Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
1
Inhoudsopgave
01
Inhoudsopgave
Blz
02
02
Inleiding
Blz
03
03
Wat is Rouw?
Blz
04
Blz
05
- Wat kan rouw fysiek met je doen - Wat kan rouw psychisch met je doen 04
Welke vormen van Rouw zijn er? - Anticiperende Rouw - Normale Rouw - Gecompliceerde Rouw - Miskende Rouw - Rouw bij kinderen - Rouw om zelfdoding - Nationale Rouw
05
Welke theorieën over rouw zijn er?
Blz
06
06
Kun je je voorbereiden op rouw?
Blz
09
07
Kun je ondersteunen bij sterven, rouw en gecompliceerde rouw?
Blz
10
08
Wat is troost?
Blz
11
09
Kun je met de E.E.N® opleiding helpen bij rouwverwerking?
Blz
12
10
Conclusie
Blz
14
11
Literatuurlijst
Blz
15
12
Bijlage
Blz
16
- Family Tree door Venice
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
2
2: Inleiding Wie ben ik? Mijn naam is Arno van den Berg, geboren op 3 oktober 1966 te Deurne. Ik ben opgegroeid als jongste in een gezin van 4 kinderen. Dat zouden er eigenlijk 5 moeten zijn maar een broer van me heeft slechts enkele dagen hier mogen zijn. Mijn motivatie voor dit onderwerp Mijn thesis gaat over rouwverwerking. Een item waar nog vaak een taboe op rust. Mensen worden liever niet geconfronteerd met de dood. Ik behoorde ook tot die groep. Maar op een gegeven moment ontkom je er niet aan en word je geconfronteerd met het overlijden van personen die dicht bij je staan, je dierbaar zijn. Zo werd ik op jonge leeftijd geconfronteerd met het overlijden van mijn grootouders. Het is dan even een heftige tijd maar als je jong bent, heb je dat minder in de gaten. Het leven gaat door en de gedachten van verdriet verdwijnen naar de achtergrond tot plots een klasgenootje tragisch door een treinongeluk om het leven komt. Dan merk je dat er nieuw en toch ook nog onverwerkt verdriet naar boven komt. Het oude verdriet beleef je intenser en ik merk telkens dat begrafenissen een flinke impact op me hebben. Zeker als het dicht bij komt. Het overlijden van twee neefjes, Mark en Tom, door een genetische afwijking in de familie, heeft niet alleen mijn leven maar ook dat van mijn familie op zijn kop gezet. Daar komt dan na enkele jaren ook het overlijden van mijn vader bij. Een overlijden waar je wel naar hebt toe kunnen werken maar toen het zover was, merkte je dat je er nog lang niet klaar voor was. De boom op het voorblad is een foto genomen in de tuin van mijn ouders op de dag dat mijn vader is gestorven. De foto van het pad verwijst naar mijn pad van herinneringen, voorgedragen tijdens de avondwake voor de begrafenis van mijn vader. Het overlijden van mijn vader en neefjes, met het feit dat ik dit moeilijk een plaats kon geven, zijn redenen geweest dat ik me ben gaan verdiepen in spiritualiteit. Dat heeft er toe geleid dat ik uiteindelijk, in 2011 bij Instituut E.E.N® besloot de opleiding tot E.E.N. therapeut te gaan volgen. Dus in wezen heeft het overlijden van dierbaren me op dit prachtige pad gebracht. Voor deze thesis heb ik veel op internet en in boeken naar de theoretische kant gezocht van rouwverwerking. Snel was duidelijk dat dit een heel breed onderwerp is en dat je niet alleen de rouwverwerking moet benoemen maar zeker ook de weg daar naar toe. Is het mogelijk jezelf voor te bereiden op een rouwproces en bestaan er middelen of methoden die je kunnen ondersteunen in het rouwverwerkingsproces? Waar ik het nodig vind, heb ik de theoretische kant aangevuld met persoonlijke ervaringen of mijn visie. Voor het leesgemak ga ik uit van de hij-vorm, maar waar hij staat kan natuurlijk ook 'zij' worden gelezen. Velen weten dat ik bezig ben met deze thesis en hebben aangegeven geïnteresseerd te zijn als ik hem klaar heb. Ik heb het taalgebruik dan ook zoveel mogelijk aangepast aan de algemene omgangsvormen en er een persoonlijk tintje aan gegeven. Arno Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
3
3. Wat is rouw? In de Van Dale wordt rouw omschreven als 'een grote droefheid over de dood van iemand en het tonen van die droefheid'. Mooie omschrijving en weinig aan toe te voegen. Tegenwoordig kijken we bij rouw verder dan alleen rouwen om het overlijden van een dierbare. Het verliezen van een relatie, je werk, je dromen of dat je een deel van je lichaam moet missen zijn ook voorbeelden waar rouw kan meespelen. In mijn thesis heb ik besloten om de nadruk te leggen op rouwverwerking in de vorm van het verlies van een dierbaar persoon. Dit zal voor de lezer van deze thesis de meeste herkenning geven. Wat kan rouw fysiek met je doen? Het verlies van een dierbare kost veel energie. Freud heeft het niet voor niets omschreven als Treuerarbeit. Mensen in de rouw zijn dan ook vaak vermoeid. Ze kunnen zich slecht concentreren en zijn vergeetachtig. Andere veel voorkomende klachten zijn onder andere: hoofdpijn hyperventilatie duizeligheid
- nekpijn - extreem koud - versnelde hartslag
- rugpijn - juist erg transpireren - misselijkheid
Het lichaam reageert flink in deze situaties. Je hormonen worden flink in werking gezet door de stressgevoelens die er zijn. Je zou het liefste ver weg rennen, weg van de plek, maar je hebt het gevoel dat je niet weg kunt rennen. Wat kan rouw psychisch met je doen? Als iemand overlijdt, kamp je als nabestaande met onverwachte en verwarrende gevoelens. Behalve verdriet, angst en hulpeloosheid kunnen ook gevoelens van boosheid, schuldgevoelens en soms zelfs wel opluchting voorkomen. Zeker na een lang ziekbed. Andere veel voorkomende reacties en gevoelens kunnen zijn:
een intens gevoel van alleen zijn alleen maar aan de overledene kunnen denken veel dromen over hem of haar menen de overledene weer te zien, te voelen of te horen als een film de laatste uren of dagen zien op zoek gaan naar de overledene
Mochten de psychische klachten niet goed opgelost worden, kunnen deze zich op een lichamelijke manier gaan uiten. Bij overlijden valt er iemand dierbaar bij je weg. Iemand die je steun en liefde gaf, met wie je leuke dingen mee heb beleefd. Iemand die de zaken voor je regelde. Iemand op wie je kon vertrouwen. Als nabestaande moet je dan je eigen leven opnieuw gaan inrichten. Aanpassen aan de nieuwe situatie maakt dat je identiteit wijzigt. Eerst was je de partner van, of het kind van. Dat is nu niet meer.
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
4
Ieder rouwproces is uniek. Zoals verderop geschetst in een overzicht bestaan er verschillende theorieën van fasen en taken in de rouwverwerking. Doch is de beleving van rouw voor iedereen anders. Gaat bij de een de verwerking geleidelijk en gladjes, moet een ander jaren 'strijd' leveren om deze fasen te doorlopen. Die strijd leveren is voor mij, achteraf, wel herkenbaar. Alleen besefte ik toen niet dat ik een rouwproces zat. Zeker na het overlijden van mijn vader had ik veel last van extreme vermoeidheid. Beleefde vaak de laatste momenten dat we aan zijn bed stonden en hij zijn strijd voerde. Schuldgevoel dat ik pas aan zijn kist en op de begrafenis kon zeggen dat ik van hem hield. Tja, vroeger sprak je niet over je gevoelens. In de huidige tijd uiten we makkelijker de gevoelens naar elkaar. Maken we het sneller bespreekbaar. Al blijft spreken over de dood en de gevolgen altijd een moeilijk item. Als je naar de psychosociale basiskennis gaat kijken zou je rouw bij de DSM-4 kunnen indelen op de As-4: Psychosociale problemen. Gecompliceerde rouw is volgens de DSM-5 te scharen onder de noemer depressie. Maar dat stuitte op veel weerstand. Als je rouw gaat behandelen als een ziekte, ontneem je volgens vele rouwexperts de mogelijkheid om het hele rouwproces bewust te doorlopen.
4. Welke vormen van rouw heb je? Rouw heeft vele verschijningsvormen. Anticiperende rouw: Rouw die inspeelt op het komende overlijden van een dierbare. Je bereidt je voor op wat komen gaat. Zeker als je geconfronteerd wordt met een dierbare die een ongeneeslijke ziekte heeft gekregen. Normale rouw: Ondanks dat deze benaming vaak wordt gebruikt bestaat deze niet echt. Je noemt een rouw normaal als je de fasen zonder noemenswaardige problemen doorloopt en je na verloop van tijd de draad van het leven weer op kan pakken. Natuurlijk zal de dierbare nooit worden vergeten maar de gedachte overheerst je leven niet meer. Gecompliceerde rouw: Als je erg veel moeite hebt om de fasen van rouw te doorlopen en je maar niet kan omgaan met het verlies spreken we over gecompliceerde rouw. Miskende rouw: Rouw die door anderen niet wordt begrepen. Zoals rouw om verlies van een baan, een relatie of een lichaamsdeel. Mensen om je heen stappen dan al snel over die emotie heen en verwachten dat dan ook eigenlijk een beetje van jou terwijl jij juist nog het hele proces moet doorlopen.
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
5
Rouw bij kinderen: Kinderen beleven ook rouw. De fasen die ze doorlopen zijn vaak dezelfde als bij volwassenen maar de leeftijd speelt ook een belangrijke factor. Kinderen tot 6 jaar krijgen van de heftige emoties niet alles mee. Die kinderen leven nog erg in het hier en nu en zijn nog niet met de toekomst bezig. Op latere leeftijd is dat besef er wel en doorlopen ze dezelfde fasen als volwassen. Rouw om zelfdoding: Dit rouwproces is extra moeilijk omdat er een groot taboe op heerst. Schuldgevoel speelt hier een grote factor. Gedachtes die regelmatig door het hoofd blijven spelen zijn: Had ik het kunnen voorkomen? Waarom heb ik het niet zien aankomen? Nationale rouw : Iedereen kan zich de dag van 17 juli 2014 nog wel herinneren. De dag dat Nederland werd gehuld in een zwarte deken van rouw. Het ongeluk met de MH17 dat al snel een aanslag bleek te zijn. Iedereen kent wel iemand die daardoor is getroffen. Iets wat mij heel erg heeft geraakt is hoe Nederland eensgezind laat zien dat we de slachtoffers steunen in hun verdriet.
Rouw komt in alle culturen en levensbeschouwingen voor maar de beleving is natuurlijk vaak verschillend. Mocht je beslissen om mensen te helpen die een ander geloof of cultuur hanteren is het verstandig je eerst te verdiepen in hun gebruiken.
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
6
5. Welke theorieën over rouw bestaan er?
Basiselementen
Rouwfasen Bolwby
Rouwtaken Kübler-Ross
1. Erkennen van het verlies
Schok
Ontkenning
2. Verwerken van het verlies
Protest
Woede
Mönnink Afweer
Polspoel Confrontatie
Worden en Keirse Accepteren van realiteit van verlies
Objectieve
Toelaten van pijn door verlies
bewustwording Marchanderen Wanhoop
Depressie
Afscheid
Subjectieve
Aanpassen aan situatie
bewustwording waarin overledene afwezig is 3. Het verlies een plek geven
Herstel
Aanvaarding
Accommodatie Voortzetting
De overledene emotioneel een plaats geven en de draad van het leven weer oppakken
Zoals je in de tabel kunt zien bestaan er diverse theorieën over rouw en dat we het over rouwfasen en rouwtaken kunnen hebben. Rouwfasen zijn meer bekend en ouder dan de rouwtaken. Hoewel de fasen als aparte delen staan aangegeven, lopen ze in werkelijkheid in elkaar over en door elkaar heen. Rouwtaken geven aan dat in tegenstelling tot rouwfasen de rouwende zelf arbeid moet verrichten. Bij rouwfasen krijg je de indruk dat het de rouwende overkomt en als vanzelf verloopt. In alle theorieën die ik heb doorgenomen kwam toch wel de theorie van Elisabeth KüblerRoss naar voren als meest geaccepteerd en gebruikt. Deze theorie wordt nog steeds in diverse ziekenhuizen toegepast. Daarom ga ik hier wat dieper op in. Hoewel deze theorie vooral bedoeld is voor de fase voor het sterven is gebleken dat deze ook heel goed bruikbaar is voor de fase van en na het overlijden van de dierbare. Fase 1: Fase van ontkenning: Hij wil nog niet aanvaarden dat de dierbare is overleden of komt te overlijden. Dit is om te voorkomen dat meer emotie binnen komt dan dat de rouwende aankan. Deze fase heb ik persoonlijk sterk gekend op het moment dat ik te horen kreeg dat bij mijn vader longkanker werd geconstateerd en bij het overlijden van mijn neefjes. Ik hoopte zo dat als ik ging slapen, de dag erna wakker zou worden en dat het slechts een nare droom zou zijn geweest. Fase 2: Fase van woede: Men is boos op alles en iedereen dat dit is gebeurd. Het is een teken dan men nog niet in staat is om de realiteit te aanvaarden. Dit is voor mij persoonlijk ook heel herkenbaar. Hoewel ik niet streng gelovig ben, heb ik me in de tijd dat bekend werd dat we een genetische afwijking in de familie hebben vaak tot God gericht met de boze woorden: ‘Als je dan zo goed bent, waarom doe je dit onze familie aan?. Wat is hiervan het nut?’ Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
7
Fase 3: Marchanderen: De fase waar je hoopt nog te kunnen onderhandelen met God of diegene die in jouw beleving verantwoordelijk is. Ik heb ook geprobeerd te onderhandelen door diverse dingen te beloven als mijn vader maar beter zou worden. Dat Tom het lang mocht volhouden. Dat ik Mark langer dan 1 dag mocht meemaken. Fase 4: Depressie: De stervende/rouwende beseft dat het toch de realiteit is. Hij kan niet anders dan de strijd opgeven en vervalt daardoor in een fase van diep verdriet. Enkele weken voor het overlijden van mijn vader zat ik bij hem aan het bed. We waren alleen. Toen zei hij plots ‘We weten allebei dat dit niet meer goed gaat komen’. Ik schrok hier echt van en wist niet goed wat te zeggen. Daarna in de auto stortte ik in, beseffend dat het echt niet meer goed zou komen. Ik denk dat dit ook voor mijn vader het tijdstip was dat hij zich moest overgeven. Ondanks dat hij vaak de moed er in heeft gehouden is ook hij overstag moeten gaan. Fase 5: Aanvaarding: De stervende/rouwende aanvaardt dat het nu eenmaal zo is. De stervende aanvaardt dat hij echt niet meer beter gaat worden, en de rouwende aanvaardt dat het nu eenmaal zo is en probeert zijn eigen leven weer op te pakken. Zoals je in fase 4 kunt lezen was mijn vader al een fase verder dan ik. Hij had zich er toch al grotendeels bij neergelegd. Ik heb daar wel meer tijd voor nodig gehad. Tijd die mijn vader niet meer heeft gekregen helaas. Na een ruime periode merk je dat je het leven weer beetje bij beetje gaat oppakken. Het beheerst je leven niet meer elk moment, maar er gaan weinig dagen voorbij of mijn vader, Tom en Mark en ook andere dierbaren komen in mijn gedachten. Maar nu heb ik de mooie herinneringen. Hoe ik daar naar toe ben gegroeid kun je verderop in de thesis lezen.
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
8
6. Kun je jezelf en anderen voorbereiden op het sterven en de rouwverwerking? In mijn beleving zijn er inderdaad mogelijkheden om je voor te bereiden op rouw. Dat wil niet zeggen dat je dan daarna niet meer hoeft te rouwen maar het kan je wel een gevoel geven dat je de dingen meer onder controle hebt. Wij kregen een half jaar voor zijn dood te horen dat bij mijn vader longkanker was geconstateerd. Natuurlijk hoop je dat alles goed komt. Dat de medische wetenschap zo goed is geworden dat hij beter wordt. Maar in het onbewuste, nou misschien wel het bewuste, was ik al begonnen met afscheid nemen. Ik heb in die tijd mijn pad van herinneringen grotendeels geschreven en heb dat tijdens de avondwake in de kerk voorgelezen. Maar ook als je weet dat je gaat sterven kun je jezelf en je omgeving voorbereiden. Je kunt met je gezin al verschillende dingen doornemen. Dit is natuurlijk een zwaar moment maar ik ben er van overtuigd dat het voor allen achteraf als een geschenk wordt ervaren als enkele zaken van tevoren goed zijn doorgesproken en geregeld. De nabestaanden komen kort na het overlijden in een draaikolk van emoties. Er zijn dan veel zaken die geregeld moeten worden, dus als er enkele belangrijke dingen al eerder duidelijk zijn gemaakt, geeft dat meer rust. Wellicht geeft het nabestaanden ook een goed gevoel dat ze jouw wensen mogen uitvoeren. Ik heb altijd geroepen dat als het moment daar is het dan ook mijn dag moet zijn. Gezien mijn passie voor muziek heb ik al diverse nummers uitgekozen die ik op de herdenkingsdienst wil laten spelen. Als de mensen dan later die nummers horen houdt dat ook een beetje de herinnering aan mij levend. Maar ik besef nu in deze thesis dat er nog zoveel meer is dat we kunnen regelen. Behalve muziek kunnen jij en nabestaanden het mooi vinden als er een blijvende herinnering komt in de vorm van foto’s of een video. Je kunt het afscheid bespreekbaar maken met je kinderen en je eventuele kleinkinderen. Ook afscheid nemen van zekerheden zoals het huis waar je woont. Spullen die voor de stervende en nabestaanden dierbaar zijn verdelen. Pauline van Munster omschrijft het mooi: ‘Ga samen de reis van afscheid nemen aan’. Praat samen, huil samen. Deel je spullen uit als je ze niet meer nodig hebt en geniet van het geven. Onthecht je beetje bij beetje van je bezit, van je lichaam, van het leven.
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
9
7. Kun je ondersteunen bij rouw en gecompliceerde rouw? Wat kun je zelf doen als je rouwt om het overlijden van een dierbare? Het ligt er natuurlijk veel aan of je het hebt zien aankomen en je er naar toe hebt kunnen werken zoals in bovenstaande staat aangegeven. Maar ook dan kun je toch nog overvallen worden door gevoelens die je niet had verwacht. Wat kun je als nabestaande doen om jezelf te ondersteunen in je rouw:
Probeer de dagen na het overlijden zo bewust mogelijk mee te maken en zoveel mogelijk zelf te doen. Toen mijn vader was overleden hebben we zoveel mogelijk zelf gedaan. De herdenkingsdienst opgezet. Het boekje gemaakt. Zijn muziek uitgezocht. Mijn in Memoriam verder uitgewerkt. We hebben zelf de kist in het graf laten zakken. Wees niet bang om de kinderen te betrekken bij de dingen rond het overlijden zoals bijvoorbeeld de herdenkingsdienst. Ik kreeg van mijn beste vriend de tip om de binnenzijde van de deksel van de kist te versieren met persoonlijke teksten en eventuele tekeningen. Dit werd door de hele familie omarmd en ik denk dat dit een geweldige steun is geweest om het allemaal een plaatsje in ons leven te geven. Ga de gevoelens niet uit de weg. Probeer ze te doorleven. Anders komen ze later toch terug en voelen ze vaak nog heftiger aan. Probeer structuur in de dag te houden. Sta op tijd op, eet drie keer per dag, doe het huishouden. Kom je gemaakte afspraken na. Zoek eventueel contact met lotgenoten, een rouwbegeleider of professionele hulpverlening als je merkt dat je er zelf behoefte aan hebt.
Tips voor als je iemand uit je omgeving wilt helpen en begeleiden in zijn rouw.
Luister vooral, ben er voor de nabestaande. Geef het gevoel steun te bieden. Accepteer de emoties van de nabestaande. Hoe raar je ze zelf misschien ook vindt. Ben erg voorzichtig met het geven van adviezen. Praat geen schuldgevoel weg. Wees niet bang om iets verkeerds te zeggen. Ben niet bang om over de overledene te praten. Biedt hulp aan bij praktische zaken, dingen die de overledene in het verleden voor zijn rekening nam kun je tijdelijk waarnemen en langzaam overdragen als de tijd er rijp voor is. Denk zeker niet te snel dat de nabestaande nu wel eens over het verlies heen zal zijn. Dat geeft de rouwende zelf wel aan. Ga door met geven van aandacht. Vaak wordt het na enkele maanden stil in huis bij de nabestaande. Juist dan is het fijn om aandacht te krijgen.
Bij gecompliceerde rouw is vaker professionele hulp noodzakelijk om de nabestaande te helpen de draad weer op te pakken. De schatting is dat 10 tot 15% van de nabestaanden heftigere en langdurigere rouwreacties heeft dan men normaal gesproken had verwacht. Artsen zijn snel geneigd om medicijnen voor te schrijven in de vorm van kalmerende middelen of slaappillen. Persoonlijk richt ik me liever op natuurlijke middelen. Dit komt verder in de thesis terug. Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
10
8. Wat geeft troost? Bij troost neem je geen verdriet weg. Dat zou verkeerd zijn. Bij troost geef je rouwende de mogelijkheid en ruimte om het verdriet te tonen. Wanneer iemand zoiets ingrijpends meemaakt als het overlijden van een dierbare, zoekt deze naar veiligheid en geborgenheid. Dit kan zijn in kleine dingen maar juist ook door met lotgenoten te praten en het verdriet te delen. Wat mij erg veel troost heeft gegeven, is wederom de muziek. Tijdens het ziekteproces van mijn vader en ook kort na zijn dood waren er enkele nummers van Gerard van Maasakkers ‘s nachts op Radio 2. In het ene lied bezingt hij het overlijden van zijn vader en in het andere lied gaat het over een vrouw die pas haar man is verloren. Beide liedjes hebben me toen veel troost gegeven. Ik besefte dat ik niet de enige op de wereld was die iemand had verloren. Op de begrafenis van mijn vader hebben we Stef Bos met ‘Papa’ laten horen en op de begrafenis van Tom heeft ‘Time to say Goodbye’ een blijvende herinnering in mij achtergelaten. Telkens als ik deze nummers hoor roept dit kippenvel bij me op, nu gelukkig met de mooie herinneringen. Later is daar nog de ‘Family Tree’ van Venice bijgekomen. Ik hoorde dit lied voor het eerst op de begrafenis van de vader van een erg goede vriendin. Dit lied biedt heel veel troost aan de nabestaanden. Wat er ook gebeurt, mensen zullen inderdaad wegvallen maar de Familieboom zal blijven groeien. Tekst van dit lied is ook in de bijlage toegevoegd. Maar niet alleen muziek kan je troost bieden. Er zijn nog vele andere mogelijkheden zoals bijvoorbeeld:
Ga de natuur in, maak een lange wandeling. Schilder, maak een prachtig schilderij waar je het verdriet in kan leggen. Schrijf in een dagboek, maak gedichten. Als je van beeldhouwen houdt maak dan een beeld dat de liefde voor je overleden partner symboliseert.
Sommige mensen zoeken, net als ik, hun troost in de spiritualiteit. Ik had dringend de behoefte om erachter te komen of de dierbaren die je bent verloren toch goed zijn terecht gekomen. Spiritualiteit heeft me altijd al getrokken maar wel met twee benen op de grond. Zonder echt in detail te treden kan ik zeggen dat spiritualiteit me inderdaad veel troost heeft geboden. Met dank aan enkele professionele mensen maar ook aan enkele mede studenten uit de E.E.N.® opleiding.
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
11
9. Kun je met de E.E.N® opleiding helpen in rouwverwerking? De module Medische Basiskennis en Psychosociale Basiskennis geven je een basis om te begrijpen wat er fysiek en psychisch met personen gebeurt die in rouwverwerking terecht komen. In de B-module van de opleiding komt de levensloop ter sprake. Daarbij is de periode van het sterven met de stervensbegeleiding en het rouwproces verwerkt. In die les staat duidelijk omschreven welke toegevoegde waarde een E.E.N. therapeut kan zijn bij deze zware processen. Waarvan een korte samenvatting vanuit de syllabus. Richtlijnen voor gesprekstherapie bij stervensbegeleiding: Luisteren: Werkelijk kunnen en durven luisteren is niet altijd gemakkelijk. Accepteer als er eens een stilte ontstaat. Schuw het niet om moeilijke onderwerpen te bespreken. Probeer de diepere betekenis van de gesproken woorden van de nabestaande te achterhalen. Luister tussen de regels door. Reageer op vragen en emoties: Als een stervende een moeilijke vraag stelt ga dan het antwoord niet uit de weg. Geef ze de kans om hun gevoelens te uiten. Dan kunnen ze pas echt iets werkelijk aanvaarden. Houd echter wel goed in gaten in hoeverre men er aan toe is de realiteit onder ogen te zien Neem de tijd: Met zulke gesprekken kun je geen eindtijd voor ogen hebben. Zorg dat je er bent voor de stervende. Spanningsvelden: Er zullen altijd spanningsvelden blijven bestaan. Het is belangrijk om een evenwicht te zoeken en als begeleider niet te nauw betrokken te raken. Als je te nauw betrokken raakt kun je wellicht je professionele houding niet volledig uitvoeren. Fasen van het sterven en mogelijke ondersteuning: Bij de E.E.N therapie® worden meerdere fasen van het stervensproces gehanteerd en met een iets uitgebreidere beschrijving. Onderstaand de mogelijke sterffasen met de mogelijke ondersteuning van Bach bloesem. Bij de laatste 3 fasen is begrijpelijkerwijs geen ondersteuning met Bach Bloesem of E.E.N.® energetica nodig.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Fasen van sterven in de E.E.N.® therapie Het niet kunnen accepteren dat hem dit overkomt Marchanderen De angst voor de naderende dood Loslaten en achterlaten van de geliefden om hem heen Angst voor de pijn die de ziekte meebrengt Schuldig voelen naar de omgeving toe Niet afgemaakte zaken Spijt van dingen die hij nog had willen doen Moment van sterven Verschijnselen van sterven Het overlijden De huisarts bellen Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
Bach bloesem Hollow en Willow Walnut en Chicory Rescue remedie en Pine Honeysuckle Pine en Mimulus Pine Impatiens Honeysuckle en Cherry Plum Wild Oat
12
Het is wellicht verstandig om bij de stervende uit te testen met de polsdiagnostiek welke energetische middelen of Bach bloesem een ondersteuning kunnen betekenen. Het Rouwproces: In de rouwverwerking zijn shock, verdriet, woede en neerslachtigheid de belangrijkste emoties. Ook voor deze gevoelens kunnen Bach bloesems en E.E.N. energetica een toegevoegde waarde betekenen. Het Rouwproces
Bach bloesem
1
Shock
Rescue remedie
2
Verdriet
Star of Bethlehem
3
Woede
Holly en Willow
4
Depressie
Sweet Chestnut
5
Aanpassen aan een nieuw leven
Walnut
6
Aanvaarden van de dood van een dierbare
Honeysuckle
7
Waanbeelden, hallucinaties
Aspen en Cherry Plum
Mocht de rouwende of stervende niet in staat zijn om zich te laten meten, dan kun je bovenstaande aanbevelingen aanhouden. Voor de E.E.N. energetica zou ik de volgende adviseren: Energetica 4: Mededogen: Helpt bij verwerking van verdriet en trauma’s. Het maakt mild bij vergevingssessies. Energetica 18: Ontspanning: Geeft ruimte, kalmte en ontspanning en in combinatie met Energetica 26 (Transformatie) bevordert deze de slaap. Energetica 29: Vrijheid: Kan ingezet worden bij heling van psychosomatische klachten die door geblokkeerde emoties zijn ontstaan.
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
13
10. Conclusie Ik hoop dat mijn thesis heeft bijgedragen om iets duidelijk te maken over rouwverwerking. Ik heb geprobeerd te onderzoeken en aan te geven: - Wat rouw nu precies is. - Welke vormen van rouw er zijn - Welke mogelijkheden hebt je om jezelf en anderen voor te bereiden en te steunen in dit moeilijke proces voor en na de dood. Wat ik nu benoemd en behandeld heb is slechts nog een klein deel van een groter geheel. Het is mijn intentie om enkele handvatten te geven over rouwverwerking. Maar zoals al eerder aangegeven is geen enkele rouwverwerking hetzelfde en zijn er nog vele mogelijkheden die hier niet benoemd zijn om mensen te helpen. Dat is ook de reden dat dit een persoonlijke thesis is geworden. Ik heb de theorie gespiegeld aan mijn eigen ervaringen. Ik weet dat het onderwerp voor velen, als ook voor mij, erg beladen is. Praten over je gevoelens is niet altijd gemakkelijk. Het maken van de thesis heeft me veel duidelijk gemaakt en ik hoop dat ik in de toekomst de mogelijkheid krijg de opgedane kennis te gebruiken om anderen te begeleiden in dit moeilijke maar mooie proces. Ook al wordt dat laatste vaak pas achteraf beseft.
Dankwoord Ik wil graag een woord van dank richten aan mijn leraren medische basiskennis en psychosociale basiskennis. Peter, Paul en Fernand dank voor jullie inspirerende lessen. De humor die jullie in de lessen hebben gebruikt maakt het dat deze toch wel zware en heftige onderwerpen goed te volgen zijn geweest. Verder wil ik ook een woord van dank richten aan Wiel Habets, mijn rots in de branding in de eerste twee jaar van deze opleiding. Zonder jouw bezieling was ik nu niet de persoon die een zwaar onderwerp als rouwverwerking zou kiezen voor de thesis. Natuurlijk wil ik Mariet niet vergeten. Je ontoombare inzet is een voorbeeld voor velen. Altijd kunnen we met vragen, opmerkingen of problemen bij je terecht. Ik herinner me nog goed dat ik even snel een opleidingsmap kwam halen maar er na twee uur nog was om met je te filosoferen over deze prachtige opleiding. Dan nog een woord van dank aan mijn overleden dierbaren. Zonder hen was ik niet aan de reis in de spiritualiteit begonnen. Spiritualiteit heeft me altijd geïnteresseerd maar dat ik er nu zo vol overgave mee bezig ben vind ik een groot geschenk! Dank je wel
Arno
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
14
11. Literatuurlijst en bronnen: Literatuurlijst: Syllabus module B1 Instituut E.E.N. ® Pauline van Munster - Stel je gaat dood, hoe regel je dan je leven? Hans Stolp – Als een geliefde sterft (over afscheid nemen en verder gaan) Elisabeth Kübler-Ross – Lessen voor levenden Hannah Cuppen - Liefdesbang (Spiritueel boek van het jaar 2015) Afscheidswijzer gemeente Helmond R. van Deth - Psychiatrie: Van diagnose tot Behandeling Philip Zambardo, Robert L. Johnson en Vivian McCann - Psychologie, een Inleiding
Websites: http://repository.uvh.nl/uvh/bitstream/handle/11439/280/Scriptie%20Judith%20Ove rbeek.pdf?sequence=1 http://josdekeijser.nl/wp-content/uploads/2013/06/de-keijser-2004-tijdschriftvoor%20psychotherapie.pdf http://www.psychischegezondheid.nl/action/azitem/37/rouw_na_verlies_van_dierbare. html http://www.oplossingsgericht.nu/assets/Uploads/Documenten/rouw.pdf http://www.psychologenpraktijkbosveld.nl/documents/voorlichting/Voorlichting%20rou w.pdf http://www.palliatief.nl/Portals/31/publicaties/sterven-en-rouw-binnen-diverselevensbeschouwingen-of-religies-april2008.pdf http://www.profi-leren.nl/files/hzw_dc20.pdf http://stichtinggezondheid.nl/wp-content/uploads/2013/09/E-bookRouwverwerking.pdf Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
15
12. Bijlage: Venice : The Family Tree Branches in the wind Still standing here together One more storm to weather We'll get through it yet So we're gathered here Holding on to each other To let go of another one we won't forget Now as we say goodbye To one of our own We may be lonely But we're not alone Though the leaves will fall And the tears will flow May it always comfort us to know The family tree will always grow Father down to son, mother to daughter Thicker than water, we are made of this From the Earth we rise To the Earth returning We'll keep a candle burning For the ones we'll miss And when we say goodbye To one of our own We may be lonely But we're not alone Though the leaves will fall And the tears will flow May it always comfort us to know The family tree will always grow It's stronger than the wind can blow The family tree will always grow
Thesis Rouwverwerking
Arno van den Berg
16
