Blad 7
Augustus 2009
Fantasy Literatuur en Filosofie
F
ilosofie is een vage term, maar ik heb geen beter woord voor wat de Fantasy literatuur me biedt aan ideeën en inzichten. Soms vindt je weerklank bij je eigen thema's of wordt iets verhelderd dat al een tijd aan de verkeerde kant van het begrijpen lag. Natuurlijk je vind die weerklank niet niet in elk boek, en er zijn schrijvers die ik zelf nooit lees, alleen al omdat iets in hun werk me niet aanstaat. Dus wie weet wat ik allemaal mis! Dit artikel is niet bedoeld om een volledig overzicht te geven van alle ideeën die dit genre kent, maar om mijn plezier aan het lezen van Fantasy-verhalen over te brengen Net zo als in het vorige artikel 'Fantasy Literatuur en Magie', zijn bijna alle citaten van de bekendere auteurs opgenomen. Het is de fantasie dat dit genre de naam heeft gegeven, maar het heeft zoals alle creatieve uitingen aanrakingspunten met de werkelijkheid. Ondanks deze vrije fantasie kan de schrijver en de lezer(!) zich moeilijk ontworstelen aan de tijdgeest. De thema's en ontwikkelingen van een bepaalde periode komen in de boeken terecht, wat goed te merken is bij het nalezen van een uitgebreid oeuvre. Zo is de strijd van vrouwen in een patriarchale wereld een motief geweest in de jaren zeventig en tachtig, maar tegenwoordig is dit vaak niet meer dan een (zeer) irritante bijkomstigheid voor de vrouwelijke hoofdpersoon.
'Women can't be harpers," she'd said to Petiron, astonished and awed. "One in ten hundred have perfect pitch," Petiron had said in one of his evasive replies. "One in ten thousand can build an acceptable melody with meaningful words. Were you only a lad, there'd be no problem at all." Anne McCaffrey – Dragonsong -1976 "Aye," The MacAran said roughly, "your sister has done what you would not do, boy - you should take lessons from her in skill and courage! Would that she had been the boy, and you the maiden, so that you might put skirts about your knees and spend the day in scribbling and embroidering within the house-" Darren flushed to the roots of his hair. He said, "Do not mock me before my friend, Father. I will do as well as I am able, I pledge to you. But I am as the Gods made me, and no other. A rabbithorn cannot be a war-horse and will only become a laughing-stock if he should try." "Is that what they have taught you among the damned monks?" "They taught me that what I am, I am," said Darren, and Romilly saw the glint of tears in his eyes, "and yet, Father, I am here at your will, to do my poor best for you." Romilly could hear, as plain as if the forbidden name had been spoken, it is not my fault that I am not Ruyven, nor was it my doing that he went from here. The MacAran set his massive jaw, and Romilly knew that he, too, heard the forbidden words. He said, scowling, 'Take your brother to the hawk-house, Romy, and show him your hawk; perhaps it will shame him into striving to equal what a girl can do. Marion Zimmer Bradley - Hawkmistress - 1982
Zo zwaar als de patriarchale houding hier boven is neergezet hoeft niet altijd, maar 'Hawkmistress' is in 1982 geschreven en is hier en daar nog steeds pijnlijk om te lezen. In een van de laatste Darkover romans 'Exile's song' is dit thema nauwelijks meer aan de orde. Gelukkig hoeft een probleem alleen terloops genoemd te worden, of uit de houding van de hoofdpersoon te blijken, om de lezer er attent op te maken. Maar al te vaak zijn boeken die zo nodig een boodschap moeten uitdragen, niet echt te genieten ongeacht de aard van de boodschap. Hoewel een parodie als de nouvelle van George Orwell 'Animal Farm' een plezier blijft om te lezen. De dreiging van dodelijke technologie tijdens de koude oorlog vinden we terug in een verhaal van Arthur C. Clarke - 'The Nine Billion Names of God' uit 1953. De westerse technologie helpt een Tibetaans klooster met computers om de negen miljard namen van god te vinden. Het resultaat, het vergaan van het universum bij het uitprinten van de laatste naam, wordt door de technici met een flinke korrel zout genomen, totdat bij het verlaten van het klooster ze de sterren een voor een zien uitdoven. Bij de kabbalisten onder ons gaat er vast een belletje rinkelen bij het noemen van negen1 miljard namen. *** Naast magie spelen ook de paranormale vermogens een grote rol in de Fantasy en net zoals bij de magie hebben sommige auteurs geprobeerd deze gaven te analyseren ook al om een beter verhaal te kunnen schrijven. Mercedes Lackey geeft deze 'Mentale Gaven' eigen namen en wijkt af van onze zo netjes afgebakende wetenschappelijke disciplines. Ze vervaagt de grenzen tussen diverse gebieden, waardoor ze verhaal-technisch bruikbaarder zijn, en waarschijnlijk ook beter overeenstemmen met de manier waarop deze gaven zich in onze wereld manifesteren.
"I—kind of wonder how their Gifts are related to my own." (hier is Empathie bedoeld) "Seeing's probably the closest; emotions are powerful attractants for the mind's eye. In fact, you have more than a touch of that particular Gift yourself, as you've noticed. I've told you that no one ever has just one Gift with no hint of the others, haven't I? You've got enough thought-sensing and Sight to possibly be useful in an emergency—maybe just a hint of Healing as well. Mercedes Lackey - Arrows Of The Queen Een van de gaven bij Lackey is 'Animal mind speech' dat te vergelijken is met de term Xenotelepathie , het vermogen om met andere dan menselijke wezens te spreken. We vinden dit bij veel schrijvers terug en onder andere bij Clifford D. Simak:
"They listen to the stars," the man told him. "They listen ..." began Vickers, and then remembered Flanders sitting on the porch in Cliffwood, rocking in the chair and saying that great pools and reservoirs of knowledge existed in the stars, that it was there for the taking and you might not need rockets to go there and get it, but might reach out with your mind and that you'd have to sift and winnow, but you'd find much that you could use. "Telepathy?" asked Vickers. "That's it," said the man. "They don't listen to the stars really, but to people who live on the stars. Clifford D. Simak- Ring around the Sun De ring om de zon is een snoer van alternatieve aardes die allemaal tegelijkertijd aanwezig zijn. Ook bestaat er het idee dat bij elke keuze die we maken, twee werelden ontstaan,één waar gekozen is voor het ene en een wereld waar gekozen is voor het andere.
"Do you know what I think?" she whispered. "When you grow up to be an author and write books, you'll think you're making the books up, but they'll all really be true, somewhere." Diana Wynne Jones - Witch Week Deze werelden worden soms verbonden door 'poorten' plaatsen waar de werelden elkaar raken of 1 De negen sefiroth van Chokmah tot en met Malkuth (Kether blijft natuurlijk bestaan)
overlappen in een andere 'dimensie'. We vinden dit in tal van verhalen, misschien wel het mooist in 'The Chronicles of Morgaine' van C. J. Cherryh. Een vierdelige serie waar de heldin in de vier delen de poorten - ontstaan uit de technologie van een vergeten ras - probeert te sluiten.
"I came to seal the Gates," she said, "and if I should be lost, that is the means to do it. I do not think I can teach you otherwise. But take my weapons and strike at the heart of Hjemur's hold: that would do it as well as I ever could." C. J. Cherryh - Morgaine 1 - Gate Of Ivrel Maar er bestaan ook gesloten werelden, geïsoleerd in de tijd, waar bepaalde gebeurtenissen steeds weer herhaald worden soms met kleine variaties.
"Garion and I have had an extended conversation over the last year or so. He'd noticed that things kept happening over and over again. You probably heard us talking about it." Durnik nodded. "Between us, we came up with the notion that things kept repeating themselves because the accident made it impossible for the future to happen." David Eddings - Malloreon 5 - The Seeress of Kell Soms is er geen enkele variatie en wordt dezelfde handeling in de tijdlus eindeloos herhaald; en natuurlijk wordt er dan maar één cyclus beschreven. Ik kan me maar een verhaal herinneren dat ik in de jaren zeventig heb gelezen, hoewel ik de naam en de schrijver ben vergeten. In het begin van het verhaal wordt de hoofdpersoon door een orakel met schijnbaar nutteloze informatie het avontuur ingestuurd. Aan het eind van het verhaal neemt de hoofdpersoon de rol aan van het orakel dat een jongere versie van hem zelf, dezelfde informatie geeft omdat hij precies weet wat er gaat gebeuren en hoe de informatie van pas komt. Hoe het afloopt met het orakel . . .? Het doorbreken van een andere soort 'lus' komt in 'Wizardry Compiled' voor, waar gebruik van magie wordt vergeleken met het schrijven van een computerprogramma. Iedereen die programmeert heeft een keer meegemaakt dat het programma in een eindeloze lus terechtkomt. In de magische wereld van Rick Cook heeft het vervelende consequenties voor de magiër zelf.
The young programmer was rocking back and forth, his body slamming first forward almost to the desk and then back so forcefully the chair teetered. "Something's wrong! He's having a stroke or something." "Stay away from him!" Moira ordered. "He is caught in a spell." Rick Cook - Wizardry 2 - Wizardry Compiled Het programma, in de geest gecomponeerd, manifesteert zich in de werkelijkheid na uitspreken van een commando of 'toverformule' In dit geval is “reset.exe” de spreuk door een omstander uitgesproken die de zaak weer oplost, maar vaak is meer fantasie nodig om een lus te doorbreken. Verbeeldingskracht is bij uitstek het gebied van de Fantasy, en deze wordt in sommige verhalen letterlijk als scheppende kracht gezien. In 'Oproer der geesteskinderen” (Out of their Minds) van Simak komen de scheppingen van de mensheid, hun mythische maar ook populaire helden als Donald Duck, in opstand tegen hun scheppers en onderdrukkers. Ook de goden zijn bij sommige schrijvers schepselen van de mensheid zelf - hier David Eddings:
'I don't quite understand,' Oscagne confessed. The Gods derive their strength from their worshippers, your Excellency,' Bevier explained. 'The more worshippers, the stronger the God. David Eddings - Tamuli 1 - Domes of Fire En dan zijn er ook nog de 'vergeten goden' waaraan niemand meer geloofd en die omdat ze onsterfelijk zijn niet meer zijn dan een naam, een schim van hun vroegere macht. Deze schepselen proberen weer aandacht en volgelingen te krijgen totdat hun vroegere glorie herstelt is, wat weer boeiende verwikkelingen oplevert.
Nu is volgens David Eddings magie niet meer dan een gebed tot een god, die dat gebed vervolgens verhoord. Wat een wonderlijk licht werpt op de uiteindelijke oorsprong van de magie. Een vergelijkbare theorie is dat deze magische energie door elk levend wezen wordt afgescheiden en zich verzameld in stroompjes en stromen, zoals water zich vormt tot een rivier. De magiër maakt gebruik van deze energie stroompjes voor zijn magie. Dit geeft ons weer een nieuwe kijk op acupunctuur en Ley-lijnen. *** Net zoals de schrijver is ingebed in allerlei sociale stromingen, is dat ook het geval met de religieuze en filosofische ideeën van zijn tijd. Het kost veel inzicht en moeite om een wereld te scheppen die echt helemaal los staat van onze dagelijkse werkelijkheid. Toch is er soms maar een kleine verandering nodig om een vervreemdend effect te scheppen. Ondanks deze vervreemding moet de wereld toch herkenbaar blijven en er wordt daarom bewust veel van onze werkelijkheid opgenomen in de nieuwe wereld. Aansluiting zoeken bij de mythen en ideeën die rondzwerven in het onderbewuste van de mensheid is daarom een goede tactiek voor een auteur. Een voorbeeld hiervan is het dodenrijk dat op uiteenlopende manier wordt behandeld. In “Isle of the Dead” van Roger Zelazny kan de dode ziel worden begeleidt tot aan een zekere grens, twee grijze stenen, waarna de dode ziel alleen verder moet.
We mouted a hill and paused on its summit. Even before we reached it, I knew what would be there when we looked down the far slope. . . . Beginning between two massive prows of gray stone, with a greensward that started out as bright as that beneath our feet and grew darker and darker as I swept my eyes ahead, there was the place. It was the big, dark valley. And suddenly I was staring into a blackness so black that it was nothing, nothing at all. "Another hundred steps will I go with you," I said. Roger Zelazny - Isle of the Dead Een uitgebreidere beschrijving vinden we in het derde deel van de 'Aardzee' trilogie van Ursula LeGuin. Hier bestaat de grens tussen leven en dood uit een lage stenen muur, waarachter de ziel alleen verder 'leeft' als naam. Ook in de 'Abhorsen' trilogie van Garth Nix vinden we een gedetailleerde beschrijving. Daar bestaat het dodenrijk uit een rivier dat door negen poorten stroomt. Na de negende poort valt de ziel omhoog naar de sterren. De Egyptische invloed bij de twee laatste schrijvers is duidelijk. Wie nog even het stuk van Jack naleest over de Hond zal ook de negen poorten terugvinden bij de Azteken.
Zelazny is wat moeilijker te plaatsen. De echo's van Celtische mythes misschien, maar eerder lijkt het mij dat het schilderij van Arnold Böcklin 'Isle of the Dead' de voornaamste bron van inspiratie is geweest. Dit schilderij is ook verantwoordelijk voor een compositie van Rachmaninov met dezelfde naam. Roger Zelazny laat in de zeer lezenswaardige 'Amber' serie het opbouwen van de universa duidelijk zien aan de hand van 'het wandelen door schaduwen'
Something told me that whatever Shadows were, we moved among them even now. How? It was something Random was doing, and since he seemed at rest physically, his hands in plain sight, I decided it was something he did with his mind. Again, how? Well, I'd heard him speak of "adding" and "subtracting," as though the universe in which he moved were a big equation. I decided - with a sudden certainty - that he was somehow adding and subtracting items to and from the world that was visible about us to bring us into closer and closer alignment with that strange place, Amber, for which he was solving. Roger Zelazny - Amber 01 - Nine Princes In Amber. Het fantastische is een van de redenen waarom Science fiction en alle afgeleide genres2 zoals Fantasy tot 'escape' literatuur wordt gerekend. Maar in wezen is elke vorm van amusement dat; ook de Literatuur en alle Hoge Kunsten. Wat zo veel 'met beide benen op de grond' mensen niet beseffen is dat de materiële werkelijkheid die traag is en weerbarstig, pas gevormd kan worden na tussenkomst van onze dromen en gedachten. Onze creativiteit en inventiviteit vindt een manier om deze wereld vorm te geven, 'optellen en aftrekken in de vergelijking' van onze werkelijkheid. Onze realiteit wordt op een veel grotere mate beïnvloed door fantasie dan we mogen denken. Wie de allereerste Star-trek televisie series gezien heeft zal zich misschien herinneren hoe de draagbare communicator zó 'science fiction' was (1966-1969). Nu kennen we telefoons van een veel kleiner formaat en sommige klappen net zo open als die van captain Kirk en ze hebben bijna net zoveel extra functies. Veel ideeën schijnen in een soort astrale laag (de akasha bibliotheek) rond te zwerven om door mensen op een gunstig moment opgepikt te worden. (dat 'Morfogenetische veld' van u is al eeuwen bekend, dr. Sheldrake3) Het was dan ook een soort aha-ervaring toen ik op Rupert Sheldrake's webpagina een aanzet vond over de telepathische experimenten met de grijze Congo papegaai. N’Kisi, an African grey parrot, is the most accomplished language-using animal in the world. He also seems able to read his owners mind. (http://www.sheldrake.org/homepage.html) In 'The Wizard of London' een boek van Mercedes Lackey heeft een van de kinderen een telepathische band met een grijze Congo papegaai die als familiair optreedt. Toeval?, Morfogenetische veld? of grondige voorstudies van de auteur. De werkelijkheid van onze psyche is gemakkelijker te manipuleren dan materie en tussen ( ) het 'manipuleren van de psyche' is slechts één van de vele definities van magie. Deze magie vinden we onder andere in de Fantasy literatuur, al is het alleen maar om een paar uur ontspanning te vinden. Paul van Wierst 2 De Amerikaanse smeltkroes heeft gezorgd voor bloeiende takken aan de boom van de amusementslectuur. Grofweg was er eerst de Science Fiction waar de Sword and Sorcery een subgenre van is. Uit dit subgenre is de Fantasy ontstaan als een ruimer genre en een nieuwe tak de Paranormal Romance, dat de damesroman combineert met paranormale elementen, zoals magie en sexy vampiers. 3 Veel logische problemen die de wetenschap heeft met deze theorie is al lang door de Theosofie opgelost o.a door Leadbetter.
