idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
APLIKASI MEMBRAN POLIANILINA PADA KEMASAN PINTAR (Smart Packaging) SEBAGAI SENSOR KESEGARAN IKAN BANDENG (Chanos chanos Forsk.)
SKRIPSI diajukan untuk melengkapi tugas akhir dan memenuhi salah satu syarat untuk menyelesaikan Program Studi Farmasi (S1) dan mencapai gelar Sarjana Farmasi
Oleh:
Anggi Restyana NIM 072210101014
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . j j e e ne ne .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i i i FAKULTAS FARMASI idgigil idgigil :p//:d :p//:d / / / / p p t t UNIVERSITAS JEMBER t t hhtt hhtt 2011
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . j j e e ne ne .bu.n .bu.n u u b b PERSEMBAHAN i i l l i i i i idgigil idgigil :p//:d :p//:d / / / / p p t t t t hhtt hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
Skripsi ini kupersembahkan .kepada : ca.cid.id cacid.id ca.cid.id a a a . . . j j j e e e nej. nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i idgigili idgigili idgigili /:d /:d //:d / / 1.tpAgamaku : : / / / / / / p t p hthttp hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
2. Ibunda Toetik Listyowati, SH dan Ayahanda Brigadir Pol. Suryono yang tercinta, terima kasih.iatas dd kasih sayang yang tidak pernah .idd mengeluh dan sabar
d aj.cac.i aj.cac.i aj.ca.ci .id . . . j j j e e e e membesarkan pengorbananbibu dan nanak-anaknya, ne ayah selama ini tidak idapat ne .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b i i i l l l i i i i i idgigil idgigil idgigil :p//:d :p//:d :p//:d dinilai dengan apapun. / / / / / / p p p t t t t t t hhtt hhtt hhtt
h
3. Adikku tersayang Bagus Dwi Utama yang selalu mewarnai hidupku dan tak
akan pernah putus asa Tetap berjuang .iduntuk .idid id meraih apa yang kita cita-citakan.
cac. cac. ca.cid.id a a a . . . j j j e e e demi kesuksesan! nej. nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i idgigili idgigili idgigili d /:Besar /:d / / :p//:d : : 4.ttpNenekku alm. Soetijem, Keluarga alm. Purn. Pol Slamet, terima kasih / / / / / / p p t t hthttp hhtt hthttp
h
atas masa-masa kecilku yang indah bersama kalian. Semoga engkau bangga meskipun telah berada c.ididid Surga.
d d aj.ac. aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . j j j e e e n 5. KakekkuibMoehadi ne yang selalu memberikan nedoa dan restu saat berjuang. ne .bu.n .bu.aku .bu.n u u u b b i i l l l i i i i i i idgigil idgigil idgigil d :p//:d :p//:Semoga :p//:d / / / Aku sangat menyayangi kakek. Allah selalu melindungi kakek. / / / p p p t t t t t t hhtt hhtt hhtt Amiin…
h
6. Untuk diriku dan masa d c.id.idepanku
ca.cid.id ca.cid.id a a a c . . . j j j a e e e nej. yang telah memberikan nej. semangat hidup, icinta, nej. .bu.n .bu.n .bu.n 7. Teruntuk seseorang support, u u u b b b i i i l l l i i idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d / / / : : : / / / / / / kasih sayang, pengertian, dan arti kebersamaan selama ini, Wika Admaja. p p p t t t hthttp hthttp hthttp
h
8. Sahabatku Laily Mufarrihah dan Siti Munawaroh yang selalu memberikan
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
je.aj.ac je.aj.ac e e n n u u n n . . 9. Almamaterku Fakultas Farmasi Universitas Jember. giigliiblib.u giigliiblib.u i i d d / / / / : /d : /d hthtp hthtp ttp:/ ttp:/
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
id.id kenangan kita seumur hidupku. semangat. Tak akanc.terlupa c.id.id
ca.cid.id a . j neej. ii ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d d d d MOTTO aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . . j j j j e e e e ne ne ne ne .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil /:d //:d /dengan //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t Bacalah menyebut nama Tuhanmu, Yang Menciptakan. Dia tela menciptakan t t t p hhttp hhttp hhttp manusia dari segumpal darah. Bacalah! Dan Tuhanmulah Yang Maha Pemurah.Yang
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
h
telah mengajar (manusia) dengan perantaraan kalam. Dia telah mengajarkan kepada d id ac.ci .id apa yang tidak diketahuinya. .manusia .ac.c.id
jej.a jej.a e e n n u u n n . . u u b b . 1-5)*) idgiigliilib. (terjemahan Surat://Al’Alaq idgiigliilibayat d d / / : / / hthtp hthtp ttp:/ ttp:/
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
Allah meninggikan orang yang beriman di antara kamu dan orang-orang yang diberi .cid.id .id , beberapa derajat. j.acpengetahuan j.ac c.id
e e n n ej.a ej.a u u n n . . u u b b . . i i idgiigl ilib (terjemahan Surat Al-Mujadalah idgiigl ilib ayat 1)*) d d / / / / : : / / / / hthtp hthtp ttp: ttp:
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
Menuju kepada keberhasilan tidak ada elifator, orang harus melaluinya dengan .id .id j.ac c.id menaiki tangga j.ac c.id
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
e j.a n e u n . u b idgiigliilib. d / / : / hthtp ttp:/
e j.a n e u n . u b idgiigliilib. (Penulis) d / / : / hthtp ttp:/
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. iii ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
.cid.id .cid.id PERNYATAAN c c ca.cid.id a a a . . . j j j a a . . . e e e nej nej nej .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i i i i idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d : : / / / / / / p p t t t t p Saya hhyang ttp bertanda tangan di bawahhini http
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
Nama
: Anggi Restyana
ca.cid.id a . j e NIM :ib 072210101014 nej. .bu.n u l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
menyatakan dengan sesungguhnya bahwa skripsi yang berjudul : Aplikasi Membran
Kesegaran Ikan d.id Polianilina pada KemasancPintar d.id (Smart Packaging) sebagai dSensor i i i id . . . d i c c . aj.ac Bandeng (Chanos chanos aj.a aj.akarya c c sendiri, kecuali jika ej.aj.ca.c.id . . . j j j e e e Forsk.) adalah benar-benar hasil ne ne ne ne .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i i i i i il idgigil idgigil substansi disebutkan sumbernya, idgigil dan belum pernah diajukan idgigpada dalam pengutipan //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t t t t p hhttpmanapun, serta bukan karya hhttp jiplakan. Saya bertanggung hhttpjawab atas instansi
harus dijunjung id.id keabsahan dan kebenaranacisinya id.id sesuai dengan sikap ilmiah id.iyang . . . d c c ca.cid.id a a a c c c . . . . j j j j a a a e e e e tinggi. nej. nej. nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i gigili idgigili idgigili pernyataan ini saya buat idgigili sebenarnya, tanpa adanya idtekanan Demikian dengan /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t p hthttp ht ttp ht ttp dan h paksaan dari pihak manapun serta bersedia mendapat sanksi hakademik jika
.cid.id ternyata dikemudian hari.apernyataan .cid.id ini tidak benar. c c ca.cid.id a a . . j j j a a . . . e e e nej nej nej .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i i i i idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d : : / / / / / / p p t t t t p hhttp hhttp
h
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
Yang id.id menyatakan, . c ca.cid.id a a c . . j j a e e nej. nej. .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i idgigili idgigili /:d /:d / / : : / / / / p p t t hthttp hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
NIM .cid.id072210101014 c ca.cid.id a a . . j j a . . e e nej nej .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i i i idgigil idgigil :p//:d :p//:d / / / / p p t t t t hhtt hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. iv ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
Jember, 23 Mei 2011
Anggi Restyana
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
SKRIPSI
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
APLIKASI MEMBRAN POLIANILINA PADA KEMASAN PINTAR (Smart Packaging) .cid.id SEBAGAI SENSOR KESEGARAN caBANDENG ca.cid.id a a . . j j IKAN (Chanos chanos Forsk.) ne j. ne j.
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
e liibli.bu.un i g i :p//:d /dig / t hthtp t
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
e liibli.bu.un i g i :p//:d /dig / t hthtp t
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / Oleh / p t t hhtt :
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
Anggi Restyana 072210101014
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . j j j e e e ne ne ne .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i DoseniPembimbing Utama : Prof.Drs. Bambang Kuswandi, M.Sc., Ph.D i i i g l idgigil idgigil digi :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t t t t hhtt hhtt hhtt Dosen Pembimbing Anggota : Dr. Ir. Jayus
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
Pembimbing
ca.cid.id a . j neej. v ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d d d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . . j j j j e e e e e e Kemasan Pintar (Smart ne n―Aplikasi npada ne .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u Skripsi yang berjudul Membran Polianilina b b b b i i i i l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t Packaging) sebagai Sensor Kesegaran Ikan Bandeng (Chanos chanos Forsk.) telah t t t p hhttp hhttp hhttp
h
PENGESAHAN
diuji dan disahkan oleh Fakultas Farmasi, Universitas Jember pada :
: Senin .ac.cid id ca.cid.id Hari ca.cid.id . a a . . j j j a e e e j. n nej. ne2011 nej. .bu.n .buMei .bu.n u u u b b b Tanggal : 23 . i i i l l l i i i idgigili idgigili idgigili /:d /:d //:d / / : : / / / / / / p p t t Tempat : Fakultas Farmasi Universitas p hthttp hthttp Jember
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . j j e e ne ne .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i i i idgigil idgigil //:d :p//:d : / / / / p p t t t t Sekretaris, hhttp hhtt
h
ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e j. nej. nej. neDr. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l Prof. Drs. Bambang Kuswandi, M.Sc., Ph.D. Ir. Jayus i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t p NIP. NIP.196805161992031004 hthttp hth196902011994031002 hthttp ttp
h
d d aj.ca.ci .id Dosen Penguji I, aj.ca.ci .id . . j j e e ne ne .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i i i idgigil idgigil //:d //:d : / / / / p t t p hhttp
h
d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . j j e e ne ne .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i i i idgigil idgigil //:d //:d : / / / / p t t Ketua p hhttp
Tim Penguji
d
ca.ci .id II, Dosenj.a Penguji
e n ej. u n . u b . i idgiigl ilib d / / : / / hthtp ttp:
Moch.Amrun H, S.Si., Apt., M.Farm
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
Yudi Wicaksono, S.Si., Apt., M.Si
ca.cid.id NIP. 197801262001121004 ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id NIP. 197607242001121006 a a a a . . . . j j j j e e e e nej. nej. nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t p hthttp hthttp hthttp Mengesahkan, Dekan Fakultas Farmasi, Universitas Jember
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . j j e e ne ne .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i i i idgigil idgigil :p//:d :p//:d / / / / p p t t t t hhtt hhtt Kuswandi, M.Sc., Ph.D Prof. Drs. Bambang
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
NIP. 196902011994031002
ca.cid.id a . j neej. vi ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
RINGKASAN
Aplikasi Membran Polianilina pada Kemasan Pintar (Smart Packaging) Sebagai Sensor Kesegaran Ikan Bandeng (Chanos chanos Forsk.); Anggi Restyana, 072210101014; 2011; 115 halaman; Fakultas Farmasi, Universitas Jember. Penilaian kesegaran ikan secara luas sampai saat ini masih menggunakan cara-cara sensori seperti penampakan, tekstur, bau, dan warna. Berbagai teknik pengujian mulai dari yang bersifat konvensional sampai dengan teknik instrumensi modern telah banyak dikembangkan dan diterapkan di masyarakat. Tuntutan konsumen saat ini adalah perlunya suatu kemasan yang dapat mendeteksi kesegaran ikan. Untuk memenuhi tuntutan tersebut, teknologi kemasan modern menciptakan suatu smart packaging yang merupakan suatu sensor yang dapat mendeteksi kesegaran ikan. Perkembangan kemasan pintar (smart packaging) dengan sensor yang dapat mendeteksi tingkat kemunduran mutu ikan merupakan inovasi baru dalam memberikan arti kemudahan, kepraktisan, jaminan mutu serta keamanan hasil-hasil perikanan di masa depan. Tujuan penelitian ini adalah untuk mengetahui fabrikasi kemasan pintar polianilina, mengetahui sensitifitas sensor poloanilina dan mengetahui hubungan antara perubahan membran polianilina dengan parameter kesegaran ikan. Penelitian dilakukan terhadap 3 suhu penyimpanan ikan (ruang, chiller, freezer), analisis sensitifitas sensor polianilina dengan melihat perubahan warna membran secara kuantitatif. Analisis tingkat kesegaran ikan bandeng dengan pengamatan terhadap parameter uji kesegaran, berupa nilai tekstur ikan, total bacterial counts (TBC), nilai pH, dan total volatile bases (TVB). Sensitivitas sensor diukur berdasarkan rasio antara laju perubahan intensitas warna hijau membran dengan laju penurunan kesegaran ikan. Analisis sensitifitas sensor polianilina memperlihatkan adanya perubahan warna yang nyata seiring dengan perubahan tingkat kesegaran ikan bandeng.
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. vii ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
Secara visual sensor polianilina mengalami perubahan warna dengan pola
d d.id dd d hijau memudar hingga biru yang aj.ca.ci .id perubahan warna e aj.ca.ci kemudian aj.ca.ci .imenjadi aj.ca.ci .id . . . . j j j j e e e u.n ne ne penurunan tingkat kesegaran neikan. Perubahan intensitas ne .bu.n .badanya .bu.n .bu.n u u u u menggambarkan b b b b i i i i l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t warna hijau membran mengalami penurunan diikuti dengan penurunan t t t p hhttp hhttp hhttp tingkat
h
kesegaran ikan secara berbanding lurus.
id.id ruang intensitas hijau membran Pada penyimpanan ca.cid.id ca.suhu ca.cid.id saat kondisi ikan j.aca.cid.id a a a c . . . j j j e e e e j. ej.masih segar adalah 106-78 nej. nppi, nedan nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b segar adalah 162-120 ppi tidak segar adalah lebih i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t thttp kecil nilai p hthdari hthttp membran 0,8 satuan tiaphperubahan ttp 54 ppi, dengan nilai sensitivitas
h
TVB ikan.
d d d .cid.id chiller intensitas hijau .membran Pada penyimpanan aj.ca.ci .id aj.casuhu aj.ca.ci .id saat kondisi ikan ej.aj.ca.ci .id . . j j j e e e e ne nppi, nedan tidak segar adalahillebih ne .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i segar adalah 162-117 masih segar adalah 96-33 ppi l l l i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t t t t kecil nilai p hhdari hhttp membran 0,21 satuan tiaphperubahan ttp 20 ppi, dengan nilai sensitivitas http
h
TVB ikan.
.cid.id ca.cid.id caintensitas ca.cid.id angka ikan segar j.aca.cid.id Pada suhu freezer hijau membran menunjukkan a a a . . . j j j e e e e nej. nej. sensitivitas membranili0,33 nej. tiap perubahan nilaiilTVB nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i l l 162-110 ppi. Dengan nilai satuan i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t p ikan. hthttp hthttp hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. viii ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d d d Halaman ac.cid aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . j j j je. j.a .id e e e e n n n n e e e HALAMAN JUDUL liibli.bu.un liibli.bu.un................................................................................................... liibli.bu.un liibli.bui.un i i i i g g g g i i i i //d ig ://d/dig ://d/dig ://d/dig ii HALAMAN p://d hthtp hthtp hthtp ttp:/ PERSEMBAHAN ................................................................................ ttp:/ ttp:/
h
DAFTAR ISI
HALAMAN MOTTO ............................................................................................... iii
iv ca.cid.id HALAMAN PERNYATAAN ca.cid.id................................................................................... ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e nej. nej. nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bvu.n u u u u b b b b HALAMAN PEMBIMBINGAN ............................................................................... i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t HALAMAN vi p hthttp PENGESAHAN ................................................................................... hthttp hthttp RINGKASAN
.................................................................................................. vii
d d d d ................................................................................................... ix aj.ca.ci .id PRAKATA aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . . j j j j e e e e ne ne ne ne .bu.n .bu.n .bu.n .bxu.n u u u u b b b b i i i i DAFTAR ISI ............................................................................................................... l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t t t t DAFTAR xiii p hhttp TABEL ................................................................................................. hhttp hhttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
h
DAFTAR GAMBAR .............................................................................................. xiv
ca.cid.id DAFTAR LAMPIRANj.a.......................................................................................... ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id xvii a a a . . . j j j e e e e nej. nej. ......................................................................................... nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .b1u.n u u u u b b b b i i i i l l l l BAB 1. PENDAHULUAN i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t p 1.1 1 hthttp hth hthttp ttp Latar Belakang ...........................................................................................
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
h
1.2
Rumusan Masalah ...................................................................................... 2
d d ca.cid.id a . j . . . e e e n nej nej nej .bu.Penelitian .bu.n .b3u.n u u u b b b i i i l l l 1.4 Manfaat ..................................................................................... i i i i i i idgigil idgigil idgigil :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t t t t BAB 4 hh2.tt TINJAUAN PUSTAKA ................................................................................ hhtt hhtt 1.3
h
.i .id .i Tujuan Penelitian 3 j.acac....................................................................................... j.acac.id
2.1
Deskripsi dan Klasifikasi Ikan Bandeng (Chanos chanos Forsk.)............. 4
2.2
. . Tanda Kemunduran 6 j.acac.idMutu Ikan . ................................................................ j.acac.id
id
id
ca.cid.id a . j e e e j. neIkan nej. nej. .bu.n .bu.n .b9u.n u u u b b b i i i l l l i i i 2.3 Pembusukan ....................................................................................... idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d / / / : : : / / / / / / p p p t t t hth hthttp hthttp 2.4 11 ttp TMA (Trimetilamin) . .............................................................................. 2.5
TVB (Total Volatile Bases) ..................................................................... 12
2.6
. c. id Polianilinae(PANI) 14 j.a.cac.i.d................................................................................. ej.a.ac.
id
h
h
id
ca.cid.id a . j . e nej nej nej .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i 2.6.1 Struktur PANI . ............................................................................... 14 i i i idgigil idgigil idgigil :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t t t t hhtt 2.6.2 Polimerisasi Anilinahh. ...................................................................... hhtt tt 15
h
2.6.3 Pengaruh Faktor Sintesis pada Polimerisasi Anilina ...................... 16
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. ix ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
2.7
Sensor . .................................................................................................. 17
d id.id . ......................................................................... 2.7.1 Pengertian 17 ac.cSensor ac.ci .id
ca.cid.id a . . . j j j a a . . . e e e j neGas nej nej .bu.n .bu.n .bu.n u u u 2.7.2 Sensor . .................................................................................... 18 b b b i i i l l l i i i i i i idgigil idgigil idgigil :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t 2.8 Modified Atmosphere Packaging (MAP) . ............................................... 19 t t t hhtt hhtt hhtt 2.9
Smart Packaging . ..................................................................................... 20
2.10 Indikator Kesegaran 21 ca.cid.id ca.cid.id(Freshness Indicator) . ............................................. ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e nej. nej. nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t BAB 24 p hth3.ttpMETODE PENELITIAN ........................................................................... hthttp hthttp
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
3.1
.id .id Variabel Penelitian 24 j.ac c.id................................................................................ j.ac c.id
h
3.2.3 Variabel Terkendali ........................................................................ 24
d d ca.cid.id a . j a a e e e j. n ne nej. nej. .budan .bu.n .bu.n u u u b b b . i i i l l l 3.3 Bahan Alat .. .................................................................................... 25 i i i idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d / / / : : : / / / / / / p p p t t t 25 hthttp hthttp 3.2.1 Bahan .............................................................................................. hthttp .i c.ci .id 3.2.4 Definisi ....................................................................... 25 j.aOperasional j.ac c.id
h
3.2.2 Alat Penelitian ................................................................................. 26
d d ca.cid.id a . j . . . e e e n nej nej nej .bu.Penelitian .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l 3.5. Metode ................................................................................... 27 i i i i i i idgigil idgigil idgigil :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t t t t t PANI .......................................... 27 hhtt 3.3.1 Diagram Alir Sintesis hhtMembran hhtt 3.4
3.6
i .i Rancangan jDesain 26 .aca.c.idSensor Kesegaran . ................................................ j.acac.id
h
Prosedur Penelitian ................................................................................ 27
id
id
ca.cid.id a . j e e e nej. Membran PANI ............................................................ nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i 3.6.2 Pembuatan 27 idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d / / / : : : / / / / / / p p p t t t hth hthttp hthttp 3.7 29 ttp Alur Penelitian........................................................................................
.c.id . 3.6.1 Penyiapan FeCl3 1 M ...................................................... 27 j.acaOksidator j.acac.id
3.8
h
Prosedur Analisa ................................................................................... 30
d d d .cid.id aj.ca.ci .id BAB 4. HASIL DANePEMBAHASAN aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id ................................................................... 35 ej.a.c . . . j j j a e e ne ne ne nej .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i 4.1 Fabrikasi Membran Polianilina ............................................................ 35 i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t t t t p p hh hhttp Membran Polianilina akibat hhttPerubahan ttp Perubahan Intensitas Warna 4.2
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
h
Tempat dan Waktu Penelitian .............................................................. 24
ca.cid.id a . j a a . . . e e e nej bebas ................................................................................ nej nej .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i 3.2.1 Variabel 24 l l l i i i i i i idgigil idgigil idgigil //:d //:d :p//:d : : / / / / / / p p p t t t t t t 24 hhtt 3.2.2 Variabel Terikat .............................................................................. hhttp hhttp 3.2
h
h
Tingkat Kesegaran Ikan pada Suhu Ruang ........................................ 36
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. x ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
4.3
Perubahan Intensitas Warna Membran Polianilina akibat Perubahan
d d Tingkat Kesegaran 42 ac.ci .idIkan pada Suhu Chiller ........................................ ac.ci .id
ca.cid.id a . . . j j j a a . . . e e e j neIntensitas nej nej .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b 4.4 Perubahan Warna Membran Polianilina akibat i i i l l l i i i i i i idgigil idgigil idgigil :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t Perubahan Tingkat Kesegaran Ikan pada Suhu Freezer .................. 48 t t t hhtt hhtt hhtt
h
53 id.id BAB 5. KESIMPULANaDAN id.idSARAN ................................................................... id.id . . . c c c ca.cid.id a a a c c c . . . . j j j j a a a e e e DAFTAR PUSTAKA 56uneej. ej. nej. n............................................................................................... nej. .bu.n .bu.n .bu.n .b.un u u u b b b b i i i i l l l l i i i i i i i i l l l l g g g g i i i i i i i i g g g g LAMPIRAN .................................................................................................. 61 d d d d i i i i // :// /d :// /d :// /d p://d hthtp hthtp hthtp ttp:/ ttp:/ ttp:/
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. xi ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u Halaman b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
DAFTAR TABEL
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt 2.1
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
Tanda-tanda ikan sudah busuk dan ikan masih segar ......................................... 8
..................................... 54 ca.cid.id 5.1 Intensitas Hijau Membran ca.cid.idpada 3 Suhu Penyimpanan ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e n u.n nej. nej. Polianilina pada 3 Suhu nej. nej. .bu.n .bMembran .bu.Penyimpanan .bu.n u u u u b b b b 5.2 Sensitivitas ......................... 55 i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t p hthttp hthttp hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. xii ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
.cid.idDAFTAR GAMBAR .ac.cid.id c ca.cid.id a a . . j j j a a . . . e e e nej nej nej .bu.n .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i i i i gigil idgigil idgigil idHalaman :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t t t t hhtt hhtt hhtt 2.1 Struktur Anatomi luar ikan secara umum ........................................................... 5
h
2.2 Perbedaan Ikan segar dan ikan busuk ................................................................. 8 ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e j. 2.3 Reduksi Trimetilamin 11 nej. nej. Oksida menjadi Trimetilamin ne....................................... nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i i ili Trimetiamin ............................................................................ idgigili idgigUmum idgigili idgigil12 /:d /:d /:d //:d / / / 2.4 tStruktur : : : / / / / / / / / p p p t t p hthttp hthttp hthttp
h
.cid.id 2.6 Perubahan warna menjadi .cid.idhijau bromocresol (BCG).asebagai .cid.id respon terhadap c c c ca.cid.id a a a . . . j j j j a a a . . . . e e e e j n pembusukan 24 nej ne.............................................................................................. nej nej .bu.n .buikan .bu.n .bu.n u u u u b b b b . i i i i l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : 2.7 ttDiagram cara kerja detektor terhadap pembusukan ikan.................................. 24 / / / / / / / / p p p t t t t p hhttp hhttp hhttp
h
Polianilina .................................................... 28 id.id ca.cid.id 3.2 Diagram Alir Sintesis ca.cMembran ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j . e e e e n 3.3 Diagram Alir ........................................................................... 30 nej. nejPenelitian nej. nej. .bu.n .bu.Alur .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d //:d //:d / / : : : 4.1 ttHasil cetakan membran Polianilina .................................................................. 35 / / / / / / / / p p p t t p hthttp hhttp hthttp
h
d 4.3 Perubahan warna membran d Polianilina pada penyimpanan d d aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . . j j j j e e e e n ikan bandeng 37 ne nesuhu ruang .......................................................................... ne ne .bu.n .bu.pada .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / 4.4 Hubungan intensitas warna membran dengan tekstur ikan pada suhu ruang ... 38 / / / / p p p t t t t t t p hhttp hhttp hhttp
h
ikan pada suhu ruangc........................................................................................ 39 .cid.id ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j a e e e e j. pada suhu ruang ...... 40 u.n nej. nej. warna membran dengan neikan nej. .bu.n .bu.n .bTVB .bu.n 4.6 Hubunganlibintensitas u u u u b b b i i i l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / 4.7 Hubungan intensitas warna membran dengan pH ikan pada suhu ruang.......... 41 p p p t t t p hthttp hthttp hthttp
h
d did ......................................................................... d d ikan bandeng pada suhu 42 aj.ca.ci .id aj.ca.ci .chiller aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . . j j j j e e e e u.n ne ne warna membran dengan ne ikan pada suhu chilleril..ib43 ne .bu.n .bu.n .btekstur .bu.n 4.9 Hubungan intensitas u u u u b b b i i i l l l i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p 4.10 Hubungan intensitas warna membran dengan log total mikroba t t t t t t p hhttp hhttp hhttp
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
h
2.5
3.1
4.2
4.5
4.8
Struktur Umum Polianilina .............................................................................. 15
Rancangan Desain Indikator Kesegaran ........................................................... 27
Aplikasi sensor kesegaran pada ikan bandeng dalam kemasan ........................ 36
Hubungan intensitas warna membran dengan log total mikroba
Perubahan warna membran Polianilina pada penyimpanan
ikan pada suhu chiller ...................................................................................... 44
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. xiii ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
4.11 Hubungan intensitas warna membran dengan TVB ikan pada suhu chiller ..... 46
d .cid.id membran dengan pH ikan .cid.idsuhu chiller ........ 47 .ac.cid.id aj.ca.ci .id 4.12 Hubungan intensitas aj.cawarna aj.capada . . . j j j jej.a e e e e n n n n e e e u u u u n n n n . . . . u u u u 4.13 Perubahan warna membran polianilina pada penyimpanan b b b b . . . . i i i i idgiigl ilib idgiigl ilib idgiigl ilib idgiigl ilib d d d / / / //:d / / / : : : / / / / / / / / p 48 thtp p hthtikan hthtp ttp: bandeng pada suhu freezerh........................................................................ ttp: ttp: 4.9
h
Hubungan intensitas warna membran dengan tekstur ikan pada suhu freezer . 49
.cid.id membran dengan log total .cid.id ca.cid.id 4.10 Hubungan intensitas cawarna camikroba ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e nej. nej. ...................................................................................... nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b ikan pada suhu freezer 50 i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d /:d //:d / / / : : : / / / / / / / / p p p t t t 4.11 intensitas warna membran p tp .... 51 hthHubungan hthttp dengan TVB ikan pada suhu hthtfreezer ttp
h
4.12 Hubungan intensitas warna membran dengan pH ikan pada suhu freezer........ 52
d d d .cid.id ....................................................................... 54 aj.ca.ci .id 5.1 Desain Sensor Smart aj.caPackaging aj.ca.ci .id aj.ca.ci .id . . . . j j j j e e e e ne ne Sensor Smart Packaging ne ne .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i 5.2 Petunjuk Penggunaaan .............................................. 55 l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil //:d //:d //:d //:d : : : / / / / / / / / p p p t t t t t t p hhttp hhttp hhttp
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. xiv ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
idgiigliilib. //:d p //
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
giigliilib. i d / / : /d hthtp ttp:/
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
LAMPIRAN .cid.DAFTAR d i c ca.cid.id a a . . j j a . . e e nej nej .bu.n .bu.n u u b b i i l l i i i i idgigil idgigil :p//:d :p//:d / / / / p p t t t t hhtt hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i gigil idHalaman :p//:d / / p t t hhtt
h
A Foto Alat dan Bahan Penelitian ........................................................................ 61 ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e j. n B Dokumentasi 70 nej. neTekstur.................................................................................. nej. nej. .bu.n .bu.Uji .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i i idgigili idgigili Uji Total Mikroba....................................................................... idgigili idgigil79 /:d /:d /:d //:d / / / C Dokumentasi : : : / / / / / / / / p p p t t t p hthttp hthttp hthttp D Dokumentasi Uji pH ......................................................................................... 71
h
82 d.id .cid.id E Dokumentasi Uji TVB .ci...................................................................................... .cid.id c c c ca.cid.id a a a a . . . . j j j j a a a . . . . e e e e .............................................................................................................................. nej nej nej nej .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i i i i i idgigil idgigil idgigil idgigil /:d //:d //:d /................................................................. //:d : : : F ttData dan Hasil Analisis Uji Tekstur 83 / / / / / / / / p p p t t t t p hhttp hhttp hhttp
h
97 id pH ........................................................................ ca.cid.id H Data han Hasil Analisis ca.cid.Uji ca.cid.id ca.cid.id a a a a . . . . j j j j e e e e I Data dan Hasil Analisis 98 nej. nej. Uji TVB ..................................................................... nej. nej. .bu.n .bu.n .bu.n .bu.n u u u u b b b b i i i i l l l l i i i i idgigili idgigili idgigili idgigili /:d /:d //:d //:d / / : : : J ttData Uji Bau ..................................................................................................... 99 / / / / / / / / p p p t t p hthttp hhttp hthttp
h
d L aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ac. aj.ac. aj.ca.ci .id . . . j j j e e e n Uji Kesegaran 110 ne ne ne .bu................................................................................................... .bu.n .bu.n u u u b b b i i i l l l i i i i i i idgigil idgigil idgigil :p//:d :p//:d :p//:d / / / / / / p p p t t t t t t hhtt hhtt hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil //:d / / p
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
d aj.ca.ci .id . j e ne .bu.n u b i l i i idgigil :p//:d / / p t t hhtt
h
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili //:d / / p
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j neej. xv ilibi.bu.un idgigil /:d / : / / p t hthttp
ca.cid.id a . j e nej. .bu.n u b i l i idgigili /:d / : / / p t hthttp
h
G
K
Data dan Hasil Analisis Uji Total Mikroba ...................................................... 85
Hasil Perbandingan Perubahan Warna Membran Polianilina ......................... 100 Hubungan Sensitifitasc.Membran Polianilina dengan Parameter idid c.idid