MONUMENTEN SAM KRONIEK

STICHTING APELDOORNSE MONUMENTEN

SAM KRONIEK Nummer 56

Zomer 2010

Inhoudsopgave Redactioneel Actualiteiten Excursie Politieacademie Even voorstellen: Hans van de Water Proeflokaal ‘t Achterom Verloting van Parkenvilla’s Vernieuwende binnenhuiskunst in Apeldoorn Open Monumentendag Colofon

2 3 7 8 10 16 20 35 36

Fotovoorzijde: ‘t Achterom

1

R edactioneel U krijgt, zoals inmiddels gebruikelijk in september, een heel pakket van de SAM in bus: het boekje over de Open Monumentendagen (waarover in dit nummer meer) en natuurlijk de KronieK. De inhoud is ook deze keer weer zeer gevarieerd. In het kort: om te beginnen weer de Actualteiten en direct daana de aankondiging van de excursie naar de Politieacademie, exclusief voor de SAM donateurs. Een buitenkans, dus vergeet u vooral niet u op te geven. Er gaan nogal wat wijzigingen in het bestuur plaatsvinden. In dit nummer stelt de nieuwe secretaris zich voor: Hans van de Water. Apeldoorn krijgt er weer een mooi plekje bij: het Achterom. Meer daarover in een artikeltje met foto’s van Fer de Deken. Belangstelling voor een loterij? Lees dan het artikel van Bert Kompanje over de verloting van maar liefst drie parkenvilla’s! Over de vernieuwende binnenhuiskunst in Apldoorn in de periode van 1900 tot 1960 gaat een gedegen artikel van Frederik Erens. Namens de redactie wens ik u weer veel leesplezier, Peter de Vries

‘Zooals Het thans is’ , illustratie uit ‘ 25 jarig gestaan woningbouwvereniging De Goede Woning,1940. Pentekening van mej. A. Gerdes Oosterbeek. Zie artikel Frederik Erens

2

A ctualiteiten Zoals de traditie inmiddels wil, ontvangt u na de vakantieperode, maar vóór de Open Monumentendag weer een SAMKronieK. Uiteraard hopen wij dat u uitgerust aan het najaar kunt beginnen, na een heerlijke vakantie, waarin het deze keer niet de lokatie waar u vertoefde was die het weer c.q. de temperatuur bepaalde, maar veeleer het tijdstip waarop u daar was. Als de oorzaak van het wispelturige weer gelegen is in de klimaatverandering, dan is dat een extra argument om onze bestaande omgeving te koesteren; hoe minder we slopen, des te te duurzamer we immers bezig zijn!

O

PEN MONUMENTENDAG Zoals u inmiddels zult weten is het landelijk thema voor de Open Monumentendag in 2010: ‘De smaak van de 19e eeuw’ en is het dit thema dat de landelijke stichting OMD heeft doen besluiten de officiële opening daarvan dit jaar aan Apeldoorn te doen plaatsvinden. De 19e eeuw was immers een ‘Gouden Eeuw’ voor Apeldoorn, getuige daarvan is nog steeds ondermeer onze prachtige –Rijksbeschermde- Parkenbuurt. Wij zijn al weer vele maanden bezig, bijgestaan door de gemeente en CODA, om een passend programma uit te werken voor het weekeinde van 11 en 12 september. In het programmaboekje dat u als bijlage bij deze KronieK aantreft vindt u, althans in hoofdlijnen, het complete programma. We raden u nadrukkelijk aan om ook tevoren de site www.erfgoedplatformapeldoorn.nl te raadplegen voor nadere details en actuele mededelingen. U kunt wel alreeds zo direct in uw agenda noteren: - Vrijdag 3 september, 17.00 uur: Historisch Café in CODA - Weekeinde 11 en 12 september: Open Monumentendagen - Dinsdag 14 september, 20.00 uur: CODA-Open, met als thema Monumenten(dag) 3

L

ANDELIJKE OPENING OMD aanleiding voor NIEUW SAM-BOEK De officiële opening op 12 september is alleen voor (landelijk) genodigden bedoeld, maar uiteraard zullen de SAM-bestuursleden en de betrokken vrijwilligers daarbij aanwezig zijn. Deze gelegenheid is voor ons aanleiding om een boek uit te brengen met als titel ‘De Gouden eeuw van Apeldoorn’. Wij zijn de samenstellers Huub Ummels, Albertine van Woerden en Bert Kompanje erg dankbaar dat ze in korte tijd zoveel informatie en illustraties hebben weten samen te brengen en bewerken! Met dit boek zet de SAM Apeldoorn echt op de landelijke Monumentenkaart! Tijdens de Open Monumentendagen zal deze nieuwe SAM-uitgave tegen de (kost)prijs van € 9,95 verkrijgbaar zijn.

D

ONATEURSEXCURSIE Waar álle donateurs wel welkom zijn – zelfs uitsluitend SAM-donateurs!- is bij de excursie naar de Politieacademie aan de Arnhemseweg. Deze excursie was reeds in juni gepland, maar moest op het laatste moment worden afgelast. Als de officiële openingsactiviteiten in september hiervan achter de rug zijn, zijn wij hier (exclusief!) welkom op 4 oktober. Meer informatie vindt u elders in deze KronieK, vergeet vooral niet om u tijdig aan te melden!

B

ESTUUR Minder vrolijk nieuws is dat het bestuur in het najaar twee prominente leden zal moeten gaan missen. Nestor Fenny Bruns houdt er naar zéér veel actieve jaren –ook in het Comité Open Monumentendag- dan toch echt mee op. Maar ook Bert Kompanje zal dan –om gezondheidsredenen- het bestuur gaan verlaten. We zijn wel blij dat beiden bereid zijn om hun specifieke kennis aan de SAM beschikbaar te blijven stellen. Gelukkig zijn we erin geslaagd in Hans van de Water een nieuwe –actieve en ´leergierige´- secretaris te verwerven. Hij 4

stelt zich in deze KronieK nader aan u voor. Inmiddels heeft het voltallige bestuur kennisgemaakt met de enthousiaste (nieuwe) wethouder van Cultuurhistorie, Rob Metz (VVD).

A

CHTERBAN-Donateursactie Eén van de eerste acties van onze nieuwe secretaris was het realiseren van een nieuwe SAM-folder. Een exemplaar hiervan treft u bij deze KronieK aan, omdat we er van uit gaan dat onze donateurs als geen ander in staat zijn om anderen te motiveren eveneens de SAM te gaan ondersteunen. Om u hierin te stimuleren bieden wij u een boek uit de SAM-reeks gratis aan, indien u vóór 1 oktober een nieuwe donateur werft! Deze dient uiteraard zelf het antwoordkaartje in te vullen en ondertekenen, dat u vervolgens in een enveloppe met uw naam en (e-mail)adres erbij doorstuurt naar: SAM, Roggestraat 44, 7311 CD Apeldoorn. U kunt daarbij aangeven naar welk boek uw voorkeur uit gaat: ‘Admiraal Jan Hendrik van Kinsbergen, zeeheld en Apeldoorns weldoener’, ‘De Koning op het spoor’ of ‘De Kwartjesfontein van Pieter Puijpe’. Wij laten u vervolgens weten hoe u dit boek in uw bezit krijgt, én: de nieuwe donateurs zijn reeds welkom bij onze excursie op 4 oktober, indien zij zich direct aanmelden!

A

CHTERBAN-Vrijwilligers Onze ambitieuze plannen kunnen ook alleen gerealiseerd worden als we voldoende vrijwilligers hebben die ons hierbij willen bijstaan. Vanuit het gegeven dat eeniéder ´naar vermogen kan bijdragen´ doen wij een beroep op u om aan Fenny Bruns (tel. 3556456) door te geven wat voor soort bezigheden u zoal voor de SAM zou willen en kunnen doen. U krijgt er veel voor terug, bijvoorbeeld het bijwonen van bijzondere evenementen, zoals de Open Monumentendag en/of de officiële opening daarvan!

5

H

ET ACHTEROM Zoals u zult weten heeft de SAM bijgedragen aan de totstandkoming van het Cultuurhistorisch centrum ‘Proeflocaal Het Achterom’. We zijn met name Jan Brouwers en Alex Klomp erkentelijk dat zij ervoor zorgen dat dit project vóór de Open Monumentendag opgeleverd kan worden en deze dagen ook voor het publiek toegankelijk zal zijn. U bent dus van harte welkom! Wij vertrouwen erop dat de SAM u dit najaar weer vele mooie mo(nu)menten kan bieden en rekenen daarbij graag op de steun van onze achterban. HarroKAFrieling voorzitter

Het Klein Semenarie aan de Arnhemseweg, nu Politieacademie

6

E xcursie Politieacademie voor SAM donateurs Maandag 04 oktober wordt er exclusief voor de SAM donateurs en hun eventuele partners een excursie georganiseerd naar de Politieacademie, het voormalig Klein Seminarie aan de Arnhemseweg in Apeldoorn. Programma: 19.00 19.15 19.20 20.00 20.15 21.30

uur uur uur uur uur uur

ontvangst koffie/thee opening presentatie door architect Heer Leon Thier vertrek naar hoofdgebouw start rondleiding in diverse groepen einde programma

De ontvangst vindt plaats in gebouw S; dit gebouw is te bereiken via de nieuwe hoofdingang aan de Arnhemseweg. Bij de ingang zal er verwijzing naar gebouw S zijn. Er zijn voldoende parkeerplaatsen aanwezig. De directie van de Politieacademie stelt deze excursie alleen toegankelijk voor SAM donateurs en de partners en wenst vooraf een opgave van het aantal belangstellingen. Daarom wordt u verzocht ons voor 27 september over Uw aanwezigheid en uw eventuele partner te berichten en wel als volgt: SAM Roggestraat 44 7311 CD Apeldoorn of [email protected]

7

E ven voorstellen Mijn naam is Hans van de Water. Ik ben 65 jaar en woon circa 55 jaar in Apeldoorn, waarvan ruim 40 jaar samen met mijn lieve echtgenote Wilma. Gedurende mijn ‘werkzame leven’ was ik, laatstelijk bijna 30 jaar in dienst bij één van de grootste Nederlandse installatiebedrijven. Als hoofd-projektenbureau was ik daar nauw betrokken bij het aannemen van nieuwe opdrachten. Doorgaans waren dat elektrotechnische installaties in grote bouwprojekten, zoals ziekenhuizen, stadhuizen(o.a. Apeldoorn), kantoorgebouwen, school-gebouwen, winkelcentra (o.a. Oranjerie), NS-stations, uitbreidingen op Schiphol, en noem maar op….. Wat me daarbij steeds weer opviel was dat het meestal nieuwbouw of uitbreidingen betrof, en soms ook wel renovatie, doch dat projekten waar ’t ging om herbestemming van bestaande gebouwen slechts zeer sporadisch voorkwamen ! Nadat ik in het voorjaar van 2010 betrokken raakte bij de SAM, realiseer ik me nu des te meer de enorme kansen die de huidige trends van duurzaam bouwen en maatschappelijk ondernemen bieden: ‘herbestemming’ is nu geen vies-woord meer en ‘rücksichtslos’ platgooien en nieuwbouw neerzetten raakt meer en meer uit de mode.

8

Deze trendy benadering van bouwprojekten komt m.i. heel dicht in de buurt van de doelstelling van SAM : cultuurhistorisch erfgoed koesteren en daar verantwoord mee om gaan ! Verder dan bovenstaande visie op de huidige ontwikkelingen in de bouw, mijn affiniteit met geschiedenis en voorliefde voor fraaie gebouwen en vor cultuurhistorische stadsgezichten reikt op dit moment mijn kennis op het vlak van monumentenbescherming eigenlijk nog niet. Desondanks wil ik nu, na m’n 65e, mezelf graag nuttig maken binnen de SAM, omdat ik de doelstellingen van de SAM volledig onderschrijf en daaraan graag ’n steentje wil bijdragen. Nu Fenny Bruns dit najaar, na vele jaren, een eervolle punt gaat zetten achter haar SAM-bestuurswerk, heeft men mij gevraagd haar secretariaats-taken over te nemen. Ik realiseer me terdege dat ik nog heel veel te leren heb om tenminste in Fenny’s schaduw te kunnen staan, maar ik zie dat als een uitdaging die ik graag aanneem, want de zeer gemotiveerde bestuursleden en achterban van de SAM verdienen dat hun secretariaat bemand blijft, en ja, iemand moet dat toch doen. Vrijwilligers en donateurs vormen zeer belangrijke schakels van de SAM. Daarom wil ik ook u graag binnenkort ontmoeten, opdat ik weet voor wie ik me inzet, en opdat u weet wie uw nieuwe secretaris is. Tot ziens Hans van de Water.

9

P roeflokaal ‘t Achterom.

Op 1 oktober 2009 heeft de vereniging Andries van Driesum de oude galerie ‘Het Achterom’ aangekocht. De vereniging is een initiatief van Jan Brouwers, Alex Klomp, Adèle Reiss en Hans Salemink. Mensen met een hart voor oud Apeldoorn. Hen staat de vereniging die het Bergkwartier in Deventer zo prachtig restaureerde en van de sloop behoede voor ogen. Er is in Apeldoorn al teveel gesloopt en zij willen met hun initiatief mooie panden redden en restaureren. Als eerste is dan het Achterom aangekocht. Middels een 40-tal obligaties van €10.000,- is het geld bijeengebracht voor de aankoop en restauratie. Veel moest er gerestaureerd worden. Het hele pand is van binnen gestript en van buiten voorzien van een authentieke 10

traditionele pleisterlaag waarin o.a. leem in is verwerkt zoals dit ook vroeger in de bouw werd gebruikt. De firma Venema heeft dit uitgevoerd. Terwijl ‘Het Architectenhuis’ in Apeldoorn de tekeningen maakte. Het pand is bijzonder omdat het door de beroemde Apeldoornse architect Andries van Driesum is ontworpen. Zijn portret hangt dan

Hierboven ziet u de oude toestand. Om onverklaarbare redenen heeft men indertijd bij het rechterkozijn er een deur bij ingezet.

Rechts ziet U hoe het nu geworden is. De door van Driesum oorspronkelijk ontwordepen gevel is weer onzichtbaar hersteld. Het verrotte kozijn is wel geheel vernieuwd.

11

Links ziet U de plek waar de brouwketels komen te staan, aan de achterkant, goed zichtbaar vanuit de gelagkamer.

Onder ziet nieuwe bier.

ook dominant in de gelagkamer. Oorspronkelijk zat daar Bakkerij Heinz in. Later kwam er een klein museum in voor Apeldoornse kunstenaars. De nieuwe bestemming wordt een stadsbrouwerij annex proeflokaal. Ton Fisser van de AWA is bezig met het recept te ontwikkelen voor het speciale bier dat hier gebrouwd gaat worden. De eerste proeve werd al gekeurd. De smaak heeeft wat weg van het Belgische abdijbier ‘West Malle’, wel met een mooiere happiger schuimkraag. De naam is Veluwse Schavuyt. De nieuwe brouwketels zijn vanuit de gelagkamer achter glas zichtbaar. Iedereen kan zien hoe zijn bier gebrouwen wordt. 12

U

het

Rechts: Vele authentieke details zijn bewaard gebleven, zoals deze zwart marmeren schoorsteenmantel. In de spiegel ziet U twee ini-tiatienemers, Jan Brouwers en Alex Klomp.

Onder: De zolder is geheel open gehouden waardoor ze gebruikt en ook verhuurd kan worden voor vergaderingen e.d.

13

Het Achterom heeft een diepe stadstuin waarin ruimte is voor twee terrassen. Waar het straks onder deze grote parasol goed toeven is.

Tekst en foto’s Fer de Deken.

14

Apeldoorn

Kerklaan

Uniek Vakmanschap. Hoofdstraat, Apeldoorn

Venema Gevelrestauratie is al ruim 35 jaar een hoogwaardige onderneming die historische en monumentale gevels in de oorspronkelijke staat terugbrengt. Door het leveren van kwaliteit op het hoogste niveau is de naam Venema een begrip geworden.

Canadalaan

Wij zijn gespecialiseerd in: • Restauratie van monumenten • Traditioneel voegwerk • Traditioneel stucwerk

• Metsel- en inboetwerken • Gevelreiniging

Kijk voor meer informatie op www.venemaholding.nl

Deventerstraat

Hanzeweg 14H 7241 CS LOCHEM

T: 0573-253086 F: 0573-255774

[email protected] www.venemaholding.nl

15

V erloting van Parken-villa’s Berry Meester heeft bij de laatste update van de site www. parkenbuurt.nl een bijzondere affiche opgenomen, een aankondiging van een loterij, met als hoofdprijs drie Parken-villa’s. Berry heeft op zijn kamer een kopie hangen, maar makelaar Frits Reinders heeft op zijn kamer op het makelaarskantoor aan de Arnhemseweg het origineel van die affiche hangen. Ik had hem ook daar wel eens gezien en ik mag er nu ook een goede kopie van maken. Nu is het zo, dat wanneer we wat bijzonders weten over één van de Parkenvillá’s, ik er een stukje over ga schrijven. Dit artikeltje heeft eerder al in het Parkenblad gestaan, maar het is ook een leuk artikel voor de SAMdonateurs. Het leek me leuk toch ook wat meer te weten te komen over deze loterij en wat er met deze villa’s gebeurde. Op deze affiche wordt door de timmerman/aannemer Teunis Eijbers een loterij aangekondigd waarbij als hoofdprijs 3 villa’s gewonnen kunnen worden. De huizen die gewonnen konden worden, staan er nu ook nog; het gaat (bij deze loterij) om de villa’s Regentesselaan 17 en 19 en Canadalaan 28. Hierbij kan ook gekozen worden voor een bedrag van 18.000 gulden in contanten. Als tweede prijs kan gewonnen worden een kleiner herenhuis aan de Trekweg. Ook dan kan gekozen worden voor een geldbedrag, nu van 3000 gulden in contanten. Het aantal uit te geven loten is 32.000 en elk lot kost 2 gulden en vijftig cent. Voor degene, die het 32 duizendste lot kocht, was er nog een huis beschikbaar. Deze vijf panden waren verhuurd voor 1650 gulden per jaar.

16

17

De drie villa’s

De trekking werd gehouden in Amsterdam, in het Paleis Voor Volksvlijt. De trekking moest gebeuren door vijf houders van loten, aanwezig in de zaal. In de kadastrale legger was na te gaan, dat de percelen van de hoofdprijs op naam van de timmerman/ aannemer Teunis Eijbers staan, in leggerartikel 7811. De villa Regentesselaan 17 was gebouwd in 1897; Regentesselaan 19 in 1898 en Canadalaan 28 in 1899. Teunis Eijbers had de grond gekocht op 30 oktober 1896 voor drie duizend en twee honderd gulden. Omdat in de kadastrale legger stond beschreven dat de drie percelen van de hoofdprijs in 1919 waren ‘verkocht’, dacht ik dat voor de gegevens van de uitgifte en de trekking van de loten we verder moesten zoeken in de notariële aktes uit dat jaar. Tot ik met iemand via internet aan het zoeken was naar andere gegevens over deze verloting en daar een advertentie vond in Het NieuwsVan Den Dag van 30 juni 1900, waarin dezelfde 18

gegevens stonden als op onze affiche. Toen zijn we ook gaan zoeken in de Apeldoornsche Courant en ook daar vonden we in een aantal kranten de aankondiging van de trekking van de verloting. Ik heb tot nu toe nog geen gegevens over de trekking gevonden en vermoed, dat de winnaar van de hoofdprijs op 25 october 1900 gekozen heeft voor het bedrag van 18.000 gulden in contanten. Teunis Eijbers bleef eigenaar van het onroerend goed. Na zijn overlijden heeft zijn weduwe op 30 september 1919 de panden van de verloting laten veilen. De villa’s werden op die veiling gekocht door beleggers, want ze werden alle drie weer binnen een jaar verkocht. Wanneer iemand van de Parken-bewoners hier meer over weet dan houd ik me aanbevolen voor die informatie. Bert Kompanje 30 mei 2010

19

V ernieuwende binnenhuiskunst in Apeldoorn 1900-1960

Eetzaal van Hotel De Keizerskroon, ca. 1910

D

e opmaat naar een ‘Nieuwe Kunst’ In de periode vanaf 1880 begonnen zich in heel Europa fundamenteel veranderende opvattingen door te breken op het gebied van kunst, architectuur en maatschappijopvatting. Ook in Nederland waren vooruitstrevende kringen niet tevreden met de producten die de ontluikende industriële revolutie voortbracht: zielloze creaties, die vroegere stijlen trachtten te imiteren. Een nieuwe generatie ontwerpers wilde zich als reactie op deze scheefgroei herbezinnen op een aantal principes die moesten leiden tot een zuivering van de uitwassen van de 19e eeuw. Deze uitgangspunten, hoe uiteenlopend ook door kunstenaars toegepast, leidden tot de ‘Nieuwe Kunst’, de Nederlandse vari20

ant van de Europese vernieuwingsbeweging die dezelfde uitgangspunten had als de Engelse ‘Arts & Crafts-movement’. De uitgangspunten waren meestal onder één noemer te brengen: ambachtelijkheid, eerlijk materiaalgebruik; de vorm die door de gebruiksfunctie bepaald wordt, en de decoratie die ondergeschikt is aan de totale vormgeving. Daarbij kwamen ook nog idealistische en maatschappijkritische motieven kijken: ‘gemeenschapskunst’. Kunst en architectuur moesten ertoe bijdragen dat de maatschappij als geheel een ‘hogere geestelijke waarde’ kreeg toegevoegd, in tegenstelling tot het ‘platte materialisme’ waar de industriële revolutie verantwoordelijk werd gesteld. Dit hooggestemde gedachtengoed werd uiteraard alleen beleden door een kleine groep kunstenaars, architecten, intellectuelen en bevlogen ondernemers, maar de invloed van deze stroming begon rond 1900 in Nederland merkbaar te worden, ook het relatief afgelegen Apeldoorn. Aan het einde van de negentiende eeuw gold in Nederland de neo-renaissance als de ‘nationale’ bouwstijl bij uitstek. Deze stijl hield de herinnering levend aan de grootsheid van de Gouden Eeuw en het was dan ook niet verwonderlijk dat de meest representatieve ruimten van belangrijke Apeldoornse gebouwen in deze stijl werden ingericht: Het verbouwde raadhuis met zijn fraaie raadzaal; de Grote Kerk waar de Rotterdamse architect Jan Verheul ook het interieur tot in de puntjes Koninklijke bank Grote Kerk, ontwerp Jan Verheul had verzorgd, 21

en de directiekamer van het bekende weeshuis ‘Berghorst’ aan de Loseweg, om maar enkele bekende bouwwerken te noemen. RoomsKatholiek Apeldoorn koos bij de Mariakerk voor een neo-gotisch interieur, omdat de Gotiek immers deed herinneren aan de bloeitijd van de rooms-katholieke Kerk. Hoewel al deze interieurs een eerste poging tot stijlzuiverheid waren, bleef de vormentaal geheel ontleend aan het verleden.

D

e kunstenaars rond Chris en Agathe Wegerif Het waren rond 1898 de kunstlievende Apeldoornse aannemer Chris Wegerif (1859-1920) en zijn getalenteerde echtgenote Agathe Wegerif-Gravestein (1867-1944) die de aanstoot gaven tot een vernieuwende interieurkunst. Zij hadden vriendschappelijke contacten met vooruitstrevende kunstenaars als Johan Thorn Prikker en Mathieu Lauweriks. De artistiek bevlogen Wegerif was de geldschieter van de Haagse kunsthandel ‘Arts and Crafts’ die de moderne stijl in Nederland wilde promoten. Thorn Prikker ontwierp aanvankelijk het meubilair, maar na diens vertrek in 1900 nam Chris Wegerif zelf plaats achter de tekentafel en bleef jarenlang kostbare unica ontwerpen. Zijn vrouw Agathe Wegerif-Gravestein ontwierp gebatikte stoffen waarmee zij internationale bekendheid kreeg. Wegerif baseerde zijn opvallende meubelstijl op Engelse en vooral Oostenrijkse voorbeelden zoals de bekende ontwerper Josef Maria Olbrich, die hij waarschijnlijk kende van de afbeeldingen uit Engelse en Duitse vaktijdschriften als The Studio, Deutsche Kunst und Dekoration en Innendekoration. In dit 22

Interieur van huize Serena, 1e Beukenlaan 9 ca. 1916. Architect Chris Wegerif. De fauteille bevindt zich thans in de collectie CODA. Uit: ‘Innendekoration’, 1918.

laatste tijdschrift verscheen in 1918 overigens een positief artikel dat aan de interieurkunst van Chris Wegerif was gewijd. Nadat de firma ‘Arts and Crafts’ in 1906 was opgeheven, ontwierp Wegerif nog verschillende interieurs voor zijn zelfgebouwde villa’s in Apeldoorn zoals Villa ‘Serena’ (zie foto) aan de Eerste Beukenlaan of zijn eigen woning ‘Kamp Links’ aan de Jachtlaan (zie foto) Het meubilair en de haardpartij vallen op door hun bijzondere geometrische vormen. Zijn architectuur en meubelkunst was echter niet onomstreden: vakbroeders rond architect H.P. Berlage laakten het ‘on-Hollandse’ en weinig consequente karakter van de constructie van zijn ontwerpen. De Wegerif’s waren ook bevriend met de uit Zeeland afkomstige beeldhouwer Pieter Puype die zich rond 1905 in Apeldoorn had gevestigd. Puype ontwierp en voerde beeldhouwwerk 23

Interieur, waarschijnlijk van Chris Wegerifs eigen villa ‘Kamp Links’. Jachtlaan 8, ca. 1920.

uit voor de meubelen van ‘Arts and Crafts’ en op zijn beurt ontwierp Wegerif in 1909 de atelierwoning van de kunstenaar, ‘De Zeeuwse Knoop’, waarbij Puype het beeldhouwwerk en het meubilair voor zijn rekening nam. Het huis werd dan ook een opmerkelijk voorbeeld van een ‘Gesamtkunstwerk’, een geslaagde samenwerking tussen architect en kunstenaar. Een ander bekender voorbeeld van zo’n samenwerking is het jachtslot St. Hubertus op de Hoge Veluwe, waarbij Berlage samenwerkte met kunstenaars als Thorn Prikker en de beeldhouwer Joseph Mendes da Costa.

H

enk Wegerif Architect Henk Wegerif (1888-1963) heeft tussen 1906 en 1923 tientallen huizen in Apeldoorn gebouwd, die allen min of 24

meer door de Engelse ‘Arts & Crafts-movement’ werden beïnvloed. In zijn jonge jaren waren zijn meubelontwerpen nog sterk beïnvloed door zijn oom Chris Wegerif, maar Henk was een professioneel opgeleid architect en had bovendien een goede kennis van de ontwikkelingen in Engeland en de Verenigde Staten waar hij een tijd verbleef. De interieurs onderscheidden zich door de grenen balkenplafonds en wandbetimmering§en, vaste wandkasten en gezellige zitjes bij een haardpartij, de zogenaamde ‘cozy corner’. Alle interieuronderdelen waren doelmatig op elkaar afgestemd waardoor de interieurs een rustige, voorname indruk maakten (zie foto Laag Buurlo). Zelfs het tuinameublement ontsnapte niet aan de aandacht van de architect, die steeds weer streefde naar een artistiek

Interieur van Villa Laag Buurlo, Ontwerp Henk Wegerif.

25

totaalconcept. Zijn eigen woning huize De Pasch aan de Regentesselaan was een van de meest karakteristieke exponenten van zijn stijl. Wegerif publiceerde ook boeken over architectuur en interieurs zoals ‘Van Bouwen en Wonen’ uit 1924 waarin hij menigmaal ‘goede’ en ‘slechte’ voorbeelden dwingend tegenover elkaar stelde.

Uit ‘Van bouwen en Wonen’: Verkeerd en Beter

26

Zijn stellingnamen waren kenmerkten zich door moralisme en idealisme: ‘Slecht ingerichte huizen hebben lichamelijk en geestelijk een verkeerden invloed op de bewoners; in elk geval zal het best ingerichte huis niet goed genoeg kunnen zijn om aan den subtielen geest en het gevoelig lichaam van den mensch een plaats te bieden. Verkeerd ingerichte huizen werken slecht op het humeur der bewoners, zij houden de gezelligheid tegen en te kleine of slecht gebouwde huizen zijn schadelijk voor de gezondheid’ (A.H. Wegerif, De bouw van middenstandswoningen, 1918, p.38).

I

nterieur Openbare Leeszaal Een markant interieur waar alle onderdelen op elkaar waren afgestemd was de oorspronkelijke leeszaal van de openbare bibliotheek aan de Regentesselaan 8. Oorspronkelijk het ‘Leesmuseum’ geheten, was deze instelling een initiatief van gemeenteraadslid J. Esmeijer en de Apeldoornse Vrijmetselaarsloge ‘de Veluwe’. Het doel was de Apeldoornse burgerij, zonder aanzien des persoons, in de gelegenheid te stellen om zich door middel van zelfstudie te kunnen ontplooien. Het concept paste dan ook naadloos in het eerder vermelde streven om de maatschappij op een hoger ‘geestelijk’ niveau te tillen. Het ‘Leesmuseum’ was de eerste bibliotheek van Nederland die een eigen, nieuwe behuizing liet bouwen. De bouw van het idealistische project ging in 1911 van start. Het ontwerp werd kosteloos geleverd door de toen 23-jarige Henk Wegerif, die zelf vrijmetselaar was. Bij de opening op 2 januari 1912 was de Apeldoornsche Courant opgetogen over het resultaat: ‘Het inwendige van het gebouw maakt door zijn gezelligen toon en praktische inrichting een behagelijken indruk. Zoowel in- als uitwendig is geen enkel ornament aangebracht, maar maakt de constructie zelf de versiering. Het strekt tot eer van den ontwerper, den heer H.A. Wegerif Gzn. Het ameublement, dat 27

door zijn eenvoud past bij het gebouw en daarmede in eenzelfden toon blijft, werd geleverd door de firma Barbiers en Zonen’. Het interieur van de lees- en studiezaal was van een sobere degelijkheid waarin alle onderdelen op elkaar waren afgestemd. Die soberheid was ook wel nodig, want er was veel gemopper over de hoge bouwkosten van maar liefst 16.000 gulden, een groot bedrag in die tijd. Het meubilair bestond uit drie lange leestafels van blank eikenhout.

Interieur van de Leeszaal aan de Regentesselaan bij de opening, ontwerp architect Henk Wegerif. In het midden burgemeester Roosmale Nepveu.

De eiken half-cirkelvormige stoelen hadden verticale latten voor de rug- en zijleuningen en steunden op de grond met een brede lijst in plaats van poten, dit om wippen te voorkomen en de vloer niet te beschadigen. De studiezaal telde zes kleinere studietafels. Verder was er een vitrinekast met bogen en verticale stijlen in de deurtjes, en verder een aantal ingebouwde muurkasten. Ondanks enkele verbouwingen en uitbreidingen heeft het solide meubilair ruim zestig jaar lang de bezoekers 28

van de bibliotheek gediend. Pas in 1974 verhuisde de bibliotheek naar de Kapelstraat en werd het nog aanwezige meubilair verkocht. Het gebouw is enkele jaren geleden nog gerestaureerd. Onlangs is eveneens een originele tafel en kuipstoel uit de studiezaal boven water gekomen. De SAM is benieuwd of er elders nog meubelstukken uit de bibliotheek aanwezig zijn die door Henk Wegerif zijn ontworpen. Dan kan beter worden gedocumenEikenhouten kuipstoel, afkomstig uit de teerd hoe de leeszaal eruit Leeszaal aan de Regentesselaan. Ontwerp Henk Wegerif 1911. Particuliere heeft gezien. collectie. Hoewel het interieur van de leeszaal landelijk gezien niet zo belangrijk is in vergelijking met andere in die tijd gerealiseerde openbare gebouwen in Nederland, geeft dit project van Henk Wegerif toch een interessant beeld van vernieuwende vormgeving in Apeldoorn aan het begin van de twintigste eeuw.

A

ndere interieurs Enigszins verwant aan het ‘gezellige binnenhuis’-concept van de Wegerifs, maar minder virtuoos, was de woonkamer van een rietgedekte villa aan de Bosweg 81 van de architect C.H. ten Tuijnte. De woonkamer had decoratieve balkenplafonds, inbouwkasten en een schoorsteenmantel in oud-Hollandse stijl, maar niettemin met moderne elementen zoals de geometrische roedeverdeling van de glazen deuren. Helaas is dit interieur een paar jaar geleden verloren gegaan. 29

Het ‘gezellige binnenhuis’-concept kon men ook aantreffen in de buitengebieden waar vermogende opdrachtgevers uit de grote steden de landelijke idylle opzochten. In 1911 bouwde architect J.J. Hellendoorn voor de Rotterdamse bankier A.R.P. Mees op de plaats van de oude ‘Geelmolen’ aan de Elspeterweg in Vaasen een fraaie rietgedekte modelboerderij. Hellendoorn liet zich leiden door de fraaie natuur en de eenvoud van het landleven. Ook het interieur ademde gracieuze eenvoud (zie foto hier onder).

Eveneens in 1911 werd het Apeldoornse stationsgebouw verbouwd en uitgebreid met een Koninklijke Wachtkamer. Het interieur werd geheel in een luxueuze, maar sober ontworpen ‘Nieuwe Kunst’-stijl uitgevoerd waaraan architect Herman Walenkamp en de beeldhouwer Rien Hack meewerkten. Zij 30

hadden in 1910 al een modern interieur gerealiseerd op een internationale tentoonstelling in Brussel dat hoogstwaarschijnlijk als voorbeeld voor de wachtkamer heeft gediend. Het meubilair van de Koninklijke Wachtkamer bevindt zich thans in de collectie van CODA. Een andere landelijk bekende architect die in Apeldoorn bouwde was K.P.C. de Bazel. De tehuizen voor jongeren die hij bouwde aan de Boszichtlaan (1920) en de Amersfoortseweg (1908) zullen ongetwijfeld fraaie directiekamers hebben gehad, maar verbouwingen hebben daar weinig van overgelaten. Ook in de jaren twintig werden hier en daar interessante interieurs gerealiseerd. Zo was er Troelstra-oord, het conferentieoord van de Nederlandse Sociaal-Democratische beweging, waarvan het hoofdgebouw helaas is door brand in de jaren vijftig is verdwenen. Een bijgebouw met een fraai gebrandschilderd glas-in-loodvenster is echter bewaard gebleven. Foto’s laten zien dat het hoofdgebouw was ingericht met Art Déco meubilair van de Oosterbeekse Meubelfabriek LOV (Labor Omnia Vincit) van de idealistische directeur Gerrit Pelt. Dit

31

meubilair was onder sociaal-democratische intellectuelen zeer in trek door de sobere, degelijke vormgeving die door bekende (binnenhuis)architecten werden ontworpen en destijds als ideale meubelen golden voor de arbeidersklasse en middenstand. De LOV gold bovendien als een ‘modelbedrijf’ waarbij de werknemers tevens aandeelhouders waren en goede arbeidsvoorwaarden golden. Verder is bekend dat verschillende zaken in het centrum van Apeldoorn fraaie interieurs bezaten, zoals die van het bekende kruideniersketen De Gruijter, bekend om de luxe inrichting met fraaie tegeltableau’s (nu De Tuinen, hoofdtraat 66, zie foto Bellevueroute binnenstad); de kledingzaak De Bonneterie en de servieswinkel van de gebr. Noteboom, allen in de Hoofdstraat; en de wijnhandel van De Roos-Schimmel in het huis ‘De Pasch’ aan de Deventerstraat, waarvan het winkelinterieur in de jaren tachtig tijdig geborgen is. Na de Tweede Wereldoorlog was er grote behoefte aan relatief goedkoop, maar modern ontworpen meubilair voor de kleine appartementen die toen werden gebouwd. Moderne, betaalbare woninginrichting werd na de oorlog gepropageerd door de stichting ‘Goed Wonen’ Met name de firma Van Zeben voorzag in deze behoefte door de verkoop van moderne meubelen in lichte houtsoorten vaak geïnspireerd op moderne Skandinavische binnenhuiskunst en geproduceerd door de Utrechtse meubelfabriek UMS/De Pastoe. De Apeldoornse binnenhuisarchitect Ep Simons ontwierp in de jaren vijftig eveneens modern, praktisch meubilair dat was ontleend aan Skandinavische voorbeelden Ook publiceerde hij over binnenhuiskunst. Verreweg de meeste professioneel ontworpen interieurs uit de periode 1890-1940 zijn in het Westen van het land gerealiseerd, dichtbij de artistieke avant-garde centra. Dankzij de contacten van de artistiek bevlogen familie Wegerif, en de omstandigheid dat zich in Apeldoorn een vermogende klasse 32

vestigde met oog voor kunst, heeft ertoe geleid dat ook hier interessante voorbeelden van vernieuwende voorbeelden van binnenhuisarchitectuur te vinden zijn.Vermoedelijk zijn er nog meer interessante interieurs in Apeldoorn gerealiseerd, maar die zijn bijna altijd verspreid geraakt. Documentatie hierover ontbreekt veelal, maar wie weet zullen er in de toekomst nog fraaie verrassingen boven water komen. Frederik Erens. Herkomst foto’s: - Interieur Villa Serena: ‘Innendekoration, 1918’. Herdrukt in: E. Bergvelt, F. van Burkom, K. Gaillard, Van Neo-Renaissance tot Post-Modernisme, 125 jaar Nederlandse Interieurs. 33

- Interieur Villa Kamp Links: Netschers Revue 1920. Tekening interieur Metaalbuurt: Gedenkboek De Goede Woning 25 jaar. - Interieur Laag Buurlo: J.H.W. Leliman en K. Sluyterman, Het moderne landhuis in Nederland. - Interieur Huize de Pasch: A.H. Wegerif Gzn, Van Bouwen en Wonen. - Interieur De Geelmolen: J.J. Hellendoorn, ‘Centraalblad der Bouwbedrijven voor Nederland en Koloniën’ , herdrukt in: Ampt Epe, april 2009. - Interieur Leeszaal: Ach Lieve Tijd nr. 12. Twaalf eeuwen Apeldoorn, de Apeldoorners en hun Kunst en genot. - Overige afbeeldingen: collectie auteur.

Wierookvat, toegeschreven aan Chris Wegrif. Uitvoering: Arts & Crafts, Den Haag. Particuliere verzameling

34

O pen Monumentendag 2010: landelijke opening in Apeldoorn De Open Monumentendag van 2010 – in het weekend van 11 en 12 september- heeft met het thema De smaak van de 19e eeuw gekozen voor een interessante en roerige eeuw. Een eeuw met twee gezichten; dat van de industriële revolutie en technologische vernieuwingen enerzijds, en dat van teruggrijpen naar eerdere bouwstijlen anderzijds. Het is de eeuw van neostijlen, die bij allerlei, vooral nieuwe type gebouwen uit deze periode werden toegepast. Elk jaar vindt op de donderdag voorafgaand aan het weekend de landelijke opening van de Open Monumentendag plaats, in een gemeente passend bij het thema. De opening in Apeldoorn dit jaar is een logische keuze, met haar rijkdom aan 19e-eeuwse gebouwen. Maar het is natuurlijk meer dan een logische keuze, aldus de landelijke Stichting Open Monumentendag, gevestigd te Amsterdam. Er zijn genoeg redenen om graag naar Apeldoorn te komen. Samenwerking met een enthousiast en professioneel werkend comité, dat al jaren indrukwekkende programma’s maakt, de gastvrijheid, de prachtige omgeving, noem maar op. Wat het extra bijzonder maakt is de Apeldoornse toewijding voor jeugd en erfgoed. De Open Monumenten Klassendag, dit jaar voor het eerst in Nederland, wordt ook in Apeldoorn gehouden, waarbij leerlingen van de groepen 7 en 8 van de basisscholen op de vrijdag voor de Open Monumentendag monumenten zullen bezoeken. De landelijke opening, op donderdag 9 september, is een bijeenkomst voor genodigden.

35

COLOFON Bestuur Voorzitter: Harro Frieling telefoon: 055-355 72 47 e-mail: [email protected] Secretaris: Hans van de Water telefoon: 06-531 876 45 e-mail: [email protected] Penningmeester: Henk Bast telefoon: 055-521 84 05 e-mail: [email protected] Leden: Fenny Bruns Jan Cobelens Bert Kompanje Anja de Roo van Klaveren Reinhilde van Ammerlaan

Commissies Publiciteit: Peter de Vries, Fer de Deken, Fenny Bruns, Jan Cobelens Historisch onderzoek: Bert Kompanje, Frederik Erens Ruimtelijke ordening/Architectuur: Harro Frieling, Open Monumentendag: Harro Frieling, Bert Kompanje Projecten: Fenny Bruns, Jan Cobelens

Adviseurs

mevr. J. Thomas dhr. W.F. Bijloo dhr. W. Kroon dhr. H.A.M. Ummels

Postadres

Stichting Apeldoornse Monumenten ACEC gebouw Roggestraat 44 7311 CD Apeldoorn

Website

www.apeldoornsemonumenten.nl

Bankrekening

Rek.nr. Rabo-bank: 39.34.36.772 t.n.v. penningmeester SAM minimumdonatie € 22,-bij automatische incasso € 20,--

SAM-KronieK

is een uitgave van de Stichting Apeldoornse Monumenten Donateurs ontvangen dit blad gratis Losse nummers € 2.-Eindredactie Peter de Vries Redactieadres: Koninginnelaan 30 7315 BS Apeldoorn tel.: 06-29517558 e-mail: [email protected]

Druk

AFORMA drukkerij

36