DE ZEVEN WOORDEN VAN CHRISTUS AAN HET KRUIS

DE ZEVEN WOORDEN VAN CHRISTUS AAN HET KRUIS CHRISTINE GRUWEZ

Mathias Grünewald : Isenheimer Altar

22 maart 2006 te Burcht, Antwerpen Neerslag : Marie Anne Paepe

1

De aanleiding tot deze beschouwingen van ‘de zeven woorden van Christus aan het kruis’ is de euritmie voorstelling ‘Sieben Worte’ door de Goetheanum-Bühne Dornach in Den Haag, op 31 maart. De uitvoering wordt gebracht op de muziek van Heinrich Schütz (‘Die sieben Worte Jesu Christi am Kreuz’) en Sofia Gubaidulina (‘Sieben Worte). De Iona Stichting die de opvoering voorbereidde vroeg mij om tijdens de aanloop naar het gebeuren elke week een beschouwing te schrijven. Iedere beschouwing staat op zich, ze zijn als stromingen in het water en hebben elk een aparte kwaliteit. Het schrijven van de teksten was een ongelooflijke ervaring, omdat ik het heel moeilijk kreeg om de teksten op voorhand te schrijven. Ik ervoer dat de jaarfeesten een realiteit op zich zijn. Over Pasen schrijven in de adventstijd bleek voor mij niet zo vanzelfsprekend te zijn. Wat zich door de tijd beweegt van jaarfeest naar jaarfeest is een realiteit, waarmee je niet kan doen wat je wil. Bij geen enkele evangelist vind je de woorden in hun zevental. Je moet de vier evangelisten samen nemen om tot de zeven woorden te komen. Deze vier evangelisten kregen in de loop van de christelijke tijd een soort beeld toegewezen. Een beeld komt uit de imaginatieve wereld. Het beeld verschilt van het symbool. Een beeld is een andere realiteit. Markus wordt verbonden met het beeld van de gevleugelde leeuw, Lucas met de gevleugelde stier, Johannes met de adelaar en Mattheüs met de gevleugelde mens, waardoor deze dikwijls aanzien wordt als een engel. Deze vier beelden in elkaar geschoven vormen de sfinx. Ze horen als een vierheid samen. Deze vierheid is de kosmische imaginatie van de mens, samen dragen ze de imaginatie van de mens. Iedere evangelist kijkt vanuit een ander gezichtspunt naar het gebeuren op Golgotha. Lucas en Mattheüs zien hoe binnen de mensheid, in het menselijk bestaan, een voorbereiding ontstaat, opdat een menselijk wezen kan geboren worden dat een hoog kosmisch wezen kan dragen. Beiden beschrijven de geboorte van het mensenwezen dat drager wordt van het goddelijke, kosmische zonnewezen. Markus volgt de afdaling van het zonnewezen uit de kosmische regionen en de Doop in de Jordaan, de intrek van Christus in het mensenwezen. Johannes kijkt verder in de toekomst, door de menselijke en goddelijke wereld heen. Een adelaar kan in de zon kijken, zonder schade voor zijn ogen. Hij toont hoe de toekomstige mens wordend is. Als we de vier schrijvers tot één enkel geschrift samenvoegen, zien we dat ze samen horen om het mysterie van Golgotha te beschouwen. Dit gegeven werkte bij mij mee om de zeven woorden te kunnen beschouwen. Drie woorden vinden we bij Lucas, drie bij Johannes en één gemeenschappelijk bij Mattheüs en Markus. Het vierde woord hebben Mattheüs en Markus gemeenschappelijk. Aan het vierde woord gaan er drie vooraf en zijn er drie die volgen. In het midden vindt een belangrijke wending plaats terwijl er een zonsverduistering optreedt. Een zonsverduistering kondigt zich al vanaf het eerste ochtendlicht aan. Er is iets. De planten en de dieren merken dàt er iets is … de kleuren verdwijnen, het licht breekt niet meer in kleuren… Een soort vaalgroen neemt de overgang, het wordt fosforescerend als het helemaal duister is. Op het moment dat het helemaal duister is, is er een fractie van een seconde waarin we niet weten of het licht echt terugkomt. Tijdens de kruiswoorden is er een moment dat het helemaal duister is.

2

Laat ons kijken naar deze zeven kruiswoorden : 1. Lucas : “Vader vergeef het hun, want ze weten niet wat ze doen.” (hfdst.23, 34) (onderzoeksvraag : waarom staat dit bij Lucas ?) 2. Johannes : “Vrouw, zie uw zoon !” (hfdst.19, 26) “Zie uw moeder !” (hfdst.19, 27) 3. Lucas : “Amen, ik zeg u : heden zult gij met mij in het paradijs zijn.” (hfdst.23, 43) 4. Mattheüs (hfdst.27, 45-46) en Markus (hfdst.15, 34) : “Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten ?” “ Eli, Eli, lamà sabachtàni ?” 5. Johannes : “Mij dorst !” (hfdst.19, 28) 6. Johannes : “Het is volbracht.” (hfdst.19, 30) 7. Lucas : “Vader, in uw handen beveel ik mijn geest.” (hfdst.23, 46) Het eerste en het laatste woord begint met “Vader”. Het gebeuren op Golgotha was het meest centrale gebeuren in de mensheidsgeschiedenis, zegt Rudolf Steiner. Tussen de kruisoprichting en de kruisafname worden de woorden gesproken. In de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen hangen twee schilderijen van Rubens : aan de ene kant zie je de kruisoprichting en aan de andere kant de kruisafneming. Ze brengen mij bij de vraag : hoe zou het voor mij zijn als ik erbij was geweest ? Er was toen veel volk in Jeruzalem ter gelegenheid van het Paschafeest. In de namiddag gebeurde de voorbereiding voor een terechtstelling. De mensen gingen ernaar kijken. Ze vroegen zich af : wie is dat, wie zijn die drie ? Als we ons in die sfeer inleven, is het eerste wat we horen, het rumoer. Dat was een uiterlijk gegeven, maar tegelijk is het een innerlijk gegeven, want het rumoert ook in onszelf. Wat kunnen we daarmee met dat rumoer ? Er trekt een stoet naar Jeruzalem : Romeinse soldaten, de “politie”, ordehandhavers voor wie het een routine is – mensen die geen flauw benul hebben van wat er eigenlijk gebeurt. Alleen een kleine groep mensen weet wat er gebeurt, of misschien ook niet, en is het alleen Christus zelf, die bij benadering weet wat er gebeurt. De zeven woorden worden aan het kruis gesproken. Wat is een kruis ? De eerste christenen zagen het als de werking van een teken, en van dan af maakten ze ook het teken van het kruis, als een aanhef, een begin. Zo kan het kruis als teken telkens opnieuw een aanhef zijn, kan het steeds opnieuw ontspringen. Een teken verschilt van een symbool. Een teken is een soort spoor dat getrokken wordt door een geestelijke activiteit die er geweest is, die verder werkt en die doorwerkt in dat spoor. Het kruis was het spoor van iets wat eraan voorafging, van een geestelijke activiteit die verder werkt en in dat spoor verder geleid wordt. Het kruis kan ook een beeld zijn. Een beeld ontstaat als je een innerlijke ervaring gaat verdichten. Een geestelijk gebeuren, ‘wezen’ dat aan de oorsprong ligt, ontstaat in een gestalte. Het kruis als beeld openbaart de gestalte van het wezen dat de daad aan het kruis voltrekt. Beide, het teken en het kruis, verenigen zich in het kruis. Zouden de woorden op een ander moment, niet aan het kruis uitgesproken zijn, dan zou dat een ander gebeuren geweest zijn. Deze woorden konden alleen aan het kruis uitgesproken worden.

3

Het kruis bestaat uit een horizontale en een verticale balk. De horizontale balk houdt niet op, neemt geen einde. De balk begint wel, maar gaat door in een omarmen, gaat over in een omspannende kracht waardoor we ‘mensheid’ kunnen worden – alomvattend - de omarming omvat alle leven. De horizontale balk wordt doorkruist door de hoogte en de diepte van het bestaan. Het alomvattende dat alles insluit wordt geraakt door het kruispunt dat zich daarin uitspreekt. In de euritmie kunnen we de kracht van het kruispunt ervaren, de plek waar die krachten elkaar doordringen. Het is een volledige doordringing van elkaar op een plek waarop een omvorming plaatsvindt, waar iets kan voltrokken worden. Op het middelpunt van het kruis ontspringt en werkt zich uit wat zich door twee dimensies laat doortrekken, en vanaf dàt punt worden de woorden gesproken. We laten nu de woorden meditatief tot ons spreken. 1.“Vader, vergeef het hun, want ze weten niet wat ze doen.” Laten we het woord “Vader” tot ons doordringen. Wie is de “Vader” ? Is Hij de Vader van het “Onze Vader” ? Wie is de “Vader” aan wie Christus dringend verzoekt : “vergeef het hun” met het motief : “want ze weten niet wat ze doen” ? Maar deze mensen weten wel heel goed wat ze doen, ze doen gewoon hun werk, ze voeren hun opdracht uit, ze zorgen voor de goede gang van zaken, ze handhaven de openbare orde. Als het niet gaat om al die “slechterikken” die Christus kruisigen, wat kan dit verzoek aan de Vader dan betekenen ? Vergiffenis staat in relatie tot zonde. “Zonde” vinden we terug in heet woord “af-zonde-ring” - door een bepaalde daad, een misdaad, zonderen we ons af. Het is mogelijk dat deze misdaad onbewust gebeurt, als we denken dat onze daad juist ten goede komt aan het welzijn van één of van meerdere mensen. De onwetendheid is dat we door die daad onszelf afzonderen uit de mensengemeenschap, die ligt in het omvattende gebaar van de horizontale balk van het kruis. De zonde kan zijn, dat we iemand de deur wijzen - waardoor we zelf buiten komen te staan, buiten de lotsgemeenschap komen te staan. De onwetendheid is dat we niet weten dat er nog een andere orde is dan de maatschappelijke orde. We plaatsen ons uit die andere, die verborgen orde. Het is voor deze niet-wetenden dat er moet vergeven worden. In ons gewone doen en laten beseffen we niet dat we door een gebaar, een woord, onszelf uit die andere orde afzonderen, en juist omdat we daarvan onwetend zijn kunnen we ons er niet meer in herstellen. In de bede, het verzoek, dat Christus richt tot de Vader, wordt de vergiffenis werkelijk voltrokken op punt waar het wezen van Christus, diepten en hoogten verbindend het alomvattende horizontale doorkruist. In het vergeven wordt de mens in die verborgen orde terug opgenomen, in het alomvattende van de mensengemeenschap, de mensheid, waarvan niemand uitgesloten mag blijven. Het Nederlandse woord “ver-geven” maakt als het ware een kleine sprongetje, het is een soort geven tot een hogere macht, we ontknopen wat gebonden was, we komen te weten wat niet geweten was.

4

2.”Vrouw, zie uw zoon.” “Zie, uw moeder.” Als we naar een schilderij van “het kruis” kijken, zien we Maria – de Gekruisigde – Johannes. Al het gewoel, de drukte is naar de achtergrond verschoven of is althans niet meer te zien. Er verschijnt een drie-eenheid. Daarin verschijnt een stilte waarin iets gebeurt. Op het schilderij van Mathias Grünewald (Isenheimer Altar – Colmar) staat de Gekruisigde naakt, cru, met sterke fysieke pijnen afgebeeld. Maria verdwijnt haast in haar mantel, we zien slechts een klein beetje van haar gezicht, ze kijkt diep naar binnen, maar bezwijkt niet. Johannes staat er met verwrongen handen, in een gebaar van ‘dat kan niet’. Hij houdt het hoofd omhoog naar het kruis, hij kijkt eraan voorbij, hij schouwt hoog in de geest. Hij schouwt de toekomstige mens, wat van het toekomstig Ik zichtbaar wordt. De madonna draagt haar smart, die smart boort diep binnen in haar ziel en brengt daar iets teweeg. In het innerlijke wordt door de borende smart iets omgevormd, wat wordt tot moeder van diegene die naast haar schouwt. Hij kan zoon worden, doordat hij getuigt van Christus, de omvorming in Maria schouwt, haar omgevormde wijsheid in zich opneemt. Tussen hen komt een nieuw verbond tot stand. De bloedverwantschap speelt geen rol meer, een nieuwe huwelijksband wordt mogelijk door de nauwe, intieme samenwerking van ziel en geest – in smartpijn vormt de ziel zich om, en kan de geest zich met haar verenigen. Het is een opstanding uit de dood.

3.”Amen, ik zeg u : heden zult gij met mij in het paradijs zijn.” Links en rechts van Christus worden nog twee mensen gekruisigd. Dit stelt ons open voor het feit dat het gebeuren op Golgotha niet een gebeuren is, waarbij alles zich op de centrale persoon richt. Naast Hem hangen twee zondaren aan het kruis. Christus sterft te midden van de mensheid. In dit derde woord wordt het woord “paradijs” gesproken. Waarom ? “Paradijs” is bijvoorbeeld die toestand van het mens-zijn, waar de mens nog niet de kwetsuur van de afzondering draagt. Het is de oorspronkelijke toestand, waar het leven nog zuiver leven is. De twee misdadigers vertonen beiden een ander moment van wat er gebeurt als de mens zich bewust wordt van die afzondering. De ene spot en de andere stelt vertrouwen in Christus. Die momenten gaan in elkaar over. Als we uit de afzondering treden en ons de kans wordt geboden te genezen, weer heel te worden, bestaat toch nog de mogelijkheid tot verharding, wat drijft tot spot, tot afsluiting, tot een nog grotere afzondering. Maar geraken we door het punt heen, komen we tot inkeer, kan de kwetsuur geheeld worden, ligt de mogelijkheid om weer in de heelheid binnengevoerd te worden. Christus voegt de twee, de ene vastgeklonken aan het verleden en de ander open voor de toekomst, samen in het heden, in het nu. Telkens weer, op elk moment, kan de kwetsuur worden geheeld. Toen werd het donkerder.

5

4.”Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten ?” Dit vierde woord kunnen we tweevoudig beluisteren. Wie spreekt ? De ene stem komt uit het diepste van de ziel. De doodstrijd wordt ingezet en het sterven wordt in de ziel doorgemaakt. Dit heeft een dubbel aspect. De ziel voelt hoe het lichaam wegglijdt en het ik wegebt. De steun en de drager laten los, lichaam en geest gaan uit elkaar. De strijd speelt zich af in de ziel. De ziel is eraan overgeleverd, de ziel ondergaat de strijd van het loslaten, ze gaat door het duister, en in het diepste punt van de benauwenis voelt ze het meest menselijke, de absolute verlatenheid van dat moment. Deze verlatenheid, eenzaamheid hoort bij het mens-zijn. Het is het niet meer weten of er nog iets is dat tegemoet kan komen, wat een draaggrond zal geven. De mensenziel is volledig aan zichzelf overgelaten, zinkt weg en verdwijnt, schreeuwt het uit. De andere stem is tegelijk hoorbaar. Ze geeft uitdrukking aan wat er zich afspeelt, aan de voorwaarde om door dat cruciale punt van verlatenheid heen te komen tot een punt dat een nieuwe draaggrond vormt. Dit is te vergelijken met processen in het menselijk leven : pas als je door een punt waarop je helemaal alleen bent heen gaat, besef je dat je niet alleen bent, en wat je zal dragen, weet je niet van voordien. Dat is inwijding. Steiner zegt dat het mysterie van Golgotha een inwijding is, voltrokken door Jezus Christus, in het teken van het kruis, voor de hele mensheid. Steiner vertaalde het vierde woord als volgt : “Mijn God, hoe zeer hebt ge het mensen-ik verhoogd”. De mens wordt in zijn wezen gesterkt door iets wat er voordien niet kon zijn. Op het nauwste moment in de duisternis komt iets nieuws, de twee stemmen klinken samen.

5.”Mij dorst.” Deze dorst is niet alleen fysieke dorst, het is de dorst van lichaam, ziel en geest. Een spons doordenkt met azijn wordt Christus toegestoken. Het strekt hem tot hulp, want azijn heeft een samentrekkende werking, het houdt het ik wakker, houdt de geest in het lichaam. Christus sterft in de mens Jezus van Nazareth en lijdt dorst. Juist Hij die zei aan de Samaritaanse vrouw bij de bron : “Doch wie van het water drinkt dat ik hem zal geven, zal voorwaar eeuwig niet dorsten. Maar het water dat ik hem zal geven, zal in hem een bron worden, waaruit water in het eeuwige leven stroomt.” (Joh. Hfdst.4, 14) Christus is de bron van het eeuwig leven. Hoe kan Hij dan de bron ontberen ? Hij droeg ten volle bewust de dorst van de hele lijdende mensheid, moest ten volle door het moment van uiterste nood heen om op aarde voor de mensheid het bereiken van de bron van het levenswater te voltrekken. Christus is volledig mens, en kan sterven.

Het zesde en het zevende woord zijn als een ademhaling, een inademing en een uitademing, waartussen er een wezensverandering voltrokken wordt.

6

6.”Het is volbracht.” Een inademing. In het Grieks betekent het woord “teletè” inwijding in de mysteriën. “Ik heb het voltrokken” betekent : het is waar geworden in mij. De werkwoordsvorm geeft aan, dat de activiteit tot een eindbestemming (doel) gekomen is, maar de werking ervan gaat verder. Christus is tot het uiterste ingeademd. Hij heeft zich ten volle, tot het uiterste, samengetrokken. Hij voleindigt de mysteriën in het lichaam van Jezus van Nazareth, schonk zichzelf als offerlam in deze daad van inwijding, waarin hiërofant en inwijdeling één worden. Nu sterft Christus.

7.”Vader, in uw handen beveel ik mijn geest.” Een uitademing. In het Grieks staat : “Ik draag het over in uw handen.” Het is een vers uit een psalm omtrent het sterven. Het woord “Vader” ontbreekt hier. Christus voegt “Vader” eraan toe. Daardoor krijgen de “handen” een andere betekenis. De Vader is de scheppergod. In zijn handen gebeurt het scheppen. In dat werkingsgebied van de handen van de Vader ademt Christus zijn geest uit om daar, opgestaan uit de dood, te verblijven, om verder te gaan, om zich als het nieuwe opgestane Leven verder te verenigen met de scheppende kracht van de Vader. Het is een laatste bede. Maar het woord geeft aan wat verder kan werken. Die ontzaglijke inademing of samentrekking, die begon op het ogenblik dat Christus zich losmaakte van de zonnesfeer en zich voorbereidde om in de tijd en de ruimte in een mens te kunnen incarneren, is met het zesde woord tot een eindpunt gekomen. We kunnen dit begrijpen door het kijken naar een plant. Zie hoe het tot zaad geworden is, waarin alle levenskracht is samengetrokken. De uitademing is het allereerste begin van de kiem die uit het zaad tevoorschijn zal komen tot het vormen van een nieuwe gestalte. Het is het lichaam van de opstanding. Tussen zaad en kiem ligt het hele gebeuren van wat Pasen is. In de rust van Stille zaterdag wordt uit het zaad de kiem geboren. Op Pasen ontvouwt het nieuwe leven zich in de aardesfeer. In dat paasgebeuren zijn we nog steeds !

Marie Anne Paepe

7