DE WERELD VAN DE ARCHITECT ARCHITECTUUR.NL

DE WERELD VAN DE ARCHITECT | ARCHITECTUUR.NL ARCHITECTUURNL | 2/13

2/13

FLEXIBELE RELATIES VAN MAKS + INTERVIEW 2BY4 ARCHITECTS + TALKING TO ALDO + THUIS BIJ SOETERS + SHIFTS & STAGNATION + FRISO KRAMERS REVOLT BLIJFT INSPIREREN + DE PASSIE VAN PAUL DE VROOM + BLAUWE DRAAD IN HOEKSCHE WAARD + CHINA LOVES HOLLAND + HY-TECH ARCHITECTUUR 01_Cover_lossepagina.indd 11

04-03-13 16:31

Revolt van Kramer leeft voort in nieuw design De Revolt is onze ‘nationale’ stoel. Alleen al omdat hele generaties zijn opgegroeid met deze no-nonsense stoel, die stond in kantines, winkels, vliegvelden, kantoren, bibliotheken en ontelbare wachtkamers. De Revolt blijft hedendaagse designers inspireren. Onlangs verscheen het boek 'De stoel van Friso Kramer'. En als er een boek geheel aan één ontwerp wordt gewijd, dan kun je met recht spreken van een icoon.

58 58-61_Zetel.indd 58

04-03-13 15:06

Zetel

Elk land heeft zijn eigen designicoon. Amerika heeft de Lounge Chair van Ray & Charles Eames. De relaxte stoel is het symbool van de optimistische overdaad en luxe van de fifties, de van de suburbs en de 40-urige werkweek. Finland heeft een sierlijke Paimio Chair van Alvar Aalto, vervaardigd van het nationale en natuurlijke materiaal hout, dat destijds volgens een innovatief procedé in de wulpse welvingen kon worden gevouwen. Wellicht wat oubollig, de Chesterfield sofa van de Britten, maar de hele wereld kent hem en hij is zo Brits als Guinness met fish & chips. Italië heeft zelfs meerdere iconen – variërend van de Elda Chair van Joe Colombo tot de Sella van Achille Castiglioni. Daar steekt de Revolt Chair van Friso Kramer (1922) is eerste instantie dan toch w at bleek bij af. De Revolt bestaat uit een stalen frame met een harde zitting en rugleuning. ‘Hij is wat plankerig’, oordeelde ook de ontwerper zelf in een interview in 1988. Al was dat eigenlijk een verkapt compliment. De vorm was dan weliswaar degelijk, het comfort was dat ook. ‘Daardoor moet hem eigenlijk vergeten als je erop zit.’ En dat was volgens Kramer nou net dé essentiële eigenschap van een gebruiksvoorwerp: ‘Dat het in harmonie is met de persoon die het gebruikt en daarna valt het als het goed is niet meer op.’ Elke Nederlander die wel eens op de Revolt heeft gezeten – en dat zijn er miljoenen – zal het beamen.

De strenge Bauhaus-leer Waarom is uitgerekend deze stoel uitgegroeid tot het icoon van het Nederlands ontwerp? Allereerst door de timing. In de jaren van wederopbouw was er grote behoefte aan industrieel vervaardigde producten. Als een van de eerste ontwerpers was Kramer optimaal getraind in de strenge leer van Bauhaus aan de Kunstnijverheidschool in Amsterdam (de tegenwoordige Rietveldacademie). ‘Maak je geen zorgen. Dat rammen we er wel uit’, zei zijn mentor Mart Stam over eventuele familie-invloeden. Zijn vader Piet Kramer was een invloedrijk architect van de Amsterdamse School. Inderdaad lijkt het wel alsof Friso Kramer evenveel ingenieur en technicus was als ontwerper. Ontwerp een stoel die kan concurreren met de stoel 116 die Wim Rietveld had gemaakt voor Gispen – dat was in 1953 de opdracht van staalfabriek De Cirkel, die zou later zou opgaan in Ahrend. Dagenlang liep Kramer door de fabriek op zoek naar de oplossing. Die vond hij in het gebruik van geperst en gebogen staalplaat en een zitting en rug van de nieuwe meebuigende kunststof op basis fenolhars en papier die met een innovatief kliksysteem met elkaar waren bevestigd. Het lijkt futiliteit: een stoel van een profiel van plaatstaal in plaats van de gangbare gebogen buizen. Maar hiervoor waren geheel nieuwe machines nodig, en ook bij de ontwikkeling daarvan is Kramer betrokken geweest. U-profielen waren beter bestand tegen druk. Daarbij hoefde het frame niet langer overal even dik te zijn, maar alleen daar waar de krachten het grootste waren. Deze besparing in materiaal resulteerde in een revolutionaire stoel die goedkoper en lichter was. De vorm was gebaseerd op de allernieuwste inzichten over ergonomie. De naam lag vervolgens voor de hand: de Revolt. Aan deze vernieuwingsdrang zou de Nederlandse vormgeving zich decennialang laven.

Op de tentoonstelling van industriële vormgeving in het Stedelijk Museum te Amsterdam in 1956 werd de Revolt stoel als voorbeeld gesteld van een goed, tot in details bestudeerd oorspronkelijk Nederlands product. Bron: Ahrend

hij de essentie van zijn werkwijze treffend samenvatte. Oftewel: geen hardvochtig kleurgebruik, geen sierlijke leuningen die pijn doen aan je rug en al helemaal geen decoraties. Een ontwerp moet volstrekt functioneel en dienend zijn. En vooral ook niet onnodig duur en eenvoudig te produceren; de gestoffeerde Revolt met armleuningen was dan ook slechts korte tijd in productie. Een no-nonsense stoel die tegelijkertijd van onschatbare maatschappelijke waarde is door zijn democratisch vorm en toegankelijke prijs. Een stoel voor iedereen. Want meer nog dan techniek en efficiëntie, stond de mens centraal in de ontwerpen van Kramer. ‘Een goed ontwerp heeft ook sociale eigenschappen. Het menselijke gedrag moet er beter door tot zijn recht komen.’ In 1982 werd de Revolt uit productie genomen, om in 1994 opnieuw op de markt te verschijnen als ‘the comeback of a classic’ – en dat is al weer 19 jaar geleden. De Revolt verdient deze status als het eerste echte industriële massaproduct in Nederland. Maar een meubel wordt pas echt een icoon als het zich nestelt in het collectieve bewustzijn. Natuurlijk omdat hij zo veelvuldig werd geplaatst in de naoorlogse architectuur. Maar vooral omdat de stoel zo door en door Nederlands is.

Friso Kramer in zijn eigen woorden ‘Vormgeving bedenk je niet. Als je maar lang genoeg doorgaat met wegontwerpen ontstaat vanzelf de vorm die bij de opgave past. De vorm is niet het uitgangspunt, maar het resultaat.’

‘Wegontwerpen’

‘Kwaliteit is bij mij afhankelijk van de kwaliteit van de opdrachtgever. Maar het komt zelden voor dat je een opdrachtgever treft die je inspireert, die je steeds tot méér aanzet, die je niet wilt teleurstellen. Ik heb in mijn werk altijd de uiterste grenzen gezocht: van het ontwerp, van het materiaal, van het productieproces. Dus ben ik lastig.’

Maar de Revolt is ook door en door Hollands. Met begrippen als ‘goede smaak’ kon Kramer helemaal niets. ‘Een stoel die fraai is maar slecht zit, is toch een lelijke stoel’, was zijn rotsvaste overtuiging. Een ontwerper moet zichzelf ‘wegontwerpen’, het zelfverzonnen werkwoord waarmee

‘Goede vormgevers onder de 35/40 jaar bestaan niet. Je moet het grote plezier kennen. Je moet het grote verdriet kennen en volwassen zijn.' (Kramer was zelf overigens pas 31 jaar oud toen hij de Revolt ontwierp.)

59 58-61_Zetel.indd 59

ArchitectuurNL

04-03-13 15:06

Richard Hutten

Vier hedendaagse ontwerpers hebben zich laten inspireren door de Revolt. Richard Hutten vergelijkt de Revolt met zijn eigen This Chair: ‘Friso Kramer was een baanbrekend ontwerper maar is nu natuurlijk ook een oude man met oude ideeën. De Revolt is meer dan een halve eeuw oud en voldoet niet helemaal meer aan de eisen van de moderne tijd. De stoel verbruikt onnodig veel materiaal en oogt nogal lomp. Feitelijk is This Chair een verbeterde versie van de Revolt. Mijn stoel is ook een 100 procent industrieel product. Hij is stapelbaar, koppelbaar en zeer comfortabel door de meeverende rugleuning. Met dit verschil dat het frame uit extreem dun metaal en chroom bestaat, waardoor de stoel sierlijker oogt en veel lichter is. De kuip is gemaakt van een 3D-fineer, een innovatief materiaal dat zeer plooibaar en toch sterk is. Daarom is het mogelijk om uren comfortabel op deze stoel te zitten, zonder een stijve of koude rug te krijgen.’ This Chair van Richard Hutten is sinds 2004 in productie bij Lensvelt.

ArchitectuurNL

58-61_Zetel.indd 60

Piet Hein Eek

‘Voor het restaurant van de Verkadefabriek in Den Bosch heb ik de collectie Made in the Workshop ontworpen geïnspireerd op het idee dat de meubels gemaakt zouden kunnen zijn in de metaalwerkplaats van de fabriek, waar vroeger de koekjesmachines werden gerepareerd. Met gebruik van hedendaagse productietechnieken hebben we de meubels zo gemaakt dat het net lijkt alsof je ze zelf in de werkplaats kunt maken, zo eenvoudig en degelijk zien ze eruit. Maar het is juist heel ingewikkeld om een stoeltje met zo’n ambachtelijke look in de fabriek te produceren, weet ik sindsdien. Daarvoor moeten een aantal onderdelen van het productieproces heel goed op elkaar afgestemd zijn. Het ontwerp, de keuze van het materiaal, de gebruikte technieken, de manier waarop hij in elkaar is gezet: alles moet kloppen en een eenheid vormen. Deze meubels zijn teruggebracht tot de essentie maar zijn tegelijkertijd doeltreffend en comfortabel. Juist in die eenvoud schuilt de schoonheid: de stoel heeft de perfecte balans tussen lichtheid en strengheid.’ Sinds 2006 produceert Lensvelt de serie Made in the Workshop.

60 04-03-13 15:06

Ineke Hans

Michael Schoner

61

Tekst Jeroen Junte

‘Ahrend is een indrukwekkend bedrijf met een historische collectie van functionele meubels die teruggaan naar de essentie van een product. Al het overbodige is weggelaten in het ontwerp. Tegelijkertijd werden altijd de nieuwste materialen en technologische mogelijkheden verkend. Maar dat laatste raakte een beetje ondergesneeuwd. Met de A380 heb ik een stoel willen maken met een uitgebalanceerde vorm, die efficiënt is te produceren door slim gebruik te maken van technieken van nu. De lichtgewicht stoel bestaat uit twee delen die in elkaar schuiven en met een speciaal ontwikkelde verbinding worden gefixeerd. De flexibele rugleuning is gemaakt van gerecyclede PET-flessen. De onderkant is van recyclebare kunststof en is juist stijf. Door de combinatie van deze materialen ontstaat een duurzame stoel die sterk is en toch meeveert en daardoor geschikt is voor lange, dunne, kleine en dikke mensen. De stoel is stapelbaar, koppelbaar en kan worden uitgebreid met armleuningen. Het kleurgebruik is eigentijds maar ingetogen. De rugleuning is altijd wit; de onderkant is leverbaar in wit, zwart en blauw.’ De A380 is sinds 2012 in productie bij Ahrend.

58-61_Zetel.indd 61

‘De Revolt Stoel van Friso Kramer is een elegant en toch democratisch ontwerp; het is geloof ik de meest verkochte stoel in Nederland. En de stoel is ijzersterk. Zelfs op een exemplaar uit de jaren zestig kun je nog prima zitten. Probeer dat maar eens met een stoel van Ikea. Die eigenschappen heb ik geprobeerd toe te passen in een stoel voor het café van de kunstinstelling W139 in Amsterdam. Het moest een stoere stoel zijn die bovendien eenvoudig moet kunnen worden opgeslagen. Het uiteindelijke ontwerp Brett Baguette lijkt op een klapstoel maar het is juist een stapelbare stoeltje. Het is een no-nonsense stoel waarvoor je alleen een cirkelzaag en boormachine nodig hebt om hem te maken. Ik ben in 2011 gestopt als architect bij het bureau NL Architects om verder te gaan als productontwerper. Als architect duurt de tijd tussen een ontwerp en de uiteindelijke realisatie ervan soms jaren; een productontwerp kan in een paar maanden zijn vervaardigd. De tijdloze vorm van de Brett Baguette is feitelijk rechtstreeks ontleend aan de constructie. Deze eenvoud slaat blijkbaar aan, want het ontwerp is in 2012 onderscheiden met een Arc12 Award voor het beste Stoelontwerp.’

ArchitectuurNL

04-03-13 15:06