PALEODIEET
Het paleodieet in de praktijk In de rubriek 'vragen uit de praktijk' (pag. 60)
In gesprek met prof. dr. Cordain
wordt uitgebreid ingegaan op de praktische toepassing van het paleodieet.
over het paleodieet
Wat is uw wetenschappelijke achtergrond? Ik heb mijn Master in bewegingswetenschappen, gehaald in 1978 en
was bijzonder omdat in die tijd granen, en dan vooral volkoren granen,
mijn Phd in gezondheidswetenschappen in 1981. Direct daarna werd ik
bekend stonden als zeer gezond. Terwijl mijn artikel deze overtuiging
aangenomen bij een ‘physical education department’. In die tijd was ik
zwaar ter discussie stelde. Vanaf die tijd werd ik meer bekend, schreef
al geïnteresseerd in voeding, gezondheid en sport. Als jonge professor
meer en ontstond er een sneeuwbaleffect. Na het artikel van Boyd was
was ik betrokken bij onderzoek betreffende de invloed van voeding
ik weer de eerste die publiceerde op het gebied van de evolutionaire
op de lichaamssamenstelling en de invloed op atletische prestaties. Ik
theorie betreffende de menselijke voeding. Het was oorspronkelijk
was een kleine vis in een kleine vijver en had daar vrede mee. In 1987
Boyd zijn hobby, en nu is het mijn hobby geworden. Ik zou dit werk
raakte ik geïnspireerd door een mentor van mij, Boyd Eaton. Hij had
doen, ongeacht financiële beloning of (inter)nationale bekendheid. Het
een artikel ‘paleolitic nutrition’ geschreven dat gepubliceerd werd in de
heeft gewoon mijn passie.
New England Journal of Medicin. Dat artikel maakte grote indruk op mij omdat het intuïtief zo waarachtig en logisch was. Ik bestudeerde het artikel en de bijbehorende referenties grondig. Ik verzamelde meer informatie, begon deze te ordenen waardoor ik patronen ging zien die steeds meer als een puzzel in elkaar vielen.
Uit uw research blijkt dat graan- en melkproducten, maar ook peulvruchten geen ideale voedingsbronnen zijn voor de mens. Deze voedingsmiddelen worden echter wel door onze overheid gepromoot als gezond en noodzakelijk. Hoe veranderen deze inzichten?
In 1992 werd ik ineens een grote vis in een grote vijver. Boyd stelde
Ook de Amerikaanse overheid hanteert dezelfde voedingsadviezen.
mij voor aan Artemis Simopoulos (vooraanstaand wetenschapper en
Mijn werk wordt gepubliceerd in de beste ‘peer reviewed’ wetenschap-
autoriteit op het gebied van omega-3-vetzuren) en zij nodigde mij uit
pelijke tijdschriften zoals de American Journal of Clinical Nutrition. De
om te spreken op een internationale conferentie in Griekenland. Ik
overheid krijgt zijn informatie van senior wetenschappers zoals ik. De
bleef uiteindelijk twee weken in Griekenland en sprak met veel voor-
wetenschap loopt altijd tien tot twintig jaar vooruit op de praktijk. Zo
aanstaande voedingswetenschappers. Artemis is tevens uitgever van
was in 1985 het standpunt van the American College of Nutrition dat
verschillende tijdschriften en zij vroeg mij of ik een artikel over granen
transvetten onschadelijk waren. Door het wetenschappelijk onderzoek
wilde publiceren. In die tijd had ik ongeveer eenderde klaar van mijn
concludeerde the National Academy of Science in 2002 dat alle trans-
werk over granen. Het werd een monnikenklus, een review van zestig
vetten uit ons voedsel zouden moeten verdwijnen. Dit is dus een radi-
pagina’s op basis van zo’n vierhonderd referenties (via website te down-
cale ommekeer. >>
loaden). Ik had al enkele publicaties op mijn naam staan maar deze
HET
DOSSIER Van Nature nr. 14 - 2009
11
Puur kijkend naar de inhoudelijke nutriënten is tarwe een goede voedingsbron. Maar je moet verder kijken; wat zijn de effecten van tarweconsumptie in het menselijk lichaam? Tarwe bevat bijvoorbeeld fytaten die een binding aangaan met mineralen waardoor deze niet Op dit moment nemen wij wetenschappers het standpunt in dat peul-
kunnen worden opgenomen. Door een hoge consumptie van fytaten
vruchten, graan- en koemelkproducten geen ideale voedingsbronnen
kun je een mineralendeficiëntie induceren. Dit gebeurd bijvoorbeeld
zijn voor de mens. Denkend vanuit het evolutionaire model lukt het
in Iran en Irak. In deze landen eten ze heel veel tannok; een brood
niet om melk te drinken als je geen gedomesticeerde dieren hebt. Er is
gemaakt van volkorenmeel en water zonder enige vorm van gistproces.
geen wild dier dat stil gaat staan om zich te laten melken. Dit betekent
Juist het gistingsproces zorgt ervoor dat fytaten onwerkzaam worden en
dat mensen onmogelijk melk geconsumeerd kunnen hebben als dage-
de beschikbaarheid van voedingsstoffen in graan wordt verbeterd. Veel
lijkse voeding. Kijkend naar de evolutionaire tijdslijn is het gebruik
Iraniërs en Irakezen hebben hierdoor ondermeer een ernstige zink-
van melkproducten van koeien, schapen en geiten nog maar vrij
deficiëntie opgebouwd waardoor aandoeningen als hypogonadisme en
recent geïntroduceerd, zo’n driehonderd generaties geleden. Vanuit
dwerggroei ontstaan. Dit is een vrij bekend voorbeeld, maar zo kan ik
onderzoek weten we momenteel dat heel veel westerse gezondheids-
nog honderden voorbeelden noemen.
problemen gerelateerd zijn aan het drinken van melk, waaronder mogelijk ook multiple sclerosis. We kunnen zelfs in diermodellen met melk multiple sclerose induceren. Zoals we ook type-1-dia-
Waaruit blijkt dat onze verre voorouders fit waren en geen beschavingsziekten hadden zoals wij?
betes kunnen induceren bij ratten door ze tarwe als voedsel
Er is door collega’s van Harvard veel onderzoek gedaan onder primitief
te geven. Diëtisten en voedingsdeskundigen zullen inmid-
levende niet-westerse populaties. Uit een onderzoek onder Yanomamö
dels, als zij tenminste de wetenschappelijke litera-
indianen in 1971 bleek dat onder een hele populatie met circa vijfhon-
tuur lezen, beseffen dat melk en granen niet
derd mensen, van baby tot tachtig jarige, geen hypertensie voorkwam.
gelijk staan aan gezonde voeding voor
De gemiddelde bloeddruk was 100/59 mm Hg. In westerse landen
de mens. Denk bijvoorbeeld aan een
is dat ondenkbaar dat je in een groep van honderden mensen geen
ziekte zoals coeliakie. Oorspronkelijk
geval van hypertensie aantreft. In Amerika heeft zelfs zo’n 70% van
dachten we dat coeliakie een vrij zeld-
de mensen ouder dan vijftig jaar hypertensie. Ook als we kijken naar
zame aandoening was. Als we daar-
de skeletten en tanden van primitieve volkeren zien we een geweldig
entegen kijken naar de gegevens
verschil; geen osteoporose en geen cariës. Hetzelfde wordt bevestigd
van bloedbanken en deze statis-
door de beenderen en kaken van onze verre voorouders van zo’n 10.000
tisch analyseren dan blijkt dat
jaar geleden. Zij hadden geen tandheelkundige zorg en poetsten of
één op de honderd mensen
flosten hun tanden niet. Ze hadden wel gezondheidsproblemen maar
coeliakie heeft. Dit betekent
deze waren vooral van infectieuze aard. Ze hadden geen medische
dat in Amerika zo’n drie
zorg en wisten niets van bacteriën en andere ziekteverwekkers. Onze
miljoen mensen geen tarwe
voorouders dronken gewoon water uit de natuur. Natuurlijk kwam ook
zouden moeten eten. Hoe
hun ontlasting in hun omgeving terecht. Door echter nooit lang op één
kun je dan als overheid
plaats te blijven maar weer verder te trekken verminderde wel de kans
tarwe als voeding
op bepaalde infecties.
aanbevelen? Ook de voeding van onze verre voorouders was anders. Ik zeg niet dat alle primitieve niet-westerse populaties hetzelfde eten. Door het bestuderen van de verschillende jager-verzamelaarpopulaties over de hele wereld zie je wel dat hun voedselkeuze uit een zekere groep van natuurlijk
Waarom bevat de plant toxische antinutriënten? Graan is het reproductiemateriaal van de plant wat hij zoveel morgelijk probeert te beschermen. Als dit door insecten of knaagdieren opgegeten zou worden dan sterft de plant uit. Om die reden verstopt de plant als het ware zijn zaden in een hard moeilijk eetbaar omhulsel of maakt in zijn meest waardevolle delen toxinen aan die zijn belagers slecht bekomen. De eerste stap om deze toxinen bij een belager in de circulatie te brengen is het doorbreken van de darmbarrière. Aha, nu beginnen we het te begrijpen. Daarom zorgt gliadine dat de darmwand permeabel wordt en toxische stoffen het lichaam binnen kunnen dringen.
12
Van Nature nr. 14 - 2009
PALEODIEET
voedsel komt. Ik weet niet of je thuis bent in statistiek, maar ons voedsel verschilt zo’n drie á vier standaarddeviaties met het voedsel van de jagerverzamelaarpopulaties. Het is voor hen bijvoorbeeld onmogelijk om 52 tot 55 En% koolhydraten te nuttigen zoals onze overheid adviseert. Als je geen brood, suiker of ander industrieel bereid voedsel eet, is het
maakt de lever het enzym CRP aan. De laatste vijftig jaren is het advies
onmogelijk om zo’n groot percentage van je dagelijkse calorie-inname
om hart- en vaatziekten te bestrijden door minder cholesterol en verza-
binnen te krijgen. Weet je wel hoeveel wortelen je daarvoor moet eten?
digd vet te eten. Hoewel dat misschien nog niet zo verkeerd is, weten we de laatste tien jaar dat chronische ontsteking een belangrijkere risico-
Raadt u het paleodieet ook aan voor ouderen die hun leven lang een westerse voeding hebben genuttigd?
factor is dan een hoog cholesterolgehalte. Vandaag de dag vragen we
Ja, absoluut. Ik denk zelfs dat juist ouderen veel profijt hebben van deze
ontsteking. Het is bekend dat het darmoppervlak door de darmvlokken
voedingswijze omdat ze vaak veel gezondheidsproblemen hebben. Ik
enorm groot is. Veel groter dan ieder ander lichaamsoppervlak. Als de
krijg de laatste jaren via mijn website vele honderden reacties binnen
darm verhoogd doorlaatbaar is, kunnen er vanuit de darmflora kleine
van mensen die het paleodieet volgen. Hoewel ik een wetenschapper
celwandfragmenten van voornamelijk gramnegatieve bacteriën de
ben en zeg dat anekdotes als bewijs niet veel waard zijn, dat je gerando-
darmbarrière passeren. Deze celwandfragmenten, zogenaamde lipo-
miseerd klinisch onderzoek nodig hebt, ga ik er vanuit dat deze mensen
polysachariden, activeren toll-like receptoren op leucocyten. Dit werkt
niet liegen en gewoon hun ervaring vertellen. Ik herinner me een
op de leucocyten als een rode lap op een stier. In een normale situatie
vrouw van zeventig jaar met meervoudige gezondheidsproblemen zoals
is het goed als het immuunsysteem adequaat reageert als een gram-
hypertensie en een verhoogd cholesterolgehalte. Ze gebruikte meerdere
negatieve bacterie het lichaam wil binnendringen en een infectie dreigt.
medicijnen per dag. Zij vertelde ons dat al haar gezondheidsproblemen
Als daarentegen de darm een zekere hoeveelheid fragmenten van gram-
binnen vijf maanden waren verdwenen nadat ze was overgestapt op het
negatieve bacteriën doorlaat, wordt het immuunsysteem continu teveel
paleodieet. Ze had geen medicijnen meer nodig.
geprovoceerd en dat is niet goed voor je.
Er zijn ook ontzettend veel artsen die hun patiënten monitoren en ons
Coeliakie is één van de aandoeningen waardoor de darm verhoogd
de laboratoriumgegevens doorgeven, maar ja ook dat is anekdotisch. Als
doorlaatbaar is. Het proteïne gliadine uit tarwe veroorzaakt coeliakie.
na het inzetten van de paleovoeding bloedwaarden normaliseren, zou je
Oorspronkelijk dachten we dat de prevalentie van coeliakie laag was.
ook kunnen zeggen dat het toeval is, de stand van de maan meespeelt of
Sinds een paar jaar weten we dat het tegendeel waar is. Ook mensen
weet ik wat. Daarom doen we natuurlijk ook goed onderzoek.
zonder coeliakie reageren op gliadine. In de darm bevinden zich
ons dan ook af wat de oorzakelijke factoren zijn voor deze chronische
bepaalde chemokinereceptoren waar het gliadine zich aan kan binden. Door deze binding wordt de productie van het proteïne zonuline bevor-
Is een acute overstap naar paleovoeding geen shock voor het lichaam?
derd. Dit proteïne opent de tight-junctions in de darmwand waardoor
Nee, ik denk dat de enige shock is dat ze zich binnen afzien-
of meer aan een lichte mate van chronische ontsteking.
bare tijd zo ongelooflijk goed voelen. Ze staan ‘s morgens op en zijn telkens weer blij verrast dat ze al die pijnen niet meer hebben. In het algemeen hoor je terug dat het energieniveau van mensen zoveel toeneemt.
deze verhoogd doorlaatbaar wordt. Iedereen die tarwe eet, lijdt dus min
"Als we om commerciële redenen gliadine voor de voedingsindustrie hadden ontwikkeld dan zou het door de FDA en de WHO nooit voor humane consumptie worden goedgekeurd"
een toename van fruit en groenten wordt de diversiteit van verschil-
Uit fecesonderzoek blijkt dat bij menig patiënt een verhoogde hoeveelheid antigliadine en t-transglutaminase in de feces wordt aangetroffen zonder dat er via serumonderzoek coeliakie kan worden aangetoond. Toch melden deze mensen vaak dat ze na het staken van het eten van gluten zich binnen een maand veel beter zijn gaan voelen.
lende bacteriesoorten bevorderd en zien we een toename van de goede
Ik denk dat dat voor veel mensen geldt. Gluten en gliadine zijn verra-
probiotische bacteriën en een afname van de gramnegatieve bacteriën.
derlijke stofjes. Als we om commerciële redenen gliadine voor de
Voor wat betreft hart- en vaatziekten weten we dat een laag niveau van
voedingsindustrie hadden ontwikkeld dan zou het door de FDA en
chronische ontsteking een belangrijke rol speelt. Een marker daarvoor
de WHO nooit voor humane consumptie worden goedgekeurd. >>
Verandert de darmflora als gevolg van een paleovoeding? Waarschijnlijk wel, maar onderzocht is dit niet. We weten wel dat een typisch westerse voeding met veel graan en industrieel bereidde voedingsmiddelen, gramnegatieve bacteriën bevordert die in relatie staan tot veel gezondheidsproblemen. Door het mijden van graan en
is het c-reactief proteïne. Het CRP, dat als het ware ‘de kanarie in de kolenmijn is’. Als proïnflammatoire cytokinen in het lichaam stijgen,
HET
DOSSIER Van Nature nr. 14 - 2009
13
Als je de gegevens ziet bij proefdieren en bij mensen dan kan je er niet
Het voeden van graan aan koeien in de bio-industrie leidt tot de ontwikkeling van de colibacterie in de flora van hun spijsverteringsstelsel. Hierdoor wordt tijdens het slachten onvermijdelijk het vlees besmet.
meer omheen. In het begin denk je dat het wel mee zal vallen, maar dat
Graan als voeding is niet geschikt voor mensen, maar ook niet voor
is absoluut niet zo. De consequenties zijn te groot. Het is niet alleen
koeien. Graan verandert de zuurgraad van de darmen. Honderdvijftig
een wetenschappelijke discussie, maar ook een politieke. Kijk naar de
jaren geleden at geen enkel dier granen. Door het voeden van graan
omvang van de graan- en zuivelindustrie. Deze industrieën zien deze
is de colibacterie inderdaad een probleem geworden. Koeien liepen
onderzoeksresultaten natuurlijk niet zitten.
vroeger in de weide en aten gras zoals het hoort. De voorkeur ligt dan ook bij de consumptie van dieren die met gras gevoed zijn en voldoende
Enige tijd geleden meldde u dat granen het vitamine-D-metabolisme negatief beïnvloeden. Weet u al hoe dit exact gebeurd?
te bewegen hadden. Vlees van wilde dieren blijft qua samenstelling echter superieur.
Nee, helaas niet. Vitamine D komt in de galvloeistof terecht en vindt zijn weg via de enterohepatische kringloop. Granen bevatten bepaalde
Wat vindt u van de Raw Food-beweging?
vezels die de gal binden en zo zou vitamine D3 het lichaam via de feces
Ik ben er geen fan van. Ik vind het een nodeloze restrictie en het heeft
verlaten. Ik geloof echter niet dat dit het enige mechanisme is. Lectinen
niet veel te maken met gezonde voeding. Het eten van rauw vlees lijkt
uit tarwe blijken in-vitro de vitamine-D-receptor te bezetten. Ze antago-
me wat bacteriën betreft vandaag de dag eerder een nadeel dan een
neren zo op celkernniveau het vitamine-D3-effect waardoor genetische
voordeel. Wat groenten betreft blijkt koken of fermentatie eerder een
transcriptie geremd wordt.
voordeel omdat hierdoor veel antinutriënten onschadelijk worden
In de tijd dat er in Europa veel rachitis voorkwam, wilde men de
gemaakt. Zo bevat tofu bijvoorbeeld veel minder saponinen dan soja-
oorzaak hiervan weten. Omstreeks 1919 werd er door Mellanby onder-
bonen. Helder beschouwd heeft het verhitten en koken van voedsel het
zoek gedaan bij puppy’s. Hij veroorzaakte bij deze honden rachitis
ons juist mogelijk gemaakt om veel meer soorten voedsel te nuttigen.
door ze een geconcentreerd graandieet te voeren. Ook in studies met
Voedsel dat onbewerkt, dus rauw, zelfs volledig ongeschikt voor mense-
primaten bleek ditzelfde verband. Het is echter voor het ontrafelen van
lijke consumptie zou zijn. Bijvoorbeeld rauwe kidneybonen of rauwe
de meest passende voeding voor de mens belangrijk dat we alle facetten
aardappelen zijn destructief voor het maagdarmkanaal vanwege de
en werkingsmechanismen volledig begrijpen.
overdosis aan antinutriënten. Daarnaast maakt de extra restrictie van
"Zie het graan als de leeuwen die op jacht gaan naar een kudde gnoes. De meeste gnoes ontkomen, maar enkele zijn er altijd wel de klos"
alleen rauwe voeding de praktische toepassing en haalbaarheid voor de westerse mens onnodig moeilijk. Je moet al inventief zijn en lekkere recepten bedenken om met plezier een paleovoeding te gebruiken.
Past het vegetarisme binnen de inzichten van het paleodieet? Nee het vegetarisme past niet binnen het paleodieet. Mensen zijn gene-
Is graanconsumptie per definitie schadelijk, of speelt de hoeveelheid graan een rol?
tisch geadapteerd. Ik bedoel dat ons metabolisme op enzymatisch vlak
Voor de ontwikkeling van ziektebeelden moet er ook een genetische
pure carnivoren maar een aantal omzettingen kunnen we niet goed
predispositie bestaan waarbij dus een omgevingsfactor zoals graan in
maken. Hierdoor zijn we afhankelijk van dierlijk voedsel. Zo zijn we
de voeding op een gegeven moment een trigger is voor het immuun-
bijvoorbeeld niet goed in staat taurine aan te maken, de omzetting in de
systeem om auto-immuniteit zoals multiple sclerose te laten ontstaan.
lever is zwak. Hetzelfde geldt voor de conversie van omega-3-vetzuren.
Het gaat dus ook om HLA-factoren. Het zal waarschijnlijk zo zijn dat
Door een strikt vegetarische voeding zal de omega-3-bloedspiegel steeds
de meeste mensen die een geringe hoeveelheid graanproducten consu-
verder afnemen. Mocht een vrouw vervolgens zwanger worden dan zal
meren binnen een gevarieerd menu, geen problemen zullen krijgen.
dit zijn uitwerking hebben op de foetus. Acht procent van ons zenuw-
Zie het graan als de leeuwen die op jacht gaan naar een kudde gnoes.
weefsel bestaat uit het omega-3-vetzuur DHA. Het kind dat op de wereld
De meeste gnoes ontkomen, maar enkele zijn er altijd wel de klos. De
wordt gezet, heeft bijvoorbeeld in zijn erytrocyten lage concentraties
veiligheid zit hem in de aantallen. Voor zover deze analogie opgaat,
omega-3-vetzuren en zal onder invloed van een vegetarische voeding
geldt hetzelfde voor mensen. Er is sprake van een kuddementaliteit en
cognitieve ontwikkelingsstoornissen laten zien. Behalve stoornissen op
iedereen waant zich veilig met de consumptie van veel granen totdat er
het gebied van cognitief functioneren zullen er ook visusstoornissen
bij één van je naasten een vreselijke ziekte ontstaat.
optreden.
overeenkomsten heeft met de katachtigen. Natuurlijk zijn we geen
Er bestaat niet zoiets als een volwaardig vegetarische voeding, ook al zeggen officiële instanties van wel. Een vegetarische voeding is een dieet vol met antinutriënten. Bij het overstappen van een westerse voeding naar een vegetarische voeding kun je je zelfs initieel beter voelen, maar na vijf, tien tot vijftien jaren een vegetarische voeding,
14
Van Nature nr. 14 - 2009
PALEODIEET
Boeken Prof. dr. Cordain heeft verschillende boeken geschreven over het paleolitische dieet. Naast
uitgebreide
achter-
grondinformatie bieden de boeken veel praktische handvatten zodat iedereen het paleodieet in de praktijk kan toepassen. Onderwerpen die aan bod komen zijn o.a.: welke voedingsmiddelen passen in het paleodieet, diverse voorbeelden van een geschikt dagmenu
en
verschillende
smakelijke recepten. Het eerste boek van Loren
"Wat groenten betreft blijkt koken of fermentatie eerder een voordeel, omdat hierdoor veel antinutriënten onschadelijk worden gemaakt"
Cordain 'The Paleo Diet' is het meest algemene boek. • The Paleo Diet, lose weight
ontwikkelen mensen vaak gewrichtsklachten, immunologische en gastro-intestinale aandoeningen en
and get healthy by eating the
bijvoorbeeld vroegtijdig grijs worden. Je kunt om diverse redenen vegetariër zijn, zoals ecologische redenen
food you were designed to eat
en compassie met dieren, maar het is per definitie niet gezond.
(ISBN-10: 0471413909) • The Paleo Diet for Athletes, a
Mijn indruk is dat opleidingen in toenemende mate worden beïnvloed door de industrie en dat daarmee de wetenschappelijke integriteit wordt ondermijnd. Hoe denkt u daarover?
nutritional formula for Peak
Wetenschappers zijn gewoon mensen en mensen willen graag gelijk hebben, dus dat ze het goede antwoord
10: 1594860890)
Athletic Performance (ISBN-
hebben op een vraag. Mensen zijn nu eenmaal verschillend en dat maakt de wereld zoals die is. Ik vind zelf
• The Dietary Cure for Acne
dat de wetenschappelijke data voor zich moeten spreken, zonder de interpretaties van een charismatisch
(ISBN-10: 0978510917)
individu. Goede wetenschappers doen dat ook. Als de wetenschap in een nieuwe richting wijst, zullen ze hun mening moeten veranderen. Het probleem is echter naarmate we ouder worden dat de geest inflexibel
Tevens kunt u veel informatie
wordt. Kijkend naar mijn kinderen zie ik dat ze makkelijk nieuwe kennis opnemen. Als ik na lange tijd een
verwerven via de website (www.
vaststaande overtuiging op basis van nieuwe inzichten moet herzien, moet ik al mijn kennis heroverwegen
thepaleodiet.com) en de bijbe-
en dat is een geweldige klus.
horende nieuwsbrief waar u
In tegenstelling tot vele andere wetenschappers zijn mijn inzichten nogal onconventioneel ten opzichte
zich op kunt abonneren.
van de huidige status quo. Ik ben nogal impopulair, heb gelukkig ook nooit het streven gehad om populair te zijn. Ik wilde alleen daar gaan waar de data mij brachten. Per toeval werd ik de verkondiger van het paleodieet, dat is nooit mijn bedoeling geweest. We hebben eigenlijk ook niets nieuws ontdekt. We hebben alleen dat ontdekt wat er al was. <<
Hoe wordt het paleodieet bij u thuis toegepast? Mijn vrouw is erg toegewijd en serveert drie gezonde maaltijden per dag. De opvoeding van mijn drie kinderen hebben we met beleid gedaan. Het is zoals in de politiek, als je iets gaat opdringen dan gaat men rebelleren. Dus laten wij onze kinderen verder vrij. Ook toen ze klein waren hebben mijn vrouw en ik nooit moeilijk gedaan als we buitenshuis waren, met verjaardagen of etentjes. De meeste maaltijden nuttig je toch thuis. Ik zie nu dat mijn oudste zoon van zeventien zelf zeer bewuste voedingskeuzes maakt
HET
DOSSIER Van Nature nr. 14 - 2009
15
