Nierstenen Informatie en adviezen
Onlangs is bij u een niersteen vastgesteld. Nadat deze niersteen is uitgeplast of door uw uroloog is verwijderd komen echter vaak pas de vragen: Hoe komt het dat ik een niersteen heb gekregen? Hoe groot is de kans dat ik nogmaals een niersteen zal krijgen? Wat kan ik doen om te voorkomen dat ik nogmaals een niersteen zal krijgen? In deze folder wordt allereerst getracht een algemeen antwoord te geven op deze vragen. Tevens zal per soort steen (nierstenen kunnen immers een verschillende samenstelling hebben) dieper worden ingegaan op risicofactoren en specifieke maatregelen.
• • •
Wat zijn nierstenen?
Nierstenen zijn steenvormige afwijkingen die ontstaan in het nierbekken. Nierstenen zijn een vaak voorkomend probleem. Geschat wordt dat ongeveer 8 op de 10.000 mannen en 5 op de 10.000 vrouwen van de Nederlandse bevolking in meer of mindere mate met steenvorming wordt geconfronteerd. Een duidelijke piek hierbij is zichtbaar tussen het 30e en 50e levensjaar. Het voorkomen van nierstenen blijkt in de westerse landen toe te nemen en wordt ook wel eens een welvaartsziekte genoemd. Voor 1900 kwamen nierstenen in ons land bijna niet voor en ook nu nog zijn nierstenen zeldzaam in ontwikkelingslanden. Het ontstaan van nierstenen hangt hoogstwaarschijnlijk samen met veranderingen in onze levenswijze en eetgewoonten. Als gevolg van een ‘te rijk’ dieet kunnen steenvormende zouten makkelijker in de urine neerslaan en kunnen bepaalde eiwitten in de urine, die er voor moeten zorgen dat reeds gevormde kristallen niet kunnen uitgroeien tot echte steentjes, hun werk niet goed meer doen.
Hoe komt het dat u een niersteen kreeg?
De oorzaak voor het ontstaan van nierstenen is meestal een combinatie van factoren. De meeste Nederlanders eten immers min of meer hetzelfde dieet terwijl niet iedereen last krijgt van nierstenen. Het is dan ook aannemelijk dat er nog verschillende andere factoren een rol moeten spelen. Zo komen nierstenen in bepaalde families meer voor, drinken niersteenvormers vaak minder dan anderen, kunnen (veelal aangeboren) ziekten en/of urineweginfecties een rol spelen bij het ontstaan van nierstenen, kan er sprake zijn van een verstoring van de zuurgraad (pH) van de urine of kan er een tekort bestaan aan bepaalde stoffen die de vor-
1
ming van stenen moeten tegengaan. De oorzaak voor het ontstaan en behandeling van uw niersteen zal door de uroloog of netroloog met u worden besproken.
Hoe groot is de kans dat u ooit nog eens een niersteen zult krijgen?
De kans op een nieuwe niersteen nadat u een eerste steen bent kwijtgeraakt hangt voor een belangrijk deel af van de samenstelling van de steen en de onderliggende oorzaak. In het algemeen kan echter wel gezegd worden dat de kans dat er binnen één jaar opnieuw een niersteen zal ontstaan ongeveer 5% bedraagt. Gezien het feit dat deze kans vrij klein is, is het na een eerste niersteenaanval veelal niet direct noodzakelijk aanvullend onderzoek in te zetten. Zodra er zich echter een tweede niersteenvorming heeft voorgedaan is de kans op nieuwe steenvorming fors toegenomen en is het om die reden dan ook raadzaam om nader onderzoek in te stellen naar de mogelijke oorzaken. Hierbij kunt u denken aan een oriënterend gesprek met de uroloog danwel de nefroloog, het onderzoeken van de samenstelling van uw niersteen maar ook aan urine- en bloedonderzoek. Uw uroloog of nefroloog zal indien nodig deze onderzoeken in samenspraak met u afspreken.
Hoe kunt u voorkomen dat zich een nieuwe niersteen vormt? Algemene adviezen
Er zijn een aantal algemene adviezen te geven om niersteenvorming te voorkomen. Een streng dieet is hierbij bijna nooit nodig. Deze algemene leefregels zijn daarnaast ook goed voor mensen die geen nierstenen maken. De algemene adviezen bestaan uit drink- en leefstijladviezen. Drinkadvies: Drink zoveel dat u ongeveer 2-2,5 liter urine per dag produceert. Grof genomen zou u hiervoor ongeveer 2,5-3 liter moeten drinken; Probeer het drinken gelijkmatig over de dag te verdelen maar drink met name tijdens de maaltijden en vlak voor het slapen gaan wat extra’s (2 glazen). De urine is immers direct na de maaltijd en ‘s nachts het meest geconcentreerd waardoor relatief gemakkelijk grote
• - -
2
kristallen/nierstenen kunnen ontstaan. Verdunning van de urine helpt dit te voorkomen; Drink bij voorkeur water en vermijd grote hoeveelheden calorierijke en zoete dranken (slecht voor gewicht en gebit). Leefstijladvies: Verminder uw overgewicht Een BMI (verhouding tussen lengte en gewicht) <25 wordt als gezond beschouwd; Verminder stress; Zorg voor voldoende (nacht)rust; Zorg voor voldoende lichamelijke activiteit. Beweeg ten minste 5 dagen in de week, minimaal 30 minuten per dag matig intensief; Vermijd overmatig verlies van vocht door bijvoorbeeld een bezoek aan de sauna.
-
• - - - - -
Specifieke adviezen
Zoals gezegd kan de samenstelling van een niersteen verschillen. Hierdoor zijn ook verschillende specifieke adviezen ter voorkoming van nierstenen te geven. De meest voorkomende nierstenen zijn calciumoxalaatstenen, calciumfosfaatstenen, urinezuurstenen, struviet- of infectiestenen en cystinestenen. Hieronder worden per soort niersteen enkele aanvullende specifieke adviezen gegeven.
Bij u is er sprake van de volgende steenvorm (of een combinatie ervan)
□ □ □ □ □
Calciumoxalaatsteen Calciumfosfaatsteen Urinezuursteen Struviet- of infectiesteen Cystinesteen
Calciumoxalaatstenen
Calciumoxalaatstenen zijn de meest voorkomende nierstenen. 70-75% van alle stenen bevatten calciumoxalaat. Ze komen twee keer zo vaak voor bij mannen als bij vrouwen en het grootste risico op het vormen van deze stenen ligt tussen het 30e en 50e levensjaar.
3
Er bestaan twee soorten calciumoxalaatstenen namelijk calciumoxalaat monohydraat (Wheweliet) welke een langzaam groeiende, bruin/zwart kleurige en zeer harde steen is en calciumoxalaat dihydraat (Weddeliet) wat een snelgroeiende, licht gele en brosse steen is. Urineonderzoek bij deze stenen laat in veel gevallen een lage pH waarde (pH <5,8) en een te hoge concentratie calcium en oxalaat zien. Het doel bij de behandeling van deze stenen is de pH waarde van de urine te verhogen en de calcium en/of oxalaatuitscheiding in de urine te verminderen. Om dit doel te kunnen bereiken zijn een aantal specifieke maatregelen van belang: Drinkadvies (Alkaliniserende dranken waarbij de pH waarde van de urine hoger wordt): Goed: mineraalwater met bicarbonaat (HC03-) en weinig calcium, citrus- drank (doorverdunnen met water); Redelijk: appelsap, gewoon mineraalwater, nier/blaasthee, kruidenthee, fruitthee; Matig: koffie en zwarte/groene thee (max. 2 kop/dag), melk (max.1 glas/ dag); Fout: cola, ice-thee, suikerrijke dranken en alcohol. Dieetadvies: Goed: fruit, groente en ei; Beperk: eiwitten in bijvoorbeeld vlees en/of vis (max. 3 x per week),
•
- - -
- • -
oxalaat in rabarber, postelein, chocolade en/of spinazie, calcium in zuivelproducten en zout in bijvoorbeeld zoutjes, ingeblikt eten, kant en klaar maaltijden etc. - Fout: oude en/of harde kaas (Emmentaler en/of Parmezaanskaas) Indien dieetmaatregelen onvoldoende effect hebben is het mogelijk met medicijnen de zuurgraad van de urine te beinvloeden of de calciumuitscheiding met de urine te verminderen met als doel te voorkomen dat de stenen terugkomen. Uw uroloog danwel nefroloog kan u hierover meer vertellen.
Calciumfosfaatstenen
Ongeveer 30% van alle nierstenen bevat een component van calciumfosfaat. Meestal in combinatie met calciumoxalaat en/of struviet. Afhankelijk van de pH waarde van de urine komen grofweg twee soorten calciumfosfaatstenen voor,
4
apatiet- en brushietstenen. Apatietstenen ontstaan over het algemeen bij recidiverende urineweginfecties met sterk alkalische urine (pH >6,8) waarbij sprake is van hoge concentraties calcium en lage concentraties citraat. Brushietstenen daarentegen ontstaan in urine waarbij de pH waarde varieert tussen de 6,5-6,8 en de urine hoge concentraties calcium en fosfaat bevat. Brushietstenen hebben de neiging snel te groeien en snel te recidiveren waardoor het strikt volgen van de adviezen van groot belang kan zijn. Het doel bij de behandeling van deze stenen is urineweginfecties te voorkomen/ behandelen, de pH waarde van de urine te verlagen tot een normaal niveau en de calcium en/of fosfaatuitscheiding in de urine te verminderen. Om dit doel te kunnen bereiken zijn een aantal specifieke maatregelen van belang: Drinkadvies (Aanzurende dranken waarbij de pH waarde van de urine lager wordt): Goed: cranberrysap (doorverdunnen met water), mineraalwater met weinig bicarbonaat (HC03 -) en calcium, nier/blaasthee, kruidenthee, fruitthee; Matig: koffie, zwarte en groene thee (max. 2 kop/dag), melk (max.1 glas/dag); Fout: citrusvruchten, cola, mineraalwater met veel HC03- en/of calcium, suikerrijke (fris)dranken, alle alcoholische dranken. Dieetadvies: Goed: in principe is geen speciaal dieet nodig. Geadviseerd wordt een normaal gebalanceerd dieet te gebruiken; Fout: oude en/of harde kaas (Emmentaler en/of Parmezaanskaas), peul- vruchten, noten, cacao. Indien dieetmaatregelen onvoldoende effect hebben is het mogelijk met medicijnen de zuurgraad van de urine te beïnvloeden met als doel te voorkomen dat de stenen terugkomen. Uw uroloog danwel nefroloog kan u hierover meer vertellen.
•
-
- - • - -
Urinezuurstenen
Ongeveer 15% van alle nierstenen bestaat uit urinezuurstenen. Het grootste deel van alle patiënten met urinezuurstenen is van middelbare leeftijd met een piek boven de 60 jaar. Indien jongere patiënten worden geconfronteerd met urine-
5
zuurstenen is er veelal sprake van overgewicht. Urinezuurstenen komen bij mannen 2-4 keer vaker voor als bij vrouwen. Urinezuurstenen ontstaan enkel in urine met een lage pH waarde (pH<6,5). Daarnaast vormt 20-40% van alle patiënten met jicht urinezuurstenen. Deze patiënten hebben namelijk te kampen met een overproductie aan urinezuur en in combinatie met een lage pH waarde van de urine een verhoogde kans op het vormen van urinezuursteen. Het doel bij de behandeling van deze stenen is de pH waarde van de urine te verhogen en de uraat uitscheiding in de urine te verminderen. Om dit doel te kunnen bereiken zijn een aantal specifieke maatregelen van belang: Drinkadvies (Alkaliniserende dranken waarbij de pH waarde van de urine hoger wordt): Goed: mineraalwater met bicarbonaat (HC03-) en weinig calcium, citrus- drank (doorverdunnen met water);
•
-
- Redelijk: gewoon mineraalwater, nier/blaasthee, kruidenthee, fruitthee; - Matig: koffie en zwarte/groene thee (max. 2 kop/dag); - Fout: suikerrijke dranken inclusief cola en alcohol. • Dieetadvies: - Goed: fruit, sla, groente, graanproducten, ei en zuivelproducten; - Beperk: eiwitten in bijvoorbeeld vlees en/of vis (max. 3 x per week), maar wees extra terughoudend met orgaanvlees, sardines, ansjovis, makreel, varkensvlees en gevogelte; - Fout: alternatieve dieetproducten met een hoog purine gehalte zoals soja- producten. Indien dieetmaatregelen onvoldoende effect hebben is het mogelijk met medlcijnen de zuurgraad van de urine te beïnvloeden of de uraatuitscheiding met de urine te verminderen met als doel te voorkomen dat de stenen terugkomen. Uw uroloog danwel nefroloog, kan u hierover meer vertellen.
Struviet- of infectiestenen
Struvietstenen zijn verantwoordelijk voor 4-6% van alle nierstenen en worden altijd veroorzaakt door urineweginfecties waarbij urease producerende microorganismen betrokken zijn (o.a. Proteus, Klebsiella, Pseudomonas). Struviet- of
6
infectiestenen komen twee keer zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen en stenen bij kinderen bestaan meestal ook uit struviet. Urineweginfecties resulteren vaak in hoge concentraties ammonium en sterk alkalische urine (pH >7,0) met als gevolg dat de oplosbaarheid van fosfaat wordt gereduceerd en kristallisatie van struviet in de hand wordt gewerkt. Het doel bij de behandeling van deze stenen is urineweginfecties te behandelen en/of te voorkomen. Dit kan door langdurige antibiotica toediening en/of een onderhoudsdosering antibiotica. Van belang is wel de keuze voor een bepaalde antibiotica altijd te baseren op een urinekweek om zo resistentie te voorkomen. Naast de specifieke behandeling van de urineweginfectie is het verlagen van de pH waarde ofwel ‘verzuren’ van de urine eveneens van groot belang. Om dit doel te kunnen bereiken zijn een aantal specifieke maatregelen van belang: Drinkadvies (Aanzurende dranken waarbij de pH waarde van de urine lager wordt): Algemeen: In aanvulling op hetgeen bij de algemene adviezen reeds staat vermeld is het bij struvietstenen extra van belang te zorgen voor ruim voldoende urineproductie. Op deze wijze kunnen bacteriën worden uitge- spoeld en kan de hoge concentratie van fosfaten worden gereduceerd. Goed: cranberrysap, mineraalwater met weinig bicarbonaat (HC03-) en calcium,nier/blaasthee, kruidenthee, fruitthee; Matig: koffie, zwarte en groene thee (max. 2 kop/dag), melk (max. 1 glas/ dag); Fout: citrusvruchten, cola, mineraalwater met veel HC03- en/of calcium, suikerrijke (fris)dranken, alle alcoholische dranken. Dieetadvies: Goed: in principe is geen speciaal dieet nodig. Geadviseerd wordt een normaal gebalanceerd dieet te gebruiken; Fout: oude en/of harde kaas (Emmentaler en/of Parmezaanskaas), peul- vruchten, noten, cacao. Indien dieetmaatregelen onvoldoende effect hebben is het mogelijk met medicijnen de zuurgraad van de urine te beïnvloeden met als doel te voorkomen dat de stenen terugkomen. Uw uroloog danwel nefroloog kan u hierover meer vertellen.
•
- - - - • - -
7
Cystinestenen
Cystinestenen maken maar 1-2% uit van het totale palet aan nierstenen. Ze worden veroorzaakt door een erfelijke aandoening waardoor de uitscheiding van onder andere het aminozuur cystine in de urine sterk is verhoogd. Het doel van de behandeling van deze stenen is de cystine uitscheiding in de urine te verminderen en daarnaast de pH waarde van de urine te verhogen. Hierbij is het wel van belang dat u geen last heeft van urineweginfecties. Om dit doel te kunnen bereiken zijn een aantal specifieke maatregelen van belang: Drinkadvies (Alkaliniserende dranken waarbij de pH waarde van de urine hoger wordt): Algemeen: In tegenstelling tot de algemene adviezen moet u bij deze vorm van nierstenen zoveel drinken dat u ongeveer 3,5 liter urine per dag produceert. Grof genomen zou u hiervoor ongeveer 4 liter moeten drinken. Hierbij is het van belang om ook gedurende de nacht voldoende urine (1,5 liter) te produceren. Hiervoor is het in veel gevallen noodzake- lijk om ‘s nachts de wekker te zetten om te drinken;
•
-
-
Goed: mineraalwater met bicarbonaat (HC03-) en weinig natrium, citrus drank (doorverdunnen met water); - Redelijk: gewoon mineraalwater, nier/blaasthee, kruidenthee, fruitthee; - Matig: koffie en zwarte/groene thee (max. 2 kop/dag); - Fout: cola, suikerrijke dranken en alcohol. • Dieetadvies (Cystine uitscheiding in de urine wordt verminderd): - Goed: fruit, groente, salades, granen (vegetarisch) - Beperk: eiwitten in bijvoorbeeld vlees, vis, worst, ei, noten, bonen en harde kazen tot een minimum en zout in bijvoorbeeld zoutjes, ingeblikt eten, kant en klaar maaltijden etc. Indien dieetmaatregelen onvoldoende effect hebben is het mogelijk met medicijnen de zuurgraad van de urine te beïnvloeden met als doel te voorkomen dat de stenen terugkomen. Uw uroloog danwel netroloog kan u hierover meer vertellen.
Vragen
Mocht u na het lezen van deze folder nog vragen hebben, dan kunt u deze stellen aan uw behandelend uroloog of nefroloog.
8
02-2015-6663
Adres Polikliniek Urologie Hoofdingang Geert Grooteplein-Zuid 10 6525 GA Nijmegen Volg route 725, Poliplein C0 Contact 024 - 361 38 03 De polikliniek is telefonisch bereikbaar van maandag tot en met vrijdag van 8.00 - 17.00 uur (volg het keuzemenu)
Radboud universitair medisch centrum
