ANTIBIOTICA HELPEN NIET BIJ GRIEP, VERKOUDHEID OF BRONCHITIS. BAPCOC
Een realisatie van La Ligue des Usagers des Services de Santé (LUSS).
VOORWOORD
I PROFESSOR EMERITUS DOKTER LUDO VERBIST
VOOR DE TWEEDE WERELDOORLOG WAREN DE THERAPEUTISCHE MOGELIJKHEDEN VOORAL GEBASEERD OP DE WERKING VAN GENEESKRACHTIGE PLANTEN, WAAR MEN AL EEUWENLANG EEN BEROEP OP DEED. DEZE MIDDELEN WAREN ECHTER MINDER BETROUWBAAR DOOR DE STEEDS WISSELENDE BEREIDING EN WERKING VAN DE INFUSIES, AFTREKSELS EN POEDERS. BIJ HET BEGIN VAN DE TWINTIGSTE EEUW HEEFT DE FARMACEUTISCHE WETENSCHAP EEN ENORME SPRONG VOORWAARTS GEMAAKT DOOR DE ISOLATIE VAN DE ACTIEVE BESTANDDELEN VAN DEZE GENEESKRACHTIGE KRUIDEN, WAARDOOR MEN GESTANDAARDISEERDE DOSISSEN KON SAMENSTELLEN EN CONTROLE KREEG OVER HUN WERKING. DOOR DE ONTDEKKING VAN HUN CHEMISCHE FORMULE WAS HET LATER OOK MOGELIJK OM DE EENVOUDIGSTE BESTANDDELEN ZELF TE MAKEN EN DE BESTAANDE GENEESMIDDELEN KUNSTMATIG TE VERANDEREN EN TE VERBETEREN. ZO ONTSTONDEN GENEESMIDDELEN DIE HET LEVENSCOMFORT AANZIENLIJK VERBETERDEN: MIDDELEN OM DE PIJN TE VERZACHTEN, DE HOEST TE VERMINDEREN, DE KOORTS TE DOEN ZAKKEN, DARMSPASMEN TE VERLICHTEN, SLAPELOOSHEID TE BESTRIJDEN EN HET HART TE VERSTERKEN. TOCH BLEEF ER EEN GROTE NOOD AAN EEN EFFICIËNTE BEHANDELING TEGEN INFECTIES, DIE NIET ALLEEN DE MEEST VOORKOMENDE ZIEKTEN WAREN MAAR IN SOMMIGE GEVALLEN ZELFS LEIDDEN TOT DE DOOD. DE ONTDEKKING VAN PENICILLINE EN EEN AANTAL ANDERE ANTIBIOTICA HEEFT DIT GEBREK IN HET THERAPEUTISCHE ARSENAAL OPGEVULD. NA DE OORLOG HEBBEN DE ONTWIKKELING VAN ANTIBIOTICA EN DE CHEMISCHE SYNTHESE VAN NIEUWE GENEESMIDDELEN IN DE MEEST VERSCHILLENDE DOMEINEN GELEID TOT EEN EUFORIE EN OVERDREVEN VERWACHTINGEN IN DE THERAPEUTISCHE MOGELIJKHEDEN. DE ANTIBIOTICA ZIJN HIER NIET AAN KUNNEN ONTSNAPPEN, WAT AANLEIDING GAF TOT EEN GROOT AANTAL MYTHES. DE BELANGRIJKSTE MISVERSTANDEN ZIJN:
• ANTIBIOTICA ZIJN ACTIEF TEGEN “ALLE MICROBEN” DIE ONS AANVALLEN; • ZE HELPEN ONS SNELLER TE GENEZEN VAN EEN INFECTIE; • DAAROM MOETEN WE BIJ ELKE INFECTIE EEN ANTIBIOTICUM GEBRUIKEN; • ALS HET NIET HELPT, KAN HET ZEKER OOK GEEN KWAAD.
MET DEZE BROCHURE WILLEN WE HELDERHEID SCHEPPEN OVER DE OORZAKEN EN HET VERLOOP VAN INFECTIES EN DE JUISTE WAARDE VAN DE ANTIBIOTICA ALS BEHANDELING BEPALEN: HUN MOGELIJKHEDEN EN THERAPEUTISCHE GRENZEN, HUN BIJWERKINGEN EN TEN SLOTTE DE CONSTANTE DREIGING OM DEZE BELANGRIJKE GENEESMIDDELEN TE VERLIEZEN DOOR DE GROEIENDE RESISTENTIE VAN BACTERIËN VOOR ANTIBIOTICA.
WAT ZOU ER VAN ONS GEWORDEN ZIJN ZONDER ALEXANDER FLEMING?
DE GESCHIEDENIS VAN DE ANTIBIOTICA ... Het is een speciaal lot om de “vader” van de
Hij bestudeert alles onder de microscoop en
penicilline te zijn. Alexander Fleming wordt in
ontdekt een schimmel die hij Penicillium
1881 in Noord-Schotland geboren als zoon van
notatum noemt. Fleming stelt zijn
een boer. Niets wijst erop dat de jongeman later hoge studies zal aanvatten. Fleming verliest al snel zijn vader en moet noodgedwongen de leiding over
bevindingen voor aan de weten-
Penicilline, een gelukkig toeval!
de boerderij op zich nemen. Dankzij zijn
gemeenschap:
de toeschouwers zijn echter weinig
overtuigd
van
het
mogelijke nut voor de mens.
broer, een arts in Londen, komt hij echter in de hoofdstad terecht, waar hij kan genieten
schappelijke
Alexander Fleming is verlegen en
schuift
de
penicilline
opzij.
van hoogstaand onderwijs. Fleming is uiterst
Hij is te bescheiden om er het vader-
intelligent en beëindigt in alle gemak zijn
schap van op te eisen. Hoewel hij be-
examens. Wanneer hij 20 is, wordt hij uitge-
kroond werd met een Nobelprijs en door
roepen tot beste leerling in het instituut voor
verschillende universiteiten uitgeroepen werd
geneeskunde aan het St.-Mary’s Ziekenhuis.
tot Doctor Honoris Causa, kon Fleming niet
Zijn lot wordt vanaf nu bepaald. Fleming wordt
genoeg herhalen dat het “een ongelukje” was.
aangeworven door een bekend onderzoeker die gespecialiseerd is in bacteriële infecties en kan aan de slag in een rudimentair laboratorium dat echter broodnodig is voor zijn onderzoeken. In die periode staan de artsen machteloos tegenover bacteriële infecties die vaak leiden tot de dood. Fleming staat dus voor een uitdaging. Toch is het bij wijze van toeval dat hij een van de belangrijkste uitvindingen van de mensheid op zijn naam mag schrijven. In 1928 vergeet Fleming een petrischaal met bacteriën af te sluiten, waarna zich een groene schimmel op het oppervlak ontwikkelt. Fleming denkt eerst dat zijn werk mislukt is maar ziet er toch van af alles weg te gooien. Vanaf nu is het slechts een kwestie van tijd. Fleming observeert het proces en ziet al snel in dat de schimmel alle bacteriën vernietigt.
03
FEIT: ANTIBIOTICA HELPEN NIET BIJ GRIEP, VERKOUDHEID OF ACUTE BRONCHITIS. PRAAT EROVER MET JE ARTS OF APOTHEKER.
DOMAGK, FLOREY EN DE ANDEREN Ook al wordt het vaderschap van de
belangstelling van de wetenschappelijke
heeft penicilline miljoenen levens gered.
antibiotica eensgezind toegewezen aan
gemeenschap rekenen. Het product was
Deze positieve evolutie heeft het voor
Alexander Fleming, toch begonnen de
onstabiel en broos, en daardoor moeilijk
andere onderzoekers mogelijk gemaakt
ideeën te groeien dankzij Louis Pasteur.
te verkrijgen en dus te duur. Gedurende
om zich toe te spitsen op het “mirakel”
De gerenommeerde wetenschapper had
enkele jaren werd het alleen gebruikt om
van de antibiotica en zo nog tientallen
ontdekt dat er een strijd kon ontstaan
de petrischalen van Fleming te reini-
andere antibiotica terug te vinden in de
tussen twee soorten microben (bacte-
gen. Pas in 1939 buigen Howard Florey
natuur.
rieel antagonisme) en koesterde hierdoor
en Ernst Chain zich over het probleem
grote verwachtingen voor de toekomst.
en zijn ze in staat om genoeg penicilline
Zijn opvolgers hebben hem hierin echter
te isoleren om toe te dienen aan de mens.
tegengewerkt. Naast Fleming kunnen nog
In 1941 dient men het product toe aan
andere namen genoemd worden: René
een politieagent met een bloedinfec-
Duschene,
04
Selam
Waksman,
Howard
tie (septicemie). Zijn toestand verbetert
Infectieziekten worden veroorzaakt door microben,
Florey of Gerhard Domagk.
aanzienlijk maar men beschikt niet over
vooral virussen en
In 1935 ontdekte Domagk de antibiotica-
voldoende product om hem te redden.
bacteriën.
klasse van de sulfonamiden, waardoor
Pas in 1944, aan het einde van de Tweede
het
longontsteking
Wereldoorlog, dankzij de Amerikaanse
daalde van 20 % naar 5 %. Zoals reeds
industriële technieken, kan penicilline
gezegd kon penicilline in 1929 op weinig
veralgemeend gebruikt worden. Sindsdien
sterftecijfer
door
WAT IS EEN veroorzaakt door onze afweerreactie. Een
INFECTIEZIEKTE?
geïnfecteerd
slijmvlies
vertoont
aldus
Wanneer de micro-organismen schade
duidelijke ontstekingstekens zoals roodheid,
berokkenen bij de besmette persoon
warmte, zwelling en pijn, die het gevolg zijn
(ziektesymptomen), spreekt men over een
van een afweermechanisme. De kleine
infectieziekte. Men observeert symptomen
bloedvaten verwijden zich immers om al-
van zodra het aantal micro-organismen,
dus witte bloedcellen naar de geïnfecteerde
dat aanvankelijk steeds toeneemt, een
weefsels te brengen, waar zij de schadelijke
bepaalde drempel overschrijdt.
micro-organismen zullen vernietigen.
Meerdere factoren bepalen of we al dan
OP WELKE MANIER
niet ziek zullen worden:
INFECTIES
• onze gezondheidstoestand (we heb-
VEROORZAKEN MICRO-
ben minder weerstand ten gevolge van
ORGANISMEN ZIEKTEN?
Infectieziekten worden veroorzaakt door
oververmoeidheid of stress, wanneer
Ziekteverwekkende
micro-organismen of microbes. In de meer-
we slecht eten, wanneer we reeds een
rechtstreeks of onrechtstreeks schade
derheid van de gevallen genezen deze ziek-
andere ziekte hebben, ...);
veroorzaken.
kiemen
kunnen
tes spontaan en snel, maar bepaalde infec-
• het agressieve karakter van de bacterie;
Rechtstreekse schade:
tieziekten kunnen langdurig aanslepen en
• het aantal bacteriën;
• productie van giftige stoffen (toxines)
zelden zelfs resulteren in een overlijden.
• de snelheid waarmee de bacteriën groeien;
die de vitale functies verstoren of cellen
• de snelheid waarmee ons afweersys-
vernietigen (bijvoorbeeld bij tetanus of
WAT IS EEN INFECTIE?
teem reageert op de indringers.
difterie);
Wanneer ‘nieuwe’ micro-organismen of
• de aanwezigheid van de bacteriën of
microbes erin slagen te overleven op of in
WAT ZIJN DE
hun afvalstoffen die lokale irritatie ver-
ons lichaam, spreekt men van kolonisatie
SYMPTOMEN?
oorzaken met als gevolg toename van de
of infectie. Deze organismen worden vooral
Bepaalde symptomen zijn weinig specifiek
slijmproductie ter hoogte van de slijm-
overgedragen via een ander levend wezen
(bijvoorbeeld koorts), terwijl andere meer
vliezen, hoest bij luchtweginfecties, en
(menselijk of dierlijk) maar soms ook via
specifiek zijn volgens de plaats van de in-
diarree en krampen bij darminfecties;
niet-levende vectoren (water, voedsel,
fectie (bijvoorbeeld hoest, keelpijn, diarree,
• virussen en bepaalde bacteriën dringen
voorwerp).
...). Deze symptomen maken vaak deel uit
binnen in de cellen, die zij vervolgens
Wanneer deze micro-organismen tamelijk
van de strategie van het micro-organisme:
beschadigen of zelfs vernietigen;
lang op of in ons lichaam verblijven en zich
na vermenigvuldiging zich zo snel mogelijk
daar vermenigvuldigen zonder schade te
verspreiden naar andere personen. Bij een
berokkenen, spreekt men van kolonisatie.
verkoudheid bijvoorbeeld, geeft de prikkel-
• bepaalde bacteriën maken krachtige en-
Wanneer men echter ziektesymptomen
hoest aanleiding tot verspreiding via de lucht
zymen aan die de weefsels beschadigen.
waarneemt, spreekt men van een infectie.
van duizenden kleine speekseldruppeltjes
De veroorzakers van deze infecties zijn in
beladen met ziekteverwekkende kiemen.
Onrechtstreekse schade wordt veroorzaakt
de eerste plaats virussen, vervolgens bac-
Een ander voorbeeld is diarree waarbij in
door ons eigen afweersysteem. Zo kun-
teriën, soms schimmels en gisten (fungi)
slechte hygiënische omstandigheden grote
nen de chemische wapens die door de
en zelden parasieten (protozoa). We komen
hoeveelheden
kie-
witte bloedcellen gebruikt worden om de
later terug op de verschillen tussen virus-
men uit de darmen verspreid worden. Een
kiemen te doden, eveneens onze eigen
sen en bacteriën.
deel van deze symptomen wordt eveneens
cellen vernietigen.
ziekteverwekkende
• bacteriën verbruiken voedingsstoffen ten nadele van de weefselcellen;
05
ANTIBIOTICA ZORGEN ERVOOR DAT BACTERIËN ZICH NIET VERDER ONTWIKKELEN HOE WORDEN WIJ BESMET?
Bij risico op een ernstige epidemie met
De belangrijkste bron van besmetting zijn
agressieve kiemen die zich verspreiden via
andere personen. Deze personen kunnen
de lucht (bijvoorbeeld het nieuwe SARS-
ziek zijn of reeds genezen maar toch nog
virus), zijn enkel drastische maatregelen
steeds drager van de ziekteverwekkende
doeltreffend, zoals bijvoorbeeld volledige
kiemen zijn. Op de tweede plaats komen
isolatie van de patiënt alsook elke persoon
dieren (bepaalde soorten komen zowel bij
die rechtstreeks contact heeft gehad met
mensen als dieren voor). Zeldzamer
de zieke patiënt.
kunnen kiemen uit de bodem of het water De bron van besmetting is vaak
ons lichaam binnendringen via wond-
De grote
jes. De overdracht van microben kan
direct
of
indirect
gebeuren.
echter niet gekend. Dit stelt geen
meerderheid van de
probleem voor banale infec-
virale en bacteriële
ties, maar ter preventie van
Direct via:
infecties geneest
• seksueel contact (bijvoor-
spontaan.
beeld aids, hepatitis B, seksueel
bepaalde infecties die ernstige gevolgen kunnen hebben, doet men dan een beroep op vaccinatie.
overdraagbare aandoeningen of SOA’s);
Vaccinatie blijkt zeer nuttig te zijn omdat
• injectie met besmette naalden (bijvoor-
het ons lichaam in staat stelt antistoffen te
beeld hepatitis B en C of aids); • insectenbeten (bijvoorbeeld malaria
maken tegen de ziekteverwekkende kiem nog voordat men ermee in contact is gekomen.
genaamde geheugencellen achter. Dankzij
en slaapziekte);
06
Na elke doorgemaakte infectie blijven er zo-
• diepe wonden (bijvoorbeeld tetanus).
HOE EINDIGT EEN INFECTIE?
deze cellen zal ons lichaam zich de eerdere
Indirecte overdracht kan plaatsvinden via
Er ontstaat een ware strijd tussen de micro-
infectie ‘herinneren’ wanneer het opnieuw
de lucht, de handen, voedsel, drank of
organismen, die zich willen vermenigvul-
in contact komt met hetzelfde micro-
voorwerpen.
digen en verspreiden in ons lichaam, en
organisme, waardoor het onmiddellijk grote
ons afweersysteem. Aanvankelijk overtreft
hoeveelheden specifieke antilichamen kan
KAN MEN INFECTIES
de groei van de microben hun vernietiging
aanmaken en de infectie meteen in de kiem
VOORKOMEN?
door onze afweercellen. Dit groeiende aan-
wordt gesmoord.
Indien de bron van besmetting gekend is,
tal microben lokt een lokale irritatie uit met
Bepaalde
kan de verdere verspreiding vermeden wor-
als gevolg symptomen zoals hoest, slijmpro-
ernstig zijn dat ons afweersysteem niet
den of in elk geval sterk beperkt worden
ductie, neusloop en diarree.
in staat is om de microben te vernietigen,
dankzij eenvoudige hygiënische maatrege-
De grote meerderheid van de virale en bac-
wat in zeldzame gevallen zelfs fatale gevol-
len (de handen ontsmetten, handschoenen
teriële infecties geneest spontaan na enkele
gen kan hebben (bijvoorbeeld longontste-
en/of een masker dragen, contact met de
dagen omdat ons lichaam specifieke anti-
king en bacteriële hersenvliesontsteking).
zieke patiënt vermijden, besmet water ko-
lichamen begint aan te maken die de in-
Ons afweersysteem kan ook zodanig ver-
ken en besmet voedsel voldoende bakken).
dringers uitschakelen.
zwakt zijn dat het niet meer in staat is om
infecties
kunnen
echter
zo
bepaalde infecties te bestrijden. In dit geval
maagdarmstelsel, ...) zijn duidelijk dun-
Er bestaan ook specifieke afweermecha-
kunnen antibiotica helpen bij het bestrijden
ner dan de huid maar worden bedekt door
nismen die zullen instaan voor de ontwik-
en overwinnen van de ziekte.
een slijmlaag die eveneens als barrière
keling van immuniteit tegen bepaalde
fungeert tegen de verspreiding van micro-
ziekten. Deze immuniteit is te wijten aan
ben naar de onderliggende weefsels.
lymfocyten (ander type witte bloedcellen)
ONS AFWEERSYSTEEM Ons lichaam verdedigt zich van nature
die specifieke antilichamen maken tegen
tegen de microben met behulp van externe
INTERNE AFWEERMECHANISMEN
micro-organismen waarmee zij in contact
en interne afweermechanismen.
Men kan onze interne afweermechanismen
komen. Voor elk micro-organisme is er een
vergelijken met een leger. We beschikken EXTERNE AFWEERMECHANISMEN De eerste barrière tegen infecties wordt gevormd door de huid en de slijmvliezen. De huid is van nature dik (meerdere huid-
specifiek antilichaam en door regelmatig
over meerdere ‘afweertroepen’ die in ons lichaam circuleren en elk specifieke taken uitvoeren. De algemene verde-
contact met kiemen, bijvoorbeeld
Ons lichaam verdedigt zich van nature tegen microben.
lagen) en vettig. De verschillende huid-
diging bestaat uit fagocyten
lagen hebben welbepaalde functies in de
(bepaald type witte bloedcellen),
bescherming tegen microben.
die circuleren in de bloedbaan en indrin-
De slijmvliezen (mond, neus, keel, ogen,
gers uitschakelen.
tijdens onze kindertijd, bouwen wij ons afweersysteem op. Op deze manier zijn wij op latere leeftijd beschermd tegen talrijke ziekten.
07
OVER ANTIBIOTICA BESTAAN NOGAL WAT MISVATTINGEN. MAAR ANTIBIOTICA ZIJN GEEN MAGISCHE WONDERMIDDELEN. MICROBEN (virussen/bacteriën/ schimmels/parasieten)
WAT ZIJN DE VERSCHILLEN? Het menselijk lichaam is permanent
Een infectie kan veroorzaakt worden door
gekoloniseerd op de huid en de slijm-
virussen of bacteriën en zeldzamer door
vliezen door een groot aantal bacteriën
schimmels of parasieten. Allen behoren zij
(zogenaamde commensalen) die in principe
tot de groep van microben.
geen problemen veroorzaken. In bepaalde omstandigheden echter kunnen deze toch
Wat de behandeling van infecties betreft,
schadelijk worden en infecties veroorzaken
is het zeer belangrijk een onderscheid te
(zogenaamde pathogenen); bijvoorbeeld
maken tussen virussen en bacteriën.
wanneer het afweersysteem verzwakt is.
08
VIRUSSEN
aantal onschadelijke bacteriën (commen-
Virussen zijn zeer klein. Aangezien zij geen
salen). Op deze manier verhinderen zij dat
eigen stofwisseling (metabolisme) heb-
andere schadelijke bacteriën zich gaan
ben, kunnen zij zich niet op eigen kracht
ontwikkelen op de huid en slijmvliezen.
vermenigvuldigen. Een virus profiteert van de cel die hij binnendringt. Hij dwingt als
HOE KAN MEN INFECTIES
het ware de cel om nieuwe virussen aan
BEHANDELEN?
te maken. Dit resulteert meestal in de ver-
Wanneer een infectie veroorzaakt wordt
nietiging van de gastcel en het virus kan zich
door een virus kan men in principe enkel
dan snel verder verspreiden in het lichaam.
de symptomen behandelen. Bijvoorbeeld, bij griep (veroorzaakt door het influenza-
BACTERIËN
virus) zal men de koorts, de spierpijnen en
Men kan stellen dat een bacterie een mi-
het ziektegevoel bestrijden zodat de patiënt
nuscuul klein levend wezen is dat bestaat
zich wat beter voelt. In het geval van griep
uit één enkele cel, waardoor de bacte-
kan men natuurlijk ook een beroep doen op
rie op eigen kracht overal kan overleven
vaccinatie om de ziekte te voorkomen.
(in het menselijk lichaam, de lucht, het
met, consectet,
water, de bodem, ...). Bacteriën kunnen
Antibiotica werden ontwikkeld om schade-
zich zeer snel vermenigvuldigen: zelfs om
lijke bacteriën te bestrijden.
de dertig minuten in gunstige omstan-
Om de werkzaamheid van een antibioticum
digheden. Dit verklaart de snelle ontwikkel-
tegen een bepaalde bacterie in het labora-
ing van ziekten omdat men binnen enkele
torium na te gaan, doet men beroep op een
uren reeds miljarden bacteriën heeft. Deze
antibiogram. Het antibiogram geeft aan of
vermenigvuldiging kan zowel buiten als
de gekweekte bacterie al dan niet gevoelig
binnen een menselijke cel gebeuren. Een
is aan een bepaald antibioticum. Het anti-
bacterie is als organisme verder ontwikkeld
biogram draagt aldus bij tot de keuze van
dan een virus.
een geschikt antibioticum.
Antbiotica zijn
Niet alle bacteriën zijn schadelijk voor de
qui ex exer sin
mens. Integendeel, sommige bacteriën zijn
Het is echter niet altijd een-
henim a
zelfs nuttig en kunnen ons beschermen
voudig voor de arts om op
tegen ‘slechte’ soortgenoten. Het menselijk
basis van de symptomen een
lichaam is permanent gekoloniseerd op
onderscheid te maken tussen
de huid en de slijmvliezen door een groot
een virale of bacteriële ziekte.
enkel werkzaam tegen bacteriën, ze hebben geen enkel effect op virussen.
ENKELE VOORBEELDEN
ZIEKTE
OORSPRONG
AANBEVELINGEN
GENEESMIDDELEN
Men moet één belangrijk punt goed be-
Griep
Altijd viraal
Rust
Koortswerende
Vaccinatie ter preventie
middelen
Stomen met
Pijnstillers, koortswerende middelen,
warm water
ontzwellende neusdruppels
Voldoende drinken,
Antidiarreïca
grijpen: antibiotica zijn enkel werkzaam bij bacteriële ziekten, ze hebben geen enkel effect op virussen.
Sinusitis
Diarree
Meestal viraal
Meestal viraal
goede hygiëne Voor de hiernaast vermelde ziekten hebben zij (doorgaans) dus geen enkel effect:
Verkoudheid en
Bijna altijd
acute bronchitis
viraal
Tabak vermijden
Koorts- en hoestwerende middelen, pijnstillers
09
Antibiotica helpen ons afweersysteem de bacteriën te vernietigen.
WAT ZIJN ANTIBIOTICA?
DEFINITIE IN EEN
CATEGORIEËN VAN
spectrum zijn actief tegen een breed
ANTIBIOTICA
gamma
Men kan 2 categorieën van antibiotica
terwijl dit net omgekeerd is bij antibiotica
onderscheiden:
met een nauw spectrum.
verschillende
bacteriën,
• BACTERIOSTATISCHE ANTIBIOTICA:
MEDISCH WOORDENBOEK
Deze verhinderen de vermenigvuldiging
Om werkzaam te zijn, moet voldaan worden
Een natuurlijke of synthetische substantie
van de bacteriën. Met enige vertraging zal
aan drie voorwaarden:
die gebruikt wordt in de behandeling van
dit resulteren in de dood van de bacteriën.
1 het antibioticum moet voldoende hoge
bacteriële infecties.
concentraties bereiken op de plaats van
• BACTERICIDE ANTIBIOTICA: Deze doden de bacteriën onmiddellijk.
ALGEMENE DEFINITIE
10
aan
de infectie en dit voor een voldoende lange periode;
Oorspronkelijk betekende de term anti-
WERKING VAN HET ANTIBIO-
bioticum letterlijk ‘tegen het leven’. In-
TICUM OP DE BACTERIE
derdaad, een antibioticum is ‘een substan-
Antibiotica blokkeren vitale functies in de
dringen in de bacteriën om een voldoende
tie van microbiële oorsprong die, in kleine
stofwisseling van bacteriën en dit per-
hoge concentratie te bereiken ter hoogte
hoeveelheden, de groei van andere micro-
manent (bactericide werking) of tijdelijk
van het doelwit in de bacteriële cel;
organismen (bacteriën) belemmert of hen
(bacteriostatische
vernietigt’, zonder schade te berokkenen
kunnen een nauw of breed werkingsspec-
aan de persoon die ze gebruikt.
trum hebben; antibiotica met een breed
werking).
2 het antibioticum moet kunnen binnen-
Antibiotica 3 de bacteriën mogen niet resistent zijn aan het antibioticum.
WE GEBRUIKEN ANTIBIOTICA TE VAAK EN OP EEN SLECHTE MANIER. MET ALLE GEVOLGEN VAN DIEN.
Een bacterie is gevoelig aan een bepaald
CONTRA-INDICATIES EN
de antibiotica kunnen gevaarlijk zijn voor
antibioticum als haar groei verhinderd
BIJWERKINGEN
het (ongeboren) kind.
wordt (bacteriostatisch effect) of als
In sommige gevallen is het niet aangewezen
Wanneer de patiënt risico loopt op verwik-
zij gedood wordt (bactericide effect).
om bepaalde antibiotica te gebruiken:
kelingen, is het dan ook zeer belangrijk te
Meestal hebben antibiotica een bacte-
• Allergie aan een bepaalde groep van
overleggen met de arts om alle noodzake-
riostatisch effect maar dit volstaat om
antibiotica: in extreme gevallen (anafylac-
het lichaam in staat te stellen de eigen
tische shock) kan dit zelfs fataal aflopen.
afweer optimaal te benutten. Bacteriën
• Nierinsufficiëntie: bepaalde antibiotica
zijn resistent aan een bepaald antibio-
worden uitgescheiden via de urine en
• Allergische reacties : dit uit zich meestal
ticum als hun vitale functies niet ver-
wanneer de nieren niet goed functio-
als jeuk of huiduitslag, maar kan zelden
stoord worden in aanwezigheid van een
neren, zal het antibioticum zich dan gaan
zeer ernstige gevolgen hebben (anafy-
hoge concentratie van het antibioticum.
opstapelen in het lichaam.
lactische shock).
lijke voorzorgen in acht te kunnen nemen.
De meest frequente nevenwerkingen zijn:
Hier moet een belangrijk punt ver-
• Leverinsufficiëntie: andere antibiotica
• Diarree : dit is het gevolg van de versto-
duidelijkt worden: antibiotica genezen
worden dan weer uitgescheiden via de
ring van de normale darmflora door het
infecties niet, maar zij belemmeren de
lever en wanneer de lever niet goed
antibioticum.
ontwikkeling van de bacteriën dusdanig
functioneert, zal het antibioticum zich
Het belangrijkste mogelijke gevolg van het
dat de eigen afweer van het lichaam in
eveneens
gebruik van antibiotica is echter het ont-
staat wordt gesteld om de bacteriën te
lichaam.
vernietigen.
gaan
opstapelen
in
het
• Zwangerschap en borstvoeding: bepaal-
staan van resistentie van de bacteriën aan het antibioticum.
11
Bacteriën leren zich verweren tegen antibiotica en worden aldus resistent.
VRAAG ADVIES AAN JE ARTS OF APOTHEKER. WANT MISSCHIEN ZIJN ANTIBIOTICA NIET DE BESTE OPLOSSING. ANTIBIOTICARESISTENTIE OORSPRONG EN OORZAKEN VAN RESISTENTIE
Het is zelfs zo dat antibiotica die toege-
Micro-organismen in de bodem en het wa-
diend worden in de behandeling van bepaal-
ter hebben in de loop der tijd resistentie
de bacteriën ook steeds een effect hebben
De bacteriën die na een antibioticumkuur
ontwikkeld tegen antibiotica die voorkomen
op alle andere aanwezige bacteriën. Deze
overblijven in ons lichaam kunnen hun
in de natuur. Deze bacteriën komen immers
bacteriën leren zich op deze manier ver-
resistentie dus overdragen naar andere
reeds miljoenen jaren in contact met deze
weren tegen het antibioticum en worden
bacteriën. Aldus zal men bij gebruik van
antibiotica, in tegenstelling tot onze com-
dus resistent. Doorgaans zijn het de meest
een groot aantal verschillende antibiotica,
mensale en pathogene bacteriën. Daardoor
gevoelige en minst schadelijke bacteriën
bacteriën zien verschijnen die resistent zijn
hebben zij zich weten aan te passen, want
die het eerst uitgeschakeld worden, waar-
aan meerdere antibiotica (multiresistentie).
bacteriën evolueren constant. Deze aan-
door de overige bacteriën de ruimte krijgen
passingen hebben aldus ook geleid tot de
om zich te vermenigvuldigen. Daarom is het
Wanneer een antibioticumkuur vroegtijdig
ontwikkeling van nieuwe resistentiemecha-
ook aangewezen om zoveel mogelijk een
gestopt wordt, bevordert dit de ontwikkeling
nismen tegen antibiotica, die vervolgens
antibioticum met nauw spectrum te gebrui-
van resistente bacteriën. De bacteriën wor-
doorgegeven worden aan het ‘nageslacht’
ken, dat enkel werkzaam is op een beperkt
den immers slechts geleidelijk vernietigd
van deze bacteriën. Deze natuurlijke resis-
aantal bacteriën.
na verloop van dagen. Te vroeg stoppen geeft de resterende bacteriën dus de kans
tentie is daarom ook nu nog aanwezig.
12
commensale naar een pathogene bacterie.
Er bestaat nog een tweede mechanisme om
om zich opnieuw te gaan vermenigvuldigen.
Hetzelfde mechanisme van aanpassing
resistentie te verwerven: bacteriën kunnen
Bovendien kunnen zij door hun blootstelling
(mutatie) en selectie van resistente stam-
immers genetisch materiaal (DNA) uitwisse-
aan het antibioticum resistent worden. Het-
men treedt ook op bij de bacteriën in ons
len en op deze manier ook resistentiemecha-
zelfde geldt trouwens voor het niet volgen
lichaam wanneer zij regelmatig bloot-
nismen overdragen naar soortgenoten. En
van de correcte dosering (dosis en tijdstip
gesteld worden aan antibiotica.
deze overdracht kan ook gebeuren van een
van inname).
RESISTENTIE-
GEVOLGEN VAN DE
demische vormen aannemen. Berucht is
MECHANISMEN
RESISTENTIE
de methicilline-resistente Staphylococcus
Men onderscheidt vijf verschillende resis-
Bepaalde ziekten kunnen niet meer even
aureus, die ook wel eens (verkeerdelijk)
tentiemechanismen:
doeltreffend en vlot behandeld worden als
omschreven wordt als ‘de ziekenhuisbac-
voorheen.
terie’.
wijzigd waardoor het antibioticum niet
Tuberculose, bijvoorbeeld, is opnieuw in
Daar komt nog bij dat het zeer moeilijk is
meer kan binnendringen in de cel;
opkomst met de verschijning van multi-
om nieuwe antibioticaklassen te ontwikke-
resistente stammen in bepaalde arme
len om deze resistente bacteriën te be-
• de bacterie ontwikkelt een alternatieve
delen van de wereld. De behandeling
strijden. Sinds 1963 is er slechts één
route voor de geblokkeerde stap in de
van deze ziekte is langdurig (meer dan 6
enkele echt nieuwe antibioticaklasse op
stofwisseling;
maanden) en duur, en wanneer deze niet
de markt gekomen.
• de celwand van de bacterie wordt ge-
goed opgevolgd wordt, resulteert dit in de • het antibioticum wordt vernietigd door een enzyme van de bacterie;
ontwikkeling van resistentie. We worden
Een aanpassing van ons antibioticum-
hier dus geconfronteerd met een globaal
gebruik is dus meer dan noodzakelijk, zij
gezondheidsprobleem.
is van levensbelang.
• het antibioticum wordt uit de bacteriële cel gepompt;
Ook de toename van de ziekenhuisinfecties, die vaak verzwakte personen treffen,
• de bacterie ontwikkelt een specifiek ant-
baart ons zorgen. Deze infecties worden
woord op het effect van het antibioticum.
vaak veroorzaakt door (multi)resistente
Infecties met resistente bacteriën
bacteriën, zeker op de afdeling intensieve
kunnen minder vlot en
zorgen. Dit wordt verklaard door het hoge
doeltreffend behandeld
aantal ernstige infecties die behandeld
worden.
moeten worden in het ziekenhuis met antibiotica. Het probleem kan zelfs epi-
08
AANBEVELINGEN
DEZE AANPASSINGEN MOETEN DAGELIJKS TOT UITING KOMEN EN ZULLEN ALDUS EEN WEZENLIJKE BIJDRAGE LEVEREN TOT DE STABILISATIE VAN DE ANTIBIOTICUMRESISTENTIE.
1
ANTIBIOTICA ZIJN GEEN WONDERMIDDELEN: ZE MOETEN NIET ALTIJD GEBRUIKT WORDEN VERMITS ZE ENKEL WERKZAAM ZIJN BIJ BACTERIËLE INFECTIES.
2
BIJ VIRALE INFECTIES RUST MEN EN DOET MEN BIJ VOORKEUR EEN BEROEP OP EEN SYMPTOMATISCHE BEHANDELING. DEZE INFECTIES GENEZEN DOORGAANS SPONTAAN NA ENKELE DAGEN.
3
WANNEER EEN ANTIBIOTICAKUUR AANGEWEZEN IS, MOET MEN DE VOORSCHRIFTEN VAN DE ARTS CORRECT OPVOLGEN: DE BEHANDELING NIET VROEGTIJDIG STOPPEN EN DE CORRECTE DOSIS EN TIJDSTIPPEN RESPECTEREN.
4
MEN MOET AUTOMEDICATIE TEN STELLIGSTE VERMIJDEN: DUS NOOIT RESTJES VAN ANTIBIOTICA OP EIGEN INITIATIEF GAAN INNEMEN. BRENG DEZE RESTJES NAAR UW APOTHEKER.
5
GOEDE HYGIËNE DRAAGT WEZENLIJK BIJ TOT HET VERMIJDEN VAN DE VERSPREIDING VAN BACTERIËN. MEN MOET DE HANDEN WASSEN VOOR ELKE MAALTIJD EN NA ELK TOILETBEZOEK WANT DE HANDEN ZIJN BELANGRIJKE DRAGERS VAN BACTERIËN, ZEKER BIJ JONGE KINDEREN. ZEKER IN DE ZIEKENHUIZEN IS HET ONTSMETTEN VAN DE HANDEN CRUCIAAL, WANT DIT VERMIJDT DE VERSPREIDING VAN ZIEKENHUISINFECTIES.
6
OOK VACCINATIES ZIJN BELANGRIJK IN DE PREVENTIE VAN INFECTIES EN KUNNEN ALDUS VERMIJDEN DAT ANTIBIOTICA MOETEN GEBRUIKT WORDEN.
TOEKOMSTPERSPECTIEVEN
Gedurende de voorbije 20 jaren werd er nog weinig onderzoek gedaan naar antibiotica, in de overtuiging dat er een behandeling bestond voor alle mogelijke bacteriën. Temeer daar dit onderzoek zeer duur is. De farmaceutische firma’s zijn dan ook niet meer geïnteresseerd in antibiotica omdat ze weinig rendabel zijn. Deze houding moet wijzigen want door de toename van de microbiële resistentie zien de wetenschappers zich geconfronteerd met een prangend probleem. Wat we ons vooral moeten realiseren is de belangrijke rol die wijzelf kunnen spelen. Wij lopen voorop in deze mentaliteitswijziging. Als wij ons antibioticumgebruik niet snel bijstellen, zal er binnenkort geen weg terug meer zijn. De microbiële resistentie is grotendeels te wijten aan het overmatige gebruik van antibiotica. Daarom moeten wij indien mogelijk minder antibiotica gebruiken, maar ze in elk
Wij moeten antibiotica correct
geval altijd op verantwoorde en correcte wijze gebruiken!
en verantwoord gebruiken.
15
VU: Dirk Cuypers, Victor Hortaplein 40 bus 10, 1060 Brussel
REDACTIE CARINE SERANO Ligue des Usagers des Services de Santé, LUSS vzw Bedankt aan allen die het opstellen van deze brochure mogelijk maakten. Bedankt aan de leden van de patiëntenverenigingen. Bedankt aan het Centre d’Education du patient. Bedankt ook aan het begeleidingscomité.
BRONNEN
Hieronder vindt u alle bronnen die we hebben gebruikt bij de realisatie van deze informatiebrochure.
INTERNET
INTERNET
TEKSTEN
BELGISCHE WEBSITES www.antibiotics-info.be www.e-santé.be www.belgium.be www.health.fgov.be
BUITENLANDSE WEBSITES www.vulgaris-medical.com www.univ-rennes1.fr www.frm.org http://agora.qc.ca www.lfcali.edu.co www.cpam-angers.fr www.zoomsanté.com www.soinsdenosenfants.cps.ca http://crdp.ac-clermont.fr
ANTIBIOTICA MINDER VAAK EN BETER van professor Paul Tulkens INFECTIEZIEKTEN: OORZAKEN, NATUURLIJKE AFWEER EN ROL VAN ANTIBIOTICA van Professor Dr emeritus Ludo Verbist
BAPCOC
BEELDMATERIAAL C’EST PAS SORCIER , LA MÉDECINE : A VOTRE SANTÉ C’est pas sorcier, France télévisions distribution, 2005
Een initiatief van BAPCOC en de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. Met de steun van het RIZIV.
