DE VOC IS EEN GELOOF KANTTEKENINGEN
BIJ EEN POPULAIR
NEDERLANDS
I M AG O
Álexwan Stipriaan enEllen Bal
TaJloze activiteiten staan in zooz in het teken van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie, die in 16ozwerd opgericht, en in ry99 te n onder ging. Getuige de vele honderden internetsites die op een of andere wtjze aandrcht besteden arn deze herdenking gaat de aandacht goeddeels uit naar de positieve gevolgen van de voc-geschiedenis: economische vooruitgang, culturele bloei en contact met andere culturen. Het publieke imago van de voc in Nededand is dan ook niet stuk te krijgen en lijkt een combinatie van 'ferme jongens, stoere knaperi, avontuur in verre streken,'waarin een klein landje groot kan zrjn', geavanceerdeorganisatie en techniek, voortrekker van moderniteit. De zeer populaire reisverslagen,waaryan hetjournael van schipper Bontekoe het bekendstis - meer dan zeventig herdrukken sinds de eerstedruk in :646- en de daarvan afgeleidejeugdroman van Fabricius over de scheepsjongens op dat schip,hebben in ieder geval sterk bijgedragen aan de eerste twee elementen van dat beeld. De overige elementen lijken vooral gevolg van de (populair-)wetenschappelijke aandachtvoor het Nederlands koloniaal verleden die vanafde postkoloniale jaren zeventig van de twintigste eeuw op gang is gekomen. Dat wil niet zeggen dat er sinds die tijd geen genuanceerde of zelfs uitgesproken kritische beelden van de voc zrln neeÍgezel Maar die lijken te verdrinken in de beelden die bijvoorbeeld werden vastgelegd in de veertiendelige tv-serie Nederlanders Ooerzee (Veronica r98ó) over zaken waarin een klein landje groot kan zijn. Het is een beetje als met de xru, je kunt er van alles oveÍ zeggen - en dat gebeurt ook wel - maar uiteindelijk is het wel onze nationale luchtvaartmaatschappij. Die staat voor alles waarop deze samenleving trots magzijn: een traditievan ondernemingslust,oud en respectabel en toch geavanceerden efficiënt, een bedrijf dat meetelt in de grote wereld, sterk internationaal is gericht - dus multicultureel van inslag
2r3
- en toch herkenbaar Hollands is. Met andere woorden: het is nationaal erfgoed, dat emoties teweegbrengt zoals dat met geen enkel ander bedrijf het geval is.1 Eens temeer lijkt dit beeld ook op te gaan voor de voc, die bovendien als voordeel heeft niet meer negatiefin het nieuws te kunnen komen door ontslagen, overnames, faillissementen of andereonaangenaamheden. Daarmee is niet gezegd dat het beeld van de voc niet wordt bijgesteld.2Integendeel,het is in de loop der tijd steedsgenuanceerder en veelomvattender geworden, met name onder historici. Toch verdringtdathet'oude'beeld niet. Kennelijkis datzo deelvande (autochtone) Nededandse identiteit dat daaraannauwelijks getornd wordt. In het hiernavolgende zullen wij, als historici van niet-westerse samenlevingen, dat populaire Nederlandse beeld nader inventariseren en onder de loep houden. Waaruit bestaat het populaire imago van de voc, waar komt het vandaan en hoe wordt het ge(re)produceerd?In het tweede deel van dit artikel onderzoeken wij welk type verhalen geen deel van het populaire imago is geworden en waaÍom. Wij zullen laten zien dat het dominante voc-discours gekenmerkt wordt door een zeer beperkte, nationalistische en op Nededand gerichte focus, dat nauwelijks aandacht besteedt aan ingewikkelde wereldhistorische processen.Dit laatste zullen wij illustreren aan de hand van een specifieke, vooralsnog nauwelijks bestudeerde casus: de rolvan de voc in de internationale slavenhandel. IN TE RNE T E N DE VE R E EN IG D EO OS T -IN D ISC H E COMPAGNIE De Vereenigde Oost-Indische Compagnie speelt al decennialang een belangrijke rol in de verbeelding van het Nederlands nationaal verleden. Dit heeft geleid tot talloze publicaties, wetenschappelijk en populair-wetenschappelijk, waarin de handelscompagnie centraal staat. Sinds de komst van het internet hebben publicaties hun weg ook gevonden naar dit medium. Een zoektocht naar websites over de Vereenigde Oost-Indische Compagnie I evert taJfozetreffers op.3Het is heel goed mogelijk om dagen achtereenlangs de verschillende voc-sites te surfen. En hoewel de Nededandse bijdrage groot is, zijn er ook opvallend veel buitenlandse websites.We beperken ons hier tot een aantal centrale elementen van de Nederlandse websites. Lang niet alle sites zijn ontwikkeld in het kader van 4oo jaar voc,
214
maar de viering heeft duidelijk geleid tot een aantal omvangrijke Nederlandse bijdragen op hetweb. Een inventarisatie maakt duidelijkdat de thema'sniet afivijkenvan die inboeken en artikelen. Debelangrijkste onderwerpen zijn het succesvan de handelsonderneming en de uniciteitvan haar omvang en reilsvijdte. Hetwordt in iedergeval heel snel duidelijkhoe belangrijkde voc isvoor de nationale trots van de Nederlanders.'De Vereenigde Oost-Indische Compagnie spreekt tot ieders verbeelding. Opgericht in;.6oz groeide de voc uit tot 'swerelds grootste onderneming,'aldus de website van Radio Nederland Wereldomroep.a Een andereNederlandsewebsite meldt dat'de VereenigdeOostIndische Compagnie (...) gerust een van de meest succesvolle ondernemingen in de vaderlandse geschiedenis (mag) worden genoemd. Van de r6de tot de r8de eeuw kon' mede dankzij de voc, de Nederlandse Republiek uitgroeien tot een welvarende handelsnatie'.s Vergelijkbare verwij zingen naar de succesvollehandelsonderneming kunnen op praktisch iedere andere site worden aangetroffen. Opvallend genoeg speelt de voc ook een belangrijke rol in het nationale bewustzijn van geëmigreerde Nederlanders, getuige een Australische website. De volgende tekst legt een onmiddellijke link tussen de voc en latere Nederlandse emigratiestromen. Blijkbaar voelt een aantal van deze nazaten de behoefte om zich nog steedste vereenzelvigen met het roemrijke verleden: Peoplewith Dutch heritagearein quitea privilegedposition.Their forebears,underthe bannerofthe voc, from a smalldairyproducingcountry is prosailedaroundtheglobeto trade,exploreandsettleeverywhere.This bablywhy you Íuereadingthis now.In the year 2oo2,we canhavea 'reunion'asit werewithout havingto travelall thewayto 'Holland'.It is then 4ooyearssincethe formationof the voc, in 16oz.This is reallyanopportunity for personsof Dutch heritageto touchbase.The Worldwidewebhas givena uniqueopportunityfor the Dutch in this world to hangout their 'flag'intheformof a simplebanner-thenlinkthis towebpagesaroundthe in zooz'The old voc townsand will becelebrating world.The Netherlands citiesarewonderfirlplacesto visit - to drink in 'living' history'Wouldnt you liketo bepartofthis?6 Dit is overigens een staaltje van Nededandse trots dat zlin weerga niet kent op de Nederlandse sites. Ondanks de trots bestaat er ook
een onmiskenbare tendens om het glorieuze beeld van de voc te relativeren. Op haar website over de voc kopt Radio NederlandWereldomroep:'Over geweld,corruptie en samenwerking.Een nieuw beeld van de voc'. Dit nieuwe beeld dat deWereldomroep wilpresenteren, is zeker geen positiever beeld. Zo wordt er bijvoorbeeld opgemerkt dat de voc-bijdrage aan het bruto binnenlandsproduct niet zo gÍoot was alsalgemeenwordt aangenomen.'Diewasniethoger dan 12procent,'bericht de website in de woorden van de Nederlandsehistorica Els Jacobs.Andere thema'sdie hier worden aangeroerdzijn het gewelddadige karakter van de handelsbetrekkingen en de ondergang van de voc.Toch zijn het niet meer dan ftritische kanttekeningen bij een beeld dat verder rechtovereindbliift. De website van het voc-Kenniscenirum van het Koninklijk InstituutvoorTaal-, Land- en Volkenkunde in Leiden, eenvande belangrijkste Nederlandse voc-sites, ga twat dat betreft een stuk verder. De minder sympathieke kanten van de voc komen daar ruim aan bod.7 Onder het kopje 'gewesten'wordt verwezen n aÍ het gewelddadigeen militaristische karaktervan het handelsbeleid.Zo wordt er meldinggemaaktvan het uitmoordenvan de bevolking op de Bandaeilanden,die zich op handelsgebieddewet nietwilde latenvoorschrijven.'Het aantalslachtoffersliep in develeduizenden.De gevangenen zouden worden verbannen naar Batavia. Een deel van de gevangen leiders werd echter alsnog geëxecuteerd op verdenking van betrokkenheid bij een complot tegen de zegevierendeNederlanders.'Ook wordt bijvoorbeeldvermeld dat ter beschermingvan de monopoliepositie de productie van kruidnagelen werd beperkt tot enkele eilanden, terwijl elders de cultuur werd verboden en alle kruidnagelbomen werden omgehakt. Wat hiervan de consequentieswaren voor de lokale bevolking laat irchverder raden; daar gaatde website niet op in. Elders wordt verwezen naar het gebruik van duizenden slaven. Ongeveer de helft van de bevolking in de agglomeratie Batavia zou zelfs uit slaven hebben bestaan.Maar daarblijft het bij. Het is dus geenszins zo dat a71e Nederlandse websites zich uitsluitend oppervlakkig en lovend uitlaten over het voc-verleden. Ook op de site van de eveneens eerbiedwaardige Koninklijke Nederlandse Akademie vanWetenschappenwordt gepoogdgeenstereotiepbeeld neer te zetten door te wijzen op het feit dat een groot deel van degenen die bij de voc aanmonsterdenbuitenlanders waren en bovendien'een laatste keuze van diegenen die op de arbeidsmarkt geen
zt6
IngeAÍb. 17- Afbeeldinge van't Casteel en de StadtBatavia...', plattegrond. kleurdegrawre [naarMu du Chesne? doorC. deJonghe?, met adresvanR. en VanStolk,Rotterdam). 1740(StichtingAtlas J.Ottens,Amsterdam,
plaats hadden kunnen vinden'.8En bijvoorbeeld de website'Arcengel', besluit een kritisch verslag over de voc-geschiedenis met de woorden die Multatuli richtte tot Koning Willem ru:'... een roofstaataan de Noordzee. . . dat spoorwegenbouwt van gestolengeld en tot betaling de bestolenebedwelmt met opium, Evangelie en jenever... Aan U durf ik met vertrouwen te vragen of het Uw wil is dat daargindsIJw meer dan dertig millioenen onderdanenworden mishandeld en uitgezogen in uweN naam?'De link die hier impliciet wordt gelegdtussenhet voc-tijdperk en het kolonialismevan daarna is overigens een absolute uitzondering tussen alle sites. Algemener lijkt de tendens weliswaar kritische kanttekeningen te plaatsen, maaÍ da Í verder ook niet al te zeeÍ op in te gaan. Het beeld dat uit wijwel alle sitesnaar voren komt, namelijk dat de voc-geschiedenis het verdient om glorieus en groots herdacht te worden, wordt dan ook nauwelijks bedreigd.
217
Volgensdewebsite van de stichting'Viering4oo jaar voc', die mede is opgericht door de werkgeversorganisatie vro/Ncw, is het belang van de herdenkingduidelijk'De betekenisvande voc ligt niet alleen in het verleden, maar ook in het heden en in de toekomst. Daarom zal in het kader van de viering nadrukkelijk aandacht worden besteed aan het belang van een wereldwijde oriëntatie en van ondernemerschap, vakmanschap en innovatie voor de toekomst van Nededand.' Er wordt verwezen naar de landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt, die de elkaar beconcurrerende Oost-Indische compagnieën bijeen wist te brengen onder één noemer. 'Dezegeslaagde bundelingaan krachten:hetplaatsenvan rooor de oc. Ddt gaan ue vierez (cursivering auteurs). Het was het begin van een periode van grote economische en culturele bloei in Nededand.'e Deze site biedt ook een uitgebreid overzicht van activiteiten die in het kader van de herdenking worden georganiseerd.De omvang en uitgebreidheid van de viering blijken niet mis. Educatieve diensten, scholen en universiteiten àjn erbij betrokken, diverse musea organiseren tentoonstellingen en de vieringvan 4oo jaar voc blijft niet beperkt tot particuliere initiatieven. Ook de Nederlandse overheid bemoeit zich ermee en stelt financiële middelen beschikbaar. Bijvoorbeeld voor een gemeenschappelijk project van het Maritiem Museum Rotterdam en het Nederlands Scheepvaartmuseum. De reden is duidelijk. De opvatting dat de voc een heel belangrijke rol heeft gespeeld en nog speelt in het economische, politieke en culturele leven van Nederland is diepgeworteld in het nationale geheugen. Het Maritiem Museum Rotterdam bericht dat'De NationaleJubileumexpositie Vereenigde Oost-Indische Compag Áie 16o z- zo o z' een van de centrale activiteiten is die in zooz worden georganiseerd ter herdenkingvan de oprichtingvandeze eersteNederlandse multinational 4oo jaar eerder. Er wordt vermeld hoe 'in een presentatie van allure [...] het publiek [zal] kunnen ervaren hoe in de periode 16oo-18oo cultuur en samenleving in Europa veranderden als gevolg van de handelscontacten, die de voc en andere Europese compagnieën toentertijd met Azië onderhielden. [...] Daarnaast maakt de bezoeker kennis met de exotischewereld overzee.Hij krijgt een helder beeld van het leven en de werkzaamheden van de voc-dienaren inAirë.De Nededanders moesten de artikelen, die de Europese samenleving zo ingrijpend veranderden, inkopen in samenwerking
met de inheemse bevolking en in concurrentie metAziatische kooplieden en andere Europese compagnieën.'lO Dit laatste citaat wekt de suggestiedat de Nederlanders ook geïnformeerd zullenworden over debewonersvan de ex-koloniën, de inwoners van 'de exotischewereld overzee'.Dat laatste lijkt echt nieuw. De Nederlandse websites geven namelijk een adequaat overzicht van recente inzichten in de geschiedenis van de voc, vanuit een Nederlands perspectie{, niets minder dan dat, en zeker niets meer. Op bijna alle sites is de aandacht wijwel uitsluitend gericht op de handelsonderneming zelf; op hárír organisatie, op háár management, op háár personeel, op háár gebieden en op háár handelsproducten. Wie echter iets te weten wil komen over de invloed van de voc op lokale ontwikkelingen in Airë of hoe Azië Nederland in die tijd heeft beïnvloed, komt op internetwijwel niets teweten. popuLAr R-WETENSCHAppELTJKE(nn-)nnOOUCTTE VAN HET VOC-BEELD Het imago is natuurlijk niet alleen afhankelijk van internet. Naast talTozepublicaties is er ook door de televisie, musea en uitgeverijen veel aandacht besteed aan dit kennelijk ook visueel aantrekkelijke verschijnsel. De aandacht die bijvoorbeeld het Maritiem Museum van Rotterdam en het Nederlands Scheepvaartmuseum in Amsterdam in zooz aan de voc besteden,is geen nieuw fenomeen, maar een voortzetting van wat bijna als een museale traditie kan worden omschreven. Zoheeft het nationale museum bij uitstek, het Rijksmuseum in Amsterdam, een substantiële voc-collectie. Tamelijk recent werd hiervoor nieuw begeleidingsmateriaal vervaardigd, dat illustratief lijkt te àjn voor de populaire Nederlandse omgang met het voc-verleden.ll Sinds dejaren zeventigvan de twintigste eeuq zo valt in de inleiding telezen,is de voc-collectie van dit museum, dat tot dan toe vooral de formele politiek-militaire geschiedenis liet zien, substantieel uitgebreid. Nu wordt ook veel aandacht besteed aan'de alledaagsegangvan zaken binnen het bedrij{, de materiële aspecten van de onderneming en de techniekwaar de compagnie zich vanbediende'. verspreid De voc wase€nmultinationalavantla lettremet handelsposten overheelAziëendelenvanAfrika.Hetwaseenmodernbedrijfdathogeei-
sen stelde aan materieel en uitrusting en zich daarom bediendevan eigentijdse high tech. De collectie'maakt het mogelijk de verschillendefacetten van de voc-geschiedenisnaar waarde te schatten,wij van een koloniale of juist antikoloniale ideologie,wij ookvan de tegenwoordig modieuze sensatiezucht, die ervoor geznrgd heeft dat de woege overzeesegeschiedenis graagwordt afgeschíderd alseen karikatuur, een simplistischverhaalwaarin schipbreulg scheurbuik, kielhalen en jenever al te nadrukkelijk de toon zetten.Achter het stereotiepebeeldvan empire-builders,títbuitersofprimitieve maar ruige zeebonken komt een ander beeld te voorschijn. Juist de tastbarendatenschapvan de voc en de kennis daaroverdie in de loop derjaren is verzameld,onthullen een indertijd modern bedrijf dat een grote verscheidenheidaanactiviteiten ontplooide. Een bedrijfbovendien dat eenbelangrijke rol speelde in de Europese expansie,een van de belangrijkste processenuit de wereldgeschiedenisvan de laatstevijfhonderdjaar. De geschiedenisvan de voc is als exponent van de Nederlandsecultuur daarom van internationale betekenis.'12
Deze passagesuit de inleiding latenirendat bepaalde ontwikkelingen in de geschiedwetenschapniet aan het Rijksmuseumvoorbij zijn gegaan.Ergver gaathet niet,want het nieuwe geschiedbeeldbeperkt zich tot de incorporatie van een traditioneel soort bedrijfsgeschiedenis, zonder bijvoorbeeld aandacht voor de sociaal-culturele context, de koloniale verhoudingen en genderrelaties. Sterker nog, de lezer van het boekje wordt gewaarschuwd dat dergelijke thema's zouden leiden tot stereotypering en ideologische vooroordelen. Op tamelijk suggestievewijze \Àrordtvervolgens neergezet hoe \Me de voc wél moeten zien: als een multinational, een modern bedrij{, 'hightech , belangrijk in de Europese expansie en daarmee in de wereldgeschiedenis,waardoor ook de Nederlandse cultuuÍ van internationale betekenis werd. Dit is nationalistische geschiedschrijving van een zeer traditioneel kaliber, waarvoor kennelijk een publiek is. Tot nadenken stemt het echter wel, want erg multicultureel zal dat publiek niet zijn, net zomin als de geschiedenisdie hier beschreven wordt. Zoals in ieder nationalistisch geschiedbeeld worden niet alleen sommige zaken overbelicht, maar andere buitengesloten. En als deze fragmenten íets aantonen, dan is het wel de onmogelijkheid om waardewije geschiedbeelden te produceren. Nadere beschouwing van het boekje bevestigt dat beeld. De zestien rijk gerllustreerde
hoofdstukjes gaan over schepen en scheepsreizen,bemanningen en soldaten, cartografie en technologie, financiën en diverse handelsproducten, de proto-industriële arbeidsindeling in achttiende-eeuws Nederland, christendom en bijbelvertalingen in de voc-gebieden, wouwen van kolonisten en ten slotte kort over het koloniale Batavia en Bengalen. Het is dus heel erg Nederlandse geschiedenis en zelfs geen koloniále Nederlandse geschiedenis, want de gekoloniseerde komt in het hele verhaal niet of nauwelijks aan bod, niet als subject en al helemaal niet als actor. Het bovenstaandeNederland-centrischeperspectiefgeldtminder voor de tweezeeÍ bekende populaire standaardwerken over de voc van de historici Femme Gaastra en Els Jacobs,die ook het begeleidende boek schreefbij de populaire Teleac-serie. Beiden besteden wel duidelijk aandacht aan de niet-westerse wereld.13Maar, bij beiden is het Nederlandse bedrijfsgeschiedenis in een buitenlands decor. De boeken bevatten voornamelijk beschrijvingen van de veroveringen, geopolitieke manipulaties van de Compagnie, de handel en het leven van de employes.Bovendien klinkt er soms triomfalisme in de formuleringen door. Bijvoorbeeld waar Cornelis Speelman'de Makassaren op de knieën dwong', ofwanneer gesproken wordt van 'de grote vasthoudendheid in de strijd in de Archipel'.la Jacobs laat trouwens geen misverstanden bestaan over de gewelddadige kant van de expansie.Zij schrijft dat de Compagnie'met grof geweld de Portugezen verdreef en de lokale bevolking onderwierp' @. tZil; heeft het over de 'bittere oorlog' om Makassar (p. 16r); en over de 'gruwelijke wrjze'waarop Jan Pieterszoon Coen een einde maakte aan de smokkelhandel, doordat hij een groot deel van de (p. rSg). Bandanezen'executeerde' Gaastrascheptmeer afstandin de toonvan zijn beschrijvingenvan de inzet van militair geweld. In het geval van Banda meldt hij dat de verhouding tussen de voc en Banda al langer was getekend door geweld, vooraleer te melden dat de inval van Coen'gruwelijke gevolgen' had, 'waarbij een groot deel van de bevolking omkwam . Bij hem zit het geweld dus niet alleen aan de kant van de voc en de Bandanezen worden niet'geëxecuteeÍ d', maaÍ' ze komen om als gevolg van . Typerend in dit verband zijn ook de frequent voorkomende suggesties- overigens niet alleen bij Gaastra ofJacobs - dat het niet aan de voc lag als er agressiefwerd opgetreden, maar dat de omstandigheden daartoe dwongen. Zo wordt de verovering van Malakka ge-
motiveerd met:'Om de contacten tussen de verschillende vestigingen in Azië veilig te stellen moesten de Nederlanders de stad welveroveren op de Portugezen.'ls En dat de voc bijvoorbeeld gebruikmaakte van slavenarbeid'was the only way to solve the shortage of labor'.ló Met andere woorden, de minder fraaie kanten van het bedrijf worden niet weggestopt, maar wel lijkt er steeds een mechanisme inwerking te treden dat de omstandigheden verantwoordelijk stelt voor agressievedaden van de voc. Dat die omstandigheden een afgeleide rvaren van de door de onderneming zelf gestelde doelen blijft impliciet. De duidelijkste illustratie dat het hier om nationale geschiedschrijving gaat is het feit dat we zo bedroevend weinig te weten komen over de wereld waarin dit alleszich afspeelde.Terwijl de Nederlanders mensen van vlees en bloed irjn,bhlft de Aziatische 'ander' eendimensionaal.Typerend voor dit eenzijdige perspectief is de volgende beschrijving dieJacobs geeftvan compagniessoldaten op buitenposten:'Onder de tropenzon en vanachter een houten palissade oefenden zij het Nederlands gezag :oit in een uitgestrekt vulkanisch eilandenrijk. Aardbevingen, vloedgolven, orkanen, stof- en steenregensbedreigden hun bestaan.Ookwas de lokale bevolking de soldaten niet altijd even gunstiggezindilT Hoeveel verhalen blijven hier onverteld?
over de resterende driekwart later meer. In de onderstaande tabel zijn alle publicaties met voc (verwijzend naar Vereenigde Oost-Indische Compagnie) in de titel verdeeld naar subthema: met'voc'in detitel.l8 Tabelr- Publicaties Totaal7o
34 Eenschip,eenreis,levenaanboord scheepsarcheologie 24 Scheepsbouw, 40 voc-employés speciÍieke Bedrilfsgeschiedenis 53 enfinanciën handel enkolonisatiePolitiek-militaire, 24 geschiedenis Devocin Nederland land Devocin eenniet-westers geograÍie, natuur Cartografie, in archieven Bronnenpublicaties,voc gscatalogus Tentoonstellin
36 39 7 l5
0verig
17
1l 7 t3
25
19
13 t5 17 I 5 12 3
9 12 13 3 5 3 5
131
Totaal
DE VOC IN DE BIBLIOTHEEK De waagblijft in hoeverre bovengenoemde standaardwerken representatief itln voor de populair-wetenschappelijke beschrijvingen van de voc. De snelste weg voor een relatieve buitenstaander om thuis te raken in de canon van een (populair-)wetenschappelijk thema is het maken van een inventarisatie van publicaties in de online Nederlandse Centrale Catalogus. De zoekopdracht naar publicaties met'Vere(e)nigde Oost-Indische Compagnie' in de titel leverde zr4 treffers op, waaronder een heel aantal dubbeltellingen en bijna een kwart bronnenpublicaties. 'Dutch East India Company'leverde r8z treffers op, waaronder een niet onaanzienlijk aantal vertaalde Nederlandse (standaard)werken. De oogst was echter het grootst na het opwagen van alle publicaties met'voc'in de titel: r9z9 treffersl,Hiervan bleek ongeveer een kwart betrekking te hebben op de Vereenigde Oost-Indische Compagnie,
13 7 t3
100%( =420 public aties)
Het is duidelijk dat er veeloverde voc-geschiedeniswordt gepubliceerd.Daarnaastis het opmerkelijk hoezeerde belangstellingvoor de voc blijft groeien.Minder dan een tiende van de gerubriceerde publicatiesdateert van voor r97o, ruim de helft is van de laatste twaalf jaar. Ongeveereenderdevan alletitels (rubrieken3 en 4) heeft betrekking op de voc alsbedrijfen de mensendie het in diensthad.leHet aantalpublicatiesmet eenbedrijfshistorischefocusis nog veelgroter. Ook eenbelangrijkdeelvan de titels in de eerstetweerubrieken worden gerekend,omdat het geheel kan tot de bedrijfsgeschiedenis betrekkingheeft op eenaspectvanhet bedrijfofeen deelgeschiedehistoricibeschouwendevoc impliciet ofexpliciet nis daarvan.2oAlle als eenbedrijf- ondankshet feit dat het ook als een soevereinbefungeerde2l-, dusis het niet onlogischallepublicastuursapparaat
..5
ties met betrekking tot de politiek-militaire en kolonisatiegeschiedenis van de voc (rubriek S) tot de'gewone'bedrijfsgeschiedeniste rekenen.22In de categorie publicaties over de voc in Nederland (rubriek 6) treffen we onder meer gidsen voor historische wandelingen en toertochten aan,23maar veel vaker gaat het hier om geschiedenissenvan een van de kamers.2aOok dit behoort tot de bedrijfsgeschiedenis. En hetzelfde geldt voor alles wat met de geschiedenis van de cartografie te maken heeft (rubriek 8). Kortom, er ír1n allerlei specialismen binnen de voc-geschiedvorsing ontstaan, maar bij elkaar genomen is ongeveer twee derde van de publicaties onder de gezamenlijke noemer van bedrijfsgeschiedenis te scharen.Ook onder de bronnenpublicaties, tentoonstellingscatalogi en overige publicaties2s(een achtste van het totaal) iln er die daar nog toe gerekend zouden kunnenworden. Wat overblijft is ongeveer een vijfde2óvan het aantal titels rtraarin de focus niet puur en alleen op het reilen en zei'Ienvan de onderneming is gericht, maar waarin ook de context van het werkterrein in beeld wordt gebracht. Ook dan blijft het perspectief vaak beperkt, namelijk dat van Nederlanders in de Oost. Zelden wordt gepoogd die Nededanders te tonen in het veel bredere perspectief van de complexe samenhang en ontwikkelingvan een gÍoot aantal lokale en internationale machten, laat staan dat getracht wordt met de ogen van'de ander'naar de voc te kijken. Deze publicaties laten wel zien dat de wereld waarin de Compagnie opereerdegroter was dan alleen het directe werkterrein van de onderneming. De noemer waaronder deze categorie het best geschaard kan worden is die van koloniale voc-geschiedenis. Daarmee wordt niet een soort geschiedschrijving bedoeld die niet kritisch zou kunnen irjn,maar een soort geschiedschrijving waarvan het perspectief dat van de koloniale wereld is. De overmaat aan publicaties waarin de beperkte focus van Nederlandse bedrijfsgeschiedenis wordt gehanteerd, wordt deels veroorzaakt door'voc' als trefivoord te gebruiken. Wanneer Engelstalige publicaties in ogenschouw worden genomen2Tblijkt het beeld een stuk genuanceerder te worden. Dat geldt zeker voor niet-Nederlandse onderzoekers, maaÍ eveneens voor Nederlandse onderzoekers die door in een andere taal te publiceren kennelijk ook deelnemen aan internationale discussies.2sDeze onderzoekers lijken meer oog te hebben voor de wereld buiten de voc.Zij plaatsende voc in de context van andere machten in de regio, onderzoeken ook de inter-
224
actie, en zijn kritischer. Een substantieel aandeel wordt bovendien geleverd door onderzoekers die uit de regio zelf afkomstig zijn. Toch is het niet goed denkbaar dat hét standaardwerk over de vocgeschiedenisgeschrevenzou worden door een Aziatische historicus, zods dat met de Britse East Indian Companywel het geval is.2eNatuudijk is de buitenlandse achtergrond van de onderzoeker geen waterdichte garantie dat de focus niet sterk op de voc gericht zou kunnen zijn. Maar zelfs als dat wel het geval is, zoals in de beroemde studies van Charles Boxer, dan nog is de toon kritischer en het perspectiefbreder dan in het merendeel van de Nederlandse publicaties. Er lijkt dus zoiets te iqn als een Nederlands voc-discours, uiteenlopend van relatiefbreed en kritisch tot specialistisch gedetailleerd, gefocust en hagiografisch. In dit discours staat een voc-centrisch geschiedbeeld centraal dat de voedingsbodem vormt voor het hedendaagsepublieke imago. De breedheid, relativering en het perspectief van de andere kant, zoals dat in het internationaal discours wel aan bod komt is aan het nationale discours niet besteed. Heel duidelijk blijkt dat onderscheid uit de opmerking van de samenstellersvan het eerste deel van de Dutch sourceson SouthÁsia,30die stelden zich met deze bronnenuitgave te richten op 'two species of scholars: South Asianists and the voc- asallahs'.3r Er bestaat een categorie buitenlandse publicaties die in bepaald opzicht erg lijkt op de Nederlandse historiografie, namelijk de lokale anti-voc-geschiedenis. Zo itln er de laatste decennia vele publicaties verschenen van de hand van Indonesische auteurs die als zodanig kunnen worden betiteld. Vaak betreft het oppervlakkige heldenverhalen over lokale opstanden tegen de voc oftegen lokale vorsten die banden onderhielden met de Compagnie.32 Een mooi voorbeeld van dergelijke geschiedschrijving is een project over nationale helden in opdracht van het Indonesische departement van Onderwijs en Cultuur.33 Dergelijke publicaties vormen het spiegelbeeld van Nederlandse heldenverhalen.3aSutherland stelt dat dit Indonesisch project, waarin het verhaal v^nverzet tegen het Nederlandse bewind centraal staat, als doel heeft de Indonesische staat te legitimeren.'In veel opzichten komt deze daarom overeen met de ouderwetse, koloniale geschiedschrijving: de koloniale verhoudingen staan in het middelpunt, alleen wordt de verdeling van de heldenrollen omgedraaid.'3s
..)
DE ANDERE KANT VAN DE VOC Kenmerkendvoor een discours is een onvoorwaardelijkgeloof in de beelden die men met elkaar deelt. Deze irjn onaantastbaaren waar. In feite kunnen de deelhebbersaan het discours zich nietvoorstellen dat er ook andere beelden en verhalen zijn,en dat wat voor hen van centrale betekenis is, dat wellicht niet is voor anderen. Zo maakt voor sommigen de lettercombinatie voc deel uit van de nationale Nederlandse identiteit. Anderen hebben geen, of een heel ander beeld bij deze letters, omdat ze niet in Nederland zijn geboren, omdat zij niet in de geschiedeniszijn geïnteresseerd,ofomdat ze in eerste instantie aan iets anders denken dan aan de Compagnie. Ditlaatste spreekt duidelijk uit de bovengenoemde steekproef, waarin niet meer dan een lo,r'artvan de titels betrekking heeft op de Vereenigde Oost-Indische Compagnie. Het grootste aantal titels, voornamelijk Engelstalig, gaat over luchwervuiling.36 Een aantal mensen denkt het eerst aan'verkeers ongevallen concentraties', aan de'vakopleiding carrosseriebedrijf' of aan de'vakopleiding confectie-industrie'. Voor anderen staat voc voor' Vereeniging Offi cieren Cavalerie', voor 'Vereniging voor Onderwijs en Computer', voor het bedrijf 'Van Ommeren Ceteco', met als personeelsblad het'voc-journaal', voor de 'Rotterdamsche Cricket- en Voetbalvereeniging voc', of voor 'Volharding-Olympia Combinatie', sinds 1895.Kortom, de afkorting voc zd,voor velen niet meteen worden gekoppeld aan een trots nationaal verleden.
Schiphol De roc van dezre eeuta.38 En het TijdschriftaoorAtlt, nistrateurs enControllersmaaktezrjnlezersduidelijk'We denkcrrtl wij het recentallemaalhebbenuitgevonden:beheersing,budgcrtc management,accounting.Maarbij de voc warenz4 er almecbcz managingen accountingavantla lettre.'3eKennelijk heeft dc vr ookin bestuurlijkeen commerciëlelaing eenijzersterkereputatic Toch valt er op die voorlijkheid en solidebedrijfsvoeringwcl h eenen anderafte dingen.Bijvoorbeeldhet beeldvan de voc alscc stemultinational,.Zosteldende Goeyen Veluwenkam:
'Weliswaar zijn in Azië geenhandelscompagnieënals de voc en de nrc (dc Britse East Indian Company) opgericht, maar dat wil ni€t zeggendat mcrr hier niet vertrouwd was met zakelijke samenwerkingsverbandenmct dczelfde functie als de Europesevennootschappenen paÍtnerschappen.Ook betekent het niet dat er in Azië geengrote ondernemingen voorkwamen dic
gebruik maakten van aandeelhoudersen extern risicodragend vermogcn. Dergelijke organisatievormen iln zelfs oorspronkelijk afkomstig uit hct Midden-Oosten - en wellicht China - en werden door Italiaansekooplicden in de twaalfde en dertiende eeuwin Europageïntroduceerd.'4
En wat te denken van het verdwij nen van de voc ? Het lij dt gee n twi fel dat de compagnie al heel lang aan het kwakkelen was toen z,i.j r8oo definitief werd opgeheven en de Nederlandse overhcid t schuld van zr9 miljoen gulden, een derde van de totale staatsschrrt
VOC: EERSTENATIONALE MULTINATIONAL}
op zich nam. Volgenshet Historisch Nieuttsbladwas deze ondergirr van de voc 'welhaast een traumatische ervaring', die te maken hi met dalende rendementen, met slepende liquiditeitsproblemcn t
De veelheid aan alternatieve betekenissen van de lettercombinatie neemt het grote belangvan de voc in de nationale beleving nietweg. Dat het populaire imago consequent wordt opgepoetst blijkt uit de grote aandacht in de hedendaagsepopulaire cultuur. Ook in serieuzere media wordt het trotse imago van de voc steedsweer gereproduceerd. Met name het beeld van de voc als de eerste en goedgeorganiseerde Nederlandse multinational, of 'eerste naamloze vennootschap', is bijzonder populair en lijkt niet meer weg te denken. 37Dit blijkt bijvoorbeeld uit de titel van het rapport dat PriceWaterhouseCoopers inrygg samen met het ministerie van Verkeer en Waterstaat tot stand bracht over de financiële toekomst van
volgens sommigen ook met de bedrijfscultuur van corruptic r smeergelden.Hoe het zrj,'overéénding zijn de historici het wcl ccn het financieringsbeleid van de voc was onverantwoord riskant'.al Over deze irldevande medaille is opvallend weinig terug tc vir den in de populaire beeldvormingvan de voc. Natuurlijk, hct I lil;t rischNieuzosbladbesteedtaandacht aan de ondergang van dc vot.. Toch Iijken dit soort geluiden wrjwel geheel overstemd te worrlt door de ronkende woorden van de nationale herdenkingscornnriss onder leiding van een wo{iveede-Kamerlid, die liever stilstirirtlr de oprichting van de voc, want die'was het begin van de wcrcklw i j r oriëntatie van Nederland en van een periode van grote econornisr. en culturele bloei'.a3Dat standpuntwordt kennelijk door dc Netle
zz6
AÍb. r8 - Deelvaneentekeningwaarophet Fort Rotterdamdat CornelisSpeelin 1ó93(StichtingAdasVanStolk,Rotterdam). manin Makassarveroverde
landse regering gedeeld,want die steunt het initiatief met 'enkele miljoenen. Natuurlijk horen daar ook kritische kanttekeningen bij, maar aan het glorieuze beeld van een succesvolle,wereldomspannende en enorme ondernemingwordt niet wezenlijk getornd. vI ERHONDERD JAAR CULTUURCONTACT
ontmoeting tussen verschillende culturele entiteiten. In een ftritische reactie op het eindexamenonderwerp van geschiedenis en staatsinrichting van 2oor en 2oo2, met als centraal thema ,vierhonderd jaar Nederlands-Indonesischebetrekkingen', betoog Sutherland dat de indruk wordt gewekt 'van gelijke entiteiren die over een lange periode met elkaarbotsten en elkaarbeïnvloedden'.'Het is alsofje de culruur van "landen" als Canada en Zuid-Amerika met elkaar vergelijkt, of ZwedenmetAfrika. Voor iedereen die de Indonesische geschiedenisbestudeert is dit een misleidende voorstelling van de Nederlands-Indonesischeberrekkingen.'as Suthedand geeft een aantal argumenten waarom er zeker geen sprake was van nareeblokken, met aan de ene kant de Nederlanders en aan de andere kant de Indonesiërs. Zo doet de projectie van de huidige staatsgrenzenvan Indonesië op het vededen geweld aan de toenmalige werkelijkheid. Er bestond immers nog geen sraat mer een politiek apparaat en een geweldsmonopolie, verenigde machthebbers,en een staatsgrens.Een dergelijkeprojectievan hedendaagsegrenzen suggereerteen eenheidbinnen die grenzeneneen duideIijk onderscheid met degenen erbuiten.aó Daarnaast waren de Nederlanders slechts een van de vele spelers in de archip eI.a7 Z4 vormden als nieuwkomers slechts een toegevoegdelement in het polycentrischepolitieke en economischepatroon. a8 Indonesiëblijft hetdecor,hettoneelvandeNederlandse activiteiren, eneris geengevoelvoorde complexiteiten de zeerverschillende wereldenwaarin deIndonesiërs zichbewogen. Het gevolgis datdeIndonesiërs uit dewerkelijkhedenwaaÀnzrj leefdengehaaldworden,zowellokaal(de gemeenschap,de stammen, de sultanaten) alsregionaal(debelangwekke ndeAziatischewerelddie zoveelheeft bijgedragenaan de vormgevingvan hun leven),terwijldebandmetdeNederlanders reveelwordtbenadrukt.ae
Tijdens de herdenkingvan 4oo jaar voc wordt de handelscompagnie dus vooral in positieve termen, en met een beperkte Nederlandse focus,gepresenteerd.Centraal staande moderne bedrijfskundige aanpak, de bijdrage aan het economische en culturele leven in Nederland en de kennismaking metverre culturen. Ookbij laatstgenoemd aspect mag echter de juichtoon die nu uit populaire publicaties spreektwel enigszins worden getemperd. Culturele belangstelling en cultuurcontact waren bepaald geen
Naast het feit dat er dus zeker niet gesprokenkan worden van eengelijkwaardige culturele uitwisseling, was de culturele invloed van de Nededanders op de lokale samenleving zeer beperkt. Volgens Sutherland bleefop het gebied van cultuur de Portugeseinvloed tot ver
zz8
229
in de negentiende eeuw sterker dan die van de Nededanders.s0Van Dijkstelt dat'de bijdrage die de voc heeft geleverd aan de kennis van de talen en de leefrvijzev^n de bevolking van Zuidoost-Azië in de zeventiende eeuw pover (is). De aanvankelijke verwachting dat de nieuwe handelscontacten de studie van de lokale talen zou bevorderen werd maar zeer ten dele bewaarheid.'sl En Van Goor besluit zijn artikel over de Nederlandse invloed op de Indonesische archipel met:'De invloed van de voc was voornamelijk economisch en politiekl daarme elegde zlj de basisvoor het latere Nederlands-Indië. Op cultureel gebied was de uitstraling beperkt tot groepen in de naaste omgeving, maar die invloed, denk aan de christenen in de Moluk-
Vereenigde Oost-Indische Compagnie 35ojaar geleden een veryersingspost stichtte op de handelsroute russen Holland en Azië. Het huidige bestuur van Kaapstad, noch de West-Kaapprovincie, noch de nationale regering in Pretoria voelen ervoor om ditjubileum te vieren. Wel organiseert een particuliere organisatie er in zooz een internationale conferentie over de'werkwijze, prestaties,mislukkingen en vooral de nalatenschap'van de voc, waar ook ruimte is voor kritiekop de handelsonde rneming.'Zokomen er zwarte historici uit Nigeria en de vs, en zullen slavernij, onderdrukking en verzet de revue passeren.'55 Hiermee belanden we ten slote bij een onderdeel van de voc dat duidelijk illustreert hoe bepaalde aspecten van dezegeschiedenisin Nederland niet ofnauwelijks doordringen tot het historisch discours en geen deel uitmaken van het publieke imago: slavenhandel en slavernij onder devoc.Zo er aliets van dit fenomeen is doorgedrongen tot een groter publiek, dan komt het waarschijnlijk in de buurt van het beeld dat de samenstellervan de tentoonstelling'slaven en schepen'sódaarvan schetste:
ken, is nog steeds aanwezig.'sz Maarzelfsdie relatiefbeperkte invloedvan de voc neemt nietweg dat'de Ander'toch ook een eigen perspectiefmoet hebben gehad op zijn deel van deze geschiedenis.Er werd al gerefereerd aan Indonesische historici die een eigen heldengeschiedenis schrijven. Lokale visies kunnen ook enigszins worden afgelezenaan de gemengde reacties op de voorgenomen voc-herdenking. Zo is volgens deThiwaneseschoolboekjes Coxinga een nationale held omdat hij het eiland bewijdde van de achtendertigjarige Nederlandse overheersing in de zeventiende eeuw.Toch wordt de aanwezigheid van 'de Roodharige Barbaren'op het eiland, toen Formosa genaamd, nu ook herdacht met exposities (onder meer in het prestigieuze National Palace te Taipei) en congressenrwant,zegÍhistoricus Chen Kuo-tung,'met de komst van de Hollanders begon de geschiedenis van Taiwari. Volgens hem zorgden de Hollanders er gedurende hun verblijfvoor dat de eerstegeschriftenverschenen,en met de geschriftende geschiedschrijving.Toch blijft hetTaiwanese enthousiasme voor de herdenking wel opmerkelijk. Het optreden van de Hollanders was namelijk wel desastreusvoor delen van de inheemse bevolking, die grote gebiedenvedoren aan Chinese pachters, die door de Hollanderswaren aangetrokken. En ook deze Chinezen zelf werden het slachtoffer van het harde beleid: in een opstand tegen de invoering van de hoofdelijke belasting, in 165T,verloren4ooo Chinese boeren hun leven.53Geheel onomstreden lijkt de Taiwanese herdenking van het voc-verleden dan ook niet.sa In Ztid- Afrika wordt herdenking zelfs afgewezen, zo berichtte /e Volkskrantvan ro december 2oor. De actiegroep'Citizens forTruth en die Waarheid', richt zich tegen de herdenking van het feit dat de
In de zomervan 2oor ontstond op Curagao enige publieke commotie toen twee Nededanders daar een café-restaurantwilden openen onder de naam'de West-Indische Compagnie'. Vanuit de Curagaose gemeenschapwerd hun te verstaan gegeven dat het geen pas geeftje zaa,kte vernoemen naaÍ een van de gÍootste slavenhalersuit de geschiedenis. Net zomin als je een restaurant vernoemt naar kamp Westerbork. Ook in Nederland zort zo'nvernoeming naar de wrc niet meer kunnen, nu het slavernijverleden deel is geworden van de maatschappelijke discussie.s8Met de voc ligt dat echter geheel anders. Rotterdam prijst een bezoek over het water aan met'Zet uw
230
23Í
De voc handelde(. ..) vooralmetAziatischelanden.Daarwasslavernijnog eenalledaags verschijnsel. De Compagniekochtgoederendie doorslaven warengemaaktof bewerkt.Z4 maaktezelfin haarvestigingen in hetVerre Oostenook gebruikvandezelokalearbeidskachten. In incidentelegevallenvervoerde devoc,alofniet in opdrachtvanderden,slavenhrssendiverse vestigingen in deOost.Dat betekende echterni etdatÁjop groteschaalbetrokkenwasbij deslavenhandel.sT VOC-SLAVENHANDEL:EEN CASUS
zintuigen op scherp en eryaar het roemrijke vededen van bijvoorbeeld de Vereenigde Oost-Indische Compagni....',5t Amsterdam kent aan de Prins Hendrikkade al langere tijd en zonder enig protest een voc-cafe, het tegenover liggende voc-schip behoort onmiskenbaar tot de toeristische attracties van die stad, en de reis die het nagebouwde voc-schip de DuÉken van Australië om Afrika naar Nederland maakte in zoor-zooz is door de Nederlandsepers met enig enthousiasme gevolgd.60 Dat de voc betrokken was bij en verantwoordelijk was voor slavenhandel en slavernij is bepaald geen algemeen bekend gegeven. Laat staan het feit dat de omvang daarvan waarschijnlijk nauwelijks onderdeedvoor die in het wlc-gebied. Bovendien waren er ook nog dwarsverbanden met die wIc. Zowerddoor de voc uit India aangevoerde katoen door de wrc gebruikt als een belangrijk ruilproduct om in West-Afrika slaven mee te kopen, en de eerste scheepsladingen slavendie in het voc-station Kaap de Goede Hoop aanharamen, waren afkomstig uit wIc-gebied.ól Is het slavernijverleden van de voc dan een verzwegen hoofdstuk in de historiografie? Soms wel, meestal niet. In het lesmateriaal voor het eindexamenonderwerp'Nederland en Indonesië, vier eeuwen contact en beïnvloeding'staat een aparte paragraafover de'gemengde samenleving, Batavia onder de voc', zonder dat een woord wordt gewijd aan de slaven,die overalvandaan kwamen en de meerderheid van de bevolking vormden.ó2In beschrijvingen van de specerijeilanden (bijvoorbeeld Banda), Batavia (Djakarta), Ceylon (Sri Lanka), of Kaap de Goede Hoop, wordt altijd wel de aanwezigheid en soms ook het (economisch)belang van slavengenoemd. Meestal gebeurt dit terloops.Bij uitzonderingwordt er substantieelaandachtaanbesteed en altijd beperkt tot een specifieke lokale context.63Nergens wordt een schatting gegeven van de totale omvangvan de slavenhandel en slavernij onderverantwoordelijkheidvan de voc.óaOpvallend is dat de meeste publicaties waarin slavenhandel en slavernij in het voc-gebied het thema is, geschrevenzijn door niet-Nederlanders.6s Bij hen treffen we ook het meestecijfermateriaal aan. Reid schat de totale export van Balinese slavennaar Batavia tussen 16zoen r83o op ruim roo.ooo.ó6Sutherland stelt dat gedurendede achttiende eeuw de slavenexport van Makassar naar Batavia'was a round figure of 3,ooo per annum'.67Alleen al voor Batavia en omstreken zouden, voorzichtiggeschat, zo'n 3oo.ooo slaven uit de In-
donesische archipel zijn gehaald. Op de specerijeilanden, met name Banda en Ambon, waren rond 168o zo'n ro.ooo slaven aan het werk.68Naar de slavenimporten die nodig zijn geweest om deze omvang constant op peil te houden, valt alleen maar te gissen. In Kaap de Goede Hoop had de slavenbevolking bij de opheffing van de voc, een omvangvan 2o.ooo bereikt, terwijl minstens de helft een generatie daarvoor a\ aanwezigwas.óeVan natuurlijke aanwas was nauwelijks sprake geiren de zeer scheve sekseratio en het grote aantal weglopers.ToHet lijkt dan ook niet erg gewaagd om de totale slavenimporten in bijna anderhalve eeuwtijd in de Kaap te schatten op circa 5o.ooo.71Hiervoor had de voc speciaaleen'commies van de slavenhandel'aangesteld.T2 De meerderheid van die slaven was aangevoerd van Madagaskar. De voc beschikte over een slavenfort in Mozambique, waar de handelaren jaadijks maar dertig slaven verkochten en dat zodoende na negenjaar (ookwegens de malaria) alweer werd gesloten. Daarnaast waren er in het voc-gebied nog plaatsen met slavenpopulaties van enkele honderden tot enkele duizenden mensen, zoals op Ceylon, Sumatra, Sulawesi. Bovendien werden gedurende de eerste halve eeuw van het bestaanvan de voc voor al haar vestigingen slaven gehaald uit Bengalen en andere delen van India, direct dan wel via Portugese'raiders'.73Alles bij elkaar genomen heeft de slavenhandel onder voc-verantwoordelijkheid in omvang waarschijnlijk niet heel erg afgeweken van de ruim een half miljoen Afrikanen die door Nederlandse slavenhalers in het Adantisch gebied zijn verhandeld.TaVoorzover bekend is dit de eerste keer dat een dergelijke totaalschatting ookvoor de voc wordt gemaakt. Dat een dergelijktotaaloverzichtvan de voc-slavernij nog niet bestond, lijkt vooral een gevolg te zijn van een soortwees dat de voc in dit opzicht vergeleken zou kunnen worden met de wIc. Of algemener, dat slavernij in het voc-gebied (of nog breder: in Azië) vergeleken zou kunnen worden met die in het Adantisch gebied. Toch besluiten niet de minsten onder de niet-Nederlandse Azië-kenners, met het nodige voorbehoud, om wel degelijkvan slavente spreken.Ts Daarnaast is het opmerkelijk hoezeer de argumenten de historicus van de Atlantische slavenhandel en slavernij maar wat bekend voorkomen. Zois er het bekende argument dat slavernij al lang voor de komst van de Europeanen in Azië bestond,'where itwas just one particular,
233
unfree form in a complex spectmm of labor relations'.76Het enige wat de Europeanen deden was daarop aansluiten. Sterker nogrí"konden niet anders,wanterwas gebrekaan (wije) arbeid.77Tenaanzienvan de slavenhandel en slavernij in het Adantisch gebied werd preciesdezelfde aÍgumentatie gebruikt. Dat bestaandesystemenvan slavenhandel en slavernij in Afrika algauwveranderden door de expanderende waag van Europese slavenhandelarenis een ander, veel recenter verhaal. Toch lijkt er aanleiding genoeg om dat ook voor Azië te onderzoeken. Abeyasekere stelt dat het door de voC gestichte Batavia na verloop van tijd een van de grootste cen train di Aziatischeslavenhandelwerd en datde zogenaamde Burgersvan deze stad halverwege de zeventiende eeuw de grootste slavenhandelarenvan Azië waren geworden.TsOok Suthedands kwalificaties als,the voc's insatiable demand for slaves'latenweinig aan de verbeelding over en maken een vergelijking met de onrwikkelingen in hetAtlantisch gebied juist zeer aannemelijk.Te Een ander, regelmatig terugkerend verschil met de Atlantische slavernij is de vermeende mildheid van het sysreem in Azie. Bij Boxer is daar overigens nog niet zoveel van te merke n. Hij behandeli de slavernijin het voc- en het wrc-gebied in één hoofclstuk- Assimilatie en apartheid'- en schetst bepaald geen beeld van mildheid.8O Bij latere auteurs is datwelhetgevaT.zij verklaren relatieve mildheid als een gevolg van het feit dat het om urbane slavernij ging (,it did not resemble the plantations of the Americas in any way')81en dat slaveneigenaren bang waren voor de wraak van hun slaven als zij hen slecht behandelden. Bovendien zou het grote aantal wijgelatenen aantonen dat het om een veel mildere vorm van slavernij ging, evenals de wij strikte reglementen waaÍaan slaveneigenarenzich moesten houden in de bestraffingvan hun slaven. De waag is in hoeverre dit beeld klopt. Egn groot deel van de slaven in het voc-gebied - misschien zelfs wel de helft - werkte wel degelijk ook in de agrarische sector (Banda, Bataviase Ommelanden, Kaap-kolonie) of de mijnbouw (Sumatra, Sulawesi), alleen waren zlj minder irchtbaar en is er dus over de stedelijke slavernij meer bekend.82Als die agrarische slaven wel ter sprake worden gebracht, dan blijken overeenkomsten met Amerika opeenswel degelijk te bestaan.83Daarnaast is in de discussieover de Adantische slavernij het argument van de regelgeving waaraan slaveneigenaren moesten voldoen een zachte dood gestorven. Het kan
234
namelijk ook betekenen dat die regels er waren omdat de praktijk diameiraal tegenovergesteld was. Bovendien zegthet bestaan van regelsnog niets over het effectueren ervan. -óan is Ër het argument dat het grote aantal wijgelatenen hetrnilde karakter van de Javernij in voc-gebied aantoont.sa Ditzelfde zou dan ook op moeten gaan voor de Surinaamse slavernij' Echter, terwijl de meàrderheidvan de ruim 5ooowije inwonersvan Paramaribo in ,ao5 een achtergrond van manumissio had, wordt de slavernij daar meestal als zeer rigide omschreven.ss Het manumissioargrrment zegt dus niet zoveel, en al helemaal niet zonder krvantificering.Bo,r.idi.r, lijkt het manumissioargument nogal ontkracht te worden door de eveneensfrequentgemaakte opmerking dat slavenookwegliepen en soms in opsiand kwamen,86verschijnselen die eveneensals een rode draad door de Atlantische slavernijgeschiedenislopen' Maar,zegtReid dan,'(o)nce the slave was acquired by an owner p.rt to*orkin a newenvironment,the bonds ofiron tended to be "nd exchïnged forbonds ofhabit or evenofaffection. Foreverystoryofa shve aÈempting to run away,there is another of one who declined to run away or even to return home when the opportunity arose''87-De waag is wat dit nu bewijst. Met evenveel geldigheid kan hetzelfde gezegdworden over de slavernij in Amerika. ook daar stonden teen opstandelinge-nminstens zovelen die !..ro:rr.t de vele weglopers niet wegliepen enlof hun'baas' verdedigden.ss Da"tÁ.. is niet gezegddat de slavernij aan beide kanten van de wereld min of meerhetzelíde was,want dat lijkt niet erg waarschijnlijk. De rammelende argumentatievoldoet krnnelijkom een onderzlek va., overeenkomsten 'ondenkbaar' te laten zijn. Niet bewust, maar het is zo vanzelfsprekend dat Azle niet te vergelijken is met Afrika of Amerika dat iedere suggestievan het omgekeerde onmogelijklijkt.8e Toctrzijn er genoeg aanwijzingen te vinden die een vergelijking zouden rá.nw""raigèn.eo Zo stelde Reid dat Aziatische slavernij weliswaar relatief mild en zeer complex was, maar:'(a)ccounts of the slavetrade make it clear that those being transported away from their homes and possibly their families had to be chained uP to prevent them rushing against their captors or f.inging themselvesoverboard. It is in this tearing away from familiar surroundings that the nature Deof a slaveastotally powerless chattel is most clearly expressed.'e1 slade transatlantische beschrijvingvan ze opmerkin grouàouiteen
venhandel kunnen komen. ook opmerkingen als'horrific punishments',e2de'brutalities which were often the lot of slaves',ó3 en de 'extra-ordinarily high death rate for slaves',e4doen niet direct aan de
I Lolls het Ajax-aandeel op de beurs geldt als een emotie-aandeel, zo zouden dit soort 'nationale'bedrijven als emotie-bedrijven omschreven kunnen worden. Iets dergelijks gold ookvoor Fokker en Daf,, met name toen zij ten onder gingen, terwijl ook Philips en Shell bij velen gevoelens oproepen die niet louter rationeel te duiden zijn. Dat neemt niet weg dat deze bedrijven geen van alle de exotische en avontuurlijke, jongensboekachtige dimensie aankleeft die wel bij de rr-u en de voc zijn terug te vinden. 2 ln ryg7 zondTeleadNor een achtdelige w-serie uit over de voc en een tweedelige over Bontekoe, die veel genuanceerder en kritischer waren dan de Veronica-serie van het voorafgaand decennium. Desondanks lijkt dat aan de beeldvorming weinig te hebben veranderd. 3 Een zoektocht met Google I everde z5ztreffers op, en op de trefiroorden 'Vereenigde','Oost-Indische'en'Compagnie'vond Alta Vista maar liefst 244.176tref-
DE VOC IS EEN GELOOF
fers. Voor de afkorting voc vond Google ó5.ooo treffers. Hieronder vielen bijvoorbeeld ook de'Vereniging
vooÍ Ordinatie en Classificatie','Volunteers
for
Outdoor Colorado' en de 'Rotterdamse Cricket- & Voetbal Vereeniging', maar desalniettemin was het aantal treffers dat betrekking had op de Vereenigde OostIndische Compagnie overweldigend. Een aantalvan de Nederlandse sites zijn: http://www.rnw. nVhollandnVhtmVvocoorz3o.html; http://www.leidenuniv. nVnhda./esf/projects/amfi oen /amfi oen.htm; http://www.riobay.com.aVvocnetz.html;
de eerste moderne multinational, die Nederland in economische én culturele opzichten heeft verrijkt, blijft bestaan. De voc speelr een belangrijke rol in de verbeelding van het Nederlandse natiÀale verleden' Dat er het een en andervalt af te dingen op dit blinkende imago, kan blijkbaar geen afbreuk doen aan deze bron van nationale
http ://www.voc-kenniscentrum. n1; http://esf.niwi.knaw.nJ/esft9g9/projects/soldijboek/geschiedenisvoc.cfm; htttp://home.iae. nVusers/arcengel,/NedIndie; http://www.voc zo o z.n1; http://www.maritiemmuseum.
nVtentoonstellingen;
http://www.tanap. net/voc; http://www.china-info.
nVvoc.html
4 http://www.rnw.nVhollandnVhtmVvocoorz3o.html 5 http://www.leidenuniv.nVnh
dal esf/ptolectdamfioen /amfioen.htm
6 hap://www.riobay.com.aulvocnetz.html,
van de voc Historical
Society Inc.
Perth. Western Australia. '7
http://www.voc-kenniscentrum.
I 9
http://esf.niwi.knaw.nUesfrggg/projects/soldijboek/geschiedenisvoc.cfm
nl
De Stichting 4oojaarvoc, die totdoel heeft activiteiten te bevorderen, ondersteunen en coórdineren, heeft een eigen website: hnp://www.voczooz.nl. Deze website wordt gesubsidieerd door de Stichting Vierin g 4oo jaar.
10 http://www. maritiemmuseum. nVtentoonstellingen 11 Stevens,De voc in bedrijf. l 2 Ibidem,6-7. 13 Bij het laatstgenoemde werk komt de niet-u/esterse wereld pas na ongeveer driekwart van het boek in beeld ('Koopman in Azië','Tiopisch
Nederland'), maar in
hetoverzichtvan Gaastra alinhet tweede hoofdstuk('De expansieinAzië'): Gaas-
46
tra, De gescbiedenisvan de zoq Jacobs, De Tereenigde Oost-Indische Compagnie. 14 Gaastrr, De gescbiedenisaan de voc, 46. 75 Jacobs, De VereenigdeOost-Indisclte Compagnie, qg. 16 Knaap,'Slavery and the Dutch in SoutheastAsia', r95. 77 Jacobs, De VereenigdeOost-Indische Compagnie, r8r. 18 De getallen in deze tebelnjn indicatief, publicaties kunnen soms in meerdere rubrieken worden ondergebracht. 19 Barend-van Haeften, Oost-Indië gespiegeld; de dissertatie van Jórg, Porselein als handelsttaar, of het werkvan Gawro nsl
Amangkurat I dan voc, (Jakárta: Proyeklnventarisasi dan Dokumentasi Sejarah Nasional, Direktorat Sejarah Dan Nilai Tiadisional, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan,ryS4), zr-z 4;Kotambunan, R.E.H., Minahasa z dan 3: pemerintahan purba sampai kedatangan voc dan tiga perang Tondano (Manado: s.n., 1985);Mulus Damadi, Sagimun, Pailawan nasional Sultan Hasanudin menentang V.O.C. (Jakarta: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, Proyek Biogra6 Pahlawan Nasional, ry75). 34 Sutherland,'Een ontmoeting tussen twee culturen?',455-46o, m.n. 459. 35 lbidem.
20 Bijvoorbeeld:Bonke, De zeaen reizen van deJongeLieve. Qf de beschrijving van
Op afstand 36 voc staat daaÁn aoor volatile organic components/carbon/compound.
K^meÍ, Het t'oc-retourschip.Daar waar in de reisbeschrijvingen substantiële aan-
volgen opnieuw Engelstalige titels waaÍin roc. ed.voorkomt, wat staat voor vac-
dacht wordt gegeven aan de niet-westeÍse context, wordt dat deel van deze rubriek niet tot de bedrijfsgeschiedenis gerekend, maaÍ tot de koloniale geschiede-
ational education. 37 Zelfs in kritische stukken zoals in de Volkskrant (zo-o3-zoor)
enhet Historisch
Nieuzosblad(sept. zoor) wordt het predikaat'eerste multinational terwereld'pro21 InditverbandsteltVanGoorzeerterecht:'Devocwordtvaakdeeerstemultinational genoemd, maÍu geen enkele moderne multinational heeft zoals de Compagnie,ooknogeens 6oo.ooo onderdanen (...) De Compagnie is naastkoopman ook soevereiri (Ëiirarisch Nieuusblad,sept. zoor, r4). 22 Zieblyoorbeeld
verzorgd
door het Krrlv, wordt gerept van de voc als eerste naamloze vennootschap. 38 De volledige titel luidt De roccran de zte eeuzt:fnanciële exploitatie aoiation en non- ao latton actrvt te,ten.
de studie va nVos, Koopman en koning, of de studie van Brouwer,
D ut ch -Yemeni encoun ters. 23 Zoilshet
minent gebracht en ook op de website van het voc-Kenniscentrum,
39 Tijdscbrft aoor Ádminis trateurs en Contro llers,S:4, Qg93). 40 De Goey en Veluwenkamp,'Ondernemerschap
artikel in het tijds chrift Reizen (1996:8):'Delft, Delfshaven en Hoorn',
en institutionele context', 3-r7,
m.n.12. 41 Kromhout,'De voc redden was een prestigeku/estie', rz- 19,m.n. 18en 19.
ofhet boekje vanHerzen, Bladzijden uit het otrleden. 24 Bijvoorbeeld:Roos, Zeeuzaenen de voc,over de geschiedenis van de Zeeuwse kamervan de voc, ofBeers en Bakker Wesífiezennaar de Oost.
42 Ibi dem,r8. 43 Te vinden op dewebsite van de herdenkingscommissie: www.voczooz.nl.
25 Hieronder zijn publicaties gecategoriseerd oveÍ o.a. numismatiek, architectuur, het voc-monogram, het Nederlands in het voc-gebied etc.
44 G eetz,Agritultural
26 Dat wil zeggen het grootste deel van rubriek 7 in de tabel, de voc in een nierwesters land, en delen van de rubrieken r,5 en 8.
46 lbidem,a56-457.
27 Zie deblbliografische overzichten in Van den Boogaart, Oaerzee,Gaastra, De ge-
Inoolution, 48. 45 Sutherland,'Een ontmoeting tussen twee culturen?' 47 Elders geeft Sutherland aan dat de Hollanders niet in staat bleken om, ondanks hun militaire macht en uitgebreid handelsnetwerk effectief te concuÍreren met
schiedenisoan de rroc;Van Goor, De Nederlandse koloniën; Landwer, t oc: Á biblio-
Aziatische handelsnetwerken in Makassar. Volgens haarwas Hollandse handel in
gra?b of?ublicat;ons.
de rSde en rgde eeuw uitermate marginaal, en speelden de Chinezen een centÍale
28 Hier valt onder meer te denken aan het werk van Van Leur, MeiJink-Roelofsz., Van Goor, Blussé, Vink &Winius,
van de HollandeÍs waren om, in de rTde eeuw, de Indiase handel met Sri Lanka en
29 Chaudhuri's, The trading vsorld ofÁsia. 30 Gommans, Bes en Kruijtzer (red.) NewDelhi,
rol. Sutherland,'Believing is Seeing', r38-r4o. 48 Zo beschrijft de Indiase historicus Om Prakash hoe weinig succesvolde Pogingen
RemmeLink.
dc Maleisische archipel te beïnvloeden. Prakash,,À/ezuCatnbidge History oflndia,
zoor.
31 In Irns Newsletter, z5 (zoor), 23.
234-239.
32 Ziebljvoorbeeld de volgende seminarpresentttie: Zinal
Abidin Farid,4., Para-
49 Sutherland,'Een ontmoeting tussen twee culturen?', 459.
digma penggalangan persatuan rakyat Sulawesi Selatan untuk mengusir V.O.C.
50 Ibidem,458.
dari Makassarpada abad ke r8: trio laMa'dukelleng, Karaeng Bonto langkasa dan Arung Kaju (Ujung Pandang: Panitia Seminar Sejarah Perjuangan Rdsyat sur,-
51 Vrn Dijk,'De voc en de kennis van de taal- en volkenkunde',7ó.
snvenentang
Penjajahan Asing, r98z).
33 Publicaties in dit kader zijn bijvoorbeeld: Adaby Darban, Ahmad, Gerakan protes di pedesaan Jawa Tengah: studi kasus perlawanan Kyai Kajoran terhadap
48
52 Van Goor,'Waar koopman koningwerd', 448-455. 53 http://www.china-info.nVvoc.html 54 l)atblijktookuiteenartikelinhetNacHandelsbladd.d.zilrz/otwaarinwordtgeBtcld dat autoÍiteiten in Taiwan, Indonesië en Maleisië boos zijn op Nederland
239
omdat zij niet bij de organisatie van de herdenkingworden betrokken. 55 DeVolhshranr,JanvanRiebeeckmoetzijnschuldbekennen (rodecemberzoor).
grafische traditie te rekenen. Onder de voc-site Batavia van de Rijks Universiteit
56 Samensteller DirkTang, ScheepvaaÍt Museum Amsterdam, zoor-2oo3.
twaalfpublicaties over slavernij in Kaap de Goede Hoop, allemaal niet-Nederlan-
57 Tang, Amsterdam-slavenstrd?', 33o-334,33o. 58 Getuige de discussiesin de aanloop naar een nationaal monument slavernijverle-
gel die de uitzondering bevestigt.
Gent (!) bevindt zich een site 'Slavery @ the Cape', die een bibliografie toont van ders,waaronder ook Robert Ross. Andrea Kieskamp (zoor) is in dit opzicht de re-
den en de 'deep remorse'voor het Nederlandse slavernijverleden die de Neder-
óó Reid rg83,33. Hij baseert zich hierbij op cijfers uit: Schulte Nordholt, 'Mensen,
landse minister van Boxtel eind augustus zoor uitsprak op de vN Racismeconfe-
macht en middelen, doctoraal scriptie Vrije Universiteit (r98o) geschreven bij
rentie in Durban, Zuid-Afrika.
Heather Sutherland.
59 Internetsite: Rotterdam specialities, Rotterdam voor u op maat gesneden (bezocht december zoor).
67 Sutherland,'Slavery and the slave trade'; Reid, Slavery4bondageand dependency, 270.
60 In het artikel van de Volksàrantvan ro december zoor, Jan van Riebeeck moet schuld bekennen'stellen de actievoerders dat de oorspronkelijke bewoners, de Khoisan, er al voor Van Riebeeck woonden en dat een herdenking de misdaden
68 Knaap, Slaoery and the Dutch,ry6-rg7. ír9 Kierskamp, De utereldin éénland,So;Ross, Capeof torments,z4,vond dat in 1773de K-aapkolonie 99oz priÉ-slaven telde, dus dat is exclusiefde slaven in bezit van de
tegen hen begaan zou verdoezelen. De actievoerders noemden Van Riebeeck een misdadiger en een dief. Ook de Zuid-Afrikaanse
overheden blijken, volgens dit
artikel, geen behoefte te hebben aan een herdenking. De particuliere Zuid-Afri-
70 Kierskamp, De uereld in éénland,8r. 71 Ter vergelijking: in Suriname, dat waarschijnlijk een veel minder scheve sekse-
kaanse voc Stichting en de Van Riebeeck Vereniging, die de herdenking organi-
ratio kende, maar wel een jaarlijks sterfte-overschot van z-5016 en jaarlijks enige
seren, melden dat op de conferentie die zij organiseren ook kritische geluiden te
honderden weglopers, waren voor de circa 5o.ooo slaven die deze kolonie in 1795
historici uitNigeria en de vs, en zullen sla-
telde sinds ró68 ruim r85.ooo slaven ingevoerd: Van Stipriaan, Szn naamscontrast,
horen zullen zijn .'Zokomenetntrarte
vernij, onderdrukking en verzet de revue passeren.Ook is de Khoisan-raad uitgenodigd. We proberen een balans te vinden tussen goede en slechte zaken.' 61 Stevens,De roc in bedrijf, 63;Kierskamp,'De wereld in één land', 8o. 62 Sterkernog,Batavialijktalleentehebbenbestaanuitblankemannenmethunlndonesische'njai', ook de grote Chinese bevolking wordt niet genoemd. Van Yoorst, Nederland en Indonesiè.
3rr-3r8. 72 Kierskamp, De zuereldin éénland,h. 73 Reid, Slaoery bondageand dependency,rr-r5; Suóerland,'Slavery
and the slave
trade', zóó. Volgens Bradlowand Cairnswas in rToo de slavenbevolkingvan Kaap dc Goede Hoop als volg samengesteld: rr95 uit hedendaags India/Bangladesh, ro33uitlndonesië,875 uit'Afrika', roz uit Sri Lanka, ró uitMaleisië,6 uitMauÍiti-
63 Uitzondering hierop vormen bijvoorbeeld Wagenaars studie Galle en twee studies over Bataviavan Blussé,.9lrange corn?anj en Gelman Taylo4Tbe socialuorld of Batavia en Barend-van Haeftens, Oostindiegespiegeldover een voc-chirurgijn
us en 5ó onbekend, samen 3283slaven: Bradlow and Curns,The early CapeMuslims,rcz. 74 Postma, The Dutch in theAtlantic slate trade,lr.o. Slechts ongeveer de helft daar-
(1992),die in hun studies meerdere pagina's besteden aan de slavernij. Alleen het
van kwam voor rekeningvan de wIc, de andere helftwerd tussen r738 enqg5ver-
werkvan Ross, Capeoftormenx heeft de slavernij, in dit geval in de Kaap-kolonie,
handeld toen het wIc -monopolie was opgeheven, door particuliere Nederlandse
als hoofdthema.
handelaars.
64 Met'onder veÍantvvoordelijkheid van de voc'wordt hier bedoeld alle slavenhandel en slavernij die rechtstreeks door de voc werd bedreven, dan wel privé door mensen in dienst van de voc, dan wel plaatshebbend in gebieden gecontroleerd door de voc.
75 Zie: Watson,Ásian andÁfican systemsof slarLerl,inleiding. Reid, Slaaery,bondage and dependenE, inleiding, en Klein, Breaking the cltains; Slavery, bondage,and cmaneip at i on, inleiding. and t heDutch, zoz. 76 Knatp, SlarLeryt
65 Ziebïjvoorbeeld de auteurs i nReid, Slaveryt,bondageand dependency.Belangrrlkste uitzondering vormt Knaaps artikel'Slavery and the Dutch'. Sirks sruk'Het
77 '(B)ecause of the extremely high cost of 'free' labour (meaning bondsmen hired from their master...), the English and Dutch were obliged to buy slaves'(Reid
recht om huysselyk te castyden lijkt tot de marge van deze historiografie te beho-
1983,r5).'(T)he Dutch soon accustomed themselves to the phenomenon of sla-
ren, want getuige zijn bibliografie lijkt hij niet op de hooge van de hedendaagse literatuur op dit gebied. Sutherland (o.a. 'Slavery and the slave trade in South Su-
very. It was the only way to solve the shortage of labor.' (Knaap, Slavery and the
lawesi' en Roben Ross (o.a. Cape of torments), afkomstig uit respectievelijk Australië en Zuíd-Afrrka,wonen
en werken wel al lange tijd in Nederland, maar
zijn qua achtergrond en oriëntatie toch meer tot de niet-Nederlandse historio-
240
Duteb,ry5). 78 Abeyasekere,'Slavesin Batavia', 33o 79 Sutherland,'Slavery and the slave trade', zó4-267:'With their endless need for labour, the Companydrewon
indigenous slave-trading networks, and probablysti-
mulated their expansion and intensiÊcation.'Wel voegt ze eraan toe dat een gemakkelijke dichotomie van milde, kleinschalige, niet-marktgerichte
inheemse
slavernij tegenover een harde, grootschalige, commerciële wereldmarkt-gerelateerde Europese slavenhandel en slavernij niet opgaat. Sterker nog, ze vormden samen deel van hetzelfde economische systeem. 80 'Ofschoon de Statuten van Batavia (1642)willekeurig geweld van slaveneigenaars tegen hun slaven afkeurden, blijkt uit de verhalen van talloze ooggetuigen glashelder, dat zulla in de praktijk maar al te vaak voorlouarri: Boxer, Zeevarend Nederland;32-333.
Nederlandsekoloniën,5t-r56. Hij doet dit op zeer erudiete wijze, maar kan blijkbaar toch ook niet helemaal loskomen van het Aziatisch discours wanneer hij schrijft dat er open en gesloten slavernijsystemen waren, maar dat dat in de Amerika's iets totaal anders inhield dan in Azië. Interessant zoujuist geweest zijn hun overeenkomsten te benoemen aan de hand van dezelfcle kolonisator. die tenslotte de focus van zijn studie vormt. ')l Reid, Slaaery,bondageand dependency,zo. 92 Reid, Slavery,bondageand dependency,rí. t)3 Knaep, Slaaery and the Dutch,rgï.
and tlte Dutch, zoz. 8I Knzap, SlazLeryt
94 In dit geval in Batavia: Reid, Slavery, bondageand dependency,zg.
82 Zie: GelmanlTaylor, The socialzuorldof Batavia;Blussé, Strange companyWge-
95 Knaap, Slavery and the Dutch,zoz.
nra4Galle. 83 Hoewel slavernij zowel in West- als in Oost-Indië voorkwam,liepen de gevolgen ervan voor de koloniale samenleving sterkuiteen. De Surinaamse plantage vormde een volstrekt nieuwe creatie met een rigide arbeidwerdeling in een maagdelijk oerwoud. De Europeanen namen in Azië de bestaandevormen van slavernij over.
9ó A wealth of information has not yet been tapped. Notarial sources such as wills, records ofcourt cases,census data, extensive shipping and trade statistics and general repofts can be used to build up a picnrre ofthe Dutch-sponsored slave trade, which should also illuminate the indigenous nerworks which fed or parallelled it': Sutherland,'Slavery and the slave tnde',263.
De afirezigheid van grote plantages en de geringe verschillen tussen de slaven en de wije bevolking in de Aziatische vestigingen verhinderden het ontstaan van gesloten samenlevingen zoals die in West-Indië. Alleen Banda was in dit opzicht een uitzondering, en ook (d)e slavernij op gÍote boerderijen in Zuid-Afrika (de Kaap-kolonie) vertoonde grote overeenkomst met die op de plantages in Suriname: Van Goot De Nederlandseh.olonien,4renr56. 84 Zie bijvoorbeeld: Van Goot De Nederlandseholonien, r55;Knaap, Slavery and tbe Datch,196. 85 Van de 16.315inwoners hadden 5ozo een vrije status, en daarvan was niet meer dan circa 45 % blank(Public Record Office London,T75, 14).Tussen r83z en 1863werden in Suriname ruim 63oo slaven gemanumitteerd op een gemiddelde slavenbevolkingvanrond 4r.ooo slaven:Van Stipriaan,'What's in a name?',25-47,rn.n.33. 86 Zie:YanGoo4 De Nederlandsekoloniën,r55. 87 Reid, Slaoery,bondageand dependency,zo. 88 Van Stipriaan beschreefde reactie van de slaven op twee naast elkaar gelegen plantages in Suriname rcnd q73, toen deze niet lang na elkaar door Marrons (weglopersgroepen) werden overvallen. Op de ene plantage probeerden alle slaven met de aanvallers mee weg te lopen, op de buulplantage stelden de slavenzich samen met de directeur te weer en de paar slaven die door de overvallers werden meegenomen keerden bij de eerste de beste gelegenheid naar'hun'plantage terug: Van Stipriaan,'Het dilemma van plantageslaven'. 89 Zie bijvoorbeeld Reid's retorische waag'(c)ould the prominence of Indonesians as domestic slavesat the Cape (of Good Hope, South Africa) have something to do with the mild "Southeast Asian" type of slavery which reportedly obtained there, in contrast to the brutal type associatedwith Dutch colonies in the Americas?':Reid, .S/azary,bondageand dependencl,16. 90 De enige die een poogt lvaagt tot een vergelijking te komen is Van Goor, De
.+5
