Diagnose en therapie 2011
Diagnose en therapie 2011
Onder redactie van Dr. J.J.E. van Everdingen Prof. dr. J.H. Glerum Dr. Tj. Wiersma
Houten 2011
© 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 8285 9 ISSN 1574-3535 NUR 870 Ontwerp omslag: TOSM, Den Haag Ontwerp binnenwerk: TEFF (www.teff.nl) Automatische opmaak: Cross Media Solutions – Ten Brink, Alphen aan den Rijn
Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoud
Woord vooraf
7
Auteurs
8
Deel I Specialismen
15
1
Chirurgie
17
2
Dermatologie
55
3
Endocrinologie
124
4
Gynaecologie
157
5
Hart- en vaatziekten
184
6
Hematologie
226
7
Importziekten
268
8
Infectieziekten
280
9
Keel-, neus- en oorheelkunde
299
10 Kindergeneeskunde
326
11 Longziekten
374
12 Maag-, darm- en leverziekten
396
13 Nefrologie
434
14 Neurologie
451
15 Oncologie
500
16 Oogheelkunde
519
17 Orthopedie
536
18 Psychiatrie
585
19 Reumatologie
603
20 Spoedeisende geneeskunde
631
21 Urologie
679
22 Verloskunde
706
Deel II Bijzondere vormen van behandeling
731
23 Analgetica
733
24 Antihypertensiva
750
25 Antimicrobiële therapie
757
26 Antitrombotica
784
27 Bloedglucoseverlagende therapie
797
28 Corticosteroïden
806
29 Doping
811
30 Forensische geneeskunde
824
31 Immunisatie
833
32 Palliatieve sedatie, euthanasie en hulp bij zelfdoding
861
33 Psychoactieve middelen
877
34 Slaapstoornissen
895
35 Thuiszorg
904
36 Voedingssupplementen
924
37 Het voorschrijven van geneesmiddelen
942
Register
962
Woord vooraf
Nadat in 2004 de overstap is gemaakt van een losbladige uitgave naar een boek dat elk jaar geheel wordt geactualiseerd, zijn ook nu weer belangrijke veranderingen doorgevoerd. Waar nodig zijn de hoofdstukken aangepast aan de nieuwste standaarden en richtlijnen en zijn er meer illustraties en literatuurverwijzingen opgenomen. Voor de uitgave van 2011 zijn opnieuw enkele hoofdstukken toegevoegd. Dit zijn Oncologie (H. 15) en Palliatieve sedatie, euthanasie en hulp bij zelfdoding (H. 32). Dit laatste als volledig herschreven versie van het vroegere Euthanatica. Alle hoofdstukken zijn door de auteurs opnieuw bekeken en bewerkt, waarbij een aantal hoofdstukken, zoals Infectieziekten, Hematologie, Neurologie en Thuiszorg vrij ingrijpend zijn gewijzigd. Het is verheugend dat steeds meer huisartsen en apothekers deel uitmaken van de auteursteams. Ten behoeve van de abonnees is er een website (www.diagnosetherapie.bsl.nl) waar het boek elektronisch kan worden geraadpleegd en als pda-editie kan worden gedownload. Het register is opnieuw uitgebreid. In een naslagwerk als Diagnose en Therapie moet elk onderwerp dat men zoekt, snel worden gevonden. Daarom heeft de zoekfunctie blijvend onze aandacht. Mocht u nog zaken missen, dan worden wij daar graag op geattendeerd. De redactie: Dr. J. J.E. van Everdingen Prof. dr. J.H. Glerum Dr. Tj. Wiersma Houten, oktober 2010
Auteurs 1 Chirurgie Dr. D. de Jong Chirurg, afdeling Heelkunde, VU Medisch Centrum, Amsterdam Dr. H. de Vries Huisarts, hoofd sectie Studentenonderwijs, afdeling Huisartsgeneeskunde, VU Medisch Centrum, Amsterdam 2 Dermatologie Dr. J. de Leeuw Dermatoloog, ZBC Multicare, Hilversum Drs. F.S. Boukes Huisarts, afdeling Richtlijnontwikkeling en Wetenschap, Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht Drs. T.B.Y. Liem Ziekenhuisapotheker, Wilhelmina Kinderziekenhuis, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Prof. dr. H.A.M. Neumann Hoogleraar dermatologie, afdeling Dermatologie en Venereologie, Erasmus MC, Rotterdam 3 Endocrinologie Dr. J.W.F. Elte Internist-endocrinoloog, afdeling Interne Geneeskunde, Sint Franciscus Gasthuis, Rotterdam Dr. M. Castro Cabezas Internist-endocrinoloog, Vasculair geneeskundige, afdeling Interne Geneeskunde, Sint Franciscus Gasthuis, Rotterdam Dr. A.N. Goudswaard Huisarts, hoofd afdeling Richtlijnontwikkeling en Wetenschap, Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht Prof. dr. H-J. Guchelaar Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, hoofd afdeling Klinische Farmacie en Toxicologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden Prof. dr. N.C. Schaper Hoogleraar interne geneeskunde, in het bijzonder diabetes mellitus, afdeling Interne Geneeskunde, onderafdeling endocrinologie, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht 4 Gynaecologie Dr. J.P. Lips Gynaecoloog, Kennemer Gasthuis, Haarlem Dr. J.H. Schagen van Leeuwen Gynaecoloog, Sint Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein Drs. L.J. Meijer Huisarts en medisch coördinator MCCE te Amersfoort Drs. G.Th. Doelman Ziekenhuisapotheker, Stichting Apotheek der Haarlemse Ziekenhuizen, Haarlem 5 Hart- en vaatziekten Prof. dr. A.P.M. Gorgels Hoogleraar cardiologie, Hart- en vaatcentrum, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht Drs. B.C.M.J. Takx-Köhlen Ziekenhuisapotheker, Transmurale Apotheek Service, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht Dr. F.H. Rutten Huisarts te Rhenen, tevens verbonden aan het Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht
Auteurs
6 Hematologie Dr. S. Zweegman Internist-hematoloog, afdeling Hematologie, VU Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. H.E. van der Horst Hoogleraar huisartsgeneeskunde, VU Medisch Centrum, Amsterdam Dr. J.J.W.M. Janssen Internist-hematoloog, afdeling Hematologie, VU Medisch Centrum, Amsterdam 7 Importziekten Prof. dr. P.A. Kager Emeritus hoogleraar Tropische Geneeskunde, afdeling Interne Geneeskunde, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam 8 Infectieziekten Prof. dr. A.I.M. Hoepelman Hoogleraar Interne Geneeskunde, afdeling Inwendige Geneeskunde & Infectieziekten, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. J.C. Dutilh Internist-infectioloog in opleiding, afdeling Inwendige Geneeskunde en Infectieziekten, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. L.J. Maarschalk-Ellerbroek Internist-infectioloog, afdeling Inwendige Geneeskunde en Infectieziekten, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. S.F.L. van Lelyveld Internist-infectioloog, afdeling Inwendige Geneeskunde en Infectieziekten, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Dr. A. Troelstra Arts-microbioloog, afdeling Medische Microbiologie, Ziekenhuishygiëne en Infectiepreventie, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Prof. dr. Th.J.M. Verheij Huisarts, hoogleraar huisartsgeneeskunde, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht 9 Keel-, neus- en oorheelkunde Dr. J.A. de Ru Keel-, neus- en oorarts, afdeling KNO, Centraal Militair Hospitaal Utrecht, Utrecht Drs. A.L. Verdaasdonk Huisarts te Elst (Ut.) 10 Kindergeneeskunde Prof. dr. R.J.B.J. Gemke Hoogleraar kindergeneeskunde, afdeling Kindergeneeskunde, VU Medisch Centrum, Amsterdam Dr. C.M.A. Rademaker Ziekenhuisapotheker, Wilhelmina Kinderziekenhuis, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. A.C. ten Have Huisarts, afdeling Huisartsgeneeskunde, VU Medisch Centrum, Amsterdam 11 Longziekten Prof. dr. G. Wesseling Longarts, afdeling longziekten, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht Dr. J.W.M. Muris Huisarts, capaciteitsgroep Huisartsgeneeskunde, onderzoeksinstituut Caphri, Universiteit Maastricht, Maastricht Prof. dr. C. Neef Ziekenhuisapotheker, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht
9
10
Diagnose en Therapie 2011
12 Maag-, darm- en leverziekten Dr. A.A. van Bodegraven MDL-arts, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VU Medisch Centrum, Amsterdam Drs. S.J.B. van Weyenberg MDL-arts, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VU Medisch Centrum, Amsterdam Ir. N.J. Wierdsma Diëtist, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VU Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. N.J. de Wit Huisarts, Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Prof. dr. J.R.B.J. Brouwers Hoogleraar Farmacotherapie en ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen, en Expertisecentrum voor Pharmacotherapie bij ouderen, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht 13 Nefrologie Dr. R.J. Hené Internist-nefroloog, DIANET Dialysecentra, Utrecht Drs. P. Nauta Ziekenhuisapotheker, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Dr. H.M. Pieters Huisarts, hoofd Huisartsopleiding Julius Centrum, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht 14 Neurologie Prof. dr. M. Vermeulen Hoogleraar neurologie, afdeling Neurologie, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. P.J.E. Bindels Hoogleraar huisartsgeneeskunde, afdeling Huisartsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam Dr. E.J.F. Franssen Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam 15 Oncologie Dr. J.R. Kroep Internist-oncoloog, afdeling Klinische Oncologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden Dr. P.H. van Erp Ziekenhuisapotheker, afdeling Klinische Farmacie en Toxicologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden Prof. dr. H-J. Guchelaar Ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, hoofd afdeling Klinische Farmacie en Toxicologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden Prof. dr. J.W.R. Nortier Hoogleraar medische oncologie, afdeling Klinische Oncologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden 16 Oogheelkunde Drs. W. Siewertsz van Reesema Oogarts, Tergooiziekenhuizen, Blaricum Dr. P.J. Roos Ziekenhuisapotheker, hoofd Apotheek Erasmus MC, Rotterdam Drs. P.M.E.N. van der Ploeg Huisarts te Valkenburg Prof. dr. J.C. van Meurs Hoogleraar oogheelkunde, Oogziekenhuis, Rotterdam en Erasmus MC, Rotterdam
Auteurs
17 Orthopedie Dr. W.J. Willems Orthopedisch chirurg, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam Drs. F. de Nies Orthopedisch chirurg, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam Drs. A.E.B. Kleipool Orthopedisch chirurg, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam Dr. S.J. Ham Orthopedisch chirurg, Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam 18 Psychiatrie Dr. T.K. Birkenhäger Psychiater en medisch coördinator Zorglijn depressieve stoornissen, afdeling Psychiatrie, Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum Rotterdam Drs. N.J.M van Beveren Psychiater en medisch coördinator Zorglijn psychotische stoornissen, afdeling Psychiatrie, Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum Rotterdam Prof. dr. K. van der Meer Hoogleraar huisartsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum, Groningen, huisarts te Roden Prof. dr. M.W. Hengeveld Hoogleraar-afdelingshoofd, afdeling Psychiatrie, Erasmus MC, Universitair Medisch Centrum Rotterdam 19 Reumatologie Dr. H.E. Vonkeman Reumatoloog, epidemioloog, afdeling Reumatologie en Klinische Immunologie, Medisch Spectrum Twente en Universiteit Twente, Enschede Dr. Tj. Wiersma Huisarts en filosoof, Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht Dr. B.J.F. van den Bemt Apotheker/klinisch onderzoeker, Sint Maartenskliniek, Nijmegen Prof. dr. J.J. Rasker Reumatoloog, emeritus hoogleraar, faculteit Gedragswetenschappen, afdeling Psychologie en Communicatie van gezondheid en risico, Universiteit Twente, Enschede 20 Spoedeisende geneeskunde Drs. W.L. Fraanje Huisarts, niet praktiserend, Breda Th.W. Wulterkens Directeur, Opleidingsinstituut Spoedeisende Geneeskunde VVAA, Houten Drs. G.J.P. Smits Spoedeisende hulp arts, UMC St Radboud, Nijmegen 21 Urologie Prof. dr. J.L.H.R. Bosch Hoogleraar urologie, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. M.T.W.T. Lock Uroloog, afdeling Urologie, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht; tevens hoofd afdeling Urologie, Centraal Militair Hospitaal, Utrecht Dr. A.M. Bohnen Huisarts, afdeling huisartsgeneeskunde, Erasmus MC, Rotterdam
11
12
Diagnose en Therapie 2011
22 Verloskunde Prof. dr. H.W. Bruinse Emeritus hoogleraar obstetrie, afdeling Verloskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Dr. J.H. Oldenziel Huisarts, Praktijkcentrum, Zuidhorn Dr. H.R. Iedema Verloskundige, afdeling Verloskunde, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht 23 Analgetica Prof. dr. A.F.A.M. Schobben Hoogleraar farmacotherapie en ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Bèta Faculteit, departement Farmaceutische wetenschappen, Universiteit Utrecht Drs. E.J. Buijs Anesthesioloog-pijnbestrijder, afdeling Anesthesiologie, Gelre Ziekenhuis, Apeldoorn 24 Antihypertensiva Prof. dr. P.W. de Leeuw Hoogleraar interne geneeskunde, afdeling Interne Geneeskunde, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht Dr. C.J.M. Konings Gezondheidswetenschapper, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht 25 Antimicrobiële therapie Dr. R. Janknegt Ziekenhuisapotheker, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen Drs. Y.J. Kraat Arts-microbioloog, Orbis Medisch Centrum, Sittard-Geleen Prof. dr. A.I.M. Hoepelman Hoogleraar interne geneeskunde, afdeling Inwendige Geneeskunde & Infectieziekten, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht 26 Antitrombotica Prof. dr. M.M. Levi Hoogleraar en hoofd Interne Geneeskunde, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam 27 Bloedglucoseverlagende therapie Drs. S.A.N.T. Landewé-Cleuren Internist-endocrinoloog, afdeling Interne Geneeskunde, onderafdeling Endocrinologie, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht Dr. J.W.F. Elte Internist-endocrinoloog, afdeling Inwendige Geneeskunde, Sint Franciscus Gasthuis, Rotterdam Prof. dr. H-J. Guchelaar Hoogleraar klinische farmacie en ziekenhuisapotheker/klinisch farmacoloog, afdeling Klinische Farmacie & Toxicologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden Prof. dr. N.C. Schaper Hoogleraar interne geneeskunde, in het bijzonder diabetes mellitus, afdeling Interne Geneeskunde, onderafdeling Endocrinologie, Maastricht Universitair Medisch Centrum+, Maastricht 28 Corticosteroïden Dr. P.H.L.T. Bisschop Internist-endocrinoloog, afdeling Endocrinologie en Metabolisme, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof. dr. E. Fliers Hoogleraar endocrinologie, afdeling Endocrinologie en Metabolisme, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam
Auteurs
29 Doping Prof. dr. F.J.G. Backx Hoogleraar klinische sportgeneeskunde, afdeling Revalidatie, Verplegingswetenschap en Sport, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. F.W.J. Stoele Beleidsmedewerker, Dopingautoriteit, Capelle aan den IJssel 30 Forensische geneeskunde Dr. mr. C. Das Forensisch arts, hoofd afdeling Algemene Gezondheidszorg/Forensische Geneeskunde, GGD Amsterdam, Amsterdam Drs. J.A. Leferink Huisarts, forensisch geneeskundige GGD Amsterdam, Amsterdam 31 Immunisatie Dr. H.C. Rümke Arts-epidemioloog, Vaxinostics, Universitair Vaccin Centrum Rotterdam Nijmegen, Rotterdam 32 Palliatieve sedatie, euthanasie en hulp bij zelfdoding Drs. B.S. Wanrooij Huisarts np, universitair docent afdeling Huisartsgeneeskunde, en consulent Palliatieve zorg, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam. Drs. A. Schonewille Huisarts, SCEN-arts, Emmeloord, en universitair docent afdeling Huisartsgeneeskunde, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Drs. K.S. Beuning Apotheker, Noordwijk aan Zee 33 Psychoactieve middelen Drs. H.A. de Haan Eerste geneeskundige en psychiater Tactus Verslavingszorg, Deventer Drs. R.P.H. Beijaert Huisarts te Maarssen Prof. dr. C.A.J. de Jong Hoogleraar verslaving en verslavingszorg, Radboud Universiteit, Nijmegen. Wetenschappelijk directeur Nijmegen Institute for Scientist-Practitioners in Addiction (NISPA) 34 Slaapstoornissen Dr. T.W.D.P. van Os Psychiater/psychoanalyticus, plv. A-opleider GGZ Friesland Dr. J.G.W. Kosterink Ziekenhuisapotheker, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Prof. dr. K. van der Meer Hoogleraar huisartsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum, Groningen. Huisarts te Roden 35 Thuiszorg Dr. M.J. Kampelmacher Internist, Centrum voor Thuisbeademing, Universitair Medisch Centrum Utrecht, Utrecht Drs. A.J.H. van Boxtel Trainer/consultant bij Infusion Innovations (Infu-In), Bilthoven, en projectmanager infusie bij Apotheek Zorg, Sittard Ir. N.J. Wierdsma Diëtist, afdeling Maag-Darm-Leverziekten, VU Medisch Centrum, Amsterdam Drs. A.B.W.M. Quak Directeur Zorgdomein Nederland van Principal Plexus, Breukelen
13
14
Diagnose en Therapie 2011
36 Voedingssupplementen Prof. dr. A. Bast Hoogleraar humane toxicologie, afdeling Farmacologie en Toxicologie, Universiteit Maastricht, Maastricht Dr. H. van den Berg Kennisspecialist Voeding, Gezondheid & Ziekte, Voedingscentrum, Den Haag 37 Het voorschrijven van geneesmiddelen Prof. dr. A.F.A.M. Schobben Hoogleraar farmacotherapie en ziekenhuisapotheker-klinisch farmacoloog, Bèta Faculteit, departement Farmaceutische wetenschappen, Universiteit Utrecht Dr. T. Schalekamp Apotheker en universitair hoofddocent Bèta Faculteit, departement Farmaceutische wetenschappen, Universiteit Utrecht
