de lichaamsvrucht zal leven en groehen Maar, hoe kan zulks gefchieden, wanneer gy' het hchaam zo fterk inrygt, den vryen omloop der vochten, die voor de vrucht des lichaams zo allernoodzaaklykst i s , daardoor verhindert en nog daarenboven, juist wegens deze p e r s f i n / de kwaade werking van het ademhalen op dezelve, onder deze omftandigheden, vermeerdert? Een der grootfte geneesheeren fchryft de vroegtydige bevallingen, de mismaaktheid der kinderen in de baarmoeder, en de tegennatuura
e
A
u
u
i s
°5 iyke zwakheid en gebreken van dezelven voornaamlyk aan de keurslyvcn toe. — W y l in deze foort van kleding het ademhalen en de omloop der vochten niet bchoorlyk gefchied, w o r d , gelyk reeds gezegd i s , de fpysvertering flecht verricht, cn de lichaamsvrucht met rauwe fapperi overladen; dit kan, gepaard met de uitwendige drukking der keursly v c n , zeer licht gelegenheid geven tot de zogenoemde engeifche ziekte. D e borsten lydcn mede veel van deze drukking der nauwe kleding, de vaten van dezelven z y n niet in ftaat, zich behoorlyk uittezetten, en de inftromende melk te ontvangen. Er ontftaan verftoppingen, klonters, verhardingen en veele andere vreeslyke ongemakken. Het nodig groeijen en uitkomen der tepels w o r d insgclyks belet , en het arme kind is dikwyls deswegen niet in ftaat, ö m , als het ter waereld komt, behoorlyk te zuigen. — Indien g y , myne fchoone lezeresfen! in bedenking neemt, dat de ryglyven nog daarenboven, w y l zy den natuurlyken wasdom der lichaamsvrucht beletten, en by dezelve niet zelden wanftaltige leden en hoofden maken, u ook daardoor eene moeilyke verlosfing en een zieklyk en gevaarlyk kraambed kunnen veroorzaken, zoud gy mynen raad gewislyk volgen en deze nadelige kleding in allen ernst vermyden. D e zogenoemde planchetten, waarmede de ryglyven gemeenlyk voorzien z y n , vermeerderen de drukking naar voren ongemeen , en maken dezelven daardoor nog veel nadeliger. E n men heeft voorbeelden van mismaakte kinde-t E
ren, zegt de zeer verdienstlyke F K ken na dcrzelver geboorte duidelyke tekens van R
A
K
W P
h o l f d T n ,f ^_ ^ • he he hoofd «en zoud gy, wanneer gy „ lange gewoonte niet zonder keurslyven klnZl wezen, Hechts geheel n , „ . ««,. • weinig baleinen voorziene rvelwrn „ u«uei>s
en ,ie L z n dT voornaamlyk in uwen ftaat, temeer voo altoL' van uw lichaam verbannen blyven En w , f "est gy er by? / ™ ' Z U l k e
h a d d e i
I n d i f i n
m
o
u | t
y V e n
fln p p e
k o n d e £
m e t
l
ra
e
d
a
G
y
b l y f t
g
y
z
o u d e
e
zeker daar door niet minder fchoon e / l e m I lyk. - Gy weet immers zelve, myne lezeres fen dat gy nooit beter dan in uw n a c h t behaagt. ^ £ ^ n
g e w a a d
l k
z
o
u
d
e
w a a r h e i d
toe gezegde met het getuigenis der grootfte neesheeren kunnen ftaven, indien 1 [ . mo t zyn, u daar door te overtuigen. r 'k M fleehts eenige gebeurde zaaken bvbrln" ffe
S
M a a
fct i°? 7 ' Gezweed: fehe lyfartz B E C K heeft de gewoonte vanzw n gere vrouwen, om zich nog reeds te r y l onder de voornaamfte oorzaaken gefield t ^aarentyds, te Stokholm, meer n het kraambed zyn geftorven, dan in een7ge n dere provincie van even zo eel inwoners En U
gCt
fe,d
I i C h t 2 U , , e n
g e v e n
n
dat
a
V
mei f' ' ^ f t opgemerkt, dat de vrouwen in Aleppo zich in het geheel niet rygen, en dat dit eene'van d voor R
gnt;r na
ü
S
S
E
L
g e n 0 C m d
ken is der
gen, we.ken men in gansch Siriën waarneemt.
•
07
P ' A H V I E u x bericht hetzelfde van de arabifche v r o u w e n , die daarenboven we'lgémaakt en dun van lyf z y n , fchoon z y geen ryglyven dragen. En van de Engelfche vrouwen is bekend, dat de meesten derzelven de fchoonfte geftalte hebben, fchoon het gebruik der ftyve ryglyven met planchetten haar even zo min gemeen i s , als het persfen der kinderen door de even zo nadelige windzels; maar dat z y zich alleenlyk van zulke bedienen, die zeer flap, rekbaar, met zeer buigzaame baleinen voorzien, en in het algemeen zo gemaakt z y n , dat z y noch de borsten noch den buik zeer inrygen en drukken, maar zich naar elke buiging, uitzettingen houding des lichaams richten. — Van het eenigzins geringer nadeel der poches en balynen rokken behoef ik fchier niets te zeggen, w y l de mode zelve die reeds voor lang verbannen heeft. Mocht men hetzelfde kunnen zeggen van alle andere dingen, die u gedurende uwe zwangerheid nadelig kunnen w o r d e n ! — Ook de veele rokken, welken gy gewoon zyt te dragen, trekken door derzelver zwaarte naar onder, en doen, volgens W H I T E , zeer veel nadeel aan de lichaamsvrucht wegens de daar uit ontftaande drukking op den buik.
Indien ooit eene zaak by vrouwen nuttig en aanbevelenswaardig w a r e , moest het de mode z y n , zich van tamelyk wyde fchoencn met laage hielen te bedienen. Behalven dat door hooge hielen en nauwe fchoenen , weiken meest oorzaak zyn der likdoorns of exteroogen, het ooderlyf voorwaard gebogen w o r d , en de fpanning van E 2
hetzelve, door de geftadige drukking op de baarmoeder de vrucht des liehaams nadeel kan doen; hebben de laage hielen ook nog het groot voordeel voor u , datgy veel zekerer gaat, en veel minder blootgefteld zyt aan het gevaar van omtezwikken of zelfs te vallen. - Het der kousfebanden verdient ook al eenige opmerking. Dezen moeten los gebonden z y n , wanneer gy niet dikwyls met flapen der beenen en van alle kwaade gevolgen van eenen langzaamen en gehmderden omloop des bloeds in de beenen en voeten, doch voornaamlyk met veele ader gezwellen wilt gekweld wezen. — G y zoud z e kerlyk niet' hebben kunnen geloven, dat ik dë ftoutheid zou hebben, om zo veel aan uwe kle ding te berispen: en evenwel moet ik u iets van het verwisfelen derzelven zeggen het welk zonder tegenfpraak eenen aanmerklyken in vloed op uwe gezondheid heeft. D e verfchei denheid van het jaargety maakt onderfcheiden klederen noodzaaklyk ; alleenlyk de t y d , ' e n de w y z e hoe, en wanneer men dezelven verwisfeit, verdient eenige opmerkzaamheid, fo algemeen k u n t g y , m y fchoone lezeresfen i het voor eenen regel houden, dat men de zomc'rkle.deren een weinig laat moet aantrekken, en vroee met warmer klederen verwisfelen. De Jeme welke door de dichters zo zeer geprezen is * de ongezondfte van al de jaargetyden, zegt'de verdicnstlyke heer ridder Z I M M E R M A N Het grootfte nadeel van dezelve beftaat hoofdzaaklyk W de gewoone afwisfeling van warmte en koude g
e
b
r
u
m
n e c
n e
i
e
k
-
'
6j>
D e warmte des middags verleid u , om de zonneklederen voor den dag te halen en aantetrekk e n , de daar op volgende avond word k o u d , en gy word dan voor die kleine verkoeling, door de gewoonlyke kwaade gevolgen der verkoud i n g , door buik- tand- en hoofdpyn, verkoudh e i d , hoesten, b u i k v l o e d , zelfs loop, en nog gevaarlyker toevallen, al te hard geftraft. Ook de te fchielyke verwisfeling van klederen, zelfs in het midden van den zomer, die u dan eene waare verkwikking fchynt te z y n , wanneer gy u zeer verhit hebt en fterk z w e e t , kan ontelbaare kwaade gevolgen voor uwe gezondheid hebben, voornaamlyk, wanneer gy zulks doet op eene plaats, daar de lucht doorfpeelt, o f wanneer deze klederen op eene koele en vochtige plaats gelegen hebben, en zelve koel en vochtig z y n . Zelfs is het gedurig en menigvuldig gebruik der waaijers, wanneer het aangezicht zeer verhit i s , volgens den heer T I S S O T niet geheel onverfchillig. D e uitwaasfeming van het aangezicht word daardoor belet, en het hoofd zwaar en heet gemaakt. Ik houde, zegt h y , het misbruik van de waaijers voor de gelegonheid gevende oorzaak van veele oog- en neusziekten, tandpynen, en veelerlei uitflag van het aangezicht. — In den w i n t e r , by ftrengc koude, hebt \ gy inzonderheid nodig, het onderlyf door warme kleding genoegzaam tegen dezelve te bewar e n , wanneer gy u een weinig lange in de open l u c h t , o f op andere koude vochtige plaatzen, als by voorbeeld in de kerk wilt o f moet opE S
houden.
Ik
k a n
u
t e
d i c n
^
e i n ( J e
gersen beters aanraaden, dan het gebruik der onderbroeken. * * d e f
N
i
e
t
ffliod
m
o
tt op dezen tyd zo w e l , als op ahe andere t y d e n , voor koude der voeten wachten Gy moet derhalven nooit, als gy uit het bed komt lang zonder kousfen in de kamer, en nog veel' minder in de keuken en andere koele vochtige plaatzen l o p e n , indien gy niet duizenderlei ongemakken op den hals wilt halen. — dat dit op al myne lezeresfen niet toepaslyk is ' die dit niet betreft, bid ik om verfchoning'maar" anderen, die deze voor haare gezondheid z o nadelige gewoonte hebben, u ik dezelve van harte gaerne, tot haar eigen best, willen afwenu
w
Z O
e
e
t
ttVEMDE
AFDELING*
Over de aderlatingen, purgeermiddelen, en het gebruik der artzenyen by zwangeren.
-1L en aanzien van het aderlaten heerscht by zwangeren een ongemeen groot en gevaarlyk Vooroordeel. M e n meent, gedurende de z w a n gerheid, drie, v i e r , ook zelfs meermaalen te moeten adergelaten w o r d e n , ( o m dat anderen het doen) hoe weinig men ook het bloed kan misfen, en doet zig fomwylen daardoor oneindig veel nadeel; zwangeren, die gezond z y n , eenen goeden eetlust hebben, veel eten en de fpys we'1 verteren, worden zeer ligt volbloedig, en deze volbloedigheid vordert volftrekt eene aderlating, ten einde grooter nadeel te verhoeden. Doch het komt hier niet aan op den tyd der zwangerheid , maar alleenlyk op de omftandigheden, die dezelve noodzaaklyk maken. D e voornaamfte tekens der volbloedigheid z y n eene levendige roode koleur, eene v o l l e , fterke en tevens een weinig fnelle p o l s , hitte over het ganfche l i chaam , een ongeruste, of vaste flaap, benauwde droomen, benauwdheden, zwaarte en loomheid der leden, vermoeidheid na eene geringe beweg i n g , beklemdheid der borst, duizeligheid, hoofd» E 4
p y n , welke echter van geen bedorven maag-" voordkomt, hartklopping, bloeden uit den neus, of andere bloedvloeijing; deze kentekens plaats hebbende, is eene aderlating voor zwangeren nodig, en dezelve moet, volgens her. getuigenis der grootfte geneesheeren, altyd op den a r m , en alleen onder zekere omftandigheden en kentekens, welken de geneesheer alleen kan en mag bepal e n , op den voet ondernomen worden. Deze moet dan zelfs zeer gewichtige gronden hebben, om daardoor een grooter kwaad dan eene miskraam, of vroegtydige bevalling, die er zeer ligt het gevolg van zoude kunnen w e z e n , voortekomen. Voor zwaklyke of door ziekte afgematte lieden, die eene kleine zwakke p o l s , bleeke, gezwollen huid en handen hebben, die weinigeten , of uit hoofde van eene flechte, ontftelde maag, de fpyzen niet wél verteren, en dus w e i nig goed bloed bereiden, is elke aderlating op zigzelveten hoogften nadelig; en indien het waar i s , waaraan men immers niet kan twyfelen, dat reeds zulke v r o u w e n , welken gedurende haare zwangerheid veel bloed door de maandlykfche zuivering verliezen, niet dan z i e k l y k e , zwaklyke kinderen ter waereld brengen ; moet het te menigvuldig aderlaten, voornaamlyk by zwakke lieden, en by welken de bovengemelde tekenen van volbloedigheid ontbreken, des te meer den nadeligen invloed op derzelver gezondheid hebben, van veelerlei zenuwziekten te kunnen veroorzaken, het kind het nodig voedzel te ont- trekken, en zelfs eene ontydige o f vroegtydige
73 bevalling te bewerken. D e ondervinding der grootfte geneesheeren en vroedmeesters bevestigt de waarheid van deze ftelling. Het al te fpaarzaam aderlaten daartegen, of het geheel verzuim daarvan, daar het nodig i s , kan niet minder, behalven andere ongemakken, eene miskraam, eene zwaare verlosfing, eene hevige bloedvloeijing gedurende dezelve, en eene daarop volgende ontfleking der baarmoeder, of een gevaarlyk kraambed te wege brengen. Ik zal nog dikwyls gelegenheid hebben, deze tekens nauwkeuriger te bepalen, en te herhalen, daar het nodig i s ; want het kan niet te dikwyls en fterk genoeg i n geprent worden. D i t z a l , zo ik hoop, ook de herhaling van reeds meermaalen gezegde zaaken verfchonen, hetwelk inzonderheid geld ten aanzien van dit gewichtig ftuk. M e n kan volftrekt niet bepalen, hoe dikmaals zwangeren z i g moeten doen aderlaten; w y l fchier elke van dezelven eene byzondere lichaamsgefteldheid heeft, en er nog bykomende omftandigheden kunnen z y n , die eenen algemeenen regel i n dit ftuk onmogelyk maken. Befchouwt deze herinneringen niet als te gering, myne fchoone lezeresfen! wanneer gy de kwaade gevolgen van eene te onrechten tyde ondernomen, o f herhaalde aderlating in bedenking neemt, zult gy dezelve nooit zonder •den raad eens geneesheers ondernemen. Ik heb u voornaamlyk alleen op bovengemelde tekens der volbloedigheid oplettend willen maken, ten einde gy u nooit, zonder dezelven by u te bespeuren, uit eigen beweging daar toe zoud laten E 5
74
'l
verleiden; doch dit behoorde van rechtswegen nooit te gefchieden. &
Het gebruik der artzenyen kan u niet minder nadelig w o r d e n , wanneer gy te zeer daaraan gewent. D e duurzaamfte gezondheid word door het te menigvuldig gebruik, inzonderheid van ongepaste, artzenymiddelen bedorven Alle menfehen en wel voornaamlyk zwangeren moesten zig voor alle artzenyen wagten, het mogen vergulden o f verzilverden pillen, poeders, mixtuuren , o f iets anders zyn , die hun van den eenen of anderen flechts aangeraden, en door geen gewoonen geneesheer voorgefchreven worden Veelen menen iets te fparen, wanneer z y geenen geneesheer om raad vragen, gebruiken elk geneesmiddel, hetwelk ook in andere dergelyke gevallen gezegd w o r d , geholpen te hebben, en verliezen daardoor het onherftelbaarfte, hunne gezondheid. Het is onnodig, de waarheid hiervan met voorbeelden te ftaven ; z y z y n helaas» zo zeldzaam niet. Elk geneesmiddel, zelfs het beste, doet reeds nadeel, daar het niet te pas komt en men kan zig door het ongepast gebruik der artzenyen ongezond maken, wanneer men het nog niet is. Veele vrouwen fchryven maar al te gaern en dikwyls de natuurlyke gevolgen der zwangerheid aan eenige zieklyke gefteldheid toe, en zo omgekeerd. — Ten aanzien der purgeermiddelen worden groote, gewichtige en hoogstnadelige misdagen begaan. Het is derhalven n o d i g , dat ik u de voornaamfte kentekens , wanneer zeer zagt zuiverende middelen, zonder groot gevaar u
75 fen met nut gebruikt kunnen worden, een weinig nader leer kennen, en u daardoor voorzichtiger maak. D e voornaamfte kentekens z y n i verloren eetlust, kwaade /maak in den mond, onzuivere tong, oprispingen, winden, en daar by gebrek aan krachten, onrustigheid, verdrietlykheid, hoofdpyn, duizeligheid, buikpyn, afwisselende, nu te dunne, dan te harde Jioelgangen, rugpyn, zwaarte en loomheid in de leden, voornaamlyk in de kniën enz. D o c h verfcheiden van deze hier befchreven toevallen kunnen ook dikwyls uitwerkingen der zwangerheid en van andere oorzaaken z y n , als wanneer de artzenyen de ergfte gevolgen zouden kunnen te wege brengen. Ik leer u dezelven •alleen hoofdzaaklyk kennen, om u des te beter te doen z i e n , hoe nodig het i s , uit hoofde van de dubbelzinnigheid dezer tekens, z i g ten eersten van verftandige hulp te bedienen, en hoe nadelig het voor u kan w o r d e n , wanneer g y , één o f weinigen van deze tekens befpeurende, aanftonds van eiken onkundigen raadgever, of raadgeeflter, geneesmiddelen aanneemt. Zwangeren moeten z i g , gelyk reeds gezegd i s , in het algemeen flechts van zeer zagt werkende middelen bedienen. D i t geld inzonderheid van de buikzuiveringen , w y l de vermeerderde prikkelbaarheid van uw lichaam, voornaamlyk i n dezen ftaat, de werking van elk middel buitendien reeds vermeerdert. D e hevigfte buikpynen, buikvloedcn en bloedvloeijingen, ontftekingen der baarmoed e r , miskraamen, en vroegtydige bevallingen, waarby het leven der zwangeren altyd in gevaar
gefield w o r d , zyn de gewoone gevolgen van fterk en hevig werkende buikzuiveringen Hiertoe behoren de meeste foorten van p i l l e n , weiken ik in het algemeen door zwangeren allerzeldzaamst o f nooit wenschte te zien gebruiken, zo lange men nog andere middelen heeft. Wanneer die geringe hoeveelheid hier zal doen het geen eenige poeders, o f een matig groot glas artzen y , w e r k t , moet het middel op zigzelve reeds fterker en heviger werkende z y n , en dienvolgens gevaarlyker uitwerkingen kunnen doen. Het is indedaad geen aanbeveling voor de openende p i l l e n , wanneer z y u hevige buikpynen verwekk e n ; en gy doet derhalven zeer w é l , wanneer gy u , in plaats van dezelven, tot buikzuivering alleenlyk van manna, tamarinde, casfia, bitter water, middenzouten, en rhabarber bedient (m). Laat het gering ongemak, van eenige lepels artzeny met gefloten oogen intenemen, u niet afhouden een grooter te vermyden. E n moeten dan juist alle artzenyen zo lelyk fmaken ? M e n kan ze immers zo aangenaam maken, als gy het flechts kunt wenfchen. — Van de braakmiddelen voor dewelken gy met alle regt zo zeer vreest' zeg ik u niets, fchoon er wezenlyk in de z w a n gerheid gevallen kunnen voorkomen, waarin dezelven nodig zouden kunnen z y n . Het zou onbezonnenheid z y n , u het gebruik derzelven te willen leren, w y l de geneesheer de noodwendig-
.**•=
—
77
fceid van dit middel volftrckt altyd behoort telepaten. — G y ziet uit dit weinige, dat ik hier alleenlyk, om myn ontwerp getrouw te b l y v e n , jconde aanhalen, hoe zeer gy by het gebruik van alle artzenyen, op uwe hoede moet z y n , indien g y uwe gezondheid niet moetwillig wilt verliezen. Het is waar, het gebruik van buikzuiverende middelen is dikwyls uit natuurlyke oorzaaken i n de zwangerheid nodig en nuttig; maar g y kunt u dezelven zeer onnodig maken, wanneer gy my i n alle deelen volgt het geen ik u tot hiertoe ten aanzien der fpyzen en dranken, der beweging cn rust, van het flapen en waken enz. gezegd heb, en in het vervolg nog de eer zal hebben , te zeggen. Het is in het algemeen gemaklyker en voordeliger voor het lichaam , eene ziekte voorte.komen, dan te genezen. — Maar ik moet n o g , met een paar woorden, gewag maken van eene zekere klasfe van middelen, en u daar voor waarfchouwen, welken ongelukkigi y k ! maar al te zeer in zwang gaan, en misbruikt worden. Ik bedoel de zweetdryvendc middelen, waarvan men z i g fchier in alle gevall e n , in hoofd- tand- en buikpyn enz. bedient, zonder behoorlyk agt te geven op de waare oorzaaken. Behalyen dat dezelven, gelyk reeds gezegd i s , ftrydig met de oorzaak der ziekte kunnen z y n , zyn deze middelen ook meest van eenen heeten aart, vermeerderen den omloop des bloeds, verwekken gistingen, te fterk zweet, en kunnen zelfs heete ziekten, gevaarlyke bloedvjoeijingen, miskraamen en vroegtydige beval-
lingen veroorzaken. Ik moet u voor het gebruik van dezelven dubbel ernstig waarfcbouwen dew y l z y u zo nadelig z y n , doordien zy zulks het minst fchyncn te z y n , dat i s , w y l gy u zo gaern van bedient. De onmerkbaare uitwaasfeming der huid is eene der gewichtigfte ontlastingen en maakt ten minsten de helft uit van het geen men gebruikt. Men ziet dus hieruit, zegt de heer Trssoxhoe aanmerklyk het nadeel van eene geheel o n derdrukte uitwaasfeming kan w o r d e n , wanneer z y p l o t s l y k terugkeert, en zich op de herfenen, de long, o f op eenig ander edel ingewand werpt.' Als gy deze uitwaasfeming onderdrukt hebt* (het welk echter niet moest z y n , indien gy nauwkeurig naar myne vermaningen leefde ) , en gy bcfpeurt daarvan mattigheid en zwaarte in de leden, eenige rilling en hitte, tand- hoofd- ooro f keelpyn , dan z y n volftrekt middelen nodig om de uitwaasfeming te herftellen. G y kunt in dit geval niets beters en minder nadeligs doen dan wanneer gy een paar kopjes vlierbloemen' thee, met eenige theelepeltjes wynazyn o f c i troenfap en honig, gebruikt, u voor het overige ftilhoud, en geen andere, dan lichtverterende fpyzen neemt. D i t zo gering fchynend middel zal u dan w e ê r ras volkomen gezond mak e n , zonder dat gy gevaar loopt, van door het gebruik van verhittende en kwalyk gekozen artzenyen, van welken ik alleenlyk den theriaak zal noemen, u erger toevallen op den hals te halen, dan de tegenwoordige kwaal i s , welke gy wilt verdryven. D o c h , indien dit middei e r
-
79
uwe gezondheid niet mogt herftellen, zult gy het best doen, den geneesheer te ontbieden, ( n ) Over de afdryvende, de verlosfing bevorderende artzenyen en droppels, of de zogenoemde moeder elixirs, zal ik op eene andere plaats gelegenheid hebben, my met u te onderhonden. Tot deze afdeling behoort ook nog het gebruik der koude en warme baden.
De eerften vermy-
den myne lezeresfen in dezen ftaat, zelfs zonder myne vermaning, wyl gy er voor vreest. hebt geen ongelyk,
het zou zeer
Gy
onverftandig
z y n , u het gebruik der koude baden
algemeen
te willen aanpryzen, fchoon er gevallen kunnen zyn, waarin dezelven nuttig voor u zouden kunnen wezen, doch dit te bepalen is insgelyks de
( » ) N a veelvuldige pogingen van verfcheide geneesheeren , is het gebruik, of liever misbruik, van heetc zweetdryvende artzenyen aanmerklyk vermindert; het waare_ te wenfehen, dat men ten opzichte der zogenoemde huismiddeltjes even z o verre gekomen w a a r e ; voornamelyk bedoele ik hier mede de i n ons land z o geliefdk o o s d é wynfoepen, kandeelen, heete bieren & c . ; de eerfte oorzaken der ziekten worden ( t o t vccler nadeel) van den gemeenen man meestal i n verkoudheid en verz w a k k i n g gezogr, en op deze verkeerde gronden haast men zich by eenen zieken een w y n f o e p , kandeel, o f heet bier, en dit nog w e l met heete fpeceryën vermengd, onder den naam van hartfterkend, zweetdryvend e n z . , toe te dienen: het nadeel echter dat zodanige middelen voortbrengen kunnen is zeer groot, en offchoon z y niet in den apotheek bereid w o r d e n , kunnen z y evenwel z ó fchadelyk z y n als de heete artzenyen , van w e l k e de fchryver gefproken heeft. H e t zal dierhalven beter z y n zodanige huismiddeltjes terug te laten, en liever, volgens o n z e n fchryver, een aftrekfel van vlierboemen , o f w a t conferf van vlier te nemen, o f , en w e l k inderdaad het beste i s , eenen geneesheer te raadpleegen.
zaak des geneesheers. — Maar ten aanzien der warme baden worden menigvuldiger cn voor de gezondheid zeer aanmerklyke misflagen begaan. 2y zyn inzonderheid nadelig voor zwaklyke* vrouwen, en voor zulken, die veel bloed en zeer prikkelbaare aandoenlyke zenuwen hebben. Elke zwangere behoorde zich zonder den raad* van eenen geneesheer van dezelven te onthouden, doordien z y , even als de zweetdryvende middelen, den omloop des bjoeds vermeerderen, het lichaam verzwakken, en voornaamlyk wanneer zy zeer heet z y n , lichtlyk bloedvloeii n g en zelfs miskraamen, of eene vroegtydige bevalling kunnen veroorzaken.
=
A G I S T E
=
Si
A F D E L I N G *
Over de natuurJyke ontlastingen.
S c h o o n de maandlykfche zuivering in de zwangerheid ophoud, en eigenlyk hier niet fchynt te behoren , moet ik echter mynen lezeresfen er iets van zeggen> ten einde z y niette zeer fchrikk e n , wanneer dezelve, gedurende de zwangerheid , z i c h , zonder andere kwaade toevallen j van welken in eene naastvolgende afdeling zal gefproken worden', by haar mogt vertonen. Ik heb reeds pp eene andere plaats gezegd, dat de maandlykfche reiniging niet by alle zwangeren uitblyft; maar, dat volbloedige v r o u w e n , of z u l k e n , die gewoon waren, op dien tyd altyd veel bloed te verliezen, dezelve in de eerfte maanden der zwangerheid, ja zelfs laater nog hebben en zich voor het overige nog zeer w e l daarby konden bevinden; wapt niet zelden bekleed deze natuurlyke bloedvjoeijing, op dezen t y d , by zeer bloedryken, de plaats eener aderlating. Maar, wanneer dezelven in het begin der zwangerheid wegblyft, en eerst laater, en fterker dan gewoonlyk, verfebynt, en gy daar nog andere ongemakken by befpeurt, die gy er gemeenlyk niet by ondervond, misfehien nog i n
F
82
eenen hoogeren trap; dan is dit een wenk der natuur, dat gy u ten uiterften ftil moet houden' en alles vermyden, wat u kan verhitten, cn den omloop des bloeds vermeerderen. — G y zult i n deze omftandigheden zeer w é l doen, wanneer gy ten eerften naar hulp omziet. Want dikwyls kan door eene verftandige behandeling hier nog een groot gevaar v e r m y d , o f ten minsten verminderd w o r d e n , waarvan gy elders meer zult horen. Ik kan niet afzyn, hier eene aanmerking te maken, die, fchoon dezelve juist ook niet zo zeer op haare behoorlyke plaats ftaat, echter den gcwichtigften invloed op uwe gezondheid heeft, en deswegens ook al uwe opmerkzaamheid verdient. Geen tydftip is buiten de zwangerheid zo gewichtig voor u , als d i e , wanneer de maandlykfche reiniging gemeenlyk pleegt te vloeijen. G y kunt niet geloven, hoe nadelig u , op dezen t y d , een verwaarloosde leefregel in elk opzicht kan worden. De algemeene mening en gewoonte leert u dan wel alle artzenyen te vermyden • gy doet er zeer wél aan, fchoon men gevallen heeft, waarin geneesmiddelen nuttig kunnen z y n doch die de geneesheer volftrekt moet bepalen! Maar gy behoorde u op dien gewichtigen tyd ook even zo zorgvuldig te wachten voor eiken misflag in den leefregel, en alle zwaar verterend e , verhittende fpyzen en dranken, alle verhittmgen en verkoudingen des lichaams, voornaamlyk der voeten en des onderlyfs, en alle onaangenaame hartstochten vermyden, indien gy uwe kostlyke gezondheid niet wilt ondermynen, en
=====
i
3
een geftadig zieklyk leven leiden; wyl gy de gevolgen van elke kleine buitenfporigheid, die gy anders misfehien nauwlyks zoud befpeuren, in deze tydftip gemeenlyk in eenen veel hoogeren trap moet gewaar worden. Het ontbreekt hier aan geen treurige bewyzen, en gy kunt zelve zeer veele voorbeelden van dien aart waarnemen , indien gy flechts een weinig opmerkzaam wilt zyn. Zwangeren worden niet zelden, met eene onwillekeurige pislozing, dan eens met eene verftopping van het water geplaagd. Het eerfte is wel niet zo menigvuldig en gevaarlyk (o), maar het laatfte kan u de geweldigfte pyn veroorzaken, en aan het grootfte gevaar blootftellen. Schoon veele oorzaaken, die hier niet behoren, aanleiding daartoe kunnen geven, ontftaat het( o ) H o e zeer dit gebrek inderdaad niet gevaarlyk i s , kan het echter de v r o u w e n zeer lastig w o r d e n , eri zelfs onaangenaame plaatslyke gewaarwordingen, als ontvellingen , pynen & c . veroorzaken, doch is het ook op den anderen kant w a a r , dat er niet veele inwendige hulp voor dit gebrek voorhanden is , vooral wanneer het z y n oorfprong aan de ligging van het kind en overige deefen verfchuldigt is. O m de lydenden echter niet geheel en al ongetroost te laten, zo "wil ik haar een eenvoudig middel aan de hand geven , en dit is de band van S M E L L I E-; men maakt namelyk een w i n d f e l , w e l k by w y z e van een draagband oin den onderbuik gelegd' en aan den fehouder vast gehegt w o r d , waardoor den onderbuik opwaards gebragt en de pisblaas zamengedrukt w o r d e n , waarna de pislozing aanmerklvk minder en natuurlyker worden zal. Het gebeurd echter ook niet z e l d e n , dat dit gebrek door hoesten en braken veroorzaakt w o r d , in w e l k hetzelve gemeenlyk van zelfs ophoud, wanneer de gemelde gebreken, de oorzaak der pisvloed, door behoorlyke middelen genezen worden.
F a.
*4 zelve echter meest uit krampen, die den hals' der blaas toeknellen, of uit de drukking der uitgezette baarmoeder op denzelven.' In het eerfte geval doen zacht krampftillende middelen, die niet verhitten, als by voorbeeld èen kopje kamillenthee, met een paar droppels zoetgemaakten geest van falpeter, de beste uitwerking. Maar wacht u hier voor alle verhittende, pisdryvende middelen ; dezen kunnen u de ontzachl y k f t e p y n , de hevigfte ontfteking der blaas en baarmoeder, gevaarlyke bloedvloeijing, en zelfs eene vroegtydige bevalling verwekken. — W a n neer enkel eene drukking der uitgezette baarmoeder de oorzaak der kwaal i s , brengt een zacht terugfehuiven van dezelve van den hals der blaas de beste, oogenbliklykfte verlichting aan. G y doet in het algemeen w é l , wanneer gy u ten eerften beraad en niet lange draalt, want de g fteldheid der kwaal vereischt de fpoedigfte h u l p , zonder w e l k e , in k o r t e n . t y d , het grootfte geVaar voor u daar uit kan ontftaan. — Van de onmerkbaare uitwaasfeming, die altyd haaren gewoonen loop moet hebben, indien gy u zult w é l bevinden, en van de middelen, om dezelve te heritellen, als z y geftremd is, zeg ik hier niets, w y l ik er reeds op eene andere plaats van gefproken heb. — Het klagen over verftopping,. hardlyvigheid , en daaruit voordfpruitende kwaai e n , is by zwangeren zeer gemeen. D e oorzaak daarvan is licht te begrypen, wanneer w y bedenken, dat in de zwangerheid de uitgezette baarmoeder de darmen drukt, en dezelven daare
85 door in hunne verrigtingen ftoort, waar van daan de fpyzen ook langer daar in opgehouden, en de vuiligheid drooger worden. Wanneer men daarenboven veel eet, en inzonderheid drooge fpyzen , die zwaar z y n , om te verteren, te w e i nig d r i n k t , en insgelyks geen genoegzaame beweging neemt, moet men zich niet verwonder e n , wanneer men geftadig over hardlyvigheid cn de daaruit ontftaandc kwaade gevolgen, als hoofdpyn, winden en krampen hoort klagen. Het ftaat genoegzaam in uwe macht, myncfchoone lezeresfen, dit voor u zo groot ongemak grootftendeels voortckomen, indien g y , al het tot hier toe gezegde ter harte wilt nemen. Want, fchoon er gevallen z y n , waarin wezenlyk hulp van den geneesheer in dit ftuk nodig i s , zullen dezelven dan nochtbans flechts zeer zelden voorkomen. Eet noch te veele, noch te taaijeen zwaar te verterén fpyzen, maar meer verdunnende en fapr y k e , als malfche groente, fpinagie, geftoofde falaat enz., witte en geele wortelen, alle foorten van gekookt ooft, als kwetzen , pruimen , kersfen, appelen; maakt eene genoegzaame beweging , en drinkt dagelyks ten minsten drie of vier pinten water, of eenen anderen verdunnenden , niet verhittenden. drank, dan zult gy voorzeker zeer zelden , of misfehien nooit, de kwaade gevolgen der. hardlyvigheid ondervinden. — Doch , byaldien gy u in het tegengefteide geval mocht bevinden , en in langen tyd geen ontlasting gehad hebben, en uit dien hoofde reeds de boveqgemelde kwaade uitwerkingen der verftopF 3
ping mogt ondervinden, laat u eene eenvoudige huisklysteer zetten, uit eene goede handvol tarwen zemelen , in een mengelen water gekookt en vervolgens doorgezegen, en met een lepel v o l honig ongezouten boter en een weinig zout gemengd Een enkel afkookzel van kamillen, met eenige lepels vol Iynoüe gemengd, doet dezelfde en nog beter w e r k i n g , voornaamlyk wanneer gy m dit geval met krampen gekweld z y t , draalt roten T ' ° ^ c e r te roepen, byakhengy geen beterfehap daarop befpeurde, en gewent u ook niet te zeer aan het gebruik der klysteeren, w e l k e n , te veel gebruikt, altyd zeer nadelig kunnen wezen ( p ) Eene te groote loslyvigheid ontftaat insgelyks niet zelden by zwangeren. Dezelve kan uit verfcheiden oorzaaken voordkomen , en de geneeswyze moet altyd voor dezelve gepast z y n . A l s z y uu verkonding en belette uitwaasfeming ontftaan i s , kan dezelve enkel met warm houden m
Veel nadeel kumie" doen
met w e i n i g S rr-n Hor • ™
u
e
n
°
hn"\
K
a
n
J k k
6
Z™ ™>™ c
0
6
v c r t o l I l
0
g ^ b r u i k t , zeer
JT^ i > myne lezeresfen ver^eke1
^^^zszsr^ gen'
6
]
c i ] z a : i m
e
n
i4fi?g£
1"immer deskundig enm
a
5?
en eenige kopjes thee weggenomen worden. A l s onzuiverheden der maag en darmen oorzaak daarvan z y n , en de lyderes tevens walging , verloren eetlust, drukking der maag, buik- en hoofdp y n , en duizeligheid ondervind, z y n onthouding van alle zwaar te verteren fpyzen, en zagt ontlastende middelen, als by voorbeeld eenige oneen waterachtige rabarber-tinctuur, met een kleine hoeveelheid feignetischzout het beste, dat gy in dit geval kunt nemen. Als de ftoffe zeer feherp i s , en by de ontlasting hevige pyn veroorzaakt, dan dienen veele flymige dranken, als by voorbeeld dunne haver- o f gariten -flym enz. Ik maak u voornaamlyk op de veelerlei oorzaaken en onderfcheiden w y z e n van behandeling alleenlyk opmerkzaam, op dat gy zoude z i e n , hoe licht gy in het gebruik der artzenyen kunt dwal e n , en hoe gevaarlyk deze dwaling voor u kan worden. Alle buikvloeden, die met hevige fnydingen, o f zelfs wel gewaarwordingen, die naar w e ë n gelyken, gepaard z y n , vorderen van uwen kant alle mogelyke voorzichtigheid , en gy doet zeer w é l , wanneer gy ten eerften hulp z o e k t , in plaats dat gy dezelven met floppende en v e r hittende middelen, tot uw grootfte nadeel, zoud willen tegengaan; want dikwerf is het eene heilzaame werking der natuur, waardoor zy eene fchadelyke ftofFe, ten beste uwer gezondheid, Uit het lichaam dryft.
F 4
88
NEGENDE
AFDELING.
Over de driften, de verbeeldingskracht, en het gedrag der zwangeren in dit opzigt.
d o n d e r aandoening, myne waarde lezeresfen ' zoud gy zo beminlyk niet z y n , ook zou uwe gezondheid niet lange kunnen beftaan, maar alle te hevige aandoening, alle gemoedsbewegingen en neigingen, die de grenspaalen van vernuft te buiten gaan, te lang duren, en te dikwyls w e derkomen, worden driften, en kunnen, gelyk de dagelykfche ondervinding leert, de gevaarJykfte en treurigfte gevolgen voor uwe gezondheid en fchoonhcid hebben. G y word door eenig voorwerp eerder aangedaan, dan mannen, en gy zyt uit hoofde van uwe. beweeglyker aandoenlyker zenuwgeftel voor vreugde en droefheid even vatbaar! Onaangenaame hartstochten maken by u wel zulk eenen blyvenden indruk niet, doch z y z y n u niet minder nadelig, y L het ligter en dikwyler wederkomen derzelven in dit opzicht doet het geen anders de fterkte en duurzaamheid zou doen. Het zal onnodig z y n u te herinneren, dat h i e r , even als in alles * uitzonderingen plaats hebben, w y l ik altyd, w a n ' neer ik in het algemeen fpreek, alleenlyk het W
grootfte gedeelte myner lezeresfen bedoel. Het zou overtollig en niet overeenkomstig mét royn ontwerp z y n , hier eene breedvoerige wysgeerige verhandeling over de hartstochten te fchryven, z o ik er al wezenlyk in ftaat toe mogt we-, zen. Ik zal myne lezeresfen Hechts in het algemeen de Werkingen derzelven leren kennen, ten einde haar in ftaat te ftellen, haare vyanden een weinig van naderby te kennen, en z i g voor dezelven te kunnen wagten. — Het, is algemeen bekend, dat de driften, wanneer z y binnen de behoorlykè grenzen blyven, veel goeds, maar o o k , wanneer z y dezelven te buiten gaan, nog i meer kwaads kunnen ftichten. D o c h , indien te h e v i g e , te langdurende en dikwyls wederkerende gemoedsbewegingen alle menfehen, eji v o o r naamlyk het fchoone g e ü a c h t , nadeel doen, moeten z y zwangeren, by welken buitendien dé prikkelbaarheid of aandoenlykheid des lichaams ongemeen fterk vermeerderd i s , nog oneindig meer nadeel kunnen toebrengen. E n hoe zeer moet de tedere vrucht des lichaams daardoor niet lyden! moeten niet vroegtydige bevallingen, miskraamen, o f ongezonde, met de fchriklykfte ziekten behebte kinderen , de treurige gevolgen daarvan z y n , wanneer de moeder z i g , gedurende haare zwangerheid, te zeer daaraan overgeeft? Het ontbreekt ongelukkiglyk! aan geen treurige bewyzen dezer waarheid, en misfehien zyn u zeiven voorbeelden bekend, dat moeder en kind het fiachtoffer van eene overylde hartstocht werden, en echter ziet men dagelyks nog F 5
90 dergelyke voorvallen. „ M a a r , zult gy zeggen, myn heer de dodfcor, gy hebt goed vóórprediken l het is gemaklyker, eenen regel voortefchryven, dan dien in agt te nemen; en hoe zullen w y ons d a n , zelfs met den besten w i l , om al onze overige hartstochten te beheerfchen, voor droefheid en fchrikken w a g t e n ? " — G y maakt my inderdaad eenigzints verlegen. Maar kunt gy my zeggen, dat ooit de grootte van het kwaad door droefheid verminderd is ? W i e zal zo onvoorzichtig z y n , u een" treurig bericht , inzonderheid plotslyk te brengen ? E n , indien gy indedaad reden van droefheid mogt hebben, vermyd dan de eenzaamheid, zoekt aftrekking, en doet alles wat u wélgemoed kan maken en uwe gezondheid bewaren. D e kwaade uitwerkingen van piotzen fchnk kunnen ook door een verftandig, ftandvas« g gedrag van uwe zyde verminderd worden. E n zulken, d i e u , zelfs met het alleronfchuldigst oogmerk van de waereld, in uwen ftaat den geringften fchrik met voordagt veroorzaakten, zouden ten hoogften ftrafbaar z y n ! Doch hiervan, gelyk ook van de beste gedraging der zwanger e n , om alle o f de meeste kwaade gevolgen deihartstochten op de verftandigfte wyze voortekomen, zal i k , op eene andere plaats, nader fpreken. r
D e hartstochten werken fnel, o f langzaam, dat i s ; z y veroorzaken eenen piotzen dood, of ondermynen allengs de krachten des lichaams, en veroorzaken eene ongeneeslyke tering, en vrouwen zyn voornaamlyk om die reden, volgens de
9t ondervindingen der grootfte geneesheeren, z o zeer aan de laatfte kwaal blootgefteld. D e droefheid werkt meer langzaam, dan hev i g , wanneer z y een langdurig kwaad tot grond heeft, echter kan eene plotze droefheid, als z y te groot en te hevig op eens i s , ook den dood veroorzaken, of andere fchriklyke, plotslyk ontftaande gevolgen hebben. D e gefchiedenis levert ons verfcheiden voorbeelden van dien aart. D e dochter
van
CKSAR,
en
de
keizerin
IRENE
ftierven beiden van hartzeer, toen z y , de eerfte, den dood van P O M P E J Ü S , en de andere, het overlyden van den keizer F I L I P P U S , haar e gemaalen, vernamen. — S T A H Ü 'zag eene moeder, op de tyding van den dood haars zoons, i n onmagt vallen, die met eene beroerte eindigd e , en haar plotslyk doodde. — Eene langzaame aanhoudende droefheid werkt," gelyk bekend i s , niet zo h e v i g , doch de gevolgen z y n echter niet minder nadelig voor de gezondheid. Z y verzwakt de zenuwkrachten en de fpysvertering ongemeen, beneemt den eetlust en den flaap, verwekt winden, krampen en flauwten. Treurigen worden eindelyk over de geringfte kleinigheid gevoelig en gemelyk, en ondermynen juist daardoor derzelver gezondheid hoe langer hoe meer. D e omloop des bloeds gefchied ongemeen langzaam en onvolmaakt, w y l het flechts met groote moeite en onder zuchten door de long voordgeftoten word. Derhalven ontftaan hieruit verftoppingen der lever, geel- en waterzucht, eindelyk de diepfte zwaarmoedigheid, krankzinnigheid, ;
S>«
—
Liï
tering/en by vrouwen niet zelden de fcbriklykfte van alle kwaaien, de kanker in de borsten Zeer zeldzaam, o f , misfehien, nooit verwekt eene onaangenaame hartstocht alleen alle kwaade gevolgen, het z y dezelven plotslyk o f langzaam óntftaan; en altyd gaan er meer, als by voorbeeld fchrik en vrees, droefheid en fmert, hartzeer, kommer of gramfchap met elkander gepaard enz. Schielyker en dieper werkende moeten derhalven de gevolgen z y n , wanneer by voorbeeld eene hartstocht als de droefheid met eenige drukkende fmert, hartzeer, of kommer verzeld i s , gelyk zulks zeer dikwyls plaats heeft. En dit moet ook van alle zamengeftelde onaano-e-* naame gemoedsbewegingen verftaan worden. Zo ftierf V A L E N T I N i van Milaan van verdriet, om dat men den dood haars gemaals, den hertog van O R L E A N S , niet w r o o k : — de Dauphine. M A R G A R E T H A v a n Schotland, om dat men aan haare kuischheid twyfelde, — en de koningin E L I S A B E T H v e r v i e l , na dat zy den graave van E S S E X had doen onthoofden, in eene mattigheid, die haar langzaam naar het graf bragt; d o c h , toen z y vernam, dat hy om genade verzocht, en men haar zulks verzwegen had , viel z y in eene vertwyfeling, die haar fchielyk van het leven beroofde. — Wanneer de gevolgen van deze hartstochten by onbevruchte vrouwen zo treurig z y n , hoe veel. te meer zullen z y het by u en by uwe tedere lichaamsvrucht z y n ; want beiden, en voornaamlyk de laatfte, moeten al het onaangenaame dezer hartstochten in eenen
-
n
veel hoogeren trap ondervinden. Z y bekomt geen genoegzaam gezond voedzel, en vind reeds .of in het lichaam der moeder haaren vroegen dood, hetwelk wezenlyk beter i s , of voert tot aan haar einde een ellendig , zwak met fchriklyke ziekten behebt lichaam met zich om. A l l e s , wat de natuur, in dit ftuk, vreeslyks heeft voordgcbragt, bevat de treurige gefchiedenis, welke de heer U N Z E R aangetekend heeft. — Ik kan niet a f z y n , dezelve hier verkort medetedelen. Eene vrouw ontvong, in de zevende maand haarer zwangerheid, tyding van den erbarmlyken dood van haaren man en zoon te gelyk. Z y ftortte in de diepfte droefheid en verloste, op het einde der negende maand, van eene dochter, welker gezicht uitermaten ontfteld was , en eene allerfchriklykfte vertoning opleverde. Z y was al haar leven ftom, en kon Hechts door een onverstaanbaar geluid haare begeerte te kennen geven. Het gebruik van het verftand ontbrak haar ganschl y k , en z y kon in haar twaalfde jaar, zonder hulp van anderen, noch fpys en drank tot zich nemen, noch andere nooddruftigheden verrichten. By elke verandering der maan wierd z y telkens door de hevigfte ftuiptrekkingen overvallen. Dan weende z y , dan vloog zy verfchrikt o p , tot dat z y ras daarop in onmagt v i e l , waarby haar met tusfchenkomenden hik de fchuim op den mond k w a m , en alle overtollige voorraad i n het lichaam van haar ging. Deze 'aanval duurde gemeenlyk vierentwintig uuren agter elkander, waarop z y in eenen even zo langen flaap v i e l ,
en naderhand in zo verre herfteld w e r d , om alleenlyk met elke nieuwe maanverandering nieuwe ellende te ondergaan. — Niet minder droev i g , ten aanzien der moeder, i de gefchiedenis welke de heer F R A N K ons levert. Het is zegt h y , thans, daar ik dit fchryf, even vier dagen geleden, dat eene beminnenswaardige vrouw begraven w e r d , welker dood het fterkfte bewys van de gevolgen eener aangeprikkelde verbeeldingskracht kan opleveren. Deze ongelukkige had voor een half jaar haaren echtgenoot verloren. Toen z y haare ontbinding naby z a g , voorfpelde' z y haaren zielenzorger met eene foort van z e kerheid haaren aanftaanden dood, welke met haare wezenlyk volkomen gezondheid niet in het minfte overeenkwam. Z y verloste, zonder erge toevallen, van eene gezonde en kloeke dochter. D e vroedvrouw toonde haar het welgemaakt en frisch meisje, om haar als eene gelukkige moeder te bemoedigen; z y zag het a a n , en riep u i t : o gy ongelukkig, zonder vader geboren kind! — Plotslyk overvielen haar de levendigfte p y nen in al de leden, z y voelde koud doodzweet en beklemming enz. M y n zalige man roept my, zeide z y , en ik kom by hem! — E n in minder s
dan vier uuren was z y er niet meer. Ver ontwaardiging, het gevoel van eene groote belediging, zonder zich te kunnen ofte durven wreken , vind meest alleen by mannen plaats, en is eene uit toorn, treurigheid o f verdriet zamengeftelde hartstocht, die myne lezeresfen wel niet behoorde bekend te z y n , doch waarvan i k bast
9S echter een woordje moet z e g g e n , w y l ook de fchoonfte dames menfehen z y n en blyven, en dikwyls zo w e l , als de heeren, aan alle billyk misnoegen en gramfchap blootgefteld z y n . Deze hartstocht kan ook plotslyk doden, of ten minsten even zo gevaarlyke gevolgen hebben als de droefheid. Voorbeelden hiervan z y n ook niet zeldzaam.
VALERIUS
M A X I M U S
verhaalt,
dat de echtgenoote van N A U S I M E N E S , eenen Athener, haaren zoon en haare dochter in bloedfchande betrapt hebbende, op ftaande voet ftom geworden, en het gedurende haar ganfche leven gebleven was. — Eene dochter vond haaren minnaar i n de armen haarer moeder, en viel i n eene ongeneeslyke krankzinnigheid. Schrik en toorn z y n onder al de hartstochten d i e , welken by het fchoon geflacht de meeste verwoestingen aanrechten. Dodelyke flauwten, z i n v a n g , lammigheden, altyddnrend Adderen der leden, vallendeziekte en beroerten z y n , volgens de ondervindingen der grootftc geneesheeren, de gewoonlykfte gevolgen van eenen hevigen fchrik. D e omloop des bloeds word plotslyk geftremd, het ftolt omftreeks het hart en de long, van daar de pynlyke engborstigheid, verlies der fpraak, bleekheid der lippen en des aangezichts enz. Doch hier blyft het niet by. E r ontdaan dikwyls berstingen der bloedvaten, dodelyke bloedstortingen, o f ftremming der gewoone bloedvloeijingen. Zelfs worden de zweetgaten zamengetrokk e n , de hairen ryzen in de hoogte, en men heeft zelfs de merkwaardige waarneming ge-
maakt, dat dezelven door de werking van eenen hevigen fchrik in korten tyd van verwe verander e n , en grys worden. En hoe groot de kwaade werking van den fchrik inzonderheid op zwangeren i s , Zult gy uit de volgende voorbeelden zien. De heer T R A L L E S verhaalt van eene v r o u w , die door muizen, welken haar in den flaap over het aangezicht l i e p e n , zo verfchrikt w e r d , dat z y een z w a k , met de vallendeziekte behebt k i n d , ter waereld bracht; en van eene andere, die wegens eenen onverwachten musketfchoot zo verfchrok, dat z y weinig dagen daarna van een dood kind verloste. En SCHENK betreurt den dood zyner cchtgenoote, die anders gezond en fterk z y n d e , in de laatlte maanden haarer zwangerheid, van de hoogte van haar huis den brand, die i n de nabyheid ontftaanwas, en de door de luchtvliegende vonken z a g , en daar van zo verfchrok, dat z y eenen hevigen aanval van de vallendeziekte kreeg, die haar binnen twaalf uuren, nevens haare vrucht van het leven beroofde. — Hoe voorzichtig men voor het overige in het verhalen van fchrikbarendé gebeurdnisfen by zwangeren moet z y n , welken men haar nooit behoorde ter kennis te brengen, en hoe ftrafbaar het i s , zwangeren of kraamvrouwen eenen moetwilligen fchrik aantejagen, kunnen de volgende twee gefchiedenisfen leren" De heer baron V A N S W I E T E N verhaalt van eene zwangere, dat z y gerust fliep, terwyl er brand in de nabuurfchap was; haare zorgvuldige moeder wenschte haar des morgens geluk, dat een
91 'geruste flaap haar voor allen fchrik bevryd had. Öogenbliklyk begon de ongelukkige aan al haare leden te fidderen, er volgde eene plotze blocdftorting, miskraam, flauwten en fidderen, waarvan echter de moeder met het grootfte gevaar gered werd. — Het tweede geval heeft S A Z I M U T H van de echtgenoote des lyfartzs van eenen Prins van Anhalt aangetekend. Deze gaf tegen den nacht aan haar kind de borst. Eenige vrouwsperfoonen, die uit een gezelfchap naar huis gingen, klopten uit fcherts tegen de venfiers en op de deur. D i t deed de kraamvrouw derwyze fchrikken, dat haar ganfche lichaam begon te beven, en z y plotslyk eene bloedftorting kreeg, die een geheel jaar aanhield , en zo fterk w a s , dat het bloed door het bed d r o n g , en z y eindlyk daaraan overleed. De uitwerkingen der gramfchap z y n der gezondheid , en voornaamlyk eener zwangere niet minder nadelig. Het fchoonfte aangezicht w o r d daardoor ontfteld,, rood, de oogen fta§n te branden, het bloed ftroomt met ongemeen geweld door het lichaam, of er ontftaan hevige kramptrekkingen in de zenuwen, het aangezicht word bleek, de adem benauwd, de ftem zwak enz. En in beide gevallen z y n dikwerf geweldige maagkrampen, k o l y k e n , onophoudelyk braken en buikvloeden, gevaarlyke galkoortzen, geelzucht , ftuipen, vallende ziekte, beroerten, dodelyke bloedftortingen, miskraamen en vroegtydige bevallingen de treurige gevolgen van deze hartstocht by zwangeren. F A L L O P I U S haalt G
de gefchiedenis van cenc vrouw aan, die na elke crgcrmg de roos in het aangezicht kreeg; en de heer L U P I N zag dezelve by eene zwangere, eene gramfchap, met koorts gepaard ontfiaan. D e heer V A N S W I E T E N verhaalt eene nog veel vreeslyker gebeurdtenis. Een krakkeelachtig w y f van 30 jaaren, van volmaakte gezondheid, en van de beste lichaamsgefteldheid, maakte zich kort voor den tyd haarer bevalling, over eene buurvrouw, die een van haare kinderen geflagen B a d , geweldig toornig. Z y voelde aanftonds sets ongewoons in haar lichaam, waaruit z y .haaren fpoedigen dood voorfpeide. N a verloop van eenige dagen kreeg z y eene geweldige bloedftorting en kramptrekkingen, onder dewelken zy, voor dat men haar te hulp kon komen, moest fterven. N a haaren dood vond men twee kinder e n , van het manlyk geflacht, dood in de baarmoeder. Daar dit by eene fterke en aan de •gramfchap en het krakkeel gewoone vrouw kon gebeuren, voegt de heer V A N S W I E T E N er by wat moet van dezelfde oorzaak het gevoJg by n
gevoelige en aandoenlyke moeders z y n ? En de heer T I S S O T merkt aan, dat eene vrouw m twee jaaren viermaal te vroeg verloste, en wel telkens tusfehen de derde en vyfde maand wanneer zy zich kwaad gemaakt had. De vrees verzwakt ongemeen de krachten van het hart, maakt den polsflag langzaamer, het ademhalen bezwaarlyker, verflapt het ganfche lichaam, ftremt de zo nodige uitwaasfeming door huid, en vermeerdert daartegen de opflur-
a
90 ping. Om die reden worden vreesachtige lieden , volgens de waarneming der grootfte geneesheeren, veel eer door hcerfchende gevaarlyke ziekten bcfmct, dan anderen, die niet bevreesd z y n , en geen afkeer hebben. G y z i e t , van hoe veel gewicht deze aanmerking, en een gezet ftandvastig gedrag voor u i s , wanneer gy ü in de noodzaaklykheid mocht bevinden, om zieken te bezoeken. Als gy eenen affchuw hebt, vreest befmet te worden, dan raad ik u , z u l ke plaatzen, daar gy aan dit gevaar zoud kunnen bloot gefield z y n , liever geheel te myden» De verbeelding en de bovenaangehaalde omftandigheden werken in dit ftuk ongemeen fterk. Maar laat u ook niet te zeer van eene ongegronde vrees verweldigen, die dikwyls geheel onverfchillige dingen in wezenlyk gevaarlyke en nadelige kan veranderen. Ten einde u nog nader daarvan te overtuigen, zal ik flechts eenige voorbeelden van dien aart aanhalen. F A L C O N E T verhaalt het geval van eene v r o u w , zegt de heer Z I M M E R M A N N , die zich uit vrees de pokjes plotslyk op den hals haalde , doordien zy in de kerk eene vrouw z a g , die roode vlakken i n het aangezicht h a d , en meende, dat deze vlakken een gevolg van de pokjes waren, ondertusfchen had die vrouw de pokjes niet, maar iets fcorbutieks in het bloed; maar de vrees opende by deze de opflurpende vaten der huid, cn misfehien vatteden dezen in de lucht de befmetlyke deelen der pokjes. — N o g kortlings, vervolgt G
3
de heer Z I M M E R M A N N , kwam de zoon van eenen waardigen geestlyken, een j o n g , beminnenswaardig heer, van eene tedere gefteldheid in het vertrek van eenen, die aan de heete koorts overleden was, hy vatte het lyk by de hand , zyne. aanwezende vrienden zeiden tegen h e m , om zyne tederheid op de proef te ftellen dat hy zich nu de heete koorts op den hals gehaald had; en een paar dagen daar na had hy mdcdaad de heete koorts met al de gewoone toevallen van dezelve. — E n W I L L I S heeft zeer wél gezegd, dat de geenen, welken den meesten affchuw voor de pokjes hebben, dezelven het eerst en het fchielykst krygen. De baron V A N S W I E T E N zag by eene anders gezonde vrouw enkel uit vrees een onoploslyk gezwel ontftaan. D e heer T I S S O T verhaalt van eene v r o u w , die door de vrees, welke haar, by gelegenheid, d a t z y over het water voer, getroffen had, binnen weinig minuuten de geelznet k r e e g , en dezelve meer dan een halfjaar behield. E n de heer L E A K E heefc opgemerkt, dat eene vrouw van jaaren, welke een teder lichaam had, in de zevende maand haarer z w a n gerheid door eenen buikvloed werd overvallen die na eenen grooten angst was ontftaan De" zelve duurde tot op de helft van de aclnfte maand' wanneer dezelve loopachtig wierd. Maar hoe veel gevaarlyker gevolgen de vrees en angst op 3 Z
lunlTri kunnen hebben,
" brouwen als dezelven lang duren o f dikZ V a
g e r e n
e
n
wyls vernieuwd worden, ziet men duidelyk uit hetgeen de verdienstlyke heer hofraad FRANK (*) aanhaalt, by gelegenheid, dat hy van de gewoonte fpreekt, om overledenen ónder het geftadig klokkengelui te begraven. Voor eenige jaaren, zegt h y , heerschte te Spiers eene boosaartige kraamkoorts , die in korten tyd veelè kraamvrouwen aan de heete koorts en andere föorten van uitflag in het graf fleepte. Dagelyks werd over eene overleden kraamvrouw de klok geluid. Het is ongelooflyk, met welken fchrik alle zwangere vrouwen den tyd haarer verlosfing zagen naderen : de geringde onpaslykheid veranderde by elke kraamvrouw, zo dra z y flechts de noodlottige k'c'- hoorde, in de ergfte toevallen , en men hoorde haar zich zelve den dood aankondigen, wanneer nog nauwlyks eenige ziekte b e g o n , waarby de vervulling van haare voorfpelling maar ai te dikwerf plaats had. De aangenaame hartstochten z y n niet minder van kwaade uitwerkingen en gevolgen v e r z e l d , wanneer dezelven de behoorlyke paaien te buiten gaan, of te fchielyk met onaangenaamen afwisfelen. Zelfs de vreugde, wanneer z y te groot, te geweldig op eens is > kan dodelyk worden, en is het eerder, dan al te groote droefheid; doch by geluk niet zeer dikwyls. Het bloed word of op eens in eene te fterke en drif-
(*) Medicinifche Polizey, van w e l k verdienstlyk w e r k de heer B A K E te Leiden reeds eenige {tukjes i n "het h d laudsch uitgegeven heeft.
G 2
102
tige beweging g e | # « g t , f door de werking der zenuwen plotslyk geftremd. Het ontbreekt hier ook aan geen voorbeelden. Dus ftorven twee Koomy nfcbe vrouwen van vreugde, die haare zoons onverwacht uit den flag zagen terugkomen. Eene aanzienlyke familie in Holland was in armoede vervallen, de oudfte broeder ging naar Oostind i e n , maakte z y n geluk, en deed zyne in k u m , mer levende zuster by zich k o m e n , hy toonde haar de kostbaarheden, welken hy haar wilde vereeren; z y zag dit alles, z y verftyfde, en ftierf. De nicht van den heer V A N L E I B N I T S , echtgenoote van eenen predikant, vermoedde' met, dat een wysgeer geld kon nalaten; dochzy vond na den dood van den heer VAN LEIBNITS ó o o o o dukaaten in eene kist onder zyn bed, en ftierf op het eerfte gezicht dezer dukaaten. M e n ziet hieruit, hoe nodig het i s , zelfs, by het brengen van blyde tydingen aan zwangeren, zeer Voorzichtig te wezen. —N u moet i k , volgens myne beloften, u ook nog iets zeggen van de w y z e van zich te gedragen en de middelen, om de kwaade gevolgen der tot hier toe verhandelde hartstochten voor te komen. Ik z w y g met voordacht van de overige gemoedsbewegingen, w y l ik geloof, dat gy mt het reeds gezegde de kwaade uitwerkingen van dezelven zeer gemaklyk zelve kunnen verklaren. — De toorn en ergernis verdienen inzonderheid onze opmerking. . — Wanneer gy u vertoornd hebt, hetwelk van rechtswege nooit behoorde te gefchieden, en gy zelfs reeds e e n ü G
ÏO3
gen der kwaade gevolgen befpeurt, van welken ik hier boven gewag gemaakt heb, dan neem een weinig citrocnfap i n thee, wanneer de gisting des bloeds te fterk is. Als deze daarop bedaard i s , drinkt by elk pintje water een lepel v o l bereidden wynfteen en fuiker, tot dat eene zagte ontlasting volgt. Hierdoor gaat de gal uit de maag en darmen mede w e g , en kan niet in het bloed dringen,geen geelzucht, galkoorts én nog erger gevolgen veroorzaken. — Indien de ontroering zeer geweldig is geweest, moet de geneesheer verder raad geven, en voor dat hy zulks gedaan heeft, doet u , wat ik u bidden m a g , toch niet aderlaten, w y l anders de gal i n het bloed overgaat, en gy u zeer ligt geelzucht> galkoorts enz. kunt veroorzaken, ën zo gezondheid en fchoonheid te gelyk bederven. Want het aderlaten midden in de ergernis of aanftonds na den toorn is volftrekt telkens in ftaat dit nadeel voorzeker, of nog een veel grooter te w e è e te brengen. Ik kan u dit niet ernftig genoeg voordragen, zelfs is de rhabarber voor volbloedige zwangeren alsdan zo dienstig niet, als de verkoelende wynfteen. ( ^ ) Indien gy onverwacht hevig mocht fchrikken, C q) E v e n zo gevoeglyk kan men voor hét al te veel gebruik van de Uoffmanfche droppels waarfchouwen. H e t is duidelyk bewezen , dat deze droppels niet verkoelende , maar liever verhittende z y n , waar uit natuurlyk volgt, dat men dit middel niet 'in alle gevallen e n na élke gemoedsaandoening ( z o als men algemeen gewoon i s ) gebruiken moet.
G 4
I 3
4
=====
laat dan uwen geneesheer halen. H y zal u de krachtigfte middelen voorfchryven, die alléén uwe byzondere lichaamsgefteldheid voegen en de dreigende gevolgen van den fchrik kunnen Voorkomen. Ondertüsfchen fpant, zodra gy van den eerften indruk dezer gevaarlykc hartstocht bekomen z y t , al de krachten van uw verftand en al uwe kloekmoedigheid i n , en drinkt eenige kopjes vlierbloemen-thee met citroenfap en fuiken. De fchrik trekt, even als verkouding de vaten zamen, en moet ook eveneens behandeld worden. Tracht dan door wandelen, ryden k o m e d i è n , concerten, doch inzonderheid door gezelfchap met de verftandigften cn geestigften uwer vriendinnen de gedachten afteleiden. D i t , en de raad van uwen geneesheer, die weten z a l , hoe men door behoorlyke middelen, en verwekking van eene aangenaamer levendig gevoel het onaangenaame verzwakt en onnadelig maakt, zal alle kwaade gevolgen zo veel mogelyk verhoeden. - Ik moet « denzelfden raad tegen de treurigheid geven behalven.het geen ik reeds tegen haare fchadelyl ke indrukken hiervoor heb aanbevolen. Ondertüsfchen werkt dezelve langzaamer, dan de fchrik en dus zal uw geneesheer, en andere verftandige en ervaren vrienden en vriendinnen, dezelve ook trachten -te verdryven en allengs in te vredenheid te veranderen. — Tegen de kwaade ge^ volgen der vrees dient insgelyks het geen i k tegen de fchadelykheid van den fchrik en de treurigheid aangeraden heb. Eenige kopjes thee met
citroenfap en een weinig w y n zouden in dit geval met nut kunnen aangeraden worden. Het zal fchier niet nodig z y n , middelen voorteflaan tegen de kwaade uitwerkingen der vreugd e , w y l dezelve, in deze mee zo veele minder blydegebeurtenisfen geplaagdewaereld, zeidenzo fterk en hevig i s , dat z y groot nadeel kan veroorzaken. Wanneer ondertusfehen, op eene blyde boodfehap, het bloed te zeer g i s t , het hart te fterk klopt, de neus zelfs wel aan het bloeden raakt, men pyn in den rug en persfing naar onder gevoelt, moet men een weinig c i troenfap en fuiker met water drinken, of een lepel vol frambozen azyn in elk pint water gebruik e n , en op den arm adergelaten worden. Doch als het mogelyk i s , den geneesheer fpoedig te hebben, zal het veiligfte z y n , deszelfs raad in dit geval te volgen. Volgens myn plan moet ik hier ook iets zeggen van de uitwerkingen der verbeeldingskracht van zwangeren op de vrucht des lichaams, op de misgeboorten en moedervlakken enz. Het is de plaats niet, eene breedvoerige, geleerde verhandeling over deze ryke ftof te fchryven, en ik zal in het algemeen kort z y n , w y l in de ganfche zaak nog zeer weinig beflist is. Zo veel is zek e r , men gaat op beide zyden te verre, wanneer men alles verwerpt, of alles aanneemt. Zeer veele kinders komen met vlakken, zogenoemde moedervlakken of andere gebreken ter waereld. D e werkzaame verbeeldingskracht der moeder vind nu na de geboorte i n deze zogenoemde G 5
moedervlakken eene gelykheid met zekere dingen , die haar gedurende de zwangerheid inzonderheid troffen, en welken z y nu het ontftaan derzelven toefchryft. Het gerucht is daar ook zeer werkzaam b y , het vergroot de gefchiedenis altyd meer, gelyk G E L L E R T S fnapfter, en nu ontftaan daaruit dikwyls vreeslyke misgeboorten Maar veel gewichtiger is het geen de ondervinding hier leert, dat namelyk het gebrekkig maakzel der baarmoeder, o f uitwendig geweld zeer Veel tot het ontftaan der zogenoemde misgeboorten o f kwalyk gevormde kinderen doen. Want, wanneer het denzelven aan genoegzaame ruimte ontbreekt, om zich naar alle zyden behoorlyk uittezetten, wanneer daardoor derzelver wasdom op de eene o f andere wyze verhinderd w o r d , moeten z y natuurlyk gebrekkige, misvormde l e den bekomen. En geloof m y , myne waarde lezeresfen ! de fraaije vertelzels van vruchten naar honden, katten, o f aapen gclykende, die u z o fchriklyk voorkomen, z y n niets dan verdichtzels! Z y t er niet bevreesd v o o r , de natuur maakt z u l ke affchuwlyke fprongen niet, als het menschlyk verftand, of, l i e v e r , de verbeeldingskracht. . D o c h het z y daarmede zo als het w i l , de verbeeldingskracht mag by het ontftaan der zogenoemde misgeboorten en moedervlakken veel w e i n i g , o f niets werken, z o is echter de hevige aandoening, die u beheerscht, u zeer nadel i g , wanneer uwe verbeeldingskracht door eem> fchriklyk of onaangenaam voorwerp verontrust en aangedaan word, Want gy weet uit het voor-
gaande, dat vrees, fchrik, ontfteltenis en af-' fchuw, en in het algemeen elke hevige hartstocht, gevaarlyke bloedvloeijingen, zelfs eene vroegtydige bevalling en andere kwaaien kunnen veroorzaken, zonder juist moedervlakken en misgeboorten met dubbele hoofden en armen te moeten voordbrengen. Het nadeel, dat gy en de vrucht uws lichaams by dergelyke voorvallen aan de gezondheid l y d , verdient veel meer, dan de moedervlakken, uwe ganfche opmerkzaamheid, G y ziet hier uit, hoe nodig het i s , dat gy , gel y k reeds gezegd is en niet genoeg gezegd kan w o r d e n , alle plaatzen zorgvuldig v e r m y d , daar gy u aan zulk een gevaar bloot ftelt; o f , het geen nog veel nodiger i s , dat g y , w y l u o n voorziens iets fchrikagtigs kan bejegenen, altyd op uwe hoede z y t , uw verftand gebruikt, en nooit te zeer laat beheerfchen door de aandoening, welke er door verwekt word. Een gezet ftandvastig gedrag kan hier ook ongemeen veei en fchier alles afdoen; want het is eene vaste waarheid, dat hoe geringer i n anders gelyke omftandigheden de indruk i s , welken een vreesverwekkend voorwerp op u maakt, des te geringer zullen ook de kwaade uitwerkingen z y n , die het by u te wege brengt; en de waardige heer hofraad S T A R K E , die my verfchonen z a l , dat ik deze fchoone gedachte nog van hem ontleen, zegt zo fraai, als gepast: M y n beste behoedmiddel tegen de moedervlakken i s , het vrouwlyk geflacht te zeggen, hoe ontoereikend, hoe ongewis, hoeonwaarfchynlyk de zaak i s , en hoe
weinig hetzelve te vrezen heeft, w a n n e e r * ^ , fidderen, angst en beven voor de zaak voorby is dan werkt de indruk weinig o f in het geheel niet' want de zekerheid befchut u voor het gevaar (r) Tot flot van deze afdeling moet ik met weinige woorden iets aanroeren, welks misbruik by zekere omftandigheden de nadeliglte gevolgen voor uwe gezondheid en die van uwe vrucht kan hebben , en hetwelk niet minder uwe opmerkzaamheid verdient. G y zult my wel begrypen, myne waardftc lezeresfen! dat ik hier de al te menigvuldige, al te driftige echtlyke omhelzingen bedoel. Doch word niet befchaamd! ik zal u niet verlegen maken, maar oude ervaren geneesheeren voor my laten fpreken. „ D e echt.,, lyke omhelzingen kunnen de maandftonden „ verwekken, en als de moeder juist niet v o l „ bloedig i s , kan z y daardoor het kind het, tót „ voedzel nodige bloed onttrekken. Doch, „ f c h o o n dit het geval niet w a r e , ontftaan er echter andere kwaaien uit. D e geneesheeren „ willen beweren, dat het kind eene wellustige „ en geile gefteldheid en een met fcherpe fappen „ vervuld lichaam bekomt, wanneer zyne moe„ der gedurende de zwangerheid dikwyls doet „ hetgeen moest gefchieden, toen het zou w o r „ den. Z y gaan nog verder eh verzekeren, dat C O Lezeresfen die iets meerder over deze gewichtige ftofte weten w i l l e n , kan ik onder anderen het w e r k j e van den heer B L O N D E L , over de verbeeldingskracht der zwangere vrouwen, uit de franfche taal in de nedcrlandfche vertaald, zeer aanpryzen, in w e l k z y van het hier gezegde meerder overtuigd zullen wordeu.
„ hetzelfde nadeel ook zelfs ontftaat uit den vee„ len fterken trek naar de echtlyke omhelzingen. „ Het geen in deze verlegenheden het beste i s , vervolgt onze fchryver, moet het verftand Ie* „ ren. Als dit geen meester over de zinnen „ kan worden, is het beter, zyne begeerte te „ verzadigen, dan by eenmaal verwekte veran„ deringen des lichaams het kwaad erger te ma„ ken. W a n t , wanneer eene drift eens daar i s , ,, is het voor de gezondheid voordeliger, der„ zelve den vryen loop te geven, dan dezel„ -t-e plotslyk te onderdrukken, wanneer het „ nadeel altyd grooter is.". — Z o fprak de beer Z U C K E R T reeds voor veele jaaren in een boek, hetwelk eigenlyk ook ter onderrichting voor het fchoon genacht beftemd was, maar ongelukkiglyk by de minsten myner lezeresfen zal bekend z y n . Ik haal dit fleehts tot myne rechtvaerdiging aan, ten einde gy my van geen misflag tegen de vrouwlyke kieschheid zoud be fchuldigen, die my altyd, zo als alle geneesheer e n , heilig moet wezen. O f de heer Z U C K E R T , volkomen gelyk heeft , durf ik niet beflisfen; doch zo veel weet i k , dat men er veel by zoij kunnen aanmerken, en dat voornaamlyk de gevolgen van het misbruik dezer zaak, in zekere omftandigheden , veel ernftiger en gevaarlyker kunnen w o r d e n , dan de heer Z U C K E R T dezelven opgegeven heeft; want veele fchryvers w i j len bloedvloeiingen, wanvruchten, miskraamen en ontydige bevallingen daaruit hebben zien ontftaan. Inzonderheid is onthouding in het begin , r
r
jrio
g——>
en in de derde en vierde maand der zwangerheid nodig; wanneer vrouwen zeer zwakiyk en aan doenlyk zyn, of zelfs wel reeds' miskraamen gel had hebben. Ik zal dit insgelyks door voorbeelden trachten te bewyzen. K L I N K O S C H bericht, zegt de heer F R A N K , dat hy eene vrouw die reeds vyfmaal te vroeg bevallen was, zonder dat alle kunst in ftaat was geweest zulks te verhoeden, w y l zo wel zy als haar man, zelfs gedurende de zwangerheid, hunne vuurige drift (te zeer!) volgden, geholpen had, door haar te raden, dat zy zich by de minfte twyfeling, % ~ weder zwanger geworden te zyn, tot na de verJosfing van de echtlyke by woning zou onthouden. D e man hierin bewilligd hebbende, was zy weldra eene blyde moeder van drie voldragen kinderen geworden. Het is nauwlyks te ge'oven vervolgt deze geleerde, hoe veel een zwak en teder kind by deze gelegenheid te lyden heeft. D e vrucht des lichaams in de eerfte maanden uit zeer weeke, ligtfcheidbaare vezelen beftaande, is het geen wonder, wanneer dezelve daardoor of vernietigd en afgedreven, of ontydig, half dood, misvorm.1, of met Iteeds blyvende gebreken der hersferen, ter waere:d gebragt w o r d . En de heer riddt.- Z I M M E I Ï M A N N zegt; de by ons zo menigvuldige or.rydige beva'üngen hebben meestendeels geen andere oorzaak.-Öffchoon een bovenmatige by flaap de oorzaak der eerjle on* tydige bevalling met i s , (hetwelk nogthans menigmaal , onder oovengemekle voorwaarden, mogelyk i s , ) kan echter de neiging tot verdere n
—
• '
Hl
ongelukken nooit weggenomen worden, wanneer de eenmaal zwangere vrouw zich van denzelven niet onthoud. Het gebeurt o o k , zegt deze verdienstelyke geleerde verder, dat de vrouwen dikwyls ontvangen, eer de baarmoeder van de gevolgen eener ontydige bevalling behoorlyk gezuiverd i s , waardoor dan meestendeels door de prikkeling der terugblyvende ftofie ook het kind mede weggaat, G y moet u derhalven volftrekt, na eene ontydige bevalling, voor eene al te vroege ontvangnis wagten, en u door den geneesheer eerst volkomen laten genezen, indien gy niet telkens op nieuw in hetzelfde ongeluk wilt v a l len, en ontydige kinderen en wanvruchten ter waereld brengen. — Ik zal niet nodig hebb e n , nog eenmaal te herinneren, dat dit alles, inzonderheid het laatfte, voornaamlyk zulken m y ner lezeresfen betreft, die reeds meermaalen ongelukkig z y n geweest!
ÏÏ4
™
T I E N D E
••
MM
A F D E L I N G .
Over de zindeïykheid.
'O J L ^ e z e afdeling fchynt nu z e k e r l y k , by den eerften opflag, hier eigenlyk niet te behorenechter moet i k , volgens myn plan, er ook iets weinig van zeggen, en ik hoop, dat het mynen lezeresfen niet zal berouwen , deze weinige bladzydcn insgelyks gelezen te hebben. Reeds de oudfte volken hebben de zindeïykheid, en voorzeker met het grootfte recht, onder de halfdeugden gefteld. H O M E R U S , de grootfte dichter van Griekenland, liet telkens zyne helden en fchoonen zich vroeg voor eene offerand e , voor het middagmaal, o f des avonds, bad e n , wasfchen, en zeer zindelyk kleden.' By N E S T O R bragten de wapenvoogden na den maaltyd weder, water om de handen te wasfchen waarop een offer gefchiedde. E n , wanneer men iemand veel eere wilde aandoen, werd het w a ter door fchoone jonge maagden, o f zelfs door de dochter uit het huis, aangebragt, — Hoe bevallig en aanbevelend is de zindeïykheid reeds op zich z e l v e , en hoe groot haar invloed op de gezondheid en fchoonheid! Indedaad, indien ooit eene goede hoedanigheid door zichzelve beloond
ïrj word, aan is het deze. — Wy zien reeds in dé ganfche natuur, dat de boornen en planten, welken het aan geen oppasfing ontbreekt, gemeenlyk het beste flagen. —< En zou men niet met recht het zelfde tert aanzien van den mensen kunnen verwachten en zeggen? Ik onthoude my, meer van de noodwendigheid dezer fchoone, navolgenswaardige hoedanigheid te zeggen, wyl ik riiet gaern breedvoerig zoude zyn, en vooraf geloof overtuigd te z y n , dat de meesten myner lezeresfen deze deugd bezitten , en in de oefening van dezelve een zoet vergenoegen vinden O ) . Doch anderen, die nog niet overtuigd zyn, dat de zindeïykheid wezenlyk zo veel doét tot verfraaijing des lichaams eh bewaring der gezondheid , kunnen my eens vooral op myn woord geloven; want ik verzeker dezelven, dat haarë gehoorzaamheid in dit ftuk haar riiet zal berouC O Öy onze nederlandfche v r o u w e n , wier' zindeïykheid , en w e l voornamelyk ten opzichte der woningen overbekend i s , heeft dit,zeker te meer plaats, en t e n e aanbevceling der zindelykhela zoude uit dien hoofde in den eerften opflag geheel overvloedig kunnen genoemd worden • zelfs zoude m e n , indien men alles nauwkeurig üitcluizen w i l d e , misfehien integendeel een hooftdeel over de al te groote zindeïykheid cn de hier uit ontftaande k w a de gevolgen kunnen fchryven, b . v . over het te veal werken der zwangere v r o u w e n , w e l k men b den burgerftaat al zeer veel aantreft e n z . ; daar onzen fchrVver echter ,n dit hooftdeel meerder bedoelt dan alleen de z i i i dclykheid ten opzichte der huizen e n z . kan ik dit hoo V
tl
. T a a
y z e n ;
e n 2 0
h e t
al
f 6 uren g r , en w e l k inderdaad niet onmogdyk i s , dat veele ï ë z e ? é f l i het hier voorgeftelde uit haar eigen naujvkeuriIVSSm e n , zullen z y nogthans het genoegen hebben, t r i gedrag door eenen kundigen geneesheer gèftaafct te 2
e
e b e
m o
s
H
zién,
114 wen. — Maar het zal volftrekt nodig z y n , dat w y deze ftof een weinig nader met elkander doorlopen. Het eerfte en gewigtigftc, hetwelk zich ons in dit opzicht aanbied , is dc lucht, maar , wyl ik reeds in eene der vorige afdelingen van den i n vloed derzelve op uwe gezondheid gefproken heb, beroep ik my op dezelve, want hier geld alles, wat ik daarvan de zuivere lucht gezegd heb. Het wasfchen van het aangezicht en het lichaam, voornaamlyk met koud water, doet zeer veel tot bewaring der gezondheid en fchoonheid. Het neemt de vuiligheid w e g , en vermeerdert de zo nodige onmerkbaare uitwaasfeming door de huid. Ik w e e t n i e t , waaromveele vrouwen zo zeer voor het koud water, vrezen. Denklyk gefchied dit uit vrees, dat het voor haare fchoonheid nadelig mocht z y n . Hoe verheugd ben i k , dat ik u deze vrees ook kan benemen, en u durf verzekeren, dat de pryslyke gewoonte, van zich met koud water te wasfchen integendeel zeer, veel tot bewaring van uwe fchoonheid doet; en daar by het ganfche lichaam verfterkt, u voornaamlyk voor zinkingen bewaart, en gezond houd. Doch het fpreekt van zelf, dat voor het overige dit alles met eenige bepaling moet verftaan worden , dat men zich nooit met koud w a ter mag wasfchen, als het lichaam verhit i s , of, wanneer men het niet gewend i s , er zich niet op eens plotslyk aan moet gewennen. Deze voorzichtigheid betreft voornaamlyk het gewoon wasfchen der handen en des aangezichts, wan-
-
*H
néér gy zeer z w e e t , en u verhit hebt. De gevolgen fchynen wel van geen groot belang te z y n , maar wel ingezien z y n z y niets minder, dan dit; want door de fhelle werking der koude, ftollen de vochten in de kleine vaten, en veelen bekomen puisten, uitfiag in het aangezicht, jigt, ftyve gewrichten enz. Eene te groote ftraf voor zulk een gering fchynbaar goeddoen. Hetzelfde heeft plaats ten aanzien van koud baden en koude voetbadingen by deze gelegenheid. W a ter onder het dansfen op de borst of den boezem te ftorten, als het lichaam zeer verhit i s , is nog veel gevaarlyker, en deze onvoorzichtigheid heeft reeds veelen gedood, en by veelen bloedfpuwen, hoesten, longtering , en eene zeer hardnekkige heeschheid verwekt. Daar w y nu toch van het aangezicht fpreken, moeten w y nog een woordje van het blanketten zeggen ! hoewel niets geheel nieuws, maar echter ten minsten iets waars en welmenends! Het zou hier de plaats niet z y n , om over het blanketten in het algemeen breedvoerig te handelen. Er is reeds zo veel daar tegen gefehreven! Het zedelyke van deze gewoonte te bepalen, is de zaak van den geneesheer niet. Doch zo veel geloof ik evenwel met den heer W E I K A R D , dat het even zo weinig en zo veel berisping verdient, als by de mannen het poederen der hair e n ; beiden gefchied , en het laatfte, ik wil juist niet ronduit zeggen altyd tot verfraaijing des l i chaams , echter ten minsten om dat het de mode is , en om niet uitgezonderd te wezen wy kunH 3 f
iiö
-
r
nen derhalven met geen recht den vrouwen in dit ftuk veel verwyten; en alleenlyk het daar uit ontftaande grooter of geringer nadeel, met opzicht tot de gezondheid, mag te berde gebragt worden. Ik denk derhalven, dat het genoeg zal z y n , u te herinneren, dat het gebruik van het rood en wit blanketzel altyd meer of minder nadelig voor de gezondheid en fchoonheid kan z y n , doordien het de zweetgaten zamen trekt, verdopt, en de oorzaak van veelerlei uitflag in het aangezieht, en ziekten der oogen kan worden. Uit de verwaarloosde verwisfeling van kleding e n , voornaamlyk van linnen goed, en zulke rokken, die digt aan het l y f gedragen w o r d e n , kan ook zeer veel nadeel voor de gezondheid ontdaan. L i e d e n , die dik!yvig z y n , en veel zweten , hebben inzonderheid n o d i g , dit in aanmerking te nemen. Het zweet word anders daardoor heviger, de uitgewaasfemde deeltjes worden fcherper, en kunnen uit dien hoofde, Wyl veel daarvan weer ingeflurpt w o r d , en in het lichaam komt, de andere vochten ook aanfteken en jeuken, byten, allerlei uitflag, en nog grooter ongemakken veroorzaken. Van de nodige voorzichtigheid ten aanzien der koperen en tinnen vaten heb ik reeds elders het gewigtigde aangemerkt. Ook komt het i n het algemeen veel aan op de zindeïykheid van de eet- en drinkvaten. Alle onzuiverheid word rottend, en befchimmelt, en hierdoor kunnen fpyzen en dranken fchadelyk worden. Ik heb eea?
II?
gelezen, zegt de verdienstlyke heer W E I K A R D , dat de lieden in zeker huis de een na den anderen eene erger ziekte kreeg. De oorzaak lag , z p g t m e n , in een onrein drinktuig, waarvan de binnen bovenkant v o l kleine wormen was. — Ik raad u derhalven, dat gy u van geen ondoorzichtig vat met eenen dekzel tot het drinken bedient, w y l zich zeer dikwyls wormtjcs, en zelfs kleine hagedisfen in het water bevinden, die tqt, het grootfte nadeel voor de gezondheid ingezwolgen kunnen worden, gelyk men reeds dadelyk voorbeelden heeft. Ik doe niet te v e e l , myne fchoone lezeresfen! wanneer ik u ook ten aanzien van het ooft om dezelfde reden vermaan voorzichtig te wezen. — Zelfs moet gy uwe lievelingen, de bloemen, nauwkeurig bezichtig e n , voor dat gy er aan ruikt. M e n heeft een voorbeeld aangetekend van eenen man, die door onvoorzichtigheid in dit ftuk een wormtje in de neus kreeg, hetwelk hem veel ongemak veroorzaakte. — Het zuiveren en fchoonmaken der tanden, het fpoelen van den mond met water na het eten, doet ook veel tot bewaring der gezondheid. Het verglaas der tanden word zeer ligt door deeltjes der fpyzen , die er zich aan o f tusfchen zetten en feherp w o r d e n , bedorven en aangeftoken. — M a a r , w y l nu van de goede gefteldheid derzelven het kauwen en van dit weder de goede of kwaade fpysvertering afhangt, is het nadeel van hechte, bedorven tanden, en de noodzaaklykheid van dezelven zuiver te houden zeer duidelyk te begrypen. M e n zou over deze H 3
ftoffe nog zeer veel kunnen zeggen, maar ik vrees , breedvoerig te worden, en wyl ik reeds een weinig breed uitgeweid , en mogelyk veele eaaken gezegd heb , die eigenlyk niet zo zeer tot myn plan behoorden, zal ik deze afdeling eindigen, met verzoek van verfchoning aan al zulke myner lezeresfen, die reeds voorlang wisten en in acht namen het geen ik haar hier wilde leren! —-
-
E.LFDE
IljJ
AFDELING.
Over het bezoeken van openbaare plaatzen enz, en het lezen der zwangere vrouwen.
H
et bezoeken van openbaare plaatzen kan, in meer dan een opzigt, voor zwangeren nadelig w o r d e n , en verdient, uit dien hoofde, al haare oplettendheid. Daar z y n e r , die zy alleenlyk onder zekere bepalingen kunnen bezoeken, en anderen , die z y ganschlyk moeten vermyden. Het zal niet nodig z y n , hier aantemerken, dat ik van zwangeren fpreek, die niet op het laatfte haarer zwangerheid z y n , en dus nog kunnen uitgaan, want anderen zou ik volftrekt niet veroorloven openbaare plaatzen te bezoeken, alwaar haar toevallen zouden kunnen overkomen , die haar ten aanzien der plaats dubbel bezwaarl y k , nadelig, en den aanwezenden aanftootlyk zouden moeten wezen. Zo pryswaardig op z i g zelve het kerkgaan i s , dienden echter zwangeren dezelve in den laatften tyd haarer dracht, voornaamlyk in den w i n t e r , om bovengemelde redenen, niet te bezoeken; maar alsdan den huislyken godsdienst liever te verkiezen. Bebalven het gevaar van het ftoten en vallen, waaraan zy zich blootftellen, zegt de heer F R A N K , is ook de H 4
koude der plaats haar zeer nadelig, doordien d ^ zelve haar fluipweën, bloedvioeiiing e n , en zelfs de verlosfing moeüyker en gevaarIyker kan maken. k
r
a
m
p
e
n
>
Het bezoeken van andere plaatzen, alwaar he.t nog daarenboven ongeregeld toegaat, is met dubbel gevaar voor zwangeren gepaard. Want zonder te fpreken van het dadelyk groot nadeel ' hetwelk z y zich by openbaare gelegenheden in het gewoel en gedrang, door ftoten, vallen en « u k k e n kunnen toebrengen, is reeds op zigzelven de jngcfJoten l u g t , waar z i g veele menfehen bevinden, v ó ó r h a a r niet dienstig, en zelfs in ftaat, haar mislykhederi, flaauwten , en n o - veel bedenklyker toevallen te veroorzaken; daarenboven kunnen nog onvoorziene fchriklyke -ebeur temsfen voorvallen, die den gevaarlykften invloed cp haar en haare lichaamsvrucht moeten hebben G y zult het my derhalven wel willen vergeven ' wanneer ik hier, onder de eerfte klasfe der voor" u gevaarlyke en van rechtswege verbodene ver rnaaklykheden, de bals, maskeraden en (ledevaarnn reken? Ik heb u reeds in eene der vorige af delingen, waarin ik u zelfs het dansfen van eene menuet veroorloofde, gezegd, dat gy by al dergelyke gelegenheden, z o door verhitten en verkouden, als door ftoten en vallen, u zelve en de vrucht uws lichaams zeer ligt nadeel kunt doen f * ° ^ j e n n e n , myne toegevendheid! berouwt my byna, vrezende, dat gy myne vercorlovmg zoud kunnen misbruiken, en u zelfs door het dansfen te zeer laten wegflepen! W m
?
t
e t
a t
kunt gy derhalven beter doen, myne waarde lezeresfen! dan al die gelegenheden vermyden, in, welken g y , tot nadeel uwer gezondheid, in die ftuk tot zondigen zoud kunnen verleid worden l Het i s , gelyk men w e e t , veel gemaklyker , eene verzoeking te vermyden, dan dezelve , wanneer, z y eens in haare volle magt op ons w e r k t , te wederftaan. D i t mag u nu zekerlyk wel een w e i nig leed doen ; ondertusfehen zal deze, overwinning u gewislyk zo veel niet kosten, als wanneer gy zulk een vermaak by woont, het mede aangiet, en er niet van harte, deel aan durft nemen. Het koorddansfen en lugtfpringen behoren ook onder zulke vertoningen, die zwangere vrouwen van rechtswege geheel dienden te vermyden. W a n t behalven het zelfde gevaar, als by alle openbaare gelegenheden, worden hier zulke tegennatuurlykc houdingen en bewegingen des lichaams gemaakt, en dikwyls zulke gevaarlyke.fprongen gedaan, dat zwangere vrouwen dezelven zelden zonder fchrik en gevaar kunnen zien. Ik geloof juist niet, dat veelen myner lezeresfen fmaak in beeren- en aapendansfen vinden , doch w y l dergelyke vertoningen, fchoon men ze niet met • voordagt bezoekt, iemand menigmaal onverwagt in den weg komen, wenschte ik alleen om der oorzaak w ; l l e , al deze dieren ganschlyk uit ons gezelfchap naar derzelver vaderland te kunnen verbannen, w y l z y zwangeren zeer ligt kunnen yerfchrikken, en haare verbeeldingskracht met allerlei vreemde denkbeelden vervullen. i
'
••
'
H
5
Ui
D e verordeningen tegen het loslopen van grootte kwaade honden , tegen het fchieten in de ftad , de verwydering van verminkte lieden, of die met de vallende en andere affchuwverwekkende ziekten bezogt z y n , by voorbeeld met zwaare ongemakken der kanker, hevigen en kwaaden uitflag, die nooit op openbaare plaatzen moesten verfchynen, behoren meer in de geneeskundige poh'cie. ik fpreek hier alleenlyk inzonderheid van zulke voorwerpen, welken zwangeren meestendeels naar willekeur kunnen vermyden. Dus nog iets van het zien van lyken. Het grootfte gedeelte myner lezeresfen zal w e l weten en gel o v e n , dat overledenen in het algemeen, en i n zonderheid die de dood zeer misvormd heeft, het openen van l y k e n , groote gevaarlyke heelkundige operatien, en nog veel minder doodftraifen van veroordeelde misdaders , om meer dan eene reden, geen fchouwfpel voor zwangeren z y n . Ik zeg derhalven niets van den nadeligen indruk derzelven op de verbeeldingskracht eener zwangere, w y l ik ook even zo wel geloof, dat eene natuurlyke afkerigheid de meesten myner lezeresfen van dergelyke treurige en fchrikverwekkendc toneelen zal afhouden. Gezelfchappen, concerten, fchouwfpelen en alle foorten van tydkprtingen, waarby noch de geest noch het lichaam te zeer i n beweging gebragt worden, behoren onder de vermaaklykhed e n , die u onder zekere bepalingen tot tegen b.et einde uwer zwangerheid veroorloofd z y n .
Ik zeg tot tegen het einde, omtrent der agtfte maand van dezelve; want, fchoon het u te dezen tyde ook aan geen genoegzaame beweging mag ontbreken, moet gy u evenwel alsdan nooit te verre van huis begeven, doordien jonge vrouwtjes voornaamlyk zeer dikwyls in haare rekening dwalen, en in het algemeen vroeger kunnen bevallen, dan z y gemeenlyk geloven. Maar daarenboven, ten einde g y , met opzigt tot de concerten en fchouwfpelen, de gevaaren zoud tragten te vermyden, die i n het algemeen , gelyk reeds gezegd i s , met het bezoeken van openbaare plaatzen voor u gepaard z y n , zou het zeer goed z y n , indien g y , ten aanzien der laatften, nog eene zekere keus deed, en liever fraaije blyfpelen, toneelfpelen en opera's, dan fchriklyk e , met veele verrasfchende toneelen, en yslyke moordbedryven overladen treurfpelen b e z o g t , die altyd op zeer prikkelbaare zwangeren, wier verbeeldingskracht levendig i s , juist geen yoordeligen indruk kunnen maken. M e n kan omtrent hetzelfde van uw lezen en van de keus der boeken zeggen. Ik zou u altyd als geneesheer rad e n , liever v r o l y k e , het verftand.op eene aan* genaame w y z e bezighoudende boeken te l e z e n , en alle treurige den geest en het lichaam verzwakkende romans, onder welke klasfe de mees* ten der gevoeligen behoren, vaarwel te zeggen. G y zult zeker weinig verliezen en in veelerlei opzigt er veel by winnen, indien gy my gelooft en mynen raad volgt. Want het is w e l den ge-
neesheeren, maar niet allen myner lezeresfen bekend, dat dergelyk aandoening verwekkend lezen uwe zenuwen verzwakken en prikkelbaarer maken k a n , en u uit dien hoofde aan veele toevallen van opftygingen of andere ongemakken kan bloot ftellen.
TWAALFDE
AFBELING*
Over miskraamen, vroegtydige bevallingen derzelver oorzaaken, en het gedrag der zwangeren ten aanzien van dezelven:
t
De vroedmeesters maken eén onderfcheid tusfchen miskraamen, ontydige en vroegtydige geboorten. Dezulken, welken -agttien weeken, of vier en eene halve maand na de ontvangenis, kort voor de helft der zwangerheid voorvallen, worden gemeenlyk miskraamen, misdrachten, of misgeboorten genoemd. Ontydige geboorten o f èevallingen daartegen worden genoemd, die van de helft der zwangerheid af tot de zevende maand gebeuren, en gemeenlyk van zes maanden z y n . Vroegtydige geboorten eindelyk z y n zulken , w e l ken tusfchen de zevende en negende maand plaats hebben. — Miskraamen of misdrachten vallen gemeenlyk en meest v o o r , op de derde of vierde maand, en fchier altyd om den t y d , dat buiten de zwangerheid de maandlykfche zuivering zich placht te vertonen. Z y ontftaan dikwyls zeer plotslyk, zonder lang voorafgaande kentekens; — doch dikwyls vertonen zich eenige dagen te voren zekere toevallen, waarover ik u naderhand zal onderhouden. Misdrachten
komen fchier altyd dood ter waereld. Ontydigt geboorten, voornaamlyk die een weinig vroeg komen, insgelyks; offchoon dezelven zeer zwakke tekens van leven geven, fterven z y echter gemeenlyk ras. Vroegtydig geboren kinderen, i n zonderheid die kort voor of na de zevende maand ter waereld komen, biyven ook zelden i n leven, w y l z y nog niet behoorlyk gevormd en fterk genoeg z y n , om zelfs de voor het leven nodige verrichtingen te doen. W a n t , hoe korter de tyd i s , welken z y in het lichaam der moeder hebben doorgebragt, des te zwakker z y n z y , en des te minder z y n de longen gefchikt tot het ademhalen , hetwelk men duidelyk merkt aan derzelver nauwlyks hoorbaar fchreijen. Dat kinderen van zeven maanden eerder in het leven b i y v e n , dan die van acht maanden, is een vooroordeel, hetwelk verftand en ondervinding w e é r leggen; want, hoe langer een kind zich in de baarmoeder onthoud, hoe meer deszelfs verblyf daarin den geftelden natuurlyken tyd der geboorte nadert, des te fterker word het, en des te eerder blyft het ook in het leven. D i k w y l s word in plaats van eene ontydige o f vroegtydige vrucht een ongevormde vleeschklomp met al de toevallen eener natuurlyke geboorte, doch in eenen minderen trap, voordgegebragt. Zulk eenen vleeschklomp, of vreemd lichaam, noemt men gemeenlyk, hoewel eenigzins oneigenlyk, eene wanvrucht of Moto. D e zelve bevat zomwylen een weinig water, bloed, en dikwyls zelfs eene kleine vrucht, welker
I3f ' deelen men echter nauwlyks kan onderfcheiden* Gemeenlyk biyven dergelyke misdrachten niet boven de vierde maand in de baarmoeder, en men noemt dan zulk eene bevalling eene miskraam. Onder dezen naam behoren ook de geboorten van andere vreemde lichaamen; en ik verzoek hier te herhalen het geen ik by gelegenheid der zwangerheid en derzelver tekens van de wanvruchten en het ontftaan derzelven gezegd heb. Meer behoeven myne lezeresfen daar niet van te weten. — D i k w y l s gebeurt het ook, dat zulk eene wanvrucht, nevens eene levende lichaamsvrucht, in de baarmoeder i s , en dat dezelve weggaat, en het kind op den behoorlyken tyd geboren w o r d . Menigmaal ook w o r den dezelven na de geboorte van het kind zelve afgedreven. Doch de behandeling van dit ge~ val behoort hier niet. Van de zyde der vroedvrouw word groote voorzichtigheid vereischt, ten einde z y door kwalyk bedachte handgreepen de moeder niet aan het grootfte gevaar blootftelle. ( D a n , dit in het voorbygaan!) Ik fprak enkel van de zogenoemde wanvruchten, ten einde mynen lezeresfen er een duidelyker denkbeeld van te geven, want veelen verbeelden er zich wonder iets van. Z y zullen my derhalven dezen kleinen uitftap ook wel willen verfchonen en ik, keer weder tot de ftof zelve. Er z y n veele v r o u w e n , die op de geringfts oorzaak, waarvan anderen niet het minste gewaar w o r d e n , aanftonds miskraamen krygea. Veele vrouwen wenden in tegendeel alle be~
d e n k l y k è middelen op de zondigfte w y z e aanom
haare lichaamsvrucht te doden en
ven , zonder nogthans
haar
aftedry-
ftrafwaardig
ooi
m e r k t e bereiken < * ) ! E n wien kómen hier de
( * ) Een Iéder w e e t , dat het gebruik van a « f e f e « o £ . middelen, volgens godlyke en wlerelSyke^^T^n 4>g en jlrafbaar is. Maar, indien zulke o n g d u i S perfoonen, die zig van dezelven wiilen bedienen wïf ten, aan w e l k gevaar z y z i g daardoor blootfte S ' z o t den z y het zekerlyk nalaten, indien zy het minste bë" lang in haare gezondheid en haar leven itelde i Wanf" wanneer de voorbereidende oorzaak, dat is de 3 r £ tot nnskraamen ontbreekt, helpen alle m i d d e l e n ' i é t s e l de moeder ondervind alleen de kwaade w e r k i n g e n ' v a n dezelven. Maar als eene neiging tot miskranmi-, r ? heeft, de middelen geweldig f p % JSgemeenlyk eene dodelyke bloedvloeijing fchielvfcp H™V of een ellendig , zicklyk "en z w a k l y k I ^ S e S e i ï g doch welverdiend lot der moeder. Want elke m S ' geweld door afdryvende middelen' v e r o o ? £ ? " i s Zl gens ondervinding der grootfte geneesheeren en vroed meesters altyd gevaarlyker èn dodelyker, dan een na" tuurlyke dat , s , dan zulk eene, die van zelve of ten mmften door geen dier geweldige oorZaaken óntftaa Mogt ik fiechts door deze. aanmerking eene van d i e S gelukkigen, yvelken dit werkje met v o o r d e S , geval in de hand neemt, en met e ^ 5 g f & ^ van haare vrucht aftedryven o f t e doden, zwanger S ' van haar tegen God, de natuur, en allé meSyk fa voel ftrydend voornemen afbrengen 7™, it w ~ blik waarin ik dit fchryf, g i S S g . S A ^ . ^ f f i met voorby gaan nog eene aanmerking te maken en eenige hier te pas komende gedachten , uit h e t ï m m e S lenen ' ^ * g
J
d
y
m
a
S
a
Z
J
n
b
e
r
o
c
m
d
e
n
h
e
g Ö
K&fwS.
De meeste menfehen hebben i n het algemeen een e e r dwalend verkeerd denkbeeld met opzigt tofden d ' m de. lichaamsvrucht begint te leven. Z y ge oven dar een kmd alleenlyk voor levend moet wörfer wanneer het z,g beweegt, en é e r k m T o S ^ W ' w e l k e .n eerfte weeken of maanden afgaat , * J, » nhur de khtnc mensch reeds ingewikkeld is, flechfc 7
y
w
a
a
gehouden
d
e
aar
foidaaten vrouwen niet in de gedachten, die i n tyd van oorlog , of op groote tochten, aan alle s a n , als eenen klomp bloeds, die met dezelve weggaat, en eene moeder bekommert z i g fiechts in zo verre, ajs zy er zelve onder l y d , over het afgaan van eene lichaamsvrucht voor de helft haarer zwangerheid. D i t zou men in alle gevallen nog aan eene voor de bevolking zeer nadelige onkunde in. dit ftuk kunnen toefchryven, maar het is te beklagen, dat zelfs de Roomfche rechtsgeleerdheid, of, veeleer, het daarop gegrond 133de artikel der halsftraflyke w e t , dat naamlyk eene lichaamsvrucht nog geen mensch is , en eerst tegen de vierde maand leven bek o m t , tot een volksgevoelen geworden i s , en niet alleen tot zo veele ftrafwaardige beproevingen van onwettig bezwangerden, maar ook tot de ligtvaardigc nalatigheid der gehuwden blykbaar aanleiding gegeven heeft (t). Eene lichaamsvrucht mag ten aanzien der burgerlyke handelingen een mensch z y n o f n i e t , er is geen' reden , waarom ik een levend' fchepzel, door man en v r o u w geteeld, en met eene menschlykc geftalte begaafd, den naam van mensch zou w e i g e r e n , om d i e s w i l l e , w y l hetzelve nog door middel der navelfnoer met de moeder vereenigd i s , en haaren invloed nodig heeft, om tot v o l komen rypheid te geraken; of zegt men n i e t , dat een dier leeft, wanneer in deszelfs vaten eene regelmatige beweging der vochten bemerkt w o r d ? E n in dezen waaren z i n leeft, gelyk H A L L E R z a g , en na hem nog veelen, een kind altyd, en reeds aanftonds na de ontvangnis, want reeds van den 2óftcn dag af kan men de menschlyke keem duidclyk erkennen, en reeds tegen den 35ften de deelen daar van onderfcheiden ; reeds in de eerfte zichtbaare deelen der kleinfte menschlyke vrucht is eene beweging der vochten voorhanden,' die zich voornaamlyk in een fpringend punt doet bemerken, en
Q t) Geneesheeren of rechtsgeleerden, aan w e l k e n aan deze zaak meer gelegen l i g t , kan ik zeer aanpryzen eene verhandeling van den heer W R 1 s G E R G over dit z e l ve onderwerp, geplaatst in het 3de deel, van de verhandelingen van het Göttingfche koninglykc genoctfehap voor het jaar 1772, alwaar verschillende' waarnemingen, tatcs Ien & c . over dit onderwerp aangetroffen worden. I
mogelyke oorzaaken van ccne miskraam, o f vaa eene vroegtydige bevalling blootgefteld z y n , en desniettegenftaande op den beftemden tyd gelukkig bevallen ft Watmoet de oorzaak van dit merklyk onderfchcid z y n ? — Hier ontbreekt de neiging of gefteldheid des lichaams tot zulke ongelukkige gevallen. Hier vervult de goede natuur aan fterkte en gezondheid het geen haar aan gem a k , bezorging en geluksftaat ontbreekt. Maar allen z y n ondertusfchen zo gelukkig niet. Veelen zyn aan het gevaar onderhevig, waar aan z y zich door eene ruuwe, onbedachtzaame levensw y z c blootftellen, en dikwyls door haare omftan•digheden moeten blootftellen. Men onderhoud zich fteeds liever met zeldzaame dingen, en gcwocnen maken zulk eenen diepen indruk niet op ons. Van de geenen, die by zulk eene proeve omkomen, word niet gefproken. M a a r , wanneer iemand zich eenmaal aan veele gevaaren, om de gezondheid te bederven blootftelt, en er gelukkig doorkomt, is zulks eene groote zeldeven z o gewis fchynt ook de menschlyke ziel aanftonds »n de eerfte dagen het kindlyk lichaam te b e z i e Ï Ï f ? en fchoon eene lichaamsvrucht haare gevormde lede ' n o £ met vrywilhg beweegt, Is echter even zo 1 c l bc> *,e in het geheel geen w i l l e keurige, beweging 0 1 1 5 meer kan d o e n , z o l a n g delzelfs Uaei voor bezield gehouden w e r f c zou den doodüag van eenen flapenden mensch uit dien IvoZ mmder ftrafbaar kunnen v i n d e n , üóordien hy fef' ! « « v e n " i « z e k e r , dat e ke v f c ü w die door haar voöriedagtlyi cnvoorzi i gedraS rendc de zwangerheid oorzaak is van den 6 van haarkhid> ok dood isén de
SSLM?
z
e
e
n
m
è
n
s
c
y
h
W?^" ^ n
,
S
b
6
W L*S5
t
teiï's! ^
° gt
R
•
i3i
zaamheid. Maar niet zelden komt eens berouw na'het bedryf, en dikwyls helaas! te laat. Geen mensch overtreed de wetten en de orde der natuur ongeftraft in eenen hoogen trap, of hy ondervind gewislyk v g Pf ^ de kwaade ge. volgen daarvan» Men is maar al te zeer genegen , dezelven dan aan eene geheel andere oorzaak toetefchryven, om zich niets te moeten verwyten. , Het fpieekt van z e l v e , dat vrouwen in het algemeen, en zwaklyken in het byzonder, zeer prikkelbaare of aandoenlyke voorwerpen, alle kwaade gevolgen van eenen verwaarloosden leefregel altyd in eenen hoogeren trap moeten ondervinden, gelyk ik reeds meermaalen aangemerkt heb, en nooit dikwyls genoeg kan herbalen. — G y zult zeer zelden voor eene miskraam of voor eene vroegtydige geboorte behoeven te v r e z e n , indien gy my in al de tot hier verhandelde Hukken getrouwlyk opvolgt. De tegenwoordige afdeling zal dan overtollig z y n ; want het hoofdoogmerk der geheele verhandeling is , gelyk gy zelve z i e t , u en uwe lichaamsvrucht tot op den behoorlyken tyd der bevalling volkomen gezond te bewaren. D o c h , w y l er ook gevallen z y n , waarin gy op eene vry onfchuldige w y z e door eene verreafzynde oorzaak eenen miskraam kunt krygen, en w y l op u w gedrag in dit ftuk veel aankomt gedurende den aanval, vordert de volledigheid van dit werkje, dat ik u dezelve ook leer kennen, ten einde gy u 'by voorkomende gelegenheid des te beter in acht nemen en het gevaar zelve vermyden kunt, I 2 r o c
a t
IK heb te voren gezegd, dat er vrouwen z y n , die zich aan veele oorzaaken van miskraamen blootftellen, en er echter van verfchoond biyven wanneer by haar, de neiging daartoe ontbreekt! Doch dit moet ook zo verftaan worden ; alle vrouwen hebben de neigingen tot miskramen, zommigen in eenen minderen, anderen in eenen hoo eren trap, en deze grooten of mindere neiging ngt zich naar de geaartheid van uwe l i chaamlyke gefteldheid, opvoeding, en levensw y z e . D o c h , om recht duidelyk en verftaanbaar te kunnen z y n , zal ik een weinig geneeskundig moeten handelen, en myne lezeresfen zullen dan ook in deze afdeling, al haar geduld nodig hebben. M a a r , wanneer gy bedenkt, dat dezelve tevens de gewichtigfte i s , zult gy my gewislyk uwe ganfche opmerkzaamheid" voor eenige nïinuuten willen verlenen. — Het zal niet lang worden, want plaats en ruimte verbieden m y , zo volledig te z y n , ] wenfchen. Ik kan uit dien hoofde ook alleen het gewigtigfte dezer omftandigheid aanroeren en gy word er des te eer van verlost. S
a
s
i k
w
e
I
z
o
u
B y het ontftaan van eene miskraam, of ontydige en vroegtydige geboorte, hebben, gelyk by andere ziekten, voornaamlyk tweederlei oorzaaken plaats. i . Eene voorbereidende oorzaak, welke die gefteldheid des lichaams en voornaamlyk der baarmoeder i s , volgens welke z y zich by voorkomende gelegenheid zamen trekt, en de lichaamsvrucht voorditoot.
m 2. Eene gihgenheidgeven.de oorzaak, w c l k ë , wanneer z y plaats g r y p t , de voorbereidende oorzaak verwekt en werkzaam maakt. Hoe grooter dus de neiging tot miskraamen i s , des te geringer behoeft fiechts de gelegenheidgevende oorzaak te z y n , welke dezelven voordbrengt. *Tot de eerfte, 'voorbereidende dorzaaken, behoren in het algemeen z w a k k e , en zieklyke geitellen, te groote aandoenlykheid des lichaams, en voornaamlyk der baarmoeder. — D e zamehhang der nageboorte of des moederkoeks, van welken de vrucht haar voedzel bekomt, rigt zich fchier altyd naar de fterkte of zwakte des ganfchen lichaams, en inzonderheid naar de plaatslyke gefteldheid der baarmoeder. Derzelver affcheiding van de baarmoeder, op w e l k e , wanneer z y aanmerklyk i s , altyd eene bloedvloeii n g , miskraam, of de dood des kinds kan v o l gen, moet dus zeer ligt het gevolg z y n , en kunnen z y n , w y l de toevloed des bloeds in eene zwakke baarmoeder zeer ongeregeld gefchied, dan eens te geweldig, doch op een ander tyd te gering i s ; zo dat in het eerfte geval eene bloédvloeijing ontftaat, en in het andere de vrucht aan genoegzaam voedzel gebrek heeft: Derhalven kan in beide gevallen de vrucht omkomen, wanneer z y door de bloedvloeijing losgerukt en uitgedreven w o r d , of zich uit gebrek aan voedzel van de baarmoeder fcheid en allengs fterft. Zeer jonge en zwaklyke vrouwen, die te vroeg trouwen , zyn voornaamlyk aan deze omftandigheden onderworpen. Want by zulke jonge vrouI 3
w e n , welker lichaam zelf nog niet volkomen gevormd i s , noch de behoorlyke fterkte bekomen heeft kan de vrucht het genoegzaam voedzel met bekomen. Z y moet z i c h , uit gewoone zwakheid en aandoenlykheid des ganfchen lichaams, doch inzonderheid der baarmoeder in dezen ouderdom, en uit hoofde van den geringen zamenhang van den moederkoek met de baarmoeder, zéér ligt kunnen losrukken en weggaan. D e ondervindingen der grootfte geneesheeren en vroedmeesters bevestigen de waarheid hiervan. a
o
o
f
d
e
d e r
Maar gelyk eene te groote aandoenlykheid of prikkelbaarheid der baarmoeder oorzaak van het miskraamen kan z y n , zo is ook integendeel niet minder eene te groote hardigheid en onbuigzaamheid van dezelve insgelyks in ftaat hetzelfde te wege te brengen, wanneer z y der nodige uitzetting van de vrucht weerftaat, en dezelve fiechts tot eenen zekeren trap toelaat, als wanneer z y zich zamentrekt en de vrucht voordftoot. Deze gefteldheid der baarmoeder is dikwyls aangeboren , en vind zomwylen plaats by v r o u w e n , die te Iaat in het huwlyk treden. D e keurslyven doen eindelyk ook zeer veel tot het ontftaan der miskraamen, w y l z y gemeenlyk van de tederfte jeugd af gedragen worden, wanneer alle deelen nog zeer meêgevende z y n , eö derhalven ongemeen ligt indrukzels aannemen. — E n dezen zyn de gemeenfte voorbereidende oorzaaken der misgeboorten. Ik zou u vermoeijen, indien ik nog breedvoeriger wilde z y n , en ga
—
135
d e r h a l v e n b i l l y k de o v e r i g e t e g e n n a t u u r l y k e e n z i e k l y k e gefteldheden d e r b a a r m o e d e r , der l i c h a a m s v r u c h t e n d e r haar a a n b e h o r e n d e d e e l e n , v o o r b y , w e l k e n o o k d i k w y l s Oorzaaken der m i s k r a a m e n k u n n e n z y n . — M a a r eene z a a k m o e t i k n o g h e r h a l e n , eer i k t o t de g e l e g e n h e i d gevende oorzaaken overga. I k heb het w e l reeds g e z e g d , d o c h i k k a n het niet d i k w y l s e n ernftig g e n o e g z e g g e n , w y l het v a n het ü i t e r f t e g e w i g t v o o r u w gansch t o e k o m e n d l e v e n i s . Wagt u met de uiterfte zorgvuldigheid voor de eerfte miskraam! Neemt in uwe eerfte zwangerheid, zo nauwkeurig als mogelyk is, al de regelen in agt, welken ik de eer gehad heb, u voortefchry* ven! B e h a l v e n , dat g y i n de daad b y e l k e m i s kraam u w leven i n gevaar ftelt, w o r d o o k u w e g e z o n d h e i d er z e e r d o o r g e k r e n k t e n v e r z w a k t , de b a a r m o e d e r b e k o m t z u l k eene n e i g i n g t o t verdere miskraamen , die zeer d i k w y l s naderh a n d d o o r de beste m i d d e l e n e n d e n ftrengften leefregel niet w e g g e n o m e n k a n w o r d e n , w a n t het is eene u i t g e m a a k t e w a a r h e i d , dat e'e'ne m i s k r a a m a l t y d m e e r a n d e r e n n a z i c h fleept.
Ik h e b u te v o r e n nen,
de o o r z a a k e n
ten u w toedoen a a n w e z e n d z y n ,
e n deels
g e n o m e n , deels n i e t w e g g e n o m e n den.
leren
ken-
d i e reeds v o o r de z w a n g e r h e i d , z e l f s b u i -
H e t fchynt
fchier
kunnen
overtollig
d a a r v a n o n d e r r i g t te h e b b e n .
Doch,
te
wegwor-
zyn, u
fchoon g y
g e e n ander n u t v a n de k e n n i s d e r z e l v e n b e k o m t d i e n t het t e n m i n s t e n d a a r t o e , dat g y m i s f e h i e n inu m e t g r o o t e r v o o r z i c h t i g h e i d alle g e l e g e n h e i d I
4
gevende oorzaaken vermyd, kraam kunnen verwekken, eene gefteldheid des lichaams ook flegts vermoed, fchoon met i s , want voorzichtigheid
die u eene ta> wanneer gy uMc by u befpeurt o f hec wezenlyk' zo doet nooit kwaad. Z
De gekgenheidgevende oorzaaken, die eene miskraam kunnen te wego brengen, kunnen ten dcele door u v e r m y d , ten deele niet vermyd worden. D e meesten echter zeker. - ] moet hier met eenige woorden gewag maken van de volbloedigheid, die zeker alleenlyk en wel i n zonderheid van kwaade uitwerkingen i s , wanneer het bloed door de eene of andere oorzaak fterker in omloop geraakt. Z y is niet zelden de oorzaak der miskraamen, w y l de bloedvaten daardoor te zeer uitgezet, gefcheurd, de zamenhang der nageboorte met de baarmoeder verminderd, weggenomen, of de zenuwen gedrukt en de baarmoeder tot de zamentrekking geneigd' gemaakt kunnen worden. Onder de veraf-ele gene oorzaaken, die ook dikwyls buiten uw toedoen plaats grypen, behoort alle van buiten aankomend geweld. Alle brandende zeer pynlyke cn kramp- of flymachtige ziekten, die u en de lichaamsvrucht gedurende de zwangerheid kunnen overvallen, en den dood of ten minsten eene vroegtydige bevalling veroorzaken. k
&
Onder de andere gekgenheidgevende oorzaak e n , die gy meest kunt vermyden, of welker uitwerkingen gy ten minsten eenigzins kunt matigen, behoren alle zulke zaaken, die u reeds uit tet voorgaande bekend zyn; doch welken ik nog
eens in het algemeen zal herhalen, ten einde gy dezelven diep in het geheugen moogt prenten. D e naaste oorzaak van het miskramen, gelyk reeds gezegd is, het losgaan van den moederkoek van de baarmoeder, en daaruit volgende bloedvloeijing z y n d e , moeten ook alle zaaken, die denzelven meer o f minder los kunnen maken, volgens den trap van derzelver hevige of aanhoudende werking, in ftaat z y n , eene miskraam te verwekken. Tot de eerfte klasfe behoren, zonder uitzondering, al te hevige aangenaame en onaangenaame hartstochten , als toorn , vrees , fchrik, hartzeer, droefheid en vreugde, van w e l ken ik reeds by eene andere gelegenheid het noodzaaklykfte aangemerkt heb. — Ten tweeden, al te fterke en hevige lichaamsbewegingen, fchckkingen des lichaams, en drukkingen of persjingen van den buik, door enge klederen , keurslyvcn, fchielyk of hard ryden in een ftotend rytuig, te paard ryden, dansfen, fpringen, voornaamlyk van eene hooge plaats, klimmen op torens, bergen, hooge trappen, lopen, ftoten en vallen, voornaamlyk op den buik, te veel zitten, het heffen en dragen van zwaarten, het hoog reiken, te veel fpinnen en haspelen by zeer zwakke vrouwen, verder fterk lachen, niezen, fchreeuwen, zingen, braken enz. T e n derden , alle verhittende fpyzen en dranken, die het bloed zeer fterk deen gisten, en de zenuwen prikkelen. Vervolgens te weinigen te veeleeten, verftopping en buikvloed,' te fpaarzaam en te menigvuldig aderlaten, inzonderheid op den voet, yoet•baden, warme baden; en eindelyk, alle heyigwtr* I 5
kendefterkeen verhittende artzenyen, die nog veei gevaarlyker toevallen kunnen verwekken. Thans zal het nodig z y n , u ook van de tekens eener aanftaandc miskraam of vroegtydige bevalling te onderrigten, ten einde gy moogt weten" hoe gy u daarby moet gedragen, en wanneer gy naar hulp moet omzien. Wanneer eene der bovenaangehaalde oorzaaken voorafgegaan i s , op welke miskraamen kunnen Volgen, of wanneer gy u buitendien niet wel bevind, pyn i n de lenden voelt, die zig naar vooren uitftrekt, of eene trekkende drukkende gewaarwording in de ftreck •des fchoots, welke naaf w e e ë n g e l y k t , en er zelfs ook wel afgang van bloed by befpeurt, is het eerfte en beste, dat gy kunt en moet do'en, u aanftonds ftil en in het bed te houden. Vermyd' daarby verder al te voedzaame, verhittende fpyzen en dranken, alle artzenyen, voornaamlyk van eenen verhittenden aart, te warme vertrekken en beddekens., en zoekt ten eerften verftand i g e h u l p , want in het begin kan dikwyls nog door eene goede en behoorlyke behandeling de miskraam verhoed, of ten minsten de gevaaren, die er bykomen, verminderd worden. Het komt hier op een eer gewigtig onderfcheid aan, hetwelk zeer moeilyk i s , om het onervarenen in de geneeskunde te doen begrypen, en waarvan nogthans ten aanzien van den goeden en kwaaden uitflag zo veel afhangt. Er komen byzonder twee gevallen in aanmerking, en ik leer u hier ook voornaamlyk de gewigtigfte onderfcheidingstekens en de verfchiilende wyzen van behands>Z
1
1
- -r-t
I j S
ling van dezelven alleenlyk een weinig nader kennen, ten einde gy zoud zien', hoe veel het op de bepaling van enkele omftandigheden aankomt, hoe ligtlyk gy kunt dwalen, en hoe gevaarlyk zodanige dwaling voor u kan worden. Wanneer enkel krampen, die op eene fterke fchudding des lichaams, of op eene hevige hartstocht v o l g e n , d,e oorzaak der bovengenoemde toevallen z y n , hetwelk veelal het geval by bleek e , z w a k l y k e , aandoenlyke, gevoelige, en tot moederkwaaien geneigde vrouwen i s ; — de pols gedurende den aanval klein , w e c k , fnel en zwak i s ; — de uiterftc leden by het aanraken koud z y n ; — de mond der baarmoeder zig niet opent, dan is het aderlaten nadelig, en de miskraam kan dikwyls door ftil houden, en zagt krampftülende middelen , als by voorbeeld eenige kopjes kamillenthee, met eenige droppels zoetgemaakten geest van falpeter, of Hofmans droppels, en door de reeds gemelde krampftülende klysteeren uit een afkookzel van kamillen, nog verhoed worden. Wylen de zeer vcrdienstlyke Z U C K E R T pryst in dit geval zeer het gebruik van een mengzel van zoetgemaakten geest van falpeter, geest van kamillen en melisfen, nevens overgehaalde citroenolie; doch, w y l door het verkeerd gebruik van deze artzeny ongelyk meer nadeel kan ontdaan, dan van de geene, die ik zo even heb aangeraden, zou men, om dit gevaar te vermyden, de laatfte alleen, naar het voorfchrift van eenen geneesheer kunnen toelaten. Ik kom tot het tweede geheel tegengeftelde
geval. Wanneer namelyk eene van de bekende feelegenheidgevende oorzaaken de bovengemelde pynen en gewaarwordingen vooraf gegaan en het bloed in eene zeer groote gisting i s , voornaamlyk by eene anders fterke, gezonde en volbloedige Vrouw, ( h e t w ë l k men uit de roodheid en hette van het ganfche lichaam, de harde foelie en volle pols, en de overige reeds aangehaalde tekens der volbloedigheid erkent) en er geen, of fiechts eene zeer geringe lozing van bloed uit de baarmoeder plaats heeft, ( N B zonder opening van den mond der baarmoeder) kan het afgaan der lichaamsvrucht veeltyds voorgekomen Worden door eene aderlating op den arm door eenë groote ftilte ten aanzien van het fpreken en bewegen ; door het menigvuldig gebruik van lauw gersten- of haverwater, met citroenfap, w y n a z y n , of gezuiverde falpeter vermengd, of ook wel enkel water met citroenfap o f framboozertazyn vermengd, en eindelyk door vermydinvan alle zeer voedzaame en verhittende fpyzen en dranken, waaronder voornaamlyk behoren eij e r c n , vleesch, en vette vleeschfop, en alle z o genoemde gekruide kragtige hoenderfoppen enz. Voor het overige zou het ook zeer goed zyn wanneer gy u de gevolgen in zulk een geval met al te vreeslyk voorftelde, want de vrees k a n , gelyk gy weet, het gevaar vermeerderen. Vertrouw u hier geheel en al aan den geneesheer, en zyt goedsmoeds, dit zal gewislyk uwe genezing bevorderen. M a a r , als de pynen zeer hevig z y n , er waar»
.
?4I'
•weeën ontftaan, die den mond der baarmoeder cjpenen en de waterblaas vormen, kan de miskraam of vroegtydige bevalling zelden of fchier nooit verhoed worden. Het gevaar rigt z i g dan voornaamlyk naar de gefteldheid van den daarby plaatshebbenden bloedvloed, of dezelve groot, gering of anders met gevaarlyke erge toevallen, als krampen en ftuipagtige trekkingen verzeld is. Voor het overige geld hier ten aanzien van den leefregel en de overige gedraging alles, wat z o even gezegd i s , ( e n zo veel te meer, hoe grooter het gevaar is , ) behalven het aderlaten, wanneer reeds veel bloed verloren en de vrouw zeer zwak geworden is. Alle zamentrckkende en floppende middelen, die de miskraam zouden voorkomen, doen hier ongemeen veel nadeel; zy kunnen de hevigfte ontltekingen der baarmoeder, de kwaadaartigfte zweeren , en in het vervolg zelfs kanker derzelven veroorzaken, en men bereikt dan evenwel z y n oogmerk nog niet, om de vrucht te behouden. Wanneer de mond der baarmoeder z i g fteeds meer en meer opent, de pynen aanhouden, en fteeds heviger worden, alle tekens van vcrlosfing zig vertonen, kan de zwangere zagtlyk medewerken , en men moet het overige, wanneer er anders geen kwaade toevallen plaats hebben, aan de natuur alleen overlaten, dan word z o m w y l e n , zo niet reeds van z e l v e , of .door misflag de waterblaas geborsten i s , het geheele eitje zonder groot gevaar geboren. D i t gefchied voornaamlyk in de eerfte maanden der zwangerheid. In dien tyd zyn ook
meest de voorf-ellende tekens eener aanftaande miskraam, zo als by voorbeeld de pynen in de lenden en omtrent den fchoot nauwlyks merkbaardoch laater z y n niet alleen de barensfmcrten heviger maar ook is dezelve nog daarenboven met andere toevallen, als met voorafgaande zogkoorhen, plotslyk zwellen der borsten, rilling en koude der uiterfte leden enz. verzeld Ik heb te voren gezegd, dat het grootfte gevaar van den bloedvloed afhangt. Maar dit "zo z y n d c , en de maandlykfche zuivering zich dikwyls gedurende de zwangerheid vertonende, zal het niet overtollig z y ö , ten einde gy niet onnodig verfchrikt, en ook de nodige hulp niet verzuimt, dat ik u hier de tekens een weinig nader leer kennen, waardoor gy beiden van e l kander kunt onderfcheiden en de behoorlyke maatregelen daarnaar nemen. De maandlykfche zuivering verfchynt op den gewoonen tyd • maar de bloedvloed is natuurlykerwyze aan gUi' bepaalden tyd gebonden. Dezelve vloeit ver volgens zonder naar w e e ë n gcly kende gewaarwordingen en p y n e n , wanneer zy ook buiten de zwangerheid niet altyd van de laatften verzeld was. — D e hoeveelheid des bloeds is ook geringer, dan in den bloedvloed. — Verder is het zelve dun en helder, en niet vezel- en klonter i g , gelyk in eene miskraam. De mond der baarmoeder is dan niet geopend, ten minsten het inwendig gedeelte van denzelven niet, ook vormt zich alsdan geen waterblaas; en eindeiy k is er dan zulk eene oorzaak ook niet voorafgegaan, waar-
ï — —
143
op gemeenlyk eene miskraam pleegt te volgen. — Deze onderfcheidingstekens zyn zeer g e w i g t i g , en verdienen van uwen kant de grootfte oplettendheid, want uit het voorgaande weet g y , dat de verfchyning der maandlyke z u i vering gedurende de zwangerheid, te meer wanneer dezelve van andere ongemakken verzeld mocht z y n , altyd verdacht i s , en den ftrengften levensregel vordert." Ik heb reeds op eene andere plaats de regelen^ waarnaar men zich moet gedragen, in dit opzicht, hoewel flegts in het algemeen, aangeroerd. Hetzelfde, welk ik toen z e i d e , geld t e m e e r b y ' e l k e bloedvloeijing, fchoon dezelve zonder alle kwaade toevallen, als pynen, weeën enz. mocht verzeld z y n . G e rustheid des gemoeds en des lichaams, diep ftilz w y g e n , niets dan koude dranken in menigte, hy voorbeeld citroenwater, of water met framboozen a z y n , z y n hier ten hoogften n o d i g , z o w e l als vermyding van alle verhittende, gekruide en te voedzaame fpyzen en dranken, te groote warmte van het vertrek, als mede te warme koestering in het bed ( M ) . Met e'e'n woord het ganfche gedrag ten aanzien van den leefregel . (u) B y alle deze middelen kan men ook voegen het omflagen van koud water om den buik, en w e l k gedurig ververscht moet worden ; want hoe verfchrikkelyk dezen cuur aan veele vrouwtjes, eri vooral aan eene w e e k hartige moeder, of"aan eene ( i n haare mening) kundige vroedvrouw of baker, toe mogt fchynen , is dezelve echter zeer aanpryslyk, en doet fomwylen meer als veele geneesmiddelen inwendig gebruikt, 't welk door de dagelykfche ondervinding bevestigd w o r d ,
snoet hetzelfde z y n , als b y . d e tekens yan eene aanftaande miskraam; want gemeenlyk gaat een meer of minder fterke bloedvloed eene miskraam vooraf, welke alsdan door eenen flipten en ftrengen leefregel dikwyls nog verhoed kan worden. — Plaatshebbende volbloedigheid komt hier Voornaamlyk in aanmerking. Ik heb op eene andere plaats van deze afdeling reeds aangemerkt, dat dezelve voornaamlyk flegts van kwaade uitwerking i s , wanneer eenige gelegenheidgevende oorzaak, als by voorbeeld eene hevige beweging of het gebruik van verhittende fpyzen en dranken, voorafgegaan i s , waardoor het bloed in gisting geraakt, en natuurlyk de nageboorte zeer ligtlyk van de baarmoeder gefcheiden en eene miskraam te wege gebragt kan worden. Behalven den ftrengpn leefregel, welke zo even aangeraden i s , en niet nauwkeurig genoeg in agt genomen kan worden, dient by eene v o l bloedige v r o u w , by welke nog niet veel bloed verloren gegaan i s , en de tekens der volbloedigheid tegenwoordig z y n , eene aderlating op den a r m , doch vooral niet op den voet. Ik verzoek, hier de afdeling, daar ik van het aderlaten i n het algemeen breedvoeriger heb gefproken, te herhalen, ik heb er alleenlyk nog bytevoegen, dat door voorzigtige en op den behoorlyken tyd in het werk gefielde bloedontlastingen, door aderlaten by volbloedige v r o u w e n , die omtrent zekeren tyd fteeds aan miskraamen onderhevig z y n , hetzelve verhoed kan worden, wanneer men het onder den ftrengften leefregel, vier tot agt dagen
:
j
4
Voor den t y d , dat anders de maandlykfche zuivering z i g vertoonde en de miskraamen volgden, in het werk ftelt. Want deze tyd is voor zwangeren, die reeds meermaalen ongelukkig waren, voornaamlyk in de eerfte vier maanden der zwangerheid, het gevaarlykfte, waarom z y in elk opzigt ook ten ftrengften nodig hebben, agt op zig te geven; doch de zaak is van te veel gewigt, dan dat hier iets zonder den raad van eenen geneesheer zou ondernomen worden, hetwelk ook niet minder ten aanzien van alle artzenyen moet verftaan w o r d e n , die de miskraam verhoeden, en de verdere neiging daartoe wegnemen zullen. Ik heb u vóór het onvoorzigtig gebruik van dezelven in eene der vorige afdelingen wel reeds gewaarfchouwd; maar ik kan deze waarfchouwing hier ook niet ernftig genoeg herhalen; want het is zeker, dat veelen, met oogmerk om eene miskraam te verhoeden , eerst door het onbedagtzaam gebruik van veele artzenyen, z i g daar geneigd toe maken. Volgt m y , myne waardfte lezeresfen! onderneemt in dit opzigt niets zonder den raad van uwen geneesheer, en gelooft zek e r , dat het beste middel, om uwe gezondheid te bewaren, en de meeste miskraamen en vroegtydige geboorten te verhoeden, een verftandige leefregel, en de vermyding van al de oorzaaken is , die het gebruik van artzenyen noodwendig kunnen maken. En nu nog een woordje van de gevolgen der miskraamen, eer ik verder ga. Z y zyn altyd gevaarlyker voor de moeder, dan natuurlyke op den regten tyd volgende geboorten, K
5
I 'S4Ó w y l z y veel meer, dan dezen, eenen piotzen; fchielyken dood, of ten minsten een zieklyk l i chaam na zig kunnen flepen ; want het geen uw gevaar nog daarenboven vergroot, i s , dat men in de eerfte maanden der zwangerheid zeer w e i nig dadelyke hulp kan toebrengen. Ik zou zulks mynen lezeresfen niet zeggen, indien ik niet dagt, haar daardoor dubbel voorzigtig te maken. De geboorte van doode kinderen, wanneer zy vroeg fterven en afgaan, behoort hier insgelyks, en myn plan vordert, dat ik er ook iets van zegge, Zy veroorzaken meest eene vroegtydige of ontydige geboorte, w y l het bloed niet meer tusfchen dezelven en de moeder behoorlyk omloopt, z i g in de baarmoeder ophoopt, en dezelve tot zamentrekking noopt; en het'is eene ongemeen heilzaame noodwendige neiging van de kragten der natuur dezelven uittedryven, z y zouden anders ligtlyk verrotten, inzonderheid wanneer de waterblaas geborsten i s , en de lugt toegang heeft, het bloed der moeder aanfteken zelfs ontfteking der baarmoeder, en nog veel erger toevallen veroorzaken, indien het niet gefchiedde. Dezelfde oorzaaken, die eene vroegtydige geboorte of eene miskraam kunnen te w e ge brengen, z y n ook in ftaat, de kinderen in het lichaam der moeder te doden, wanneer z y misJchien S > langzamer, en aanhoudender werken. De tekens alleen, als gebrek der beweging van het k i n d , zelfs wanneer men het l i chaam met eene koude hand aanraakt, het vallen Van iets zwaars van (Je eene zyde naar de ande. z a
t e r
SSSSSSSS
ï 7 4
te, gevoel van koude in de baarmoeder, gedurige rillingen en flauwten, waaruit de zeer verdienstlyke Z U C K E R T den dood des kinds met gewisheid w i l bepalen, fchynen my niet toereikende te z y n , en ik zou er de volgenden nog by voegen, als invallen des buiks, terugtrekking van den n a v e l , gevoel van eene zwaarte in het bekken naar de uiterfte deelen der geboorte, met geftadige drukking, voornaamlyk onder het gaan en liaan, zwellen der borsten met koortsrilling, zamenvallen derzelven, en eene wateragtige melk. E n dan zou nog zulk eene oorzaak, die den dood des kinds deed vermoeden, moeten voorafgegaan z y n ( v ) . Alle overige tekens, als eene Hechte koleurvan het aangezicht, vlakken in hetzelve , beklemde en ruikenden adem, duizeling, ruisfchen der ooren, hoofdpyn, flauwten, een onaangenaame lelyke fmaak in den mond e n z . , kunnen uit veele andere oorzaaken voordfpruiten, en z y n geen genoegzaame bewyzen van den dood des kinds. Maar het is echter goed, dat de moed e r , als zy zieklyke toevallen befpeurt, als by
C v ) By alle deze tekenen kan men zeer gevoeglyk v o e g e n , en w e l k w e l het zekerfte is, wanneer er uit zekere deelen eene ontlasting van een kwalyk ruikende üoffe plaats heeft, e n d i t b e w y s t zelfs niet alleen de dood des k i n d s , maar ook dat het doode vruchtje begind te r o t t e n ; hoe fchadelyk het nogthans voor de v r o u w is , dat zodanig rottend lichaam lang in het lichaam blyft, moet men echter de herinnering van den fchryver niet uit het oog v e r l i e z e n , cn deze i s , de pogingen der natuur aftewagten, en de zo nodige ontlasting met geen geweld te bevorderen, ten minftcn gcene heete dryven*, de middelen in te nemen.
K 2
* 3 4
voorbeeld eene zekere onaangenaame gewaarwording omtrent de lendenen en den r u g , eene zwaarte in den buik, geringe beweging van hekind enz., z i g ten. eerften ftü houd, niet dan ï i g t e , doch voedzaame fpyzen gebruikt, en behoorlyke hulp zoekt. Want dikwyls kan hier o o k , door het tydig gebruik van gepaste middelen gepaard met den behoorlyken leefregel, het kind in het leven gehouden, en de vroegtydige bevalling verhinderd worden.' D e verlosfing van een dood kind is gemeenlyk by zulke omftandigheden wel langzaamer, doch echter niet gevaarlyker en moeilyker, dan die van een levend. A l le afdryvende middelen, om de verlosfing te verhaasten, z y n om die reden hier, gelyk in alle andere gevallen, ten hoogften nadelig. Want z y kunnen zonder benadeling der gezondheid geen waare weeën verwekken, en vermeerderen op eene nadelige wyze de tegenwoordige. De ver dienstlyke Z U C K E R T raad hier, tot verfterkinder w e e ë n , een mengzel aan van zoet g e m a a l ten geest van falpeter en geest van f a f W .Schoon de geringe hoeveelheid, waarin hy dit middel voorfchryft, niet veel nadeel kan doen daar tegen ook niet in ftaat i s , van groote wer-' kmg te z y n , is het echter altyd beter, dat men alles zo lange der natuur overlaat, als er ïfc geen gevaarlyke toevallen vertonen; maar dan ook ten eerften hulp zoekt, of zekerheidshalve reeds te voren een bekwaam vroedmeester om raad vraagt, want op dezen tyd is daadelyke hulp * ° d : g e r , dan artzenyen, door welker gebruik,
•
,
-
wt 9 4
fchoon z y geheel onnadelig w a r e n , men dikwyls veel verzuimt, wanneer men lang vergeefs op derzelver Werking w a g t , daar een bekwaam vroedmeester door zyne kunst, ook in dit gev a l , de meeste kwaade gevolgen gewis veel fchielyker en zekërer kan voorkómen.
INERTIENDE AFDELING* Over het zeïfzogen en de nodige voorbereiding daartoe gedurende üe zwangerheid.
D e z e ft0f fchrnt mede tot myn p i te behor e n , in zoverre het namelyk de voorbereiding betreft, en ik agt het derhalven volftrekt nodig zulken myner waardfte lezeresfen, die den aangenaamften van alle pligten willen betrachten iets van de voordeden deszelven met opzicht tot haare gezondheid te zeggen, l mede van de middelen, waardoor z y z i c h , gedurende de zwangerheid, daartoe bekwaam kunnen maken D o c h aangezien myn voorgenomen plan my niet veroorlooft, hier over breedvoerig te fpreken zullen z y zich wel willen te vreden houden ' dat ik thans alleen het gewichtigfte aanftip. a n
a
s
Vast gaat het, dat de natuur de borsten'niet alleen tot fieraad aan het fchoone gedacht gegeven heeft, maar voornaamlyk tot het groot doeleinde, dat de toekomende affiammeling namelyk te eenigen tyde zyn voedzel uit deze bronnen zou bekomen ( * ) . D e goede moeder de natuur, C*) Ik Iaat het billyk aan de geestelyke heeren over om over dee zedelyke beweeggronden to^ het zelfzo0eriger ^ fpreek n
Ie ee;he éï
u i t t e w e i d e n
teiffS
laat hier, even als i n andere gevallen, de groote Voordeden genieten, die haare wenken volgen; want het is eene bekende, e n , volgens het eenftemmig gevoelen der grootfte geneesheeren, uitgemaakte zaak, dat de vrouwen, die haare k i n deren zeiven zogen, merklyke voordeden ten aanzien van haare gezondheid genieten boven dez u l k e n , die het niet doen. Het zeïfzogen behoed voor menigerlei gevaaren, en verfterkt i n het algemeen het vrouwlyk lichaam. D e kraamzuivering is by zogende moeders zo fterk niet en duurt ook niet zo lange; de baarmoeder bekomt daardoor t y d , om haare vorige fterkte weder te k r y g e n , en word tevens tot de toekomende af'fcheiding der maandlykfdie zuiveringen en tot hieuwe ontvangingen bekwaamer gemaakt. D i t is de reden , waarom dikwerf veele zieklyke Vrouwen gedurende het kinderzogen eene betere gezondheid bekomen; voor het overige is bet eene bekende zaak, dat de moeders, welken haare kinders zelve zogen j op dien tyd in het algemeen beter uitzien, vlugger z y n , en meer eetlust hebben, dan wanneer z y het niet doen; en eene tweede aanmerking is van ongemeen veel grooter gewigt, dat men zelden eene moedef gedurende den zoogtyd Ziet fterven. De fterflykheid van het vrouwlyk geflagt gedurende dittydperk zo w e l , als gedurende de zwangerheid, is zelfs geringer. Eene omftandigheid voorzeker, die reeds veele moeders moest bewegen, ora zelve te zogen! Aan hoe veele groote gevaatën, die gewislyk niet in de verbeelding beK 4
«5a taan,
z y n , aan den anderen kant, niet
Laar T' ^ gewaarwordingen der borsten,
^ die dikwyls tot
van het fchoonfte vrouwlyk fieraad verwoesten hardnekkige verhardingen en klonters, die niet' zelden gelegenheid geven tot het ontftaan van de Kanker, gevaarlyke, dikwerf dodelyke zogverplaatzingen en koorts, fterkere en langdurigere kraamzuivering, en daaruit ontftaande grond tot v e l e r l e i ziekten, witten vloed enz. zyn de eevaaren en ongemakken, waaraan niet zogende vrouwen veel meer, dan anderen onderworpen zyn. Voorzeker kwaaien, die de ingebeelde nadeelen van het zogen en de tegenwerpingen daartegen verre overtreffen. P en D e plaats laat my niet toe, alle tegenwerpingen hier aantehalen en te weerleggen wefke, c r
i n
b
zyn * z y n . Ik zal derhalven alleenlyk het gevoelen der grootfte geneesheeren over deze ftof P e ven. Pg^
o 7!
D
o
c
h
d e
m
e
e
s
t
e
ttgenw
van zeiven, wanneer flegts eerst bepaalt fe, £ kemoeders, en hoe langezy moeten zogen? V « dit laatfte zullen wy echter op eene andere p i „ « meer zeggen. <-'epi ts w
iU
aa
Alleenlyk gezonde moeders moeten z o g e n dat is te zeggen zulken, die noch aan te geweldige hartstochten onderworpen z y n , noch de keem tot eenige andere ziekte b y ' z l c h dragen die welgevormde borsten en tepels en eene Zl voegzaam goede, noch te dunne, noch te d ï -
fee melk hebben, waarvan het beste bewys is wanneer het kind wél groeit, gezond is en fterk word. De beroemdfte geneesheeren geeven aan de moedermelk, wanneer dezelve uit gezonde borsten gezogen w o r d , boven alle andere den voorrang. Het is ook geheel natuurlyk en overeenkomstig met het vernuft. W a n t , welk voedzel kan meer gepast z y n voor het k i n d , dan de moedermelk ? Zelfs zien w y hierin eenen wenk der natuur, dat de eerfte melk, ontlasting verwekt. K R Ü G E R zegt te regt: „ de geneesheeren hebben aangetoond en bewezen, dat fpys en drank i n den aart onzes lichaams veranderd moeten worden, wanneer het ons heilzaam zal z y n . Dienvolgens gefchied de vertering en verandering van het melkfap of chyl veel gemaklyk e r , wanneer de genuttigde melk de vochten der kinderen zeer nabykomt; welke melk kan hetzelve nu nader by komen, dan d i e , welke uit een bloed ontftaan i s , waardoor het kind gedurende geheele negen maanden onderhouden w e r d , en dus het bloed des kinds zeiven is ? Zelfs valt de verwisfeling ten aanzien der voedfelen volwasfen lieden zwaar , en veelen verdragen dezelve niet zonder nadeel der gezondheid; hoe veel te meer ftaat dit by een teêr en zwak fchepzel niet te vrezen? E n welk een onderfcheid is er niet nog daarenboven tusfchen de moederlyke en vreemde borsten? V o o r z e k e r , wanneer de gezondheidsomftandigheden het der moeder veroorloven, doet z y altyd beter, wanneer z y hetzelve zoogt, dan wanneer zy het t
K
5
*5'.4 aan de zorg e'ener minne overlaat. Zelfs veele bekwaame ftaatsmannen fchryven hetftervenvan Veele zuigelingen toe aan de flegte gewoonte, van dezelven aan minnens toetevertrouwen, o f op eene andere w y z e te laten opvoeden. N u is de vraag, welke vrouwen dienden niet te zogen ? D é grootfte geneesheeren houden te recht daartoe onbekwaam alle zeer z w a k l y k e , te jonge vrouwen, die zeer prikkelbaare aandocnlyke zenuwen hebben, die in het algemeen een gebrek aan melk o f vochten verraden, die eene zwakke borst, eenen droogen hoest, o f bloedfpuwing hebben ; zulken , die gedurende de zwangerheid eene zwaare ziekte gehad hebben, o f kort na de verlosfing door gevaarlyke toevallen o f geweldige hartstochten overvallen z y n , verder z u l k e n , die reeds wegens ziekten niet hadden moeten trouwen, z u l k e n , die reeds dikwyls miskraamen gehad hebben, en daardoor zeer verzwakt z y n geworden, en eindlyk al de z u l k e n , die te kleine, kwalyk gevormde borsten en tot het zuigen geheel onbekwaame tepels hebben, weiken door geen kunst kunnen verbeterd worden. M a a r , wat moeten nu zulke vrouwen en i n zonderheid voor het eerst zwangeren, gedurende de zwangerheid, en voornaamlyk tegen het einde van dezelve doen, die zich tot het zeïfzogen willen bekwaam maken, wanneer geen der bovengenoemde omftandigheden het verbieden? Het is niet genoeg myne lezeresfen, dat gy gedurende de zwangerheid ftipt volgens al de re-
gels van dit boekje leeft, ten einde het onzichtbaar pand uwer liefde het levenslicht gezond aanfchouwe; neen! ik vorder thans meer. N o g een andere plicht voor uwe verlosfing is de behoorlyke voorbereiding tot voeding van den nieuwen waereldburger. Het oogmerk der natuur, gelyk gy weet, is n u , dat eene moeder haar kind zelve zal zogen. Ondertusfchen zyn dikw e r f gebreken van veelerlei aart der betrachting van dezen plicht hinderlyk; dochzommigen kunnen voor de geboorte des kinds nog voorgekomen worden. De vorming der tepels behoort hier voornaamlyk toe. Goede tepels moeten keegelvormig en w e e k , tamelyk lang en een weinig dik z y n , ten einde het kind dezelven gemaklyk kunne vatten en drukken. Deze hoedanigheden ontbrekende by eene voor de eerfte maal zwangere, die misfehien door nauwe klederen of keurslyven de behoorlyke vorming der tepels verhinderd heeft, moet zy zich dezelven zo fpoedig mogelyk trachten te verfchaffen. D i t is eene zaak van het uiterfte gewigt. De heer hofraad S T E I N befchryft het ganfche beloop der zaak met het penfeel der natuur, en ik ontleen hier ten beste myner lezeresfen het volgende van hem: „ Voor de verlosfing denkt men aan niets minder, dan aan de gereedmaking der borsten tot derzelver aanftaande verrigting. W e i n i ge u u r e n , ten hoogfteri daags na de verlosfing legt men het kind aan de borst, welker tepels gemeenlyk zo diep liggen en zo kort z y n , (men fpreekt hier van v r o u w e n , die van het eerfte
kind verlosfen) dat het kind dezelven flegts tbs* fchen de kaaken kan vatten. Het knypt de tepels met dezelven, cn doordien het dezelven fterk naar zich trekt, veroorzaakt zulks der moeder pyn en maakt de tepels wond. — Het kind laat dikwyls de tepels los, wyl het er niet mede te recht kan komen, en dezen kruipen dan om zo te fpreken, telkens weèr weg, en moeten iedere reis wéér op nieuw uitgehaald worden , de moeder lyd hevige pyn en het kind zuigt zyn eigen fpeekzel, veel wind en een weinig wateragtige melk, welke in plaats van te voeden, hetzelve niet zonder merklyke darmpyn afgang verwekt. Onder deze vruchtlooze pogingen komt de derde dag aan en met denzelven de zogkoorts. De borsten zwellen en worden hard de tepels trekken nu nog dieper in en kunnen door het kind niet zonder zwarigheid en van de zyde der moeder niet zonder hevige pyn gevat worden. De moeder ontbloot by deze gelegenheid de borsten dikwyls en lang, verkoud dezelven; de borsten worden nu met klonters en pynlyk en het geheele werk der ontlasting van de borst blyft fteken, de zogkoorts houd niet alleen aan, maar word zelfs heviger, en eindlyk ziet de afgematte moeder, dat zy niet in ftaat is , haar kind zelf te zogen. Gelukkig is het dan nog vóórhaar, wanneer niet door ontftekmgen verzwering haare tepels verminkt en haare borsten misvormd worden, en zy zelve voor al naar leven door lidtekens onbekwaam word, om een kind te zogen. Haar kind ondertusfeheö
•
*J7*
' W o r d , door gebrek aan vpedzel, flaap en rust, Verzwakt en ellendig, en ontgaat zelden den dood;, indien men het niet fpoedig door goed voedzel te hulp komt. " Is deze befchryving niet zeer treffend, waar en natuurlyk? Leest menige gewezen kraamvrouw hier haaren eigen gefchiednis niet? en is het.derhalven niet zeer verftandig en raadzaam, voor een korten tyd een geï i n g ongemak te lyden ten einde zeer grooter voor te komen. . Vrouwen , die meer gezoogd hebben, of by welken het zog voor cn na de .verlosfing fterk loopt, behoeven zelden de voor,zorg te gebruiken van de tepels vooraf gereed te maken. Maar wanneer de borsten niet lop e n , moet eene zwangere, die gebrekkige tepels heeft, reeds in het begin der negende maand aan het verbeteren van dezelven denken; dooh als de borsten lopen, wachte men liever tot na .de verlosfing; want de nodige middelen tot verr betering der tepels vermeerderen tevens het l o pen der borsten en verzwakken daardoor moeder en kind. Zeer dikwyls leggen de tepels te diep, en komen niet genoeg uit, of z y z y n te hard en als met eene korst bedekt. In dit geval fineert men alle avonden, als men naar bed gaat, de tepels met eene zalf, die uit gelyke deelen maagdenwasch, amandelolie en walfchot beftaat, en wascht ze des morgens af met eene fpons met zeepwater nat gemaakt. D i t herhaalt men zo lang tot dat de tepel week en zuiver w o r d , alsdan tragte men denzelven langer te maken en uittchalen en de melkbuisjcs te openen. D i t ge-
.
fchied het best door zuigen met den mond door suigglazen, of door de zogpomp van den heer S T E I N ; e n d r t m o e t eenige reizen 'sdaags gefchieden en de tepels alsdan telkens met een waschdopje bedekt worden, ten einde dezelven voor de drukking der klederen te bewaren; doch deze waschdopjes moeten open z y n , om het zog te kunnen doorlaten, en van binnen met de bovengemelde zalf beftreken worden, ten einde de tepels er niet aan kleven. Veelen myner lezeresfen zal het gebruik der zogpomp onbekend z y n . Ik zal ten gevalle van zulken er kortlyk iet van zeggen; de zogpomp dient om het zog veiliglyk en zonder pyn uit de borst eener kraamvrouw te zuigen en de tepels langer en tot het zogen bekwaam te maken; tot welk laatfte einde de heer hofraad S T E I N dezelve reeds 8 of 14 dagen voor de verlosfing aanlegt. Op deze wyze heeft hy vrouwen, die diepe holten in plaats van tepels aan de borsten hadden, de beste tepels gevormd. Twee uuren na de verlosfing moet men eerst beproeven om het kind aan de borst te leggen; zo de moeder onder het zuigen van het kind hevige pyn gevoelt, moet men het kind afnemen, en de borst zo als bovengezegd i s , laten uitzuigen O ) '
O ) Met hoe veel grond men ook de oude gewoonte, om de kinderen 24 ofwel 36 uuren na de v e r S r voor het eerst te laten zuigen, verworpen heeft,en 2 lerftZ f ° f ° S " * . dat te y
m
d
m G n
V e r t u i g d
e w o r d e
S , c r e n te bevorderen, fchyndde hier bepaalden tyd van den fchryver p
e k a g l i g e
ftoffe
d e r
ki,ld
SSÜ5552S
3£<j
V r o u w e n , die korte tepels hebben, welker borsten voor de verlosfing niet gelopen hebben, en die verzuimd hebben, de bovenaangewezen middelen te gebruiken, hebben zomwylen 8 of 14 dagen w e r k , voor dat z y in ftaat z y n , haar kind te zogen, en gedurende dezen tyd neemt het zog? in de borsten gemeenlyk t o e , voornaamlyk als z y verkoud worden, en er ontftaan duizenderlei kwaade gevolgen , gelyk uit het voorgaande reeds gezien is. Het is derhalven veel raadzaam e r , dezelven by tyds voortekomen, voornaamlyk w y l het op zulk eene gemaklyke w y z e kan gefchieden. Zo verre over de voorbereiding tot het zelf? zogen. twee uuren namelyk na de verlosfing', echter al te k o r t , vermits moeder en kind nog te veel ontfleld z y n , en in-, derdaad 8 o f 10 uuren te wachten komt my gevoegIyl?er yoor. D o c h dit i n het voorbygaan; i n hét ade deeltje van dit werkje zal er ineer gelegenheid z y n , om over d é z e floffe breedvoeriger te fpreken.
VEERTIENDE AFDELING. Over de tekens van den aannaderenden tyd der verlosfing, en de gedraging der zwangeren kort voor en gedurende dezelve.
± ^ iets is van meer belang voor jonge, voor de eerfte maal zwangere vrouwtjes, dan den regten eigenlyken tyd haarer bevalling te weten; ' niets maakt haar ongeruster, en in geen ftuk bedriegen zy zig evenwel menigvuldiger, dan in de tydrekening haarer zwangerheid. Misfehien verdien ik eenen kleinen dank, wanneer ik haar een weinig daaromtrent onderrigte; want het is uit hoofde van veele groote en kleine oorzaaken nodig , dat zy er behoorlyke kundigheid van hebben, ten einde voor de verlosfing alles in gereedheid z y , wat zy en de jonggeborene nodig hebben, ten einde zy nooit haare kragten te vroeg infpannen en verkwisten, nog minder den regten tyd der verlosfing laten voorby ftryken, en misfehien te laat naar de vereischte hulp omzien. 1
De tydrekening der meeste zwangeren is dikwerf zeer onregelmatig, en veele jonge vrouwtjes rekenen dikwyls zo onder elkander, dat zy
—
IÏI
tef ten laatften zeiven niet kunnen uitkortifen. Noch het agterblyven der maandlykfche zuiver i n g , noch de eerfte beweging van de lichaamsvrucht zyn de zekere onbedrieglyke tydftippen ^ waarnaar men met zekerheid den tyd der bevalling kan bepalen. Men kan zelden de week, en nog veel minder den dag daaruit voorfpellen Want by alle vrouwen blyft, gelyk zy uit het voorgaande weten, de maandlykfche zuivering niet aanftonds na de ontvangnis w e g , en veelen kunnen dezelve in de eerfte maanden der zwangerheid nog hebben. Even zo min gefchied ook by allen de eerfte beweging van het kind op de helft der zwangerheid, of op het einde der vyfde maand. Want het komt hier ongemeen veel aan op de gezondheid, fterkte en zwakheid der moeder en des kinds. Sterke en gezonde kinderen bewegen z i g gemeenlyk vroeger en fterker, zwaklyke daartegen later en dikwyls zeer onduidelyk. Hoe ligt kan derhalven eene zwangere dwalen, wanneer z y hieruit het waare tydperk der zwangerheid, en den tyd haarer verlosfing geheel zeker w i l bepalen; w y l zelfs, gelyk ik reeds insgelyks aangemerkt heb, krampagtige bewegingen der darmen, en andere ingewanden des buiks niet zelden de beweging des kinds zeer nauwkeurig kunnen nabootzen. Doch over het geheel genomen, is het by géluk zo gewigtig niet voor eene zwangere het tydperfc der z w a n gerheid, als wel de eigenlyke tydftip der aanftaande geboorte, of bevalling te weten, ten einde haare maatregelen daar naar te kunnen nemen* L 4
lós D e gewoone natuurlyke t y d , dien het kind in de baarmoeder doorbrengt, en na verloop van denwelken hetzelve volgens de wetten der natuur moet geboren warden, is negen zonnemaand e n , of 39 weeken, welken uit 273 dagen beftaan; en de geboorte volgt dan gemeenlyk op den t y d , wanneer de maandlykfche zuiveringvoor de negende maal moest verfchynen. Echter rekent men ook nog op eene andere w y z e , naamlyk na tien maanden, elke van vier weeken, elke week van zeven dagen, en dus het ganfche tydperk der zwangerheid op 40 weeken o f 280 dagen. Met het rond getal, wanneer men naar tien maanden rekent, komt het eenigzins beter u i t , de eene helft der zwangerheid maakt dan even als de andere 20 weeken u i t , en de geboorte valt dan o o k , van de laatfte verfchyning der maandftonden gerekend, volgens den heer hofraad S T E I N , in het tiende tydperk van vier weeken. Doch deze beide wyzen van rekenen z y n tamelyk willekeurig. M e n kan z i g met de eene z o w e l , als met de andere vergisfen, en by beiden hebben uitzonderingen plaats; want elke zwangerheid duurt juist geen negen, o f volgens anderen tien maanden; en veelen (onder dezen behoren inzonderheid de meesten, die voor het eerst zwanger z y n ) kunnen, gelyk bekend i s , vroeger, anderen een weinig laater bevallen, zonder z i g juist i n haare rekening bedrogen te hebben. De eigenlyke, zekerer tekens van het niet meer verre afzynde geboortennur, vertonen z i g
1% niet altyd zeer lang voor hetzelve, en kunnen deels door de zwangere z e l v e , deels, en veel beter, door de onderzoeking waargenomen worden. — Het zal juist niet nodig zyn, u hier nog eens voor eene kwalyk begrepen Verkeerde fchroomagtigheid te waarfchouwen, welke de gevaarlykfte en treurigfte gevolgen voor u kan hebben ; wanneer gy hem o f haar , die u z a l .hulp bieden , niet veroorlooft den ftaat en de gefteldheid der vrucht behoorlyk te kunnen onderzoeken. Dikwyls moet dan , wanneêr de verlosfing ongelukkig afloopt, de vroedvrouw , fchoon misfehien onfchuldig, daar de fchuld van dragen , gelyk z y fomwyien i n tegendeel met onverdiende loffpraaken overladen word. Veele zwangeren hebben de Hechte gewoonte, van z i g niet eerder door de vroedvrouw te laten aanraken, dan wanneer z y in den kraamftoel zitten, zonder het nadeel en gevaar te bedenken, waarin eene te fchielyk gevolgde verlosfing haar kan ftorten. Een weinig nadenkens zal u van de waarheid hiervan genoeg overtuigen ; en fchoon gy reeds meermaalen deze ge™ vaarlyke proef, zonder alle kwaade gevolgen, mogt genomen hebben, is dit nogthans geen beW y s , dat het altyd zo gaat, dat gy er altyd z o gelukkig zult doorkomen. Want het zal niet nodig z y n , u wydlopig te bewyzen, dat gy ééns eene gelukkige, goede verlosfing, en de andere reis eene zwaare en gevaarlyke kunt hebben. Maar ik bid u om uwer zelve wille wel degelyk ter harte te nemen, dat h y eene kwaade tegenli i
natuurlyke ligging des kinds de hulp des te minder gevaarlyk en fmertlyk voor u en de vrucht i s , en veel voorfpoediger gaat, hoe vroeger men daarvan overtuigd is. En ik raad u derhalven tot uw eigen best, en tot voorkoming van veele kwaade gevolgen, de onderzoeking in den laatften tyd der zwangerheid by het geringfte vermoeden van den aannaderenden tyd der verlosfing toetelaten. G y zult dan door dit klein nietsbeduidend ongemak veele grooten kunnen verhoeden. — Doch vergeef my dezen kleinen uitflap, die misfehien zo zeer overtollig niet i s , en ik ga v o o r d , met verder van de tekens der aannaderendc geboorte te fpreken. Om duidelyker te z y n , zal ik eerst die tekens bybrengen, welken zig in den laatften tyd der zwangerheid vertonen, en de rasvolgende bevalling doen vermoeden, en dan breedvoeriger fpreken van die, welken kort voor en gedurende den geboortetyd verfchynen. Onder de voorlopers der aannaderende bevalling behoren de voorfpellende w e e ë n , de toenemende zinking des buiks, de geringe onderdrukk i n g , of de onwillekeurige afvloeijing des w a ters , de vermeerderde persfing tot den fioelgang, de vermeerderde bevogtiging en zwelling van zekere deelen en der beenen, enz. Onder de vaste en onbedrieglyke tekens van den tegenwoordigentyd der verlosfing behoren; de waare w e e ë n , de opening van den mond der baarmoeder, de verfchyning en het bersten der waterblaas enz. Om niet te wydlopig te z y n , zal ik
•
™5
alleen van de voornaamften dezer tekens, het gewigtigftc, het nodigfte zeggen, ten einde u alles zo duidelyk als mogelyk worde; alleenlyk moet ik daarby in het algemeen herinneren, dat niet allen en elke derzelven by alle zwangeren in dezelfde maat en op denzelfden tyd verfchyn e n , of zo juist op elkander volgen; maar dat hier ook uitzonderingen plaats vinden, en dat alleen de menigte der tekens of de tegenwoordigheid der gewigtigften den uitflag geeft. Het is derhalven goed, dat gy ook tevens op het uitblyven der maandlykfche zuivering, en de eerfte beweging van het kind agt geeft, ten einde des te zekerer i n uwe rekening te zyn. D e verlosfing volgt naar de natuurlyke wetten, wanneer de baarmoeder den hoogften trap van uitzetting, waarvoor z y vatbaar i s , bereikt heeft, z i g dan zamentrekt, en de lichaamsvrucht met al de daartoe behorende deelen voordftoot.
D e zogenoemde voorfpellende weeën of voorlopers , die in den laatften tyd der zwangerheid dikwyls eenige weeken voor de bevalling verfchynen, z y n alleenlyk ten aanzien der during en hevigheid van de waare weeën ( v a n welken ik hierna zal fpreken) onderfcheiden. Z y ontftaan, even als dezen, omtrent de lendenen, en (trekken z i g naar voren in den fchoot en naar het heilig been u i t , en veroorzaken aldaar eene trekkende, nederdrukkende gewaarwording en persfing op het water en tot den ftoelgang. Z y komen voornaamlyk tegen den avond, en biyven meestendeels weg in het bed, door eene eenigzins regte
L 3
hgging des lichaams. Z y , die reed, meermaal, gekraamd hebben, laten z i g juist niet ligt daardoor bedriegen; maar voor de eerftemaal zwangeren. worden er zeer dikwyls door misleid, w y l z y den barenstyd naderby geloven te zyn dan dezelve in de daad is. D e zwangere word genoodzaakt, z i g gedurende den aanval, met inhouding van den adem en overelkander gebeten lippen aan het eerfte beste vast te houden, en zo dé p y n te laten voorbygaan. Dikwyls worden z y ook zo ongerust, dat z y dan hier, dan daar lopen , en over groote beklemdheid klagen Hier moet ik myne lezeresfen waarfchouwen van zich ammers niet te vroeg in den kraamftoel te plaatz e n , maar nog veel minder tot doorzetting dezer weeën kragten intefpannen. Het is zeer goed, wanneer z y zich gedurende dezelven lydende gedragen, en dezelven noch door fterk persfen vermeerderen , noch door fchreeu'wen en zuchten de nodige Werking a n dezelven op de baarmoeder te veel verminderen. _L Deze voorlopers verfchynen wel niet op'den be Hemden t y d , doch komen tegen het einde der zwangerheid /naar maate dat dezelve haare eindpaal nadert, menigvuldiger, worden hevi-cr en veranderen eindelyk in waare barensweeën' D e flmking van den buik volgt niet alevd op den bepaalden t y d , en in eenen even hooeea trap; z y vertoont zich menigmaal eenige week e n , zomwylen flegts eenige dagen voor de bev a l l i n g , en dikwyls zeer duidelyk eerst na de Wm. van het water, D e dikte des buiks V
r.
~r
167
yerdwynt doorgaands alsdan eenigzins merklyk omtrent den navel, hy w o r d platter, en de ribben worden vryer. De zwangere fchept dan ook een weinig beter, o f liever, vryer adem, maar het zitten en gaan word haar moeilyker en z y moet, wanneer z y het evenwigt w i l houden, ten einde niet te vallen, met eenen i u waard gebogen rug gaan. D e waare weeën of barensnooden ontftaan uit de zamentrekking der baarmoeder, wanneer het bovengedeelte derzelve de waterblaas naar beneden drukt, daardoor op de deelen des kinds Werkt, en den mond der baarmoeder poogt te openen. ( E r werken ook tevens nog andere deelen; doch dit behoort eigenlyk hier niet.) Z y z y n enkel, gelyk reeds gezegd i s , alleen ten aanzien der during en hevigheid van de valfche o f voorfpellende onderfcheiden, z y ontftaan, en • eindigen, even als dezen, doch met meer nadruk en z y n , gelyk reeds gezegd is, heviger. Gemeenlyk is er ook dikwyler persfing by tot den ftoelgang en op het water, fidderen der led e n , voornaamlyk der k n i ë n , roodheid van het aangezicht, hitte over het ganfche lichaam enz. Het onderfcheid dezer waare weeën van de z o genoemde valfche o f fluipweeën, die zo dikwyls tot het grootfte nadeel der zwangere door onkundigen met elkander verwisfeld worden, en waarvan ik zo aanftonds zal fpreken , is van het hoogfte gewigt. W a n t , wanneer de barende by enkel plaats hebbende fluipweeën te vroeg aangetast, en (dc verlosfing niet fpoedig
h 4
volgende, w y l er nog geen waare weeën zyn } zelfs wel met dryvende middelen mishandeld w o r d , ftelt z y zich bloot aan het grootfte gevaar, en verfpilt vergeefs al de nodige kracht e n , zodat z y , wanneer de waare geboortew e e ë n verfchynen, die alleen genoegzaam z y n voor de geboorte des kinds, te zeer afgemat en niet meer in ftaat i s , dezelven behoorlyk doortezetten en de verlosfing te eindigen ( * ) H e t g e w i g t van dit onderfcheid blykt dus van zelve hier uit. Doch het meeste komt hier op de vroedvrouwen aan, en dezen kunnen zich met ligt vergisfen, wanneer z y op de bovenaan gehaalde gefteldheid der weeL,"derzel^Z ot «aan en rigting agt geven, en tevens opletten ,
viini»
H
e
t
-
is
n i e t
a l l c e n
™
v
zeer veel bclan* &t A
S t ^ S e r ^ ^ r ^ ^ w S e i nodig, dat dézei?P S * fPmwylen u het ook hoog meenlvL-Tmmerfyvn l f " ' - Ge! d
1 W C g
g
u i m d
a
«aamtfe ó o S e / dezer T a l l h f , den de pogi, 4 n derTanmr ?,
crJra
b e w e g i
W e e e n
" S » * voor' ™" c
e n
d c K C
k
de barende aantezetren n n S - ' "och C w e l k laatfte zv fne n ^'ddelen voortefchrvven, t^oren ook , Tvanneer^de va r T ° C °k n ^g ™ houden, e e n e n ™ S e r i t e ^ 2 ^ ? men, r,ahet vonrfchrv^Tvfn '3 ' di> valfche weeën 7 ^ ? " ° » «*èbi het genoege^hebbên ï f f i ! ^ > z
m
e S t 6 n
P
e
dv.'vnci
n n ri„
5
d l g e
C
v u
o
m
* *** d
m e e
e n
s t a !
m
Z a I
m k f d e l e
. - y - ^i-«-r icaieivk te zien ver1
dat de mond der baarmoeder zich dan ook pleegt te openen en de waterblaas
zich daar in ver-
toont. — Het is nodig, dat de vroedvrouw voorj gedurende, en na elke hevige wee zeer behoedzaam onderzoeke, om de waare gefteldheid van den mond der baarmoeder en het vorderen der geboorte telkens, zo nauwkeurig als mogelyk is, waartenemen.
Want gedurende de weeën word
de mond der baarmoeder en de waterblaas gefpannen, en na dezelven de eerfte meer verwyderd bevonden; de vroedvrouw zou zich ligt kunnen vergisfen, wanneer zy fiechts gedurende de w e e ë n zoude ondertasten en den tyd der geboorte geloofde, nog verre af te zyn, wyl zy den mond der baarmoeder hard en zo weinig verwyderd vind.
(y)
De bloedftreepen,
welken
( y ) T e n opzichte het onderzoeken, o f z o het algemeen genoemd w o r d , het onderjlaan, treft men verftliillende meningen aan. Sommigen befchouwen het te veel onderilaan fchadelyk, anderen integendeel ( z o als onzen fchryver) heilzaam; en inderdaad z y n op beiderlei kanten 'gewigtige gronden. Het te veel o f te vroeg onderdaan kan zeer pyntyke gewaarwordingen veroorz a k e n , en wanneer het zelfs niet zeer behoedzaam gedaan w o r d , kunnen er ontydige ontlastingen van verfchillende vochten door veroorzaakt w o r d e n , w e l k e ontlasting, wanneer het waare tydftip der verlosfing noch niet voorhanden i s , meer kwaad dan goed doen z a l . Aan den anderen kant echter z y n de redenen van o n zen fchryver hier voorgefteld 'ook zeer gegrond; de veiligfte 'raad i n dit geval is dierhalven, dat m e n , z o k n g er geen waare tekenen eener aanftaande verlesfing voorhanden z y n , niet te veel o f liever i n het geheel Wiet onderllaat, c n integendeel wanneer de verlosfing naby i s , hu en dan de ligging & c . der vrucht onder-
zich in deze omftandigheden na de onderzoeking aan den vinger vertonen, behoren insgelyks on der de tekens van het fteeds meer aannaderend" geboorte uur. B y deze gelegenheid moet i k
£L f r V n0
aa
erke,
dat de
™ den
mond der baarmoeder zonder waare geboorteweeën geen onbedrieglyk teken der nabyzynde verlosfing is. Want by veele zwangeren, die reeds dikwyls gebaard hebben, opent zich het buztenfte gedeelte van den mond noeder wel reeds eenen geruimen tyd voor de, geboorte; doen by voor het eerst barende, daartegen fleehts kort v o o r , en gedurende dezelve. Vroedvrouwen moeten deze onhandigheid wel opmerken, ten einde z y , wanneer z y deze opening der baarmoeder by eene zwangere
deTtTr-
plaats hebbende waare b a r e n s w e e ë n , te vergeefs en tot het grootfte nadeel aanzetten. Benevens de waare w e e ë n , en de opening van den mond der baarmoeder, behoort ook de verfchyning van de waterblaas in denzelven tot de zekere onbedrieglyke tekens der nabyzynde verlosfing. De lichaamsvrucht, gelyk bekend i s , ligt m de baarmoeder in een eivormig bek l e e d z e l , beftaande uit verfcheiden dunne vliez e n , en gevuld met een vocht, het welk men
gemeenlyk het kindswater noemt. Gelyk ten tyde der verlosfing de weeën fterker worden, en de mond der baarmoeder zich opent, vertoont zich natuurlyker wyze eene blaas in denzelven, en dan zegt men het water zet zich. B y elke w e e , of zamentrekking der baarmoeder, w o r 4 deze blaas gefpannen, en na dezelve, even als de mond der baarmoeder, weder flapper. E i n delyk berst deze blaas vroeger of laater, en er loopt meer of minder van dit vocht w e g : dit noemt men: het breken van het water, en is voor v r o u w e n , die voor het eerst baren, nodig te weten, ten einde z y niet verfchrikken, wanneer het water plotslyk breekt. Dikwyls lopen ook reeds eenige weeken voor de verlosfing dc zogenoemde valfche o f fluipwateren af, doch welk aflopen met geen w e e ë n v e r z e l d , en zonder groote merklyke gewaarwording is. E n hier over moeten zy zich even zo min bevreesd ma? ken ; want dit aflopen is met geen gevaar gepaard, w y l hier flegts dit vocht weg loopt, hetwelk zich tusfchen de vliezen van het e i , of tusfchen hetzelve en de binnenfte oppervlakte der baarmoeder bevind, en het valfche water genoemd word. Even zo wel kan ook het plotslyk weglopen van eene menigte pis de waterbersting nabootzen en fchrik veroorzaken. Doch beide gevallen kunnen ook zeer gemaklyk van elkander onderfcheiden w o r d e n , wanneer men . agt geeft op de gewoone gewaarwording by het wateren, en op de hoedanigheid van het afyloeijende vocht. D e pis is gemeenlyk door-
*'7
3
•
zichtig, geel- of roodachtig. Maar het vocht weik in het eitje bevat i s , o f het kindswater is dikachtig, minder doorzichtig, witachtig, fjym i g , en van eenen byzonderen reuk. — D e nog niet geborste waterblaas helpt het best den mond der baarmoeder gelykvormig verwyderen en het vocht in dezelve i s , nevens nog andere oogmerken, voornaamlyk ook befiemd, om by deszelfs afvloeijing de deelen, waardoor het kind moet gaan, glibberig te maken, en dus de verlosfing te verligten. Het kan derhalven ongemeen nadelig voor de moeder worden, wanneer men deze blaas onbedachrlyk te vroeg fcheurt of doorfnyd. D e gevallen, waarin de vliezen doorgefneden o f gefcheurd moeten worden, behoren hier niet, ik fpreek tegenwoordig alleenlyk van het nadeel van het al te vroeg wegvloeijen dezes waters, waardoor de deelen droog moeten worden , hetwelk den doorgang der vrucht noodwendig moeilyk maakt. En daar by is elke verlosfing, alle hulp na lang weggevloeid water na dat de baarmoeder zich over de deelen des kinds zamengetrokken heeft, altyd moeilyker voor de vroedvrouwen, en altyd gevaarlyker en fmertlyker voor moeder en kind. G y ziet dus hier ook uit, hoe goed het i s , wanneer gy u w leven en uwe gezondheid lief hebt, dat g y , by elke moeilyke verlosfing, waarby gy hulp nodig hebt, dezelve fpoedig zoekt; hetwelk des te noodzaaklyker i s , wanneer geen vroedmeester in de naby h e i d i s ; want hier moet voornaamlyk ook op de tydftip gelet worden, welke ten groot*
ften nadeele der in barensnood zynde vervliegt, eer hy zich op de behoorlyke plaats kan laten vinden. Voor dat w y nu verder gaan, nog een paar woorden van de valfche, of fluip, en gemengde w e e ë n , en het gebrek aan waaren arbeid. D e valfche weeën onderfcheiden zich van de waaren door dat zy niet gelyk dezen ontftaan en eindigen ; en nog veel minder met de opening of verwyding van den mond der baarmoeder gepaard gaan. Het z y n veel meer meestendeels krampachtige gewaarwordingen en pynen, die uit v u i ligheden, verharden drek, winden enz. in de maag en darmen kunnen voordkomen. Z y w o r den gemeenlyk in de ftreek van den navel gev o e l d , en ftrekken zich dwars over den buik uit. Z y z y n ook niet gepaard met drukking naar voren en naar beneden, gelyk de waare w e e ë n , en werken in het geheel niet op de verwyding van den mond der baarmoeder, want dezelve w o r d , noch gedurende, noch na dezelv e n , meer v e r w y d , maar veeleer dikwyls bevonden nog meer krampagtig zamen getrokken te z y n . Z y laten zich verder veeltyds gemaklyk verdryven door een krampftillend of zagt ontlastend klysteer, uit kamillen, met een weinig lyno l i e , en door eenige kopjes kamillenthee, en andere zagte middelen, waarop de waare weeën gemeenlyk fterker plegen te worden •, en zwangeren kunnen er meest van verfchoond b i y v e n , wanneer z y op het laatst der zwangerheid flegts meest fpyzen, die ligt verteren, en niet te veel
374 eten nog telkens eene t e beweging nemefl, en nu en dan, voornaamlyk wanneer zy met verftoptheid geplaagd w o r d e n , een weinig een mengzel van twee loot Engelsen o f Segnetisch zout met een vierendeelloot poeder van rhabarber nemen, e n , by de aannadering van den tyd der verlosfing , eene Weekmakende zagt ontlastende klysteer gebruiken; welke laatfte des' te nodiger i s , w y l harde vuiligheid in den endeldarm de verlosfing daarenboven vertraagt en deze ontlasting anders zelfs wei gedurende dezelve zou kunnen plaats grypen, hetwelk voor den vroedmeester of de vroedvrouw altyd zeer lastig en onaangenaam moet z y n . Z a g
v
a
D i k w y l s z y n de zogenoemde valfche o f fluip weeën met de waare gepaard, hetwelk men uit de verfcheidenheid der pynen bemerkt, als ook door dat de mond der baarmoeder zich beurtlin-s opent en weer toetrekt. Z y laten zich ligtlyfc door de bovengemelde middelen, kT p lende klysteeren, en kamillenthee, verdryven wanneer z y uit kramptrekkingen uit den buik . en uit de boven aangehaalde oorzaaken ontftaan. a I s
J^
Van het gebrek aan waare weeën zal ik alleenlyk het gewigtigfte aanhalen, zynde het my onmogelyk, al de oorzaaken van hetzelve aanteroeren w y l ik te w y d l o p i g , en voor veelen niyner lezeresfen te geleerd of te veel volgens ' de kunst zou moeten fchryven, en dus het mv voorgeftelde doeleinde evenwel nog niet geheel
tergen. _
Volbloedigheid, te groote aan-
n
^oenlykheid en zwakheid des lichaams z y n de gemeende oorzaaken van het gebrek aan genoegzaame waare weeën. In het eerfte geval dienen aderlatingen, in het tweede krampftillende, en i n het derde verfterkende middelen. Doch men moet ongemeen oplettend zyn op het onderfcheid dezer gevallen, w y l in alle drie de behandeling zeer verfehiliende is. Volbloedigheid ontdekt zich «uit de reeds aangehaalde kentekens derzelve, •uit de fterkte en gezondheid der v r o u w e , uit de fterke en volle pols, uit de volheid der bloedvaten , gepaard met roodheid des aangezigts en hitte of warmte over het ganfche lichaam enz. Hier vermeerdert eene aderlating op den arm meestendeels de waare w e e ë n genoegzaam, hetwelk te meer plaats v i n d , wanneer de vrouwe in den laatften tyd der zwangerheid niet ader gelaten heeft. T e groote aandoenlykheid des lichaams, en het daaruit ontftaand gebrek aan waare w e e ë n , of, in plaats van dezelven, valfche en fluipw e e ë n , vind men dikwyls by zeer aandoenlyke en tot krampen geneigd zynde vrouwen. M e n moet hier onderzoeken, of deze aandoenlykheid met volbloedigheid of zwakheid gepaard is. In het eerfte geval helpen insgelyks aderlatingen, en de zagte krampftillende middelen en klysteeren, en in het tweede verfterkende middelen met krampftillenden gepaard, waarvan ik boven reeds eenigen bygebragt heb ( * ) . Maar by zwaklyke ( * ) Ik beroep my hier op het geen ik reeds ten aanzien van het gebruik der artzenymiJdelen gezegd heb, CAherhaal myne mening, ten einde u meer van de z w a righeid eener welgepaste aanwending te overtuigen, daa de aanwending zelve te leren.
v r o u w e n , welker pols klein en zwak i s , en & uiterfte leden koud in het aanraken z y n , by welken alle tekens van volbloedigheid ontbreken zouden aderlatingen nadelig zyn en alleenlyk verfterkende middelen voegen. Echter moeten z y z i g ook hier , en nog .meer in de andere gevallen zorgvuldig wagten voor alle dryvende en verhittende middelen, alle geestryke dingen, tindtuuren en elixters, uit bevergeil, myrrhe, aloë amber, faffraan, kruidnagelen, muskaatnooten' foely kaneel, amberolie, met één woord voor* alle fpeceryën en gekruide fterke w y n e n , geestryke gebrande wateren en liqueuren, te fterke koffy, therlaak en hoe anders al die moordmiddelen heten. Ik zeg dit in het algemeen, want fchoon er eenige weinige gevallen kunnen z y n ' waarin het eene o f het andere dezer middelen in geringe menigte en met de uiterfte voorzigtigheid zou kunnen gebruikt worden, is nogthans* gelyk gy weet, de juiste beftemming derzelven met zeer groote zwarigheden, en het verkeerd gebruik dezer artzenyën met veel gevaar voor u verzeld, zo dat gy indedaad beter doet, wanneer gy u geheel van dezelven onthoud. — ik heb van de fchadelykheid van het willekeurig gebruik der artzenyën in het algemeen, en der dryvende middelen in het byzonder wel meermaalen gefproken, maar ik kan het gezegde, voornaamlyk in opzigt tot de laatften, niet ernftig genoeg herhalen , w y l ten aanzien derzelven de meeste, grootfte en gevaarlykfte misflagen ten tyde der* verlosfing begaan worden. Indien elke zwange-
"-"
27?
re fiechts^ bedagt, dat het verkeerd gebruik en misbruik dezer middelen haar door hevige bloedvloeden eenen fchieiyken dood kan veroorzaken, of haar ten minsten na de verlosfing in de gevaarlykfte en dodelykftc ziekten, als ontftcking der baarmoeder, heete koortfen enz. kan ftorteu , zoude z y voorzeker aan deze waarfehouwing gehoor geven, en z i g niet moetwillig ongezond en ongelukkig willen maken, hoe zeer haar dergelyke middelen door zorgvuldige raadgeeffters mogten aangeprezen worden. — Ik weet zeer w e l , dat er enkelde uitzonderingen plaats hebben en dat dergelyke lieden altyd een dozyn z o genoemde ondervindingen, of, liever, gelukkige toevallen, kunnen te berde brengen; dat, door het gebruik van verhittende en dryvende middel e n , de verlosfing zeer fpoedig voleind w e r d . J a ! ja! eene blinde hen vind zomwylen ook een graankorreltje. M a a r , ' m o g t men hier vragen, zyn dan alle gevallen elkander gelyk? en wie ftaat voor de gevolgen in? Is het dan genoeg enkel gekraamd te hebben, en heeft de moeder na de verlosfing geen verder voorzorg nodig ? — Maar zo verre denken zulke goedhartige lieden nier. Het eenige verfterkend, en uit dien hoofde een weinig dryvend middel, hetwelk men met behoorlyke matigheid kan veroorloven, wanneer de waare weeën indedaad uit zwakheid agterblyven, of verdwynen, .is een flok w y n s , of een befchuit in goeden wyn gedoopt. Doch hier moeten alle bovengemelde tekens van volbloedigheid M
17«
ontbreken, er moet geen pyn omtrent de baarmoeder, geen bloedvloed, en geen ander bedenklyk toeval, maar z w a k h e i d , verlies van kragten, kleine flaauwe p o l s , koude handen en voeten, en bleek aangezigt enz. plaats hebben, wanneer hot dan ook meer nut dan nadeel zal doen ( z ) . Ten aanzien der voorbereiding tot de verlosfing, en van de w y z e , hoe men z i g gedurende dezelve moet gedragen, heb ik het volgende aantemerken. — Iedere zwangere, die byzonder zeer hardlyvig i s , en by welke de natuur in dit opzigt niet behoorlyk werkt, of welke gedurende de zwangerheid geen ontlastend middel gebruikt heeft, en deswegen fiechts eenige ongemaklykheid befpeurt, kan op het laatst der z w a n gerheid voor de verlosfing een zagt ontlastend middel uit manna en tamarinde nemen, en by het aankomen der w e e ë n zig van eene weekmakende klysteer bedienen, indien de omftandigheden het vereifchen. ( v o o r het overige beroep ik my hier op het geen ik op eene andere plaats by gelegenheid dezer middelen gezegd heb.) Eene zwangere moet insgelyks op dezen tyd ten hoogften zorgvuldig z y n omtrent eene behoorlyke w a -
f>) Buiten de w y n kan men in .dit geval ook de Pohmans droppels met zeer goed gevolg laten gebruik e n ; 15 of 20 droppels op wat fuiker om liet half' uur gebruut:, heb ik in zulke omftandigheden zeer goede Werkingen zien voorbrengen.
173 terlozing, en telkens, als z y er drang toe geVoelt, haar water maken ( * ) . D e kleding van eene in -barensnood zittende moet gemaklyk, ruim genoeg, en niet te warm, (naar dat het jaargety is) doch ook niet te dun z y n , zo dat z y verkouden zou kunnen worden. Het vertrek, waarin eene vrouw zal verlosfen, moet, zo het mogelyk i s , ruim en zuiver z y n , en geen menfehen bevatten, dan tot hulpbieding en handreiking nodig zyn* T c veel menfehen bederven de lugt, en maken het misfehien buitendien vreesagtig gemoed der in barensnood zynde v r o u w , door veel fpreken, beklagen en kermen, nog ongeruster, hetwelk inzonderheid plaats heeft by eene eenigzins moeilyke en traage verlosfing, waarin men dan ook zelfs den vroedmeester hinderlyk i s , en hem in zyne verrigtingen ftoort. D e lugt van het vertrek, gelyk gezegd i s , moet zuiver z y n , echter mag de barende vrouw z i g nooit aan togt blootftellen, en vooral niet op het kraambed of in den verlosftoel. Als het winter i s , moet er geen te groote warmte in het vertrek z y n , en het kraambed of de verlosftoel mag nog veel minder te digt b y het vuur ftaan. V o o r het overige moot ik tri allen ernst doen ó p merken , dat voornaamlyk eene zwangere altyd den Wenk der natuur moet v o l g e n , en nooit de persfing tot den ftoelgang en nog veel minder die tot het waterlozen mag tegengaan , zonder de gevaarlykfte k w a a i e n , als ganschlyke onftopping van het water, finertlyke en g e vaarlyke ontfteking der blaas, "en plotslyken dood te Vr&» z e n te hebben. j
M
2
J8o Van de ligging of houding, die gy o o r o f gedurende de verlosfing moet nemen, zal ik fiechts weinig zeggen, w y l zulks voornaamlyk van den vroedmeester of de vroedvrouw, naar z y n of haar eigen gemak, en naar gefteldheid der omftandigheden kan en moet bepaald worden. A l leenlyk moet ik hier aanmerken, dat een kraamftoel niet volftrekt tot de verlosfing nodig i s , en dat gy in de dwarslegging, of, volgens de E n gelfche w y z e , op de regtc of op de linkerzyde liggende, even zo wel en zo gelukkig, kunt verlosfen; want, dat ook in dit ftuk het meeste op de gewoonte aankomt, zien w y uit het voorbeeld van andere volkeren. — In het begin van den tyd der verlosfing, voor dat het water naby het breken, o f reeds gebroken i s , kunt g y , indien geen toevallen uitzondering maken, naar uw gemak, gaan, ftaan, zitten of liggen ; maar zodra het water op het breken ftaat, o f ook wel reeds gebroken i s , is het n o d i g , dat de barende vrouw eene gemaklyke, voordelige en beftendige ligging kiest. V
Voor het overige volgt behoorlyk den vroedmeester of de vroedvrouw, en zet z e l v e , wanneer het ernst met de verlosfing w o r d , de w e e ë n zonder fchreeuwen en ongeduld behoorlyk door. U w e verlosfing kan -zeker niet geheel zonder fmerte z y n , doch ftel u dezelve ook niet al te gevaarlyk en te fmertlyk v o o r ; want het gaat op verre na zo hard niet t o e , als gy u wel verbeeld, en zyt verzekerd, dat het ganfche werk
door een verftandig ftandvastig gedrag veel verligt en verhaast kan worden! Tot zo verre heb ik u dus geleid, mynewaardfte lezeresfen! en nu vordert myn plan, dat i k voor ditmaal affcheid van u neem. — Mogt tog dit boekje goedkeuring by u vinden, en al het nut bewerken, dat ik er door wenschte te ftigten, dan zou myn doeleinde bereikt, en myn befluit bepaald z y n , o m , in een volgend werkje, iets van de nodige gedraging der vrouwen na de verlosfing, en de behandeling der nieuwgeboren kinderen en zuigelingen te zeggen. Want de dagelykfche ondervinding leert, dat ook hierin in het algemeen nog groote vooroordeelen heerfchen, en uit gebrek aan betere kundigheid veele gewigtige misflagen begaan worden.
D R
UKFEILEK
Bladz. 34. aanmerking reg. i . . o. fiaat nog niet, U niet nog. v
Bladz. 53.
r e g
. . . . 9
v
0
fiaat
g y
„
m
n o o i £ j
^
g
.
y
2?Wz. 102. reg. . . o. Jlaat kunnen verklaren, zult kunnen verklaren. 5
v
^
