Dit is géén Jodendeportatie. Een enigmatische foto in de Plantin en Moretuslei in Antwerpen Herman Van Goethem Laurence Schram
In 2010 publiceerde Lieven Saerens een opgemerkt artikel over een foto van een vrachtwagen, in een straat die na onderzoek de Plantin en Moretuslei in Antwerpen bleek te zijn. 1 We kijken, van links naar rechts, naar de huizen met nummer 54, 52 en 50. De twee eerste huizen lijken onbewoond. In de open laadruimte van de vrachtwagen zitten vele mensen. Ook staan personen eromheen, waarvan sommigen met bagage.
© Auditoraat-generaal
De foto berust in het archief van het Auditoraat-generaal, in het procesdossier van de antisemitische organisatie Volksverwering. Saerens achterhaalde ook dat persfotograaf Xavier Rensing (1895-1967) de foto maakte, vanuit zijn appartement aan de overzijde van deze huizen, op de eerste verdieping van de Plantin en Moretuslei 41. Rensing maakte ook in april 1941 ook foto’s van de paaspogrom tegen de Joden, even verderop in de straat.
1
Saerens, L., “Een ochtend in oorlogstijd. Een vrachtwagen propvol mensen in een eenzame straat”, Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis – Cahiers d’Histoire du Temps Présent, 2010, p. 210-226.
Saerens stelt zich de vraag of dit geen foto zou kunnen zijn van een Jodenrazzia. De linkse boom draagt enkele verdorde bladeren maar op de uitvergroting lijken er ook bladeren in knop te zijn. Dan is dit zowat maart-april. De mensen zijn ook warm aangekleed. Indien het om een Jodendeportatie gaat dan kunnen dit arrestaties zijn met het oog op Transport XX, dat op 19 april 1943 vanuit de Mechelse Dossinkazerne naar Auschwitz-Birkenau vertrok. Maar, zo stelt Saerens nog, we weten niet of het inderdaad om een Jodentransport gaat. Het louter formuleren van de hypothese met de foto erbij, inclusief de vele open vragen en kanttekeningen, volstond voor de media al om er ‘een foto van de Jodendeportatie in Antwerpen’ van te maken. Zo verscheen ze dadelijk op een populaire Antwerpse website met deze legende : ‘Jodenrazzia in de Antwerpse Plantin en Moretuslei in 1942. In open vrachtwagens worden de Joden als beesten afgevoerd naar de Mechelse Dossinkazerne (…)’ 2 De appreciatie ‘als beesten’ mag misschien correct zijn, intrigerend is wel dat de foto dat net niét te zien geeft. Zoals Saerens ook terecht opmerkte komt de scène niet bepaald gewelddadig over. Een nog grotere impact had een publicatie in Gazet van Antwerpen, met de eigengereide toevoeging dat het om een tafereel uit augustus 1942 gaat.
De krant knipte de foto ook een beetje in, onderaan en rechts. Sindsdien leidt de foto een eigen leven, zowel in de integrale als in de ingekorte versie. Wie op Afbeeldingen naar ‘deportatie Plantin en Moretuslei’ googelt vindt de foto dadelijk als illustratie bij verhalen over de Jodenrazzia’s. Het aantal foutieve toevoegingen en verdraaiingen neemt alsmaar toe. De verhuisfirma Arthur Pierre uit de Isabellalei in Antwerpen speelde een belangrijke rol bij de Jodentransporten van Antwerpen naar Mechelen. In 2015 verscheen de ingekorte foto in het Franstalige trimesteriële culturele tijdschrift Septentrion met als onderschrift: “Des Juifs anversois montent dans un camion de la firme de déménagement Arthur Pierre, août 1942.” 3 En dat terwijl Saerens in zijn artikel geschreven had dat dit een vrachtwagen was van de vervoerfirma H.D. uit Borgerhout.
2 3
http://brabosh.com/2012/08/15/pqpct-jyv/ Septentrion, 2015-1, p. 28.
Het penetrante karakter van Internet maakt dat het foute gebruik van deze foto nooit helemaal ongedaan zal kunnen worden gemaakt. In elk geval moet eerst wel onomstotelijk vaststaan dat de foto géén foto van een Jodendeportatie is. Aan die vaststelling zijn we nu toe. Cruciaal in dit onderzoek zijn de archieven van Kazerne Dossin – vooral de Transportliste – als de Bevolkingsregisters van Antwerpen. Op de foto zijn, gezeten in de laadruimte, minstens 33 personen te onderscheiden waaronder zeker 13 mannen, 13 vrouwen en één kind van ongeveer een jaar oud (Klik hier voor een uitvergrote foto). De drie mannen en een vrouw die vooraan staan kunnen ook bij die groep worden gerekend. Dat maakt een totaal van minimum 37 personen, waaronder 16 mannen, 14 vrouwen en dat ene kind. Komt er in de Dossinkazerne op eenzelfde dag een groep uit Antwerpen binnen die aan deze samenstelling beantwoordt? Ervan uitgaand dat de bomen misschien toch niet in knop staan, onderzochten we in de archieven van Kazerne Dossin de periode van november tot en met april, zowel in 1942-43 als in 1943-1944. Niet één keer beantwoorden de registraties bij de Aufnahme op eenzelfde dag aan dit profiel. Er zijn in dat verband twee bijkomende elementen. Vanaf oktober 1942 brak een nieuwe fase in de Jodenvervolging aan. Nu werden vooral ondergedoken Joden opgepakt, druppelsgewijze, vaak na verklikking. In Antwerpen werden de gearresteerden samengebracht en opgesloten in de Duitse afdeling van de gevangenis in de Begijnenstraat en in de kelder van de Sipo-SD, Della Faillelaan te Wilrijk. Van daaruit werden ze dan vervoerd naar Mechelen. Dit gegeven valt in elk opzicht moeilijk te rijmen met deze ‘rustige’ foto van wat dan een mysterieuze tussenstop zou moeten zijn op de Plantin en Moretuslei. Bovendien is er het gegeven van de open vrachtwagen. Indien getuigen over het transport naar de Dossinkazerne in Mechelen op dat detail ingaan, dan maken ze steeds melding van gesloten vrachtwagens, nooit gaat het over open vrachtwagens. 4 Er zijn ook gesloten vrachtwagens te zien op de enig bekende foto van Jodentransporten naar Mechelen, op de binnenkoer van de Dossinkazerne. 5 Gesloten vrachtwagens in de context van gewelddadige Jodenarrestaties, het lijkt ook de evidentie zelve.
4
Michel Goldberg was getuige van de razzia’s in Antwerpen in augustus 1942 en herinnert zich dat gesloten vrachtwagens werden ingezet; hijzelf werd ook later, vanuit een AJB-home in Wezembeek, met een met dekzeil afgesloten gesloten vrachtwagen naar Mechelen gevoerd (telefonisch gesprek met Michel Goldberg, 20 augustus 2014). Verder bv. ook Interview met Natan Ramet (december 1993, Auschwitz Stichting, Interview FA 034) : ‘Nous allons à la gare Centrale, nous montons sur le train. Mon père, je dois dire, est dans un état de terrible tristesse et nous prenons donc le train Anvers-Malines-Bruxelles. Et il y a des Feldgendarme sur le train. Mon père présente son papier, on nous sort à Malines, on nous embarque dans des camionnettes, camions recouverts de bâches, on nous emmène à Malines, on ne voit rien. Le camion s’arrête, nous sommes nombreux dans le camion, une porte se referme, on ouvre les bâches, on se met à hurler en allemand.’ Kazerne Dossin, Fonds Blum, Interview van Gilda Franco, 12 november 2004 : Gilda herinnert zich op 13 januari 1944 vanuit de Avenue Louise naar Mechelen te zijn gevoerd 'dans des camions bâchés’. Naast vrachtwagens waarvan de laadruimte door dekzeilen werden afgesloten, werden ook volledig gesloten vrachtwagens ingezet. Het is in zulke vrachtwagen dat op 4 september 1943, opeengepakt in een rit die veel te lang duurt, 9 Joden omkomen. In andere getuigenissen is er sprake van ‘camionettes’, bv. getuigenis van Sacha Sucher Hellman op 7 juni 1949, Auditoraat-generaal, Proces Boden, Kaft 2, Sectie 8 , document nr. 10, getuigenverhoor van Sacha Sucher Hellman, 7 juni 1949. 5 Kazerne Dossin, P000749, Fonds Kummer.
De Dossinkazerne, zomer 1942 © Kazerne Dossin
Een andere cruciale bron in de plaatsing van onze enigmatische foto zijn de Bevolkingsregisters van Antwerpen. 6 De bewoner van het uiterst rechtse huis, nr. 50, verblijft in 1940-1944 in het buitenland. 7 Het middelste huis op de foto, nr. 52, staat leeg vanaf 1939. 8 Van 15 oktober 1940 tot 30 april 1941 wordt de woning opgeëist en bewoond door het Duitse leger. 9 Vanaf 3 januari 1942 komt Moiske Fingherman er met zijn gezin wonen. Zoals zijn vrouw, Rosa Obrijan, is hij Roemeen. Hun drie kinderen zijn in Antwerpen geboren en respectievelijk 15, 12 en 11 jaar oud wanneer ze in september 1942 met hun ouders naar Mechelen worden weggevoerd. Alleen Moiske zal de oorlog overleven.
6
De registers 1930-1940, die voortlopen tot in 1947, worden bewaard in het Districthuis Antwerpen, Lange Gasthuisstraat. Met dank aan het College van Burgemeester en Schepenen dat ons de toestemming gaf deze registers te consulteren. 7 Aldus Charles M. Siebenberg in een brief van 18 januari 1946 aan de Stad Antwerpen (‘Inkwartieringsbureel, Kammenstraat’), Stadsarchief Antwerpen, bestandsnummer onbekend. Een foto van dit document werd ons bezorgd door dhr. Willy Van Puyvelde. In 2008-2012 zocht deze politiecommissaris op rust in het Antwerpse stadsarchief naar informatie over de Antwerpse politie in 1940-1945. Hij fotografeerde duizenden documenten, echter steeds zonder bronvermelding, en mailde soms een en ander door. Zo bezorgde hij Lieven Saerens en Herman Van Goethem interessante documenten over de Plantin en Moretuslei nr. 50 en nr. 52. Dhr. Van Puyvelde overleed einde 2012. De juiste archiefnummers konden we voor deze stukken nog niet achterhalen – indien we daar al ooit in zullen lukken. 8 Bevolkingsregisters Antwerpen. Het huurcontract van dit pand liep wel door tot 31 maart 1940 (een mogelijke verklaring is dat de huurder eerder al het land verliet omwille van de oorlogsdreiging, maar wel nog zijn contract moest naleven). Cf. Mary Diegerick-Van Hoof aan de burgemeester van Antwerpen, 3 januari 1941, Stadsarchief Antwerpen, bestandsnummer onbekend. Ons bezorgd door dhr. Willy Van Puyvelde. 9 Mary Diegerick-Van Hoof aan de burgemeester van Antwerpen, 16 juni 1941, Stadsarchief Antwerpen, bestandsnummer onbekend. Ons bezorgd door dhr. Willy Van Puyvelde.
Het gezin Fingherman-Obrijan rond 1932 © Kazerne Dossin
Op de foto van de open vrachtwagen zien we een huuraffiche aan de gevel van nr. 52, van de immobiliënmaatschappij De Duve. Indien dit een oorlogsfoto is dan betekent zulks dat de foto ofwel genomen is in april 1941 (dadelijk na het vrijgeven van de woning door de Duitsers) ofwel na september 1942. In elk geval wordt de woning, na de deportatie van de familie Fingherman, pas opnieuw permanent bewoond vanaf 29 april 1943. 10 Dat is belangrijk. Wat pand nr. 52 ons laat zien sluit dus niet de hypothese uit dat de foto zou kunnen genomen zijn in de winter van 1942-1943. Er is echter ook het linkse huis op de foto, het nummer 54. In dit huis woonde de hoogbejaarde geneesheer Victor Diegerick tot aan zijn overlijden in 1938 (op de foto is te zien dat het bord van arts verwijderd is). Hij woonde er samen met zijn zus Celine. Zij overlijdt in oktober 1941, en van dan af staat het huis leeg, tot op 13 mei 1942. 11 Die dag nemen een neef en zijn echtgenote er hun intrek, ze zijn dezelfde dag in Antwerpen gehuwd en zullen nog vele jaren in de Plantin en Moretuslei 54 wonen. De gegevens over de Plantin en Moretuslei 54 maken dus duidelijk dat deze foto moet dateren uit de periode tussen oktober 1941 en mei 1942. Ze heeft dus niets te maken met de massale Jodenarrestaties vanaf de zomer van 1942. Het bevestigt de al even ondubbelzinnige bevindingen vanuit het archief van Kazerne Dossin. Er is ook geen aanwijzing dat deze foto iets te maken zou kunnen hebben met de massale uitwijzing tussen december 1940 en februari 1941 van Joden van Antwerpen naar Limburg. Het linkse huis, nr. 54, werd volgens de Bevolkingsregisters bewoond tot in oktober 1941. Er is bovendien de organisatie van de deportaties naar Limburg. Uit de bronnen blijkt ondubbelzinnig dat de geviseerde personen zich individueel moesten aanmelden aan het Zuidstation. 12 Wie zich niet aanmeldde werd 10
Bevolkingsregisters Antwerpen. Bevolkingsregisters Antwerpen. De familie Diegerick was ook eigenaar van nr. 52. 12 Feldkommandantur 520 aan dd. hoofdcommissaris van Antwerpen, Gustaaf Zwaenepoel, 23 december 1940, Rijksarchief Beveren-Waas, Parket Antwerpen, nr. 2002D85; proces-verbaal van inlichtingen nr. 720 door Zwaenepoel, ibidem. Van Goethem, H., “La Convention de La Haye, la collaboration administrative en Belgique te la persécution des Juifs à 11
nadien ook, vanaf 28 december en gespreid over meerdere weken, individueel ten huize opgeplukt door de Antwerpse politie en naar een militair gebouw in de Van Diepenbeeckstraat overgebracht. Van daaruit werden de Joden dan, wellicht in het nabijgelegen station van Berchem, onder begeleiding van de politie op de trein naar Limburg weggevoerd. 13 Hoe valt zoiets te rijmen met deze foto? Maakte de vrachtwagen misschien een omweg langs de Plantin- en Moretuslei om nog enkele personen op te halen? Geen enkel individu heeft iets wat op Joodse klederdracht zou kunnen lijken. Achteraan staan mannen die, zo lijkt het toch, lijsten in de hand hebben. Dit zijn geen agenten in uniform, en dat terwijl we weten dat precies de politie zich inliet met de uitwijzing naar Limburg van de onwilligen die zich niet hadden aangemeld. We zullen misschien wel nooit weten wat we eigenlijk op de foto zien. Kan het bijvoorbeeld niet om vrijwillige arbeiders naar Duitsland gaan, in het najaar van 1941 of het voorjaar van 1942? Waarom zou Rensing ook dat niet fotograferen? Die heren met hun lijsten zouden best wel eens medewerkers van de Werbestelle in Antwerpen kunnen zijn. Maar dan zitten we wel in een heel andere context dan deze van slachtoffers van de nazibezetting…
Anvers, 1940-1942 , Cahiers d’Histoire contemporaine – Bijdragen tot de Eigentijdse Geschiedenis, 2006, p. 164-165 ; Saerens, L., Vreemdelingen in een wereldstad, p. 562-567. 13 Bv. Stadsarchief Antwerpen, MA28746 (Akten 6de Wijk), akte 9061 (28 december 1940) en akte 701 (2 februari 1941).
