Nieuwsflash. Munich, 5 December 2002

Munich, 5 December 2002

Nieuwsflash

Wetenschappelijke uitmuntendheid dankzij Europese samenwerking: EU-Descartesprijs van 1 miljoen euro voor 2 projecten op het vlak van geneeskunde en astrofysica. Vandaag werden twee onderzoeksprojecten op het vlak van geneeskunde en astrofysica bekroond met de EU-Descartesprijs. Het eerste project verschaft meer inzicht in multiple sclerose en betekent een stap vooruit in de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen. Het tweede project ontdekte waar gamma-uitbarstingen ontstaan en werpt nieuw licht op de vorming van sterren en planeten. De Descartesprijs 2002 ter waarde van 1 miljoen euro beloont uitmuntend wetenschappelijk onderzoek in internationaal samenwerkingsverband. De winnaars werden geselecteerd uit een lijst van tien samenwerkingsprojecten in een brede waaier van wetenschappelijke disciplines. Dit jaar liep het aantal inzendingen op tot 108, wat het dubbele is van vorig jaar. De uiteindelijke winnaars werden aangeduid door de Hoge Jury, die bestond uit een panel van gerenommeerde personen uit de academische, de openbare en de privé-sector en werd voorgezeten door Yves Michot, voormalig voorzitter van Aérospatiale Matra. De jury kreeg opnieuw de moeilijke taak toebedeeld 'de beste van de besten' te selecteren. "Het hoge niveau van de inzendingen bewijst de uitmuntende kwaliteit van de Europese wetenschappen vandaag en toont aan hoe belangrijk Europese samenwerking is voor wetenschappelijk onderzoek," verklaarde Europees commissaris voor Onderzoek Philippe Busquin. "Ik ben verheugd met de groeiende belangstelling voor de Descartesprijs. Ze benadrukt het belang van internationale samenwerking voor de ontwikkeling van een werkelijk Europese onderzoeksruimte (EOR). Onderzoekers kunnen immers een veel grotere impact hebben wanneer ze samenwerken over de grenzen heen, en dit is precies een van de belangrijkste aspecten van de EOR. Om tot wetenschappelijke uitmuntendheid te komen op Europees en internationaal niveau moeten we onze middelen delen en onze krachten bundelen. Dit zal de competitiviteit van Europa en de kwaliteit van het leven ten goede komen." De strijd tegen MS, een ziekte die minstens 350.000 mensen in Europa treft Een van de prijzen van €500.000 ging naar een project dat baanbrekend onderzoek verricht heeft naar multiple sclerose (MS), de chronische en degeneratieve ontstekingsziekte van het zenuwstelsel. Het project onder leiding van professor Lars Fugger uit het Århus University Hospital (Denemarken), werd uitgevoerd in samenwerking met onderzoeksteams uit Denemarken, Zweden, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Het is een grote stap voorwaarts in het onderzoek naar de immunologische basis van de ziekte en vormt een belangrijke aanzet tot de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen. Op basis van experimenten kon het team met succes verklaren wat de belangrijkste factoren zijn die de autoimmune aanval veroorzaken en op welke manier het virus tot een ziekte kan leiden.

Onze oorsprong verklaard dankzij de satelliet BeppoSAX. De tweede prijs, eveneens ter waarde van €500.000, werd uitgereikt aan een project dat de oorsprong van gamma-uitbarstingen (Gamma Ray Bursts of GRB's) onderzocht. Dit onderzoek onder leiding van dr. Edward van den Heuvel van de Universiteit van Amsterdam (Nederland) werd uitgevoerd in samenwerking met onderzoeksteams uit Nederland, Italië, Denemarken, Spanje, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland en werpt nieuw licht op deze gigantische sterexplosies. Het zal astronomen helpen meer te weten te komen over de ontstaansgeschiedenis van sterren in het universum. Dankzij de unieke, multifunctionele eigenschappen van de Italiaans-Nederlandse satelliet BeppoSAX slaagde het team van Europese wetenschappers erin een van de grootste astrofysische mysteries van de laatste dertig jaar op te lossen: ze ontdekten waar GRB's ontstaan. Ten slotte vormt dit astrofysische project een eerste bevestiging dat gamma-uitbarstingen (GRB's) de krachtigste explosies zijn in het universum, op die van de Big Bang na. Prijsuitreiking in het Europees Patentbureau in München. De ceremonie vond plaats in aanwezigheid van dhr. Rainer Gerold, directeur van het Directoraat Wetenschap en samenleving van de Europese Commissie, die Commissaris Philippe Busquin vertegenwoordigde, dhr. Otto Wiesheu, Beierse minister van Economie, Transport en Technologie, dhr. Pantelis Kyriakides, vice-voorzitter van het Europees Patentbureau (EPO) en dhr. Yves Michot, voorzitter van de Hoge Jury van de Descartesprijs. Intellectueel eigendom in de kijker Intellectueel eigendom was het centrale thema van de prijsuitreiking. Toonaangevende sprekers van het ‘Max Planck Institute for Intellectual Property, Competition and Tax Law’, Ventratec (spin-off van het Fraunhofer Patent Center) en het OESO wezen op het belang van intellectueel eigendom voor Europese onderzoekers. "Patenten zijn immers voor onderzoekers de enige manier om hun bevindingen te beschermen en te gelde te maken ten gunste van de maatschappij," verklaarde dhr. Kyriakides, vice-voorzitter van het Europees Patentbureau in München. Europese onderzoekers zijn zich steeds meer bewust van het belang van patenten. In 2001 alleen al ontving het Europees Patentbureau 158.200 aanvragen voor Europese patenten, wat een stijging van 9% betekent tegenover het jaar daarvoor. Volgende uitnodiging tot het indienen van voorstellen op 17 december 2002 Deze prijs, die al aan zijn derde jaargang toe is, vormt voor Europese wetenschappers een belangrijke gelegenheid om de publieke erkenning te krijgen die ze verdienen. Informatie over het voorstellen en indienen van projecten voor de Descartesprijs 2003 vindt u op www.cordis.lu/descartes.

Voor meer media-informatie: Wilt u meer informatie over de Descartesprijs 2002 of over vroegere projecten of inzendingen, neem dan contact op met: Stéphane Hogan, Persvoorlichtingsofficier, DG Onderzoek, Europese Commissie Tel.: +32.2.296.29.65, Fax: +32.2.295.82.20 - E-mail: [email protected] Georges Vlandas, DG Onderzoek, Directoraat C – Wetenschap en samenleving, Europese Commissie Tel.: +32.2.296.55.40, Fax: +32.2.296.70.24 - E-mail: [email protected] De Descartesprijs maakt deel uit van het ‘Improving Human Research Potential Programme’ (Programma ter verbetering van het menselijke onderzoekspotentieel) van het DirectoraatGeneraal voor Onderzoek (1998-2002): www.cordis.lu/improving/home.html De website van de Descartesprijs: www.cordis.lu/descartes

2

Nieuwe medicijnen voor multiple-sclerosepatiënten De ontdekking door het internationale team van Deense, Engelse, Schotse, Zweedse en Amerikaanse onderzoekers levert een enorme bijdrage tot het onderzoek naar een chronische en degeneratieve ontstekingsziekte, namelijk multiple sclerose (MS). MS wordt algemeen beschouwd als een autoimmune ziekte, waarbij het immuunsysteem van het lichaam het centrale zenuwstelsel aanvalt. Op basis van experimenten kon het team met succes verklaren wat de belangrijkste factoren zijn die de autoimmune aanval veroorzaken en op welke manier het virus tot een ziekte kan leiden. De uiteindelijke doelstelling van de onderzoekers is nieuwe geneesmiddelen en immunomodulaire therapieën te ontwikkelen, die dringend nodig zijn voor de behandeling van MS-patiënten. Multiple sclerose is een van de meest voorkomende ziektes van het zenuwstelsel en treft in Europa meer dan 350.000 mensen. Het is een lange, ingrijpende ziekte, waarvoor geen genezende behandeling bestaat. MS veroorzaakt meestal plotse neurologische symptomen zoals gezichtsverlies, verlamming, spierstijfheid en moeilijkheden bij het stappen. De symptomen kunnen erg verschillend en verwarrend zijn en komen vaak slechts sporadisch voor, waardoor het moeilijk is de diagnose te stellen, zelfs vandaag nog. Hoewel de precieze oorzaak van MS niet gekend is, denken de meeste onderzoekers dat de schade aan de myeline (een vetachtig weefsel dat zich rond de zenuwvezels van het centrale zenuwstelsel bevindt en ze beschermt) veroorzaakt wordt door een abnormale reactie van het immuunsysteem.1. De onderzoekers onthulden met succes de immunologische basis van de ziekte. Zo konden ze niet alleen de doelen van het immuunsysteem in de hersenen van MS-patiënten identificeren, maar beschreven ze ook een nieuw mechanisme dat verklaart hoe MS immuuncellen doet ontsnappen aan de normale controlemechanismen van het lichaam. Ze toonden duidelijk hoe een deel van een virus een onderdeel van het centrale zenuwstelsel kan nabootsen, waardoor de immuuncellen misleid worden en dus dat onderdeel aanvallen, wat aanleiding geeft tot de ziekte. Om sneller vooruitgang te boeken, ontwikkelde het team een transgene muis met enkele van de aan de ziekte verwante genen van menselijke MS-patiënten. Het muismodel wordt al gebruikt voor het testen en ontwikkelen van nieuwe immunomodulaire therapieën voor MSpatiënten. Dit onderzoek biedt een belangrijk platform voor de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen. Samen met Europese farmaceutische partners werkt het team momenteel aan de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen, waarvan er enkele reeds worden getest. Verschillende bedrijven toonden al belangstelling voor de resultaten van het project. Bovendien gebruiken andere wetenschappers en bedrijven de resultaten en reagentia om nieuwe therapieën te ontwikkelen en verder onderzoek te verrichten naar de autoimmuniteit van MS.

1

Normaal verdedigt het immuunsysteem het lichaam tegen vreemde indringers. Bij een autoimmune ziekte valt het lichaam echter zijn eigen weefsel (myeline) aan. Sommige delen van virussen lijken zo hard op normaal menselijk weefsel dat een bepaalde soort witte bloedcellen, gekend als T-cellen, ongewild dit weefsel aanvallen in plaats van het virus. Dit is nog een ander mechanisme waardoor virusinfecties indirect kunnen leiden tot de vernietiging van myeline. 3

Het uitmuntende wetenschappelijke onderzoek van dit internationale partnerschap is het resultaat van succesvolle samenwerking over de grenzen heen. Complementaire en multidisciplinaire expertise en middelen werden op een productieve manier geïntegreerd, waardoor ze samen duidelijk het potentieel van de individuele teams overtroffen. Dit project wordt gecoördineerd door prof. Lars Fugger van het Århus University Hospital, Århus(Denemarken), in samenwerking met onderzoeksteams uit het Copenhagen University Hospital en de Danish School of Pharmacy (Denemarken), Lund University (Zweden), Dundee University (Schotland), Oxford University (Engeland) en het Albert Einstein College of Medicine (USA). Contactpersonen media: Prof. Lars Fugger - Århus University Hospital (Denemarken) Tel.: 0044-1865 222 351 [email protected] Prof. Rikard Holmdahl - Lund University (Zweden) Tel.: 0046-46 222 46 07 [email protected] Prof. Yvonne Jones - University of Oxford (Verenigd Koninkrijk) Tel.: 0044-1865 287 546 [email protected]

4

De grootste explosies in het universum sinds de Big Bang Het onderzoek door Nederlandse, Italiaanse, Deense, Spaanse, Engelse en Duitse wetenschappers bevestigde de theoretische voorspellingen dat gamma-uitbarstingen (gamma-ray bursts of GRB's) de krachtigste explosies zijn in het universum, op die van de Big Bang na. Zij zenden energierijke stralingen uit en ontstaan in veraf gelegen melkwegstelsels, waar sterren in een ontzettend hoog tempo worden gevormd. Nieuwe gegevens bevestigen wat ooit veronderstellingen waren, namelijk dat deze uitbarstingen de explosieve dood van massieve sterren betekende. De GRB’s zouden wel eens unieke detectoren kunnen worden voor extreme fysica en kosmologie, waardoor astronomen de geschiedenis van de vorming van sterren in de prille kosmos kunnen opsporen. Gamma-uitbarstingen zijn, samen met de zwarte materie en de kosmologische constante, een van de meest mysterieuze fenomenen in het universum. Het verhaal van hun ontdekking is een schoolvoorbeeld van een grote doorbraak in wetenschappelijk onderzoek. In 1967 werden GRB's voor het eerst gesignaleerd door Amerikaanse militaire satellieten. De systematische zoektocht naar deze uitbarstingen begon pas in 1991, toen het Compton Gamma Ray Observatory (CGRO) van de NASA gelanceerd werd en ongeveer één gammauitbarsting per dag waarnam. De oorsprong van deze gamma-uitbarstingen bleef echter een groot mysterie, omdat de detectoren de plaats waar GRB's ontstaan, niet erg nauwkeurig konden bepalen en omdat de uitbarstingen heel snel weer verdwenen. In 1996 kwam hier verandering in met de lancering van de Italiaans-Nederlandse satelliet BeppoSAX. Dankzij de unieke, multifunctionele eigenschappen van de satelliet loste het team van Europese wetenschappers een van de grootste astrofysische mysteries van de laatste dertig jaar op: ze ontdekten waar GRB's ontstaan. Het BeppoSAX-team verschafte de wetenschappelijke gemeenschap nauwkeurig en snel locaties van GRB's. In 1997 ontdekten de wetenschappers dat GRB's verschillende dagen blijven gloeien in X-stralen. Astronomen uit de Universiteit van Amsterdam bevestigden dat dit ook geldt in optisch licht. Zo kwam het team tot de vaststelling dat kosmische uitbarstingen ontstaan in veraf gelegen melkwegstelsels, op de rand van het observeerbare universum (tussen 5 en 12 miljard lichtjaar hier vandaan, in de veronderstelling dat het universum 13 miljard lichtjaar oud is). In 1998 volgde nog een doorbraak. Terwijl Amsterdamse astronomen een van de GRB's observeerden, ontdekten ze voor het eerst een sterexplosie op hetzelfde moment als de eerste gamma-uitbarsting. Deze observatie bezorgde de wetenschappers nieuwe aanwijzingen. Vervolgens ontdekten ze dat er een verband bestaat tussen een vrij groot deel van de GRB's en ontzettend krachtige sterexplosies, zogenaamde hypernovae, die waarschijnlijk wijzen op de uiteindelijke ineenstorting van supermassieve sterren. De sterexplosies zijn de grootste producenten uit het universum van alle elementen die zwaarder zijn dan helium. Deze elementen verrijken de interstellaire waterstof en de heliumwolken uit de melkwegstelsels, die op hun beurt in de big bang ontstonden. Uit deze verrijkte wolken ontstaan nieuwe sterren en planeten. De gigantische sterexplosies die we nu als GRB's beschouwen, vonden plaats in het vroege universum. Gelijkaardige explosies hebben waarschijnlijk ook in ons eigen melkwegstelsel plaatsgevonden. Daaruit vormden zich lang geleden de chemische elementen waaruit ons lichaam bestaat: koolstof, zuurstof, calcium, ijzer, enz. De mens zou nooit bestaan hebben zonder deze enorme sterexplosies, die we GRB's noemen.

5

Europese samenwerking was onontbeerlijk voor deze baanbrekende ontdekkingen. De BeppoSAX is namelijk een Italiaans-Nederlandse satelliet en de optische follow-ups werden uitgevoerd door astronomen uit zes verschillende EU-landen, die een beroep deden op wereldwijde observatienetwerken. In Europa zijn niet alle expertise en instrumenten aanwezig voor dit soort onderzoeken. De nauwe samenwerking met internationale teams was daarom cruciaal voor het succes van dit project. De resultaten van dit wetenschappelijke onderzoek zouden wel eens belangrijke kosmische detectoren kunnen worden voor extreme fysica en kosmologie, waardoor astronomen de geschiedenis van de vorming van sterren in het universum kunnen opsporen. Dit project werd gecoördineerd door dr. Edward van den Heuvel van de Universiteit van Amsterdam (Nederland) in samenwerking met onderzoeksteams van de Universiteit van Amsterdam, SRON (Nederland), NASA/MSFC (USA), CNR/ IASF in Rome, INAF Trieste en de universiteit van Ferrara (Italië), de universiteit van Kopenhagen (Denemarken), LAEFFINTA (Spanje), Cambridge University (Verenigd Koninkrijk) en het Astrophysical Institute Potsdam (Duitsland). Contactpersonen media: Prof. Edward Van den Heuvel - Universiteit van Amsterdam Tel.: 0031-20 525 7493 [email protected] Prof. Luigi Piro - CNR/IASF - Rome Tel.: 0039-06 4993 4007 [email protected] Prof. Jens Hjorth - universiteit van Kopenhagen Tel.: 0045-3532 5928 [email protected]

6