de Statenvertaling herzien

de Statenvertaling herzien korte toelichting

"

www.statenvertaling.nu

INLEIDING

..

Wie een betrouwbare Nederlandse Bijbelvertaling zoekt. die zo dicht mogelijk aansluit bij de grondtekst, kiest voor de Statenvertaling. De eerste druk daarvan is al in 1637 verschenen. In de loop van de eeuwen is er in de Nederlandse taal bijzonder veel veranderd en voor velen • met name jongeren. is de taal van de Statenbijbel dan ook erg moeilijk te begritpen. In juni 2002 is daarom een begin gemaaktmet de Herzie­ ningvande Statenvertaling. Wezijn dankbaar dat de herziene Staten­ vertaling nu v.olledigbeschikbaar is. De veEgrOting van de verstaanbaarheid van de Bijbel is van groor be­ lang om de komende generaties de liefde tot de Statenvertalingbijte brengen of telatenbehouden, Gebruik van de hedendaagselaalis een middel waardoor de HeiligeGeestinhethart wil werken. 'leder hoor­ de hen in zijneigen.taal spreken' (Hand. 2:6). VoorWiemeer wiLwetenover het: boeen het waarom van deHS'V,is een boekje samengesteld. waarin men iets kan lezen over de geschie­ denis-van NederlandseBijbelvertalingen enspecifi.ekover hetontstaan en deinvoeringvande Statenvertaling. Ook wordt daarin uitgelegdhoe bij de herzieningte werkis gegaan.en voor welke moeiIijkeketizesde herzienerszichsoms geplaatst zagen. De herziening is ernadrukkelijk op gericht de Statenvertaling van de Bijbel, het Woordvan God, voor de generaties na ons te behouden, maar danweUn een meer eigentijdse.verwoording en aangepast rum het hedendaagse taalgebruik. Dtl Nederlandse taal is. sterk aan verandering onderhevig"Aande herziening van de Statenvertaling fioet dan ook blijvendgewerktwor~ den, Opbouwende kritiek en aanvullende opmerkingen en correcties kunnen worden gezonden aan [email protected] ofP9stbl.1s 484. 8440 AL Heerenveen. -..- . Stichting Herziening.statenvertaling

ACHTBRGRONDBN BI, DE STATENVBRTALING

1 ACHTERG'RONDENBIJ

DE STATENVERTALING

de markt: het Nieuwe Testament en Genesis tot en met Hooglied naar de vertalingvan Luther en de rest van het Oude.Testament naar de Vulgata. Deze 'Liesveldt Bijbel'wordt vaak herdrukt en verbeterd en van (refol'­ matorische) kanttekenmgenvoorzien. Liesveldt heeft zijn werk alsBij­ beldrukker met dedoodmoeten bekopen: in 1545 is hij onthoofd. On­ der de belijders van de 'nieuwe leer' had deze vertalingeen goede naam.

1.1 INLEIDING

1.3 GEREFORMEERDE BIJBELVERTALINGEN

Vrijwel direct na de uitvinding van de boekdrukkunst (omstre~ks 1440)

zijrr er drukkers geweestdie Bijbels 'of gedeelten daarvan in de.lands­

taal hebben gedrukt. Dat was een moeilijke en riskante ondememing,

niet alleen technisch en commercieel gezien, maar ook VmIwege de te­

genwerkingvan.de.geestelijkheid. Enkele jaren nadat het eerstegedrukteboek in ~de lage landen hi der see' vande pers isgekOmen,verschijnt in 1477 te Delft de eerste Nederlandse

Bijbel 'tot eer van God en tot stichting en onderwijzing van de christelijke gelovigen'. Dere tweedelige 'Del:ftse Bijbel' bevatalleenhetOudeTestarilent,

met uitzonderingvan de Psalmen..De tekst ervan komt waarschijnlijk uit Vlaandereneu,isomsneekS'l360 vervaardigd. De vertalerisonbekend.

In1477verschijnt er in Goudaeen NieuweTestament,3getiteld: ~le die epistelen ende ewangelien'.· Ren jaar later komteendrukker uit Utrecht met eenzelfde uitgave, aangevuld met 'sermonen' (preken). Ben vrijwel voUedige Bijbelvenaling, in het Westnederduits .envoor een deel in hetNederrijns, versehijnt in 1478 in Keulen. Deze 'Keulse Bitber ,een vertalingvan de Vulgaat, wordt veel gelezen. HetBijbelboek Hooglied bleef onvertaald en was alleen toegankelijkvoor hen.die La"­ tijn konden lezen. De grote belangstelling voor deze uitgave. is mede te danken aan de houtsneden die erin zijn opgenomen. .

.' 1.2 REFORMATIE

De 16e eeuw is de eeuw van de Kerkhervorming en daarmee ook de eeuw van de Bijbelvertalingen.De reformatoren benadrukken immers de grote waarde van het lezen van de Bijbel in de volkstaal. De verta­

ling van de Bijbel moet vanuit de grondtalen, het Hebreeuws en Grieks, gemaakt worden. Luther geeft het goede voorbeeld: in 1522 vertaalt h1j

in elf weken het Nieuwe Testament in het Duits. Onvermoeid werkt hij

door aan de vertaling van het Oude Testament, die in 1534 klaarkomt.

Ook in onze gewesten is de belangsteUingvoor een Bijbel in de volks­ taal groot. Al in 1522 verschijnen de eerste reformatorische vertalingen van gedeelten van het Nieuwe Testament. De drukker Jacob Liesveldt uit Antwerpen brengt in 1526 de eerste volledige Bijbel in het Nederlands op

~"

!

f­

I

.~

tI

"" ~

Made opkomst vanhet gereformeerde protestantisme neemt de vraag naareen betrouwbare Bijbeivertaling toe. Men is ontevreden over de gangbare uitgaven. Ook de vertaling van Luther, met name die van het Cude 1estament, vindtmenveel te vrij. . In 1556geeft Jan Utenhovehet Nieuwe Testament uit, rechtstreeks vertaald uit hetGrieks. Met deze uitgavebegint eigenlijkdegeschie:­ denis van de Statenvertaling. Het komt niet toteen herdruk. WeI komt er in 15590pnieuw een editie.van het Nieuwe Tes;tament opde markt, uitgegeven door J.D.,dat is Johannes Dyrkinus. Deze Dyrkinus is jurist en rondtrekkend gereformeerd prediker; In feiteis zijn vertaling een grondige henieningvan de editievan Utenhbve, maar wei meteigen accenten en aantoonbare invioed vah Calvijn. 1.4

J ,

-i

f.;

I '1

il

1-­

.~

~

~RU:X-AESBIJBEL

A1s directe voorganger van de Statenbijbel kart men de zogenoemdeBij" bel van Deux-Aes beschouwen.ln 1978isdaarvan eenfacsimile-uitga­ ve verschenen en in een korte toelichting daarbijscnrijft'dr. CoA. Tuk­ ker dat delen van de Statenvertalingzich niet laten verstaartzonder de aditergrondvll-n de Deux~Aesbijbcl.· De Bijbel vanDeux~Aes is eenuitgave van de Erildense drukkerGil,. lis van derErven, die in 1562 een vernieuwde vertaling,vanLuthers Oude Testament door Godfried vanWingen combineertmet bovenge­ noemde vertalingvanhet~Nieuwe Testament door Johannes Dyrkinus. AI gauw krijgt dezeBijbel de naam 'Deux-Aes'. Dezeweemde aandui­ ding'is ontleend aan'destipperi op een dobbelsteen.'Eenkanttekening op Nehemia 3:5Iuidt:'Deux aes en heeft niet, six dntque'en geeft niet, quatel'dry die helpen vry', wat zoveel wit zeggenals: de arJ:tI.en (2 en '1) hebben niets, de rijken (6 en 5) geven niets, de middenstand (4 en 3) helpt. Deze Bijbel bevatte meer vreemde. ensomszelfsaanstootgeven.,. dekanttekeningen. Nog in 1623 spreekt men op de Synode van Zuid.­ Holland in Brielle de wens uit. zolang de Statenvertaling nog op zich laat wachten. datmen bijherdrukken van de Deux-Aesbijbel deze van 'vreemde ende spottelijke annotatien' moet zuivefen.

5

6

ACHTERGRONDEN BIJ DE STATENVERTALlNG

ACHTERGRONDEN BII DE STATENVERTALING

De kritiek op de Deux':Aesbijbel komt niet van het gewone kerkvolk, maar van theologen en ontwikkelde gemeenteleden die een of beide grondtalen kunnen lezen. Zijergeren zich aan de gebrekkige en soms onjuiste of veel te vrije vertaling van het Oude Testament. Met heuaal­ gebruik hebben iij minder moeite, al klagen zijwel over de vele genna­ nismen die erin voorkwamen.

het Nieuwe TeStament en de Apocriefen, Jacobus Rolandus, Antonius Walaeus en Festus Hommius, beginnen pas in 1628.; In de loop del' ja­ renkomen enkele vertalers te overlijdenen moeten plaatsvervangers aangewezen worden. Het werk vande vertalers wordE nagezien door reviseurs, vanwie de dichter-predikant Jacobus Revius uit ,Deventer weI de bekendste is. Het zijn mannen die niet alleen Uitblinkenin de theologie endekennis vande grondtalenvan de Bijbeli hetHebreeuws en Grieks, maar die ook van harte de'Heere dienen en Zijn Woordbe­ schouwen als onfeilbaar en door Zi}n Geestge'inspireerd. Vandevertalers en reviseurs wordtechternietalleenverwacht dat zijde grondtalen uitst~kend beheersen,maar oak datzih~oed op de hoogte zijn van de ontwikkeling van de Nederlanclse taal. Een algemene standaard­ taal bestond nogniet en dus moesten zij die.zelf mee helpen vormen.~ bouwden daarbijvoort op de traditionele Bijbeltaal van de i6.~ eeuw. De taalvan denieuwe Bijbelvenalingmoest voor de kerkgezaghebbend zijn en dus eenniet ,at teduidelijk gewestelijk karakter dragen. De Starenbij­ belmoest ookinIaalkundig opzichteensymboolworden voorde.eenheid van de'Zeven Verenigde Nederlanden'. Detaaldie gesprokenen geschre.. venwerd in Den Haag, Leiden, Haarlemen Amsterdam,het Hollands, ontwikkelde.zich eind 16e en begin 17: eeuw tot eenbovenregionale mal. De coIrimissieledenkwamen liit verschillende gewesten en spraken vanhliis uit,hun eigen dialect: Bogerman en' Festus HommiusFries; Baudartius en Walaeus OostNlaams;,Bucerus Zeeuws en Rolandus, die uit Delft kwam, Hollands. Uit zo veel mogeJijk gewesten werden revi­ seurs ('oversieners') aangetrokken, mede om bevoorrechtingvan·een dialect.tegente gaan. AIleen de afgevaardigdenvan Drenthe verzoch­ ten oni vrijstellingvan derevisie; omdat.er geentheologen te vinden waren die het Nederlands voldoende machtig waren. De synode,wil~ ligde dit verzoek in en prees hun bescheidenheid en openhartigheid. In 1628 houden de zes vertalers zich gezamenlijk bezigmetallerlei kwesties op het gebied van taal en spelling van het Nederlands. Zij stel­ len regets open maken goede afspraken: Regelmatig komen zij bijeen omovertaalkundige vr;.tgen te beslissen. Er moet veel gelegeldworden, wanteenalgemeenaanvaarde grammatic a van het Nederlandsen uni­ forme spellingregelsbestaan er n.og.niet.

1.5 NAAR EEN NIEUWE BIJBELVERTALING

Op de Synode van Bmden in 1571 wordt om een 'correcte' Bijbelvena­ ling gevraagd, zonder dat men al tot het besluit komteen geheelnieu­ we venalingte gaan maken. In laterejaren komtop kerkelijkevergade­ ringen kritiek op de gangbare Bijbelvertalingregelmatigterug. De naam van Mamix van Sint Aldegonde wordt genoemd als m:ogelijkeverta1er. Deze weigert aanvankelijk. maar in 1595, als hi; officieel de opdracht krijgt een begin te maken met een nieuwe vertaling,stetnt hij toe. De Staten-Generaalzorgen ervoor dathij een goede financiele tegemoet­ koming krijg!. Met grote ijver begint hijaan de vertaling van hetboek Genesis. Verder is hij niet gekomen, want in december 1598 overlijdt hij. De particuliere Synode van Zuid-Holland neemt het jaar erop'al het besluit twee nieuwe vertalers tebenoemen, tewetende predikanten Amoldus Cornelii en Wernerus Helmichius. In 1600 gaan de Staten­ Generaal daarmee akkoord. De subsidie die aan MarIliJ( was t0t;ge}<end, wordt gecontinueerd en zo kan het werk voortgezet worden. Helaas treedt:er door dekerkeIijketwisten tussen remonstranten en contra­ remonstranten.grote vertraging op. Opde Nationale Synodevan Dordrecht (1618"'1619J... die bijeengeroepen was'om aande leergeschilleneen einde temakeIltworden eeliSt een aantal lopende zaken afgehandeld Als eerste punt staat op de agenda:een nieu­ w.eBijbelvertaling. Van 19 tot en met 27 november wordenerniet minder dan.zevenzittingen aan deze kwestie gewijd Tijdens devergaderiugwordt scherpe krttiek geuit op de Deux-AesbijbeL In de ofl?ciele gedrukte Acta is deze kritiek opzel1elijkgematigdweergegeven om aanstoot bi; hetvolk tevoorkemen.Metweerstand bij de gewone lezerregen nieuwighedenen vooralooktegennieuwe vertalingen, werddoordevertalers.endesynodele­ den dus terdege rekeninggehouden, Hetgewone kerkvolk had nainelijk de oude vertaling liefendaar moesten de geleerdenvan afblijven, yond me'fi. 1.6 VERTALERSEN REVISEURS

Het duurt nog tot 1626 voordat de vertaalarbeidgoed op gang komt. Jo­ hannes Bogerman, Willem Baudaniusen Gerson Bucerus maken een begin met de venaling van het Dude Testament. De drie vertalersvoor

1.7 DE KWESTIE DU-GHY EN ANDEItE PROBLBMEN

Een groot probleemwas deaanspreekvorm 'du' of 'ghy'. Marnixvan Sint AldegondewUde het voornaamwoord 'du~handhaven. Op kerkelijkeverga­ deringen oordeelde men echter dat ditwoordveel te ouderwetswas.gewor­ den. Sommigen vonden het ookteplaten onbeschaafden kozen voor'ghy'. Marnix echtervond 'ghy' tegenover God ongepasten zelfs oneerbiedig. De

7

S

ACHTERGRONDEN BIJ DE STATENVERTAUNG

meervoudsvonn'ghyliederr vondhij helemaa1 verwerpelijk,temeeromdat hij meende datdeze vonn uit hetSpaansaikomstigwas. Ui1:emdelij~heeft het voomaamwoord 'ghy' hetgewonnen, niet omdat datzo plechtig·klonk, zoals wenuvaak denken, maarvooraldoor de invloed vanhetBra~Na de val van Antwerpen in 1585waren veet gegoede en geleerde Brabanders naarNederland uitgewekehendaarooor namde invloed van het Brabant­ se dialeCt toe. Overigens wordt het woord ~ghy"ook al in 16e-eeuwseverta­ lingen gebruikt, zodat deinvoeringervan op met al teveelbezwaar stuitte. Nog een voorbeeld, waaruitblijktdat men streefde naar eenboven­ regionaletaal. AanMarnixwerdin 1594 al de opdrachtgegevendat hij de 'algemeinste, claerste ende suyverste tale~ moest gebruiken, dat is 'onse gemeene Duytsche sprake'. Er,was dus toen al een besefvan een algemene Duytsche (= Nederlandse) taal. De opdracht vande Syno~ de van Dordrecht om de Bijbel opnieuw te vertalen, heeroertoe bijge­ dragendatzich een algemeenverzorgd Nederl
'I­ :1: t

t 1

ACHTERGRONDEN 81J DE STATENVERTALlNG

9

3. er moesten verwijzingen opgenomen wordennaar teksten van gelijke strekking elders in de Bijbel, de zgn. parallelle plaatsen..

;

I

-s

f

j

T

Devenalersgingen taalkundig en meologisch'zeergewetensvol te werk.In de kanttekeningengaven zij vaakaan dateen Grieks ofHebreeuwswoord ook anders vertaaldkonworden. Hier en daar werd eruge uitleggegeven of eertintenpretatievoer.gesreld"bijvoorbeeldin de profeten, als deverta­ lers van meningwaren dat eenbepaaldetekstMessiaans geduidmoestof konworden. Zowordtde Statenvertalingnietalleengeroemd vanwege de vertating,maarookom degoedekanttekeningendieerin o~enomen zijm Ookspreektmen nadrukkelijk af datmen zichzl1>uauwmogelijk zal aansluiten bijd.e Deux+Aesbijbel, mits dit dewaarheiden zuiv~rheid geen schade doet; Over nloeilijk-e passages wordt gestemden bij sta­ king van stemmen moet men de Deux-Aesbijbel.vorgen~ 'Oat geldt ook alsmenmet goed weethoe hetHebreeuws weergegeven moet worden. 1:9 VOLTOOlING ,-' '

In 1632 is devertaling Vlm het OUde.Testament voltooid. en in 1634 de herziening ervan. HetNieuweTestament komt eind 1634 klaar. Op31 augustus 163s'Zitndereviseursklaarmet hun.werken. dan voIgt ten slot­ te nag de v.ertaling vande .A;pocriefen,die gereedkorntinok!ober 1635. Op 17 september 1637 wordtl1et eerste exemplaarvan denieuwe venaling plechtig aangeboden aan de Staten-Generaal. HetiS·eenfraai boekwerkgeworden, gebonden inpaars tluweelen met goud opsn.ee' Nu konden deeerste Bijbels inde.statenvenalinggedruktworden, maar de invo:eringervan verliep aanvankelijk nogal traag.Vaak waren het fi­ nancieleoverwegingenom te wachten met de aanschafvan de Staten­ bijbel Deofficiele editie was namelijkerg duur.

1.8 :KANTTEKENINGEN

1. In deoudsteNederlandse Bijbelvertalingen komen vaakkant­

tekeningenofglossen voor. De Deux-Aesbijbelheeft daar zelfs .

zijnnaam aan te danken. De Synode van Dordrecht bepaal­ de dat er in de nieuwe vertaling ookkanttekeningen opgeno­

men mochten worden. Dit werd echter aan de volgende regels

gebonden: De kanttekeningenmochtengeendogmatische ge-­

schilpunten opnemen (daarbij werd uiteraard gedacht aan de

strijd met de remonstranten;·op derooms-katholieke dogma's

werd soms weI felle kritiek geleverd);

2. ze dienden de letterlijke venaling te vermelden, als in de tekst

een vrijere vertaling was opgenomen;

1.10INVOERINGVAN DB STATENVERTALING

Wij kunnen ans nu nauwelijksmeer voorsteUen dat destijds I€ e Staten­ vertaling.betiteld zouworden.als te modern enbeschouwdzou wor­ denals een 'nodeloze nieuwigheid'. Toch is dat gebeurd. Eenvoudige gemeenteleden vroegen ziehaf of iijdan misschien jarenlang een valse Bijbelhadden gelezen. Waaromzou de Deux-Aesbijbel, waaruit zijzelf, hun outlers en grootouderstroost en kracht handen gepur, nu ineens niet meer goedgenoeg zijn? Er zou heel wat overredingskracht nodig blijken te zijn om de Statenbijbel ingevoerd te krijgen. Behalve religieuze bezwaren waren er ook commerciele redenen om geen haastte maken met een nieuwe venaling. Met name de boek­ drukkers hadden becijferd dat zij nog weI 80.000 exemplaren van de

10

ACHTERGRONDEN Brl DE STATENVERTALfNG

t

~

ACHTERGRONDEN BIJ DE STATENVERTALlNG

11

I oude vertaling invoorraad hadden. AIleen al in Dordrecht zouden dat er 15.00DzijtL De afgevaardigden op de Dordtse Synode hebben heel goed beseft dat een nieuwe vertaling van de Bijbel bij hetgewonekerkvolkopweer­ standzou stniten. Zij gingen daaromheel voorziehtig te werk. Ondanks aIle bezwaren was er opdrachtgegeven om tekamen tot een getrouwe Nederlandsevertaling,direct uit de HebteeuwseenGriekse .gfQndtekst.

Toen dedrukkers begrependat de nieuwe vertaling er tQ.ch·zQU komen,

hebben ze zo BRei mogelijkde.QUde voorraden verkochten geennieu­

we uitgaven van deD.eux-Aesbijbelmeer ter' pers.e gelegd. De meesten

van hen waren er ook van overtuigd dalde nieuwe vertalingeeM'erbe­

tering 'lOU zijn en ze wilden best meewerken aan hetdrukken enver­

spreiden. Helaaslukte .dat doorallerlei bepalingen van de kerkelijkeen politiekeoverheidnieul te best..

Er waren allerieivoorzorgsmaatregelen getfoffen om te v(f)orkomen dat boekdrukkers op eigen gelegenheid Statenbijbelszouden gaan uit­

geven. De Hollandse koopmansgeest verloochende ziC7!l ecg.tero()k hier niet. In Amsterdam bijvoorbeeld kwam al spoedig een editil~ op de markt in klein formaat en met verkorte 'kanttekeningen. Dat laatste wilden de synodaleendassicale vergaderingen nujuist voorkomen. (ilrootwas dan ook deverontwaardigingover dezehandelwijze en.men gingnaar­ stigopzoeknaarde theolOl~gdiehet gewaagd had de kanttekenirtgen te verkorten; De dader is.echter nooit gevonden. Menneemt aanidathet

vrijwelzeker een van de*reviseurS'(herzieners) van de Statenvertaling

geweest moet zijn, Hoe hetook zij, de puijs vandeze uitgavewas veella.,.

ger dan die van de officiele Statenbijbelsen dat bevorderde de'verkoop. Overigens werkten de gewestelifkeoverhedenniet altijd goed mee. Gunstige uitzonderingen daarop vonnden de Staten van.Groningen. Zij

hadden binnen een jaar alle kerkertvaneen Statenbijbel vootzien; Ook in

Friesland en Overijssel verliep de invoering vrij vlDt. De Staten van Hol­

land echter bemoeiden zich er aanvankelijk nie~ mee, zQgenaamdomdat

zij de kerkeUjkegemeenten vrij wilden laten in hun'keuie v~~r oftegen denieuwe vertaling•. In werkelijkheId speeldenfinancieleoverwegin­ gen eenrolenbovendien laghet machtige stadsbestuur van Amsterdam dwars. HetgewestGelderland volgde als laatste. Omstreeks1645lag er in de gemeentenOchten, Ingenen IJzendoom in de Neder-BetuweItQ,g steeds geen Statenbijbel op de kansel en het dUtltde (otl653 voordat de classis Zutphen besloot datde Statenvertaling 'lOU worden ingevoerd. 1.11 REVISIE

In de druk van 1637 kwamen nog heel wat drukfoutenen vergissingen v~~r. Bij een zo omvangrijk werk is dat onvermi;delijk. In 1655 werd

~

:f;p

daaromi.eeo, 'Register van de Verbetering der Druckfauten ende Mis­ stellingen~ die in den Eersten.Druck van den Nieuw-Ov'ergesetten Bi­ bel gevonden worden' gepubliceerd, wat resulteerde in de ~itgave van een verbeterde druk: in 1657 verscheen deze te Amsterdam. hi} Paulus Aertsz. van Ravesteyn, met privilege van de Heren Staten-Generaal. Men had echter nog lang niet aIle drukfouten hersteld, constateerde ds. Casparus Sibelius uit Deventer. Hij had als reviseur aan het Nieuwe Testament meegewerkt en veel nauwkeurige aantekeningen gemaakt tijdens de vergaderingen. Toen hi; die notities i111656 wilde uitgeven. kreeghijdaarvoor vankerkelijkezijde en van de overheid geen toe;' stemming. lets dergelijks overkwam ds. LudovicusGerardus aRenes~ se,die eveneerrsreviseur was geweest. Alieswijst eropdat de sytloda~ Ie en cIassicale vergaderingen aUe kritiek op de Statenveitaling dekop wilden indrukkenen afwijkendevertalingen tegengaan. Ook van overheidswege werddaarop aangedrongen. Na'alle kerke­ lijketwistenamhet begin vandel~eeuw wilden de Staten-Generaal nuvooralies rust om de eenheidin kerken staat tebevorderen.

I

i

1.l2T()ENEMBNDE POPULARITEIT

i

Depredikantenwaren 'leer ingenomen met de nieuwe vertalingen ze prezen die·op. dekansel en tijdens het huisbezoek dan ookvan harte aan. ~In veel gezinneR werd eenBijbelin de Statenvertalingaangeschaft. Men heeftberekend datalleen a1 in de periode tussen 1637 en1657er enige honderdduizenden exemplaren verkocht zijn~ DeStaten-Gei1e~ raalhadden verordend dat deze venaling niet aIleen in de'kerk gele­ zen zou worden, maar ook in de scholen. Dat laatste droeg ervael we bij dat de Statenbijbel bij velen bekend en geliefd werd. Bijbelteksten dienden zelfs als oefenstof bij het lezen en schrijven. Ook bij herdrukken van theologische en stichteIljke boeken van voor het jaar 1637 gingmen al spoedigde geciteerde Bijbelteksten weergeven in deStatenvertaling. Datgebeurde ondermeer bij hetbekendeSchat­ boek van Ursinus, dat door FeStus Hommius omstreeks 1600 in het Nederlailds wasvertaald, en bij de werken van WillemTeellinck, Ook in debelijdenisgeschdften en de liturgische formulieren nam men de teksten<-over in denieuwe, betrouwbare vertaling, Zo werd de Statenbijbe1 binnen enkele decennia in kerk,school en gezin een veel gelezen en gewaardeerd boek. Met recht is opgemerkt: 'De Statenvertaling verscheen als een monument.dat de eeuwen zou verduren. Zij iouaan geslacht na geslacht de verrassende gelegenheid geven te ontmoeten de eeuwige God, sprekende in de Nederlandse taal' (Prof. Dr. D. Nauta).

f

J

.,

t',. t:

f

t

,

t

.: .,

, I j f ~

~

111

'.~

'"

~

1

~ '!l

~

i

ii

l

t

i

DE STATENVBRTALING IN DE

1'1' EEUW

13

Daarbij was het hun bedoeling om zo veel mogelijkde2:elfdewa6rd­ soorten tegebruiken. Dat wil zeggen dat een werkwoord in de goond­ r, tekstbij voorkeur ook.in het Nederlands met een werkwoordwercl weer­ ~ gegeven. Hetzelfde, gold voor zelfstandige naamwoorden,bijvoeglijke I y naamwoorden. bijwoorden. voorzetsels, etc. In de praktijk is dit stre­ f' yen echter vaak niet haalbaar. Daarvoor wijkt de structutlr,V3.Il.het Ne­ derlands te veel af van die van de grondtalen.Dat wistende Statenver­ I, talers heebgoed en ie vonden dat ook helemaalgeen probleem. Als de 2.1 DE PRINCIPES ACHTER DE. STATENVERTALING tekst doer;een atteletterlijke verraling.0nhegrijpelijkwfrd, grepen de vertalers in en pasten de structuur van de.zin zodanig aan dat de .be­ Eris meer dan eellmanier om de Bijbel te venalen. Je hoort.tegenwoor­ tekenis duidelijkwerd. Vaak (met altijd!) gaven zij daarbijinde kantte­ digveel mens en ptatenover begrippenals brontekstgericht, brontaal­ keningenaan dar ze enigszins van de letterlijke gt:ondtekstafgeweken gericht, doeltaalgericht, etc. Er zijn heden ten dage diverse vertalingen waren. Eenblikin de kanttekeningen bewijst dit. Zokomenwein:het van de Bijbelin hetNederlands beschikbaar, die vaak.volgensverschil­ I Nieuwe Testament meer dan 1700 keerdeafkonmg'Gr.'te.gen"die in lende venaalmethodentot stand zijngekomen; Daaromkun je vertalirr­ de meeste gevaUen aanduidt datde gekozenvertaling'emgszins aiwijkt gen als de Statenvertaling, de NieuweBijbelvenalingen de Naardense :f van de letterlijkeGrieksetekst.lnhetOude TeStameritkomenwemeer Bijbelniet altijd gemakkelijk naastelkaar leggen envergelijken. Deze f dan 7400 van dit soon verwijzingen tegen! drie vertalingenberusten namelijk opverschillende vertaalprincipes. ~ Het enige wat je kunt doen, is elke vertaling afzonderlijk op de onder­ I Een paar voorbeelden: liggende venaalprincipes beoordelen. Daarnaast kun ie natuurlijk.ook i je voorkeur hebben voor een bepaaide venaalmethodiek. i Esther 9:16 (SV) I Voor welke methode hebbende Statenvertalers destijdsgekozen? I De overige loden nu die in de landschappen desko1lingsWaten"ver­ Deze staat bekendals de jormeel-equivalente vertaalmetilode.. Het I gaderden/ opdatzijstonden voor hun leven en rust hadden varf is een1l).ethodiek die-aan cleene kant destructuur vandegrondtekst hunvi;anden, .,. . nauwkeurigwil volgen,maardieaan de andere kant tochook eendui­ • Hebr. zieI. Anders: en stonden voor hun leven. en hadden delijke en leesbare Nederlandse tekst wil opleveren. Qua vertaalprin­ ;1 rust,enz. cipe staat deze enigszins russen die,van de Naardense BijbeI.eudie van ! de NieuweBijbelvertaling in. Jeremia 17:1 (SV) i i Dezondevan Juda isgeschreven met een ijzeren griffie,met:de 2.1.1 EEN LETTERLIJKE VERTALING? .' punt van een diamant; gegraven in de tajel van,hunUeder hart:en aan de hoornen uwer altaren; Er zijnnogalwat misverstandenover demefuodiekvande Statenvena­ j • Rebr. grifJiedes ijzers. lers. Zowordterweleens beweerddatde Statenvertaling een 100% let­

t

terlijke vertaling van de grondtekst is. Dat is echter onjuist. Datzou ook i Mattheiis 1;19 (SV) ~

niet kumien en dar zouden deStatenvertalersevenmin gewild hebben. lozej nu, haar man, alzo hi; rechrvaardigwa5,en.naar niet wilde Als algemene stell'egel kunnenwe zeggen-dat de Statenvenalers zo openbaarlijk te schandemak,en, was vanwil haar,heimelijk te ver.,. veel mogelijk hebbengeprobeerd om elk woordin degrondtekst tev~r­ laten. talen. Zelf formuleerden zij het zo: • Gr. haar te ontbinden. Wy zijn gebZeven by de woorden, endeordre der woorden des He-·

Mattheiis 7:23 (SV) breeuwschen Texts, so na ende naeuwe alst ons eenichsins is moge­

En dan zal Ik hun openlilk aanzeggen: lk heb u neoit gekend; gaat lickgeweest. .

weg van Mij, gij die de ongerechtigheid werkt. • Gr. belijden.

2 DESTATENVERTALING IN.· .DE17e EEUW

~

;

~;

t

I f

1

I i

I '$ 3~

14

DE. STATENVBRTALlNG IN DE 17" REUW

l:l~deling~ 7:20 (SV) ,

. inwelkentijdMozeswerdqeboren, en wflS'uitnemend schoon; wel­ ".. *e drie maanden opgevoed werd in het huis zijns vaders. , :•.' G:r..Gbd~Scho0n, dat is; Goddelijk of uitnemefid,.,. ,j .').

'/E~~Zf!;
'Opdatwijniet meerkinderenzouden zijn, die als de vloed bewogen e'ltomgevoerd w.on;len met allen wind €leT leer. door de, bedriegerij dermensen,·dooral'9listighe.i,d om lisrigliiktotdwtilinqtebrmgen; lrrditlaatst:e gewl vonden de Statenvertaleis het blijk:baar niet ",eensn.ooigoIDrhWl kellzeindekanttekeningen te verantwoorden. , '-T@cfl:zijn de vetgedrukt~ woorden bepaald.geen letterlijke vena­ lihgvan,het GriekstErstaat namelijk: 'tot de omleiding der dwa­ ling'~'De:Statenvenaletsrvon&11 dat,blijkbaar niet helder genoeg en . ,hebbenmtzelfstandige naamwoord omgezet in een:werkwoord. De Statenvettali:ngstaatookbekendomzijnletterlijkeweergavevande Griek­

separticipia (onvoltooide deelwoorden). Tach zijndevertalers opvelepIaat­ sen vandit principe afgeweken, waarschijnlijk ompragmatische redenen: ·,~~tthe~~:~5(Sl{);

Enzij kwam en aanbad:Hem; zeggende: Heere,:helpmij!" • In het Grieks staat bier letterlijk: 'en komende en aanbiddende'. 2 Petrus 1:4 (SV)

Door welke ons de grootste en dierbare beloften geschonken zijn, opdat gij door dezelve der Goddelijke natuur deelachtig zoudt wor­ den"nadatlgiiontvloden zijthetverderf dat ill de weTield is door .tIe begeerliJ:1theid;

DE STATENVRRTALING IN DE 17" ERUW

15

dezelfde wijze vertaald zou zijn. Ook dat is geen juiste voorsteUing van zaken, De Statenvertalers wisten heel goed dat ookdat ·een onmoge­ lijkheid is. De betekemssen vanwoorden in verschillendetalen komen noolt voor de volle 100 procent overeen. Zelfs met kembegrippen lukt dat vaak met. Neem nu het Griekse woordje 'sooizoo', dat een van de belangrijkste woorden vanhet NieuweTestament is. De Statenvena­ lers hebbendit43maal vertaald met 'zaligmaken', 41 maal met'behou­ den' en 11 maal met 'verlossen'.Eenander voorbeeld: hetwoord 'agape­ tos' is 7 maal weergegeven met 'geliefde', 3 maal met 'berniilde',en 2 maal met de uitdrukking'die Hem liefwas'. De Statenvertalers hebben dus contextueelvertaald. WeI hebben ze zo veel mogelijk getracht bm, waardat qua Nederlands mogelifk was, dezelfde woorden te gebruiken. 2.2 ONVOLKOMENHEDEN

Geen enkele vertalingiS.volmaakt. Ondahks de indrukwekkende ken­ nis van de Statenvertalers enoRdanks hun diepe besef in allesvan de Heere afhankelijk te.zijn. isook de sv niet vrijvan onvolkomenheden enfouten. Hetis nietonze bedoeUng omindeze brochure de oFlvolko­ menheden in de sv breed uiHemeten. Wehebben bijzonder veel res­ pect voor de venalers en willen daarniets van afdoen. Welwillenwe duidelijk maken dat vertaalwerk altijd mensenwerk is en blijft. En waar menset), werken, worden fo~ten gemaakt. Geen enkele vertaling is vol­ maakt endatgeldt ookvoor de sv. . , 2~2.1 VERTAALFOU'l'EN

Hieronder willen we een paar voorbeelden .geven van tekstplaatsen waar devenalingvandeniet correct is. Het zijn er niet veel en zedoe.n gelukkig.nauwelijks afaan de betrouwbaarheid van deze vertaling. Ze behoren echter welgecorrigeerd te worden. .

De grondtekst gebruikt hier een panicipium: 'ontvloden zijnde'. Genesis 47:11

Aan de andere kant hadden de Statenvenalers moeitemeteen venaling alsdeLutherbijbetDie vondmen veelte vrij enveeltedoeltaalgericht::. De

Statenvertiderskozenvoor een vertaling die enerzijdszo wcht mogelijkbij de grondtaalbleef, maar waren aan de andere bereid om vrijerte venalen als dat de enige mamer was om tot een duidelijker venaling te komen. 2.1.2 BEN CONCORDANTE VERTALING?

Een ander misverstand is dat deStatenvenaling een volledig concor­ dante vertaling zou zijn, nL dat elk grondwoord consistent overal op

. En lozef bestelde voorTakoben zijn broederen woningen, en hij gaf .hun eenbezitting in Egypteland, in het bestevan het land,in bet land Rameses, gelijk als Parao geboden had.. . Het gaat nu even ruet ,over het woord 'bestelde', dat vandaag de dag net even iets anders betekent dan inde1j"! eeuw,maar over de naam Jakob. In het Hebreeuws staat er namelijkiets anders dan wat de Statenvertalers venaald hebben. Er staat .niet 'Jakob en zijn broederen', maar 'zijn vader en zijn broederen'. Weliswaar geen in­ grijpend verschil, maar een onjuiste vertaUng.

16

DE STATENVERTALING IN DE 17" BBUW

Exodus;:J2:10 En'nu, laat,Mij to~ dar Mijntoorntegen henontstekeen hen verte­

re;.zo zal Ik u tot eengroot volkmak.en.

3DE'STATENVERTALING IN D·E21e EEUW

In dit vers is de HBERE aan het woord. Hij kondigt aan dat Hij in

toom zal ontsteken tegen hetvolk Israel en dati Zijn toomhet volk:

zal verslinden. Ook ditis;echtel' niet correct vertailld. nit hader

moetenstaan: En nu,laat Mijtoe dat Mijn toorn tegen henontste­

3.1 TAALVERANDERING ke en lk hen verter-e ..,

Het is algemeen bekend dat de Statenvertaling een grote invloed op de Mattheiis 7:24 . :. Nedetlandse taal heeft gehad. Deze vertalingheeftonze taal helpen vormen. Veleuitdrukkingendie wehedenten dage gebruiken zijn via . Een ieg?lijk dan die deze Mijn woordenhoorten dezelve doet,.dien de Statenvertaling onze taai binnengekomen. Een bekend voorbeeld zal Ik vergelijken bij een voorzichtig man, die zijn huis op een ,i steenrots gebouwd heeft; is het'inzaken as zitten'. i Het meet echter duidelijk zijn dat weanno 2010niet meer dezelfde taaI l4 sprekenals indel'f eeUW. Taalverandert endaarkunnen wenietomheen. De Grieksegrondtekst heeft hiereen bepaaIdlidwool'den je zou .. i En ookalwasde StatenvenaIing geen vertallng.in de omgangstaal, de daarom verwachtendat e1' hier~de steenrots'zou man. In vers 25 vertalersgebruikten weI zoveel mogelijk woordenuitde taal van dietijd. vinden we namelijk dezelfde GriekSe woorden endaarvinden we Sinds de djd van de Statenvertaling is erveel in de wereld veranderd. in de SVweI eenbepaald lidwoord. Dekantllekeningen bi; diners J De wereld waarin wij leven, ziet er op veel terreinen anders uit dan in leggen uithoebelangrijkdat is.·De woordenverwijZen immers Raar Christus, de steenrots, het enige fundament. de 17e eeuw. En als de wereld verandert, verandert de taal mee. De vele i' ontdekldngen en uitvindingen van de 1ge en de 201: eeuw hebben een tf onuitwisbaar stempel oponzetaal gedrukt. Zo zijner tal van woorden en ; 2.2.2 PROBtEMEN MET BETREKKING TOTDE.CONSIstiNtIE uitdrukkingen inde svdie tegenwoordig niet meer gebruikt worden en :j .~ veel mensen onbegrijpelijk zijn, zoals in de volgende voorbeelden: voor We hebben het al even over consistentie gehad. We zagen dat de Sta­ ~ tenvertalers geprobeerd hebben zo consistent mQgeliik te vertalen. Ook ! Exodus 2.6:15 zagen we dat dit niet in elke context mogelijk is. We moeten echter con­ Gij ndt ooktot den tabernakel staande berdeten maken, stateren dat desv ook op tekstplaatsen waar weI een consistente ver­ i vansittimhout. (Sy) talingmogelijk is, niet altijd even consistent is.E~n vootbeeld betreft het Griekse woord 'dialogismos'. Oit woord,dat slechts14maal in het ',~,I Ben betel' hedendaags woord voor ~berderen'is 'planken'. Nieuwe Testament voorkomt, is door de StatenvertaIersopmaar liefst zeven verschillende wijzen weergegeven, nt. met '.overleggingen', 'be­ -~ ,i Ruth 2:14 den kingen' , 'gedachten', 'overdenkingen', 'samensprekirigen', 'regen­ i .~ Als het nu erenstijd was, zeide Boaz tot haar: Kom hierbij, en eet sprekingen' en 'twisting'. Dit is onnodig.Het isvrijeenvoudig om dit ,j¥. , ~" van het brood en doop uw bete in den azijn. Zo zat zi; neder aan de aantal terog te brengenvan zeven naartwee,riamelijk: 'overwegingen' en'meningsverschillen'.. zijde van de maaiers, en hij langde haar geroost koren;en zij aren werdverzadigd en hield over. (SY) Een ander onbegrijpelijk geval van inconsistentie vinden we in de Tien·Geboden. In Exodus 20:14 lezen we: Gijzult niet e
{ l

i*

1

18

DE STATENVERTALING IN DE 21' EEUW

DE STATENVERTALING IN DE 21" EEUW

(zoals de Gereformeerde Biibel~tichting in sommige vanhaar uitgaven gedaan heeft). aIis er geenenkele reden om de hetreffendewooroen niet direct in de tekst te veranderen. Wat problematischer is, is het feit dater veeFwoordenin de Biibel staan die tegenwoordig nog steeds gebruikt worden, maar die niet meer dezelfde betekenis hebben als voorheen.

19

woord dat hier gebruikt wordt betekent 'iemand tot zonde ver­

leiden'. Erstaan ook woorden in de Statenvertaling die in de loop der jaren zodanig van kleur verschoten zijn dat we ze tegenwoordig aIleen nog maar in vulgaire taaI tegenkomen.Ze honmin een vertaling vanhet kaliber van de sv niet meer thuis. De voorbeelden hieronder spreken voor zichzelf:

Een paar voorbeelden: Jeremia 15:5

Job 39:33

Wantwie.zou u versr;fzonen, 0 Jeruz,alem? ofwiezou medelijden met uhebben, ofwie zouaftreden, om u naarltredete.vragen?(SV)

.Ookzuipen zijn jongen bloed; en waar verslagenen zijn, daar is hij. (SV) Spreuken 23:.20

Het werkwoord 'verschonen' roept bij de gemiddeldeNederlander het beeld opvan schonek1eren; Deoorspronkelijke betekenis van 'iemandsparen'is bi; veeLmenSenruet meer bekend. Hetwoord 'aftreden' wordt tegenwoordig.all~n noggebezigdals iemand zijn ambtofbestllursfunctie neerlegt, maar dat heeft natuurlijkniets . te maken met dewijze waarop het in het bovenstaandevers ge­ brtriktis;

Zijt niet onder de wijnzuipers, noch onder de vleesvreters; (SV) Jeremia 50:11

omdat gij getl geworden zijt als een grazige vaars, [enlhebt ge­ briest als de sterke [paarden;] (SV) Jesaja 17:13

Haba1cuk 2:9

fa, hij zal gejaagd worden, als het kafder bergen van den wind, en gelijk een kloot van den wervelwind. (SV)

Weedien.die met.kwade gierigheidgierr voor zijnhuis, opdat hij in dehoogte zijn nest stelle, om bevrijd te zijn uit de hand des . kwaads. (SV)

3.2 NIEUWE INZICHTEN IN DE GRONDTAAI;

Ook op het gebied van de grondtalen is er in de laatste eeuwen veel ver­ anderd. De StatenvertaIers hadden weliswaareen indrukwekkendel{en~ rus van de oorspronkelijke talen van de BijbeI,maar er waren in die tijd (en overlgens nu nog!) woorden in met name deHebreeuwsegrondtekst waarvan de precieze betekenis onbekend is. In Leviticus 11:22 treffen we bijvoorbeeld een drletal Hebreeuwse woorden aan:

Op het platteland zien we regelmatig boeren die aan hetgieren· zijn. De gemiddeldErboenaldatechter ruet vIal<: v66r zijri huis doen. Toch is dat het beeld dat dit vers uit het boekHabakuk bij veel mensen oproept. Uiteraard is dit niet wat de grondtekst be­ doelt. De Statenvenalers.bedoelden het evenmin.lnhun tijdhad het woord 'gieren' namelijk de betekerus van 'gierlg zijn'. Het gaat in dit vers dan ook om mensen die geld bij elkaar schrapenvoot huneigen huis, d.w.z. hun eigen familie.

Leviticus 11:22

Van die wlt gij deze eten: den sprinkhaan naar zijn aard, en den solltam naar zijn aard, en den hargol naar zijn aard, en den hac.. gab naar zijn aard. (SV)

Mag:heiis18:6 Maar zo wie een van deze kleinen, die in Mijgeloven, ugert, her

ware hem nutter, dar een molensteen aan zijnhals gehangen, en dar hij verz07l:ken ware in de diepte der zee, (SV) Ergeren doen we ons allemaal van tijd tot tijd. Er gebeurt re­ gelmatig weleens iets dat onze irritatie opwekt. In het boven­ staande versgaat hetechter om iets totaal anders. Het Griekse

,

In de kanttekeningen bij dit vers leggen de vertalers uit waarom ze dit gedaan hebben:

i

!

I

Deze drienamen worden hier gelaten gelijk zij in den Hebreeuw­ sen tekst staan, omdat zij niet zo eigenlijk en zekerlijk bekend zijn.

20

DB STATENVERTALING IN DE 21" EEUW

DE STATENVERTALING IN DE 21" EEUW

21

In het gemeen betekerum zij zekeresoorten van diertjes die de Latij­ 3.3 NIEUWE INZICHTEN IN DE GRONDTEKST nen insect noemen, beschreven in het voorgaande verso Zo zijner meer gevallen.Ook heden tendage zijn:eF nog steeds woorden in degrondtekslwaarvan niemand met zekerheidweet Watze bet:eke­ nen. Toch ,kllnnen we nietQm hetfait heen dat er in delaatste eeuwen op hetgebied van de grondtaien velebelangwekkendenieuwe ontdek­ kingen zijn gedaan, waarbij veel nieuwe informatie beschikbaar. is ge" komen. Opgravingen in Bijbelse landen leverden vele inscripties, klei­ tabletten en potscherven 01'. waaraI' teksten werden aangetroffell in het Hebreeuws, maarook in andere talen. Sornrnige van dietalen waren voor die tijd vrijwel onbekend, zoals het Ugaritisch, Akkadisch,Moabi­ tisch, Edomitisch, Fenicisch-Punisch, etc. Na onderzoek bleek echter dat dezetalen sterk verwant zijnaan het Hebreeuws en soms ook hel­ pen het Hebreeuws beter te begrijpen., 01' grond hiervan zijn er passages in de Bijbel die we heden ten dage met meer zekerheid kunnen vettalen dan de Statenvenalers. We hoevener ook niet aan te twijfelen datd:e 8tatenvert:alers deze nieuwe kennis gebruikt zouden hebben, als 'Ze over dez:e informa­ tie beschikt hadden. Zo is er tegenwoordig meer bekend over de dieren die in de Bijbel ge­ noemdworden.' De volgende twee vooFbeelden'illustrerendat: Job 39:13

Zult gij den eenhoorrl, metzijn touw!Uln de varen binden?Zal hij de laagten achter u eggen? (8V) . , Tegenwoordig iser weinig twijfel,meerdat het Hebreeuwse woord uatde Statenvenalersmet"eenhoom' vertaald~n, feitelijk naar de wilde os (ookweloeros ofbuffel) verwijst. i

Ook 01' het gebied van de grondtekst is er het nodigeveranderd. Hier­ bij is het verstandig om onderscheid te mak.en tussen het Oude enhet Nieuwe Testament. Wat het Oude Testamentbetreft zijn er geen grote problemen. De vondst van de DodeZeerollen kott na de Tweede Wereldoorlog was weliswaar eengebeuren van groot belang, maar dit heeft betrekkelijk weinig gevolgen gehad voar de keus van de grondtekstvoor het Oude Testament. De vondstvan .deze.rollen heeft immers bewezen dat de Hebreeuwse tekst die de Statenvettalers voor zich hadden op zich van een uitstekende kwaliteit was. Toch hebben de Statenvertalers hun Hebreeuwse tekst niet altijd letterlijk gevolgd. Op een aantal plaatsen, waafde Hebreeuwse tekst ietwat gecompliceerd is, hebben de vertalers de vO.orkeur gegeven aan deoude Griekse vertaling van het Oude Testament, de Septua­ ginta, en hebben ze die'gevolgd. Door onder andere de vondst van de Dode Z~eroUen isechter gebleken dat de vertalers van de Septuagin­ ta op veel plaatsen e.en tekstvoor zich hadden die sterk afweekvan de nualgemeen aanvaaroe Hebreeuwse:grondtekst, de z.g, Masoreti" sche tekst.Ofil grond daarvan is hetgebruik van de Septuaginta niet altijdaan teraden. Dit zijn voorbeelden van tekstplaatsen waar de Statenvertalers·af~ weken van de Hebreeuws.e grondtekst ten gunste.vande Septuaginta: Genesis 4:1

En Adam bekende Eva, zijn huisvrouw; en zij werd zwanger en baar­ de Kafn, en zeide: Ik heb een man van den HEERE verkregen.(SV)

De hoge bergen zijn voor de steenbokken; de steenrotsen zijn een vertrek voor de koni;nen. (SV)

Eenbetere vertalingop grond van het Hebreeuws zou hier;zijn ~en de mens bekende Eva'. Het Hebreeuws heeft hier namelijk een be­ paald lidwoord. Het heefter echter alleschijn van datde Staten­ venaIers hiet hebben gekozen voor de Septuaginta,waar l\dam' staat.

Het is na veelstudie van de leefomgeving in de Bijbelse landen .... duidelijk geworden dat het dier waar het indit vers am gaat geen koni;n is maar een klipdas.

Hun tafel worde voor hun aangezicht tot eensr:rik,en totvolZe ver­ gelding, tot een valstrik. (SV)

Psalm 104:18

Oak is er tegenwoordig veel meer bekend met betrekking tot bomen-en planten in de Bijbelse landen. Bovendien hebben de opgravingen gere­ suiteem in veel nieuwe inzichten met betrekking tot bouwkundigebe­ grippen,gebruiksvoorwerpenj etc.

Psalm 69:23

De woorden 'tot volle vergelding' zijn ontleend aan de Septuagin­ tao In de kanttekeningen vermelden de vertalers dat er nog een an­ dere mogelijkheidvan vertalen is, n1. hetgeen tot vrede zou dienen. Deze laatste mogelijkheid is weI 01' de Hebreeuwse grondtekst ge­ baseerd.

1

22

DE STATBNVERTALING IN DE 21· BEUW

DE STATENVERTALINGIN DE 21" EEUW

JesajaS4:8

Oude Griekse venalil1.gen vanhet Oude Testament hebben de uit­ drukking 'Een stad derverstoring! vertaald met 'Stad vandezon'. De Dode Zeerollen ondersteunen dezelezing. De Statenvertalers hebben de lezing van de Masoreten gevolgd, maar 'een sliad der verstoring'Ujkt,gelet op het positieve spreken over Bgy:pte in het tekstverband, niet voor de hand tcliggen. Het is veelwaarsehijn­ lijker dat de Masoreten gemeend hebben de oorspronkelijke tekst 'Stadvan de zon' te moeten corrigeren, om uitdrukkingte geven aan hUn afwijzende houding tegenoverde Joodse tempel in He­ liopolis (= Stad van de zon). Ookdeze correctie betreft slechts een pennenstreek.

In een kleinen roorn heb fk Mijn aangezicht van u een ogenblik verborgen,. maar met eeuwige goedertierenheid zal fk Mij uwer ontjermen,zegt de HEERfi, uwVerlosser. (SV) De.vertaling 'een kleinetoorn' is epgrond van de Hebrl!euwse grondtekstniet goed te verklaren. Het betreffendegrondwoord ·betekent namelijk 'vloed, overstroming' en wijst dusep·hettegen~ overgestelde: een stortvloedvan lOom. KennelijkhebbendeSta­ tenvertalershier de Septuaginta gevolgd, die het ~lover;een klei­ ne toom hebben.

Jesaja 53:11 Om den arbeid Zijner ziel zal Hij het zien, worden. (SV)

De Septuaginta kan dus lang nietaltijdals eengezaghebbende bron beschouwd worden. De .herzieners hebben ervoor ge-tezen;om in ge­ vaUen als dezeniet de Statenvenaling te volgen, maar de Hebreeuwse grondtekst als uitgangspunt te nemen,Als om deze reden afgeweken wordt vande Statenvenaling is dat in een voetnoot verantwoord. Met de Dode Zeerollen ligt dat beduidendanders. Er'zijn ecnpaar plaatsen in het Oude Testament waar'er, dankzijdeze rollen, nU'meerduidelijk­ heid is over wat er in deoorspronkelijke tekststond. Op dieplaatsen waal' deherzieners met de Masoretische tekst,maar d~lezing van een van de Dode Zeerollen volgen, verantwoorden zij dat eveneens ineen noor. De Septuagintci: is weI v,an belang als deze overeenstemtmet een Hebreeuws handschriftuit de Dode Zeerollen.

Om den arbeid Zijner ziel zal Hij het lith! zien, {en] verzadigd worden.

'De uitdrukking 'het licht zien'kan uitgelegd wordenals 'weer tot leven komen', Hierwordtde voorzegging van de opstanding ,van de Messias nit de dood nogduidelijkerdlllorADmdat de tekstdie de Statenvertalers volgden niet per se fout hoeft tezijn, verwoorderi de herzieners van de Statenvenaling de lezing van de Dode Zee­ rollen in een noot.

Je~ja14.:4

Dan mIt gij deze spreuk opnemen regen den koning van Babel, en zeggen:Hoehoudt:dedrijver: 01"1 [Hoe] houdt tU goudeneopJ(SV)

J~aja19:18

Te dien dage zullen er viifsteden in Egypteland ziin, sprekende de spraak van Kanaiin en zwerende den HEERE dey heirscharen; een zal genoemd zijn: Een srad der verstoring. (SV)

verzadigd

.. De DodeZeeroUen hebben hier een toevoegingdie een·verrassend Heht werpt op deze tekst:

Hier volgen enkele voorbeelden:

DeDodeZeerollen·hebbeIiaangetoond dat dewoonilen '[Hoe] houdt degoudene op!' beter venaald kunnen worden met ~opge­ houden is de onderdrukking!'. Dit lijkt een groot versehil, maar in het Hebreeuws verschillen de betreffende woorden slechts een pennenstreek van elkaar. De venalers van de Septuaginta hebben de Hebreeuwse grondtekstoverigens ook alop deze manier gele::.-­ zen.

23

{

Wat het NieuweTestament betreft ligt de zaakgecompliceerd. Zoals al­ gemeen bekend is, zijner aan heteindevande 19t eeuw en daarna ver­ seheidene nieuwtestamentischegeschriftengevondendie ouder lijken te zijn dan de door de Statenvenalers gebruikte Byzantijnse teksttradi­ tie. Alsgevolg hiervan iser naast deTextus ReceptUS nu dus eenandere, z.g. kritisehe tekst. die op belangrijke puntenafwijkt van de tekst die de Statenvenalers voor zich hadden. De meeste modeme venalingen van het Nieuwe Testament zijn op deze kritische tekst gebaseerd. Bin­ nen de kring waar de Statenvertaling gelezen wordt, Hgtdeze kwestie echtergevoelig. Velen zijner nier van ovenuigd datde kririschetekst inderdaad beter is dan de Textus Reeeptus. Het is overigens opmerke­ lijk dat er binnen de wetensehappelijke wereld ook meer en meer waar­ dering komt voor de Textus .Receptus. Binnen de Textus Receptus zijn er nogal wat varianten. Hen bekende editie is die van Scrivener, uitgegeven door de Trinitarian Bible Society,

24

DE STATENVERTALING IN DE 21· EEUW

DE STATENVBRTALING IN DB 21· EEUW

de zusterorganisatie van de Gerefotmeerde Bijbelstichting. Deze edi­

tie sluitnauw aan bij de bekende King James Version. De Sta1:enverta­

lers gebruikten echter deeditie van BeZa-(1598), die op bepaalde pun­

tenenigszinsafwijktvan die van Scrivener. De verschillen zijn klein,

maar IZe zijn er weI. Oit verklaart een aantal kleine verschillen tussen de King 1amesVersion en de Statenvertaling:

In bovenstaande gevaUen gaat het slechts om delen van verzen die in de kritische tekst ontbreken. SomS ontbrekenechterMle verzen of grote­ re delen van de Bijbel. die in een enkel geval alleen nogin een vO,etnoot worden weergegeven of tussen haken zijn komen,te st4a:fi: . De verschillen tussen de Textus Receptus en de kritische tekst zijn zodanig dat het bestuur van de Stichting HSV van mening is
MattJleiis ,1:~3

Zie, de maagd zalzwanger worden en eenZoon baren, en giimlt Zijn Naam hetin Immanuei; hetwelk is, overgezet ziiMe, God met otIS. (SV) Behold, a virgin shall be with child, and shall bringforth a son, and they shall call his name Emmanuel, which being interpretedts,

God with,us, (KJV)

Handelingen 19:20 Alzo wies· het Waord des Heerenmetmacht en nam de overhand.. (SV) So mightily grew the word of God and prevailed. (KJV)

De verschillen tussen de Textus Receptus enerzijds en de kritische tekst anderzijds zijneehter :veelaanzienlijker. Die verschillen loomen amhet licht a1s weee tekstvan de-Statenvertaling gaan vergeliikeri meteen vande. recentere Net):erlaridse vertalillgen, zoals de vertaling van :het Nederlands Bijbelgenootschap van 1951. (de z.g. 'Nieuwe Vertalillg!).

,

II

25

~

~

fI I~

I

i

1 §

I ~

I ~

Mattheiis 27:35

Toen zij nu Hem gekruisigd hadden, verdeelden zij Zijn klederen, het lot werpende; op'dat vervuldzou:worden; hetgeen geiegdis dooF deR.projeet: Zij hebben Mijn kleaeren aRMr zich verdeetd, en hebbenhet lot over Mijn kledmg:gewor;pen. (SY)

I !i ~

!

1 l

.~

Nadatzij Hem gekruisigd hadden, verdeelden zij zijn klederen door het lot te werpen,(NBG '51) .

t~.,

Handelingen.9:S Enhij zeide.' Wie rijt Gij; Heere?Bn de Heere zeide: Ik ben Jezus, Dien gij vervolgt Hetis u hard, de verzenen.ugen de prikkels te

f

slaan. (SV)

'!

1:

.,<~

\)

tl

En hi; zeide: Me zijt Gij, Here? En Hi; zeide: Ik ben Jezus, diegij ver­

voIgt. (NBG '51)

1

DB STATENVERTAUNG HBRZIBN

4 DE STATENVERTALING

HERZIEN .. In dithoofdstuk wotdt het werk van deStichting Hsvnader belicht. Eerst komt de geschiedenis van hetprojecr aan de orde. Vervolgensgaan we in op de vraag of de HSV al dan niet een nieuwe vertaling is. Daama be­ spreken we de uitgangspunten die de leidraad vormen voor het herzie­ ningswerk. Aan de hand van voorbeelden zal duidelijk gemaakt wor­ den hoe die uitgangspunten in de praktijk hun beslag kregen. Ook zal de werkwijze van de hertalers aande orde komen. Verder zal aandacht gegeven worden aan zowel de positieve als negatieve kritiek waarmee de Stichting HSV in de loop van de laatste jaren geronfronteerd is en de wijze waarop daarmee omgegaan werd. 4.1 VOORGESCH1EDEN1S

Wij zijn veel respect verschuldigd aan de Statenvertalers, en veel dank aan de Heere, Die ons een betrouwbare vertalingvan Zijn Woord als de Statenvertaling geschonken heeft. Deze is de kerk in Nederland hon­ derden jaren tot grote zegen geweest, en nu nog. Niemand zal echter ontkennen dat sinds1637 de taaltmtwikkeling is doorgegaan. In deze brochure is daar uitgebreid aandachtaan besteed.ln de loop van de 20e eeuw zijn diverse andere Nederlandse vertalingen van de Bijbel versche­ nen, in allerlei vormen en maten. Sommige daarvan, zoals bijvoorbeeld de Vertaling 1951 van het Nederlands Bijbelgenootschap, zijn qua taal­ gebruik inmiddels weer verouderd. Andere, zoals de in 2004 versche­ nen Nieuwe Bijbelvertaling, zijn wat de gevolgde"vertaalprincipes be­ treft dusdanig anders van opzet dat ze niet echt in aanmerking komen om de Statenvertaling te vervangen. Met name in behoudende kerke­ lijke kringenen geloofsgemeenschappen geeft nien immers de voor­ keur aan een vertaling die. net als de Statenvertaling, de grondtekst zo letterlijk mogelijk voIgt. Binnen dekring van de Gereformeerde Bond. in de to en nog Ne­ derlandse Hervormde Kerk, groeide de overtuiging dat er stappen gezet moesten worden om te komen tot een herziening van de sv. Over de kerkelijke grenzen he en zijn contacten gelegd. Dat is uit­ gemond in de oprichting van een stichting, met bestuursleden uit de Nederlandse Hervormde Kerk (nu PKN). de Christelijke Gerefor­ meerde Kerken en de Gereformeerde Gemeenten, al dan niet op persoonlijke tite!.

27

In juni 2002 is de Stichting begonnen aan de herziening. Tientallen medewerkers met deskundigheid op deterreinen vande Nederlandse taal,de klassieketalen en de theologie;gingenaan.het werk. In dit verband moeten we ook de eru1::ie vande Statenvertalingnoe­ men die in 1977 door het Nederlands Bijbelgenootschap werd uitgege­ yen. Jarenlang is aan deze beperkte herzieniag yah de Statenvertaling gewerktdoor eenoommissieonder leiding'van Ds. W.L. Tukker, met medewerikingvan predikanten uit.de£hristelijke GereformeerdeKer­ ken en de Gereformeerde Gemeenten; Omverschillende.redeIten beeft deze herziening weinig inganggevonden, maar de jarenlange·mspan­ ningen van een interkerkelijkecommissie van aeze samenstelling be· Wijst weI dat teen al erkend werddatde verstaanbaarheid van de Sta­ tenvertaling moeilijkheden geeft~ 4.2 HBRTAtEN OF HERZIEN?

'Hertalen' en'herzien' zijn twee:verschillende begrippen. Het gebeurt nog weI eenadat werken van oudecSchrijvers wordenohertaald. Dan worden vero@erde woorden eiluib;irukkingen vervangendoormeer hedendaagse·woorden en begrippen;zodat het betreffeBdeboekbeter toegankelijk .1B-Voor een jongeregeneratie; .', AlB een ,bepaald boek echter eenvertaling is, wordtJiertalen eeB ris­ kanterebezigheid. Het is eigenlijk onl11ogelijk dit goethe tioenzond:er de oorspronlcelijke tekst daarbij teraadplegen.;Hetvol.gende.voorbeeld kan duidelijk maken waarom. JOharu:te~18:4()b

En: BaraDbas waseen moordenaar.{SVJ

,.,',

Hetwoord ~Il;loordenaar' isvandaagde dagnog steeds;goedNelierIands. Als we de sv.:.l:llleenmaar zoudenhertalen. zoudehertaler aJreszinsge­ neigd zijn het woord 'moordenaar' eenvoudigweg te latet'l'Staan~ Voor velenis het immers een begrip geworden: Barabbaswas eenI'noorde­ naar. Toch zoudat fout zijn. In hetNederlands vande:1~eeuw had.bet woord 'moordenaar' namelijkeen anderebetelEenis,. nl-die van !strui~ rover'. Barabbas. was fiiet zozeer eenmoordenaar;aIS.weleen rover. Met deze wetenschap kunnen we Johannes 10:1 o()kbeter begrijpen. Eenieder die de schaapskooi anders dan door de deur binnengaat, is geen 'dief en moordenaar', maar een 'diefep. rover'.Hij komt niet oII:1 de schapen te doden, maar om ze te stelen. .. ' . . Hen ander voorbeela betrefteen eufemismein het Hebreeuws met betrekking tot de seksuele omgang tussen man en vrouw. Laten webij voorbeeld eenskijken naar het vOlgendevers:

~

28

DB STATENVERTALlNG HERZIBN

DE STATENVERTALING HERZIEN

29

Genesis 6:4

gebruikgemaakt van deStatenvenaling (1657) met de kanttekerungen. In diedagen warener reuzenop .de aarde, en ook daarna, als Gods

degrandtekst en andere vertalingen. zonen tot de dochterender',menseningegaanwaren en zich [kinde­

Daarna ging de herziene tekst naareen resonansgroep;.die gewoon. ren} gewonnen hadden ..·fSV)

tijk uit twee andere theologen/classicien twee neerlandicibestond. De­ Veel hedendaagse Biibellezersvatten deuitdrukking, 'ingaan tot ie­ mand'·op als een directe ver-wijzing naar de geslachtsdaad.Voor veel lezerskomtdit enigszins schokkendover.,temeer als we~eze uitdruk­ king vergeliiken met verwante Hebreeuwse uitdrukkiilgeri aI's 'bij ie­ mandliggen' (Genesis 39:7) en'ieman~ bekennen' {Genesis 4:1), die veel,miriderdirect geformuleerd lijken~ nit is ethter een .ontere~hte conclusie. De woordenj~ingaan tot iemand'hebben namelijk betrek­ king op het binnengaan van iemands kamer. Alsiin'hetoude lsmeleen man het slaapvertrek van een vrouw betmd, werd dat direct geassoci­ eerd metseksueel contact. Deze uitdrukkingisd)ls veetminder direct dan veel mensen denken. Een hertaler die alleen van het Nederlarids uit zou gaan,zou zichdan ook ernstig.kunnen vergissen; 'Eenvenalinguit 1637kunje nietzomaar gaanhertalen. En dat kan al helemaalniet zonder daar degrondtekst naast te leggen.Maar ook met de grondtekst erbij is een,hel'taUngalleen onvoldoende. Wie de tijd heeft genomen om de informatie-in hetvorige hoafdstuk uitge'­ breid te-bestude;en,zal inzien dat: er meer nadig is dan'een herta­ ling,nameHjk:een her!l;ienin9.We.h~bben immers niet aUeente rna­ ken·met verandl!rde taal,Er is tegmwoordig'zoveel meer bekend over grondtaal en grondtekst dat we geen recht doen aandebedoe­ ling van de Statenvertalers, als we enkel en aHeen wat verouderde woorden vervangen. Er moet meer gebeuren dandat. Wemoeten als het ware weer met de StatenvertalerS/Fonddetafelgaan zittenenge­ zamenlijk opnieuw de oorspronkelijke ~ekst gaan lezen. Oat kunnen We doen door naast degrondtekst ookde kanaektmingen ,bi) de sv te bestuderenen aan de hand van beide bronnen de tekst vers voor vers tehetzien. De He~iene.Statenvertaling.i:sdanook geen,nieuwe·vertaling, al wordtdatweleens.gesuggereerd.Oat'is absoluut de 1redoeling niet. De HSV is.nietsmeer en,mets minder dan.eenrestauratie van de sv, waar­ bij de oorspronkelijke interpretatieen bedoelingen van deStatenver­ talers zo veel mogelijkgehandhaafd blijven. 4.3 WlntK IN UlTVOERING

Voor de werkwijze van deherziening van de Statenvertaling was af­ gesproken dat de herziening gedaan zou worden door een tweetal ge­ vormd door een theoloog/classicus en een neerlandicus. Daarbij werd

zennamen de hertaalde tekst nog eens helemaal door en deden waar nodig voorsteUen tot wijziging. In veelgevallen woonde het koppel dat de betreffende tekst herzien had, deze vergaderingen bi;. De resulterende tekst ging vervolgens naar de bestuursondersteu­ ners. Die toe.tsten nauwkeurig oide in de tekst aangebrachte verande­ ringen-ten opzichte van deStatenvertaling binnenhetmandaat pasten dathet bestuurvande Stichting Hsvmeegekregen had en overeenkwa. men met de gemaakte afspraken. . Vervolgens ging het voorstel van de herziene tekst naar het bestuur endaar Yond opnieuw een toetsing plaats,met hulp vande bestuurs­ ondersteunersen een neerlandicus. De goedgekeurdeherzienetekst werd gepubliceerd op de website en via een nieuwsbriefaangekondigd. ", . Dezeopenopstellingzorgdeervoordaterdaarnaveelreactieskwamen, vaakmet suggesties hoe de tekstnogverbeterdrou kunnenworden.Daaris metzorgmee(lmgegaanenveelvoorstellen tot verbeteri:ngzijn,gehonoreerd. 4.4 CONTACTEN

'FoendeStichtingHsvhaarwerk begon"namzifcontact of! met de di­ recteur vande Geformeerde'Bijbelstichting(GBS), waarbij
J

DE STATENVERTALlNG HBRZIBN

DE STATENVBRTALING HBRZIBN

in Amerika, ITa een grondige inhoudeUjke toetsing van een aantal herziene teksten, groen licht gegeven om het herziene Nieuwe Tes­ tament en de Psalmen in zakformaat uit te geven en te verspreiden onder o.a. scholieren. Voor studenten van het HBoen wo kwamer bo­ vendien een tweetalige uitgave (Nederlands en Engels) van hether­ ziene Nieuwe Testament beschikbaar. Hr zijnsinds 2007 zeer veel exemplaren uitgedeeld! Verder warenercontacten metafgevaardigden vanenkele ker1riverban­ den, die in opdrachtvan hun synoden eenstudieverrichtten overde HSV. Ook werd regelmatig toelichtinggeven met betrekkirrg tot deopzet en de doelstellingen vande HSV oItkerkenraadsvergaderingen, gemeen­ teavonden, studentenbijeenkomsten, etc. Daamaastkwamen er veel ter zakedoendereacties binnenop de gepubUceerde herzieneBijbelboeken op de website, de maandelijkse nieuwsbrief, de bijdragen in de kerkeIijke pers enop grond van het ge­ bruik van de herzieningin de praktijk. Uit die reacties, uit een heel bre­ de achterban (!) en aIle leeftijdsgroepen,bleekdat er een grotekring van mensen kennisneemt van betwerk·van deasv. Hoe we metdie re­ acties omzijngegaan, krijgtapart aandacht. De versehijning van drie deeluitgaven (in respectievelijk 2004.2006 en 2009) en de publicatie van een aantal kleinere uitgaven met een of meet Bijbelboeken hebben bijgedragen aan de verbre¢ijng vande be­ langstelling. . Verder. iser viahet secretariaat heelveel mail- en telefonisch con­ tact geweest over allerIei aspectendietemaken hadden met o.a. de in­ houden de yormgevirig. De open instelliagenhetserieus omgaanmet opmerkingen, droegen daartoe bij.

bestudeerd en beoordeeld aan de hand van onze uitgangspunten en ons mandaat. Zo nodig werd advies ingewonnen bij exteme deskundigen;

30

4.5 KRITIEK

.'

Het bestuur van de stiehting HSV heeft zich vanafhetbegin bewust kwetsbaar willen opstellen, door de eerste resultatenvanhet bettie­ ningswerk in de vorm van deeluitgaven tepublkeren.Ookvia de web­ site zijn de eersteproevenvan het werk vooreen.bre\!d!publiektoegan­ kelijk gemaakt. Dat heeft veelreacties opgeleverd,Verrewegdemeeste daarvan waren positief qua toonzetting en opbouwend qua inh~d. Kennelijk voorziet deRsv bijveel mensenineen behoefte. Het bestuur isdankbaar voor aIle reacties 7'.66kde kritiek die wat mindel positief getoonzet was - want die hebben belangrijkelee-rmo:" menten opgeleverd die dekwaliteit van de HSV beslist ten goede is ge­ komen. Waar mogeIijk is het bestuurrnet de eritici in gesprek gegaan om te trachten tot een positievedialoog te komen. Dat is helaas niet in alle gevallen gelukt. Aile opmerkingen die binnenkwamen werden

31

4.6 UITGANGSPUNTEN

Bij de aanvang van. het project heeft het bestuur van de,Btichting

HSV in overleg met.hethoofdbesttturvan de Gerefo-rme.erd.e Bond

een .aahUll rkhtlijnen vastgesteld waar.aan de herziening van de

Statenvertaling·moet voldoen; In de'loop van het herzieningsproces

zijndeze hier .en.daarwataangepast. Depraktijk isimmersde beste

leermeester.De belil:ngrijkstepuliltenworden hieronderopgesomd

en nader toegelicht.

CONSISTENTIE

Zoals al eerderis,genoemd, hebbende Statenvertalers getrachtzo veel mogelijk cOnSistentie te betrachten bij het vertalen, daarbij·rekening houdend met het zinsverband. Nu was dat ongetwijfeld niet a1tijd ge­ makkelijk omdathet een eno-rm werk is om dat allerilaalgoed'bij te houden,temeer.omdat de Statenvertalers geen toeganghaddentot de technische hulpmiddelen (zoals computers). die ons regenwoordig ter beschikkingstaan. Zo zie je bijvoorbeeld dat het Hebreeuwse woordje Zia'am, dat 2i2.·maal voorkomt in,het,Oude Testament door de Staten­ vertalers opdrie vers.chlllende.manieren vertaald.isf19xgramSChap, :it x verstQm:dheid,l.,X grimmigheid),terwijl het\zinsverbanddaar!geen enkeieaaJrleidingtoe geeft. Met de hulp van een computeri£hetech­ tervrij eenvoudigallerleiinconsistenties opte sporen.,lnde HSv is dit woord dan,ookop:slechts twee manieren vertaald(21 ixgramscBa,P',:1 x grimroig}. Di1}probleem komen we.regelmatigtegen (!n,ef ,zouden.dan ook veel:meerv:oorbeelden van te geven zijn. In veel'opzichtenisde HSV, danookm.nsistenter te noemen dan de sv. Tijdens,hetchernienings­ proces isvrij:preciesrbijgehouden hoe elk Hebreeuws,gf6riekswoord in deHsv is weergegeveny'afhankelijkvan het zinsverband,.endaaris stFakde:haild aaILgehonden. In yeel.Psa1menvinden we in de eerste .regels watalgemene infor" matie.overdePsalm.·Daarbij wordt veelvuldighet Hebreeuwsevoor­ zetsel !e gebruikt, tlat in dit soon uitdtukkingen doorga;ms met 'van:' vertaald wo:r:dt, zoalsdnde zinsnede eenPsalm.van David.Bij de Psal:­ men van Asaf(so, 73t/m ~3) hebben de StatenveItalersdit voorzet~ sel echterop twee verschillende manieren vertaaltLIn Psalm 74 en 75 vertalen,ze hetmet.'voor!, lerwijl het. in de andere PsaImen van A:saf met'van' vettaald is. In de Kanttekeningenbij Psalmso:Lgeeft de sv aan dat beide vertalingen legitiem zi;n. Met het oog op de eenheid en

.J

DE STATENVERTALING HERZlEN

DE STATENVERTALING HERZIEN

met het oog op het geheel hebben deherzieners echter overal gekozen voor: een psalm van Asaf. Soms is de HSV weleens iets minder consistent dan de sv. Zo is het Hebreeuwse woord nechosjer in de sv overal vertaa).d met 'koper', maar dat is niet altijd correct. Wanneer het om nechosjet als deifstof gaat, is 'koper' ongetwijfeldde beste venaling; Ook wanneer het am het ma­ teriaalgaatwaarvan veel vande'voorwerpen in de tabemakel gemaakt waren (zie bijvoorbeeld Exodus 27), is 'koper' waarschijnlijkde beste weergave.'Erzijn echter ook vOQrwerpen waarvanwezeker kunnenzijn dat ze niet van koper gemaakrwaren, maar van hetveelsterkerebrons. Brons bevatnamelijknaast koperook wat .tin. In die gevaUen kiezende herzieners niet voor koper, maar voor brons.

Het komt ook weleens voor dat twee verschillende woorden in de

grondteksLop dezelfde marrier in hetNederlands venaald worden. Dat

is op zich niet zo dramatisch, want het is niet altijd eenvoudig om een

apart Nederlands equivalent te vinden voor elk afzonderlijk woord

in de grondtekst en het is vaakook niet nodig.lnsommige gevallen

verlies je er echter wat mee. Zo zijn er in het Grieks twee verschiUen­

de woorden die in de sv aUebei met 'duivel' zijn vertaald zodat het

ondeding~verschil niet meer zichtbaar is. Dat is in dit gevaleen.ge­

misiorrid~t'het verschil in betekenis tussen de twee betreffende ter­

menniet zonder relevantie-is.HetGriekse 'diabolos'verwijst name,:.

lijle, naar de duivel zelf, terwijl her woord,'daimeon' betrekking heeft

opeen engelvan deduivel.Vandaar dat hetbestuur van de Stichting

HSV beslotenheeft het eerste woord met 'duivel' te vertalen en het

tweede met'demon'.

32

Richteren 16:21

33

Toen grepen de Filistijnen hem en staken hem de ogen uir. En zij

voerdenhem af naar Gaza en bonden hem met tweebronzen ket­

LBESTBKBNS •• . tingen. En hij maalde [meel} in de gevangenis.

~:::>

1 Samue117:6

[hij droeg}een bronzen scheenplaat boven zijn voeren.en een bron~ zen werpspies op zijn schouders, -

Eenandere interessante kwestiebetreft het Hebreeuwse woordje 'sje­ De'Statenverialers hebben dit:soms met 'graf ensoms met 'hel' venaaldiafhankelijk van decontexcIn Genesis 37:35-zegt Jakob dat hijrreurend naa,r 'sjeool' zal afdalefl, Daar is dan ook voor'graf\geko­ zen. In Numeri 16:30 staat echter dat Korach en zijn vrienden levend naar:'sjeool'zuUenafdalen maardaar gaven de Statenvenarers de voorkeura:an'het woordje 'hel'.~Datds(;)p zich weI rebegrijpen,:maar hetis de vraag of dit debeste keusis. Alswe aUe tekstplaatsenwaar dit Hebreeuwse begrip voorkomt, op een rijtjezetten.enSehrift met Schriftvergelijken,kunnen weconduderend.at hetwoord 'sjeool~be­ trekking-heeft op hetgraf, maar dan niet in delett~rlijke zinvan 'de plaats waar een dode begraven wordt', maarmeerinde abstracte zin van 'de plaats waar dedoden zich bevinden'; En omdat de Statenver­ talers zelf opbepaalde tekstplaatsen waarzijvoor'hel' kozen, ID_de Kanttekeningenaangeven dat 'grat' ook een goede vertaling zou zijn (Psahn 16:10), hebben de herzieners ervoor gekozen om.'sjeool' zuveel mogelijk met ~graf' te vertalen. AUeen op plaatsen waar er een duide­ lijkcontrast is tussen 'de hemel boven' ea 'sjeool beneden'leek een vertaling ;met 'het' eenbetere keus. Hen heel enkele keer zouden zo­ weI 'graf a,ls 'hel'misverstan(j.enoproepen, en isde voorkeur gegeven aan 'rijk van de dood' (HzechieI32:21). 001'.

Inovereenstemming met de venaalprincipes van de~StatenvenaJers wordtook in deHsv in principe elk wool'd'in de:grondtekstin het Ne­ detlandsvenaald~ Nu horen leestekens in zekere zin OOK tot-de,ge­ schreven taal, en daarom hebben de herzieners in een aantal speci­ fieke gevaUen een woord uit de oorspronkelijke tekst vertaald, m~t een leesteken. Zo trefferi we in desv veelvuldig hetwoordje 'zeggende' aaft.. Oatis een venaling van het-Hebreeuwse,'le'mor'. Strikt gen0men ishetruet een echt-goede vertaliRgvan dit wciord: Eigenlijkbetekent het 'omre zeggen'. Toch is de betekenis van dit woord niet zobelangrijk als de functie erian:het wordtnamelijk uitsluitendgebiuiktom aantegeven dat er een dtaat volgt;Omdat dit woord zo vaakvoorkoint en oIhdat juist defunctie ervanzo belangrijkis; heeft het besttiurvan de Stich­ tingHsv' bestot~n dat het beter vert;aald kan worden met een leeste­ ken: een dUIDbele punt: ' . Deuteronomium-9:13

Voorts sprak de HEERE tor mij, zeggende: Ik. heb dir yolk aange­ merkr en zie, het is,eenhardnekkig volk. (SV) Verder sprak de HEERE rot mij: Tk hebdir volk aangezien en zie; her is een halssrarrig volk. (HSV)

Verder vindenwe in het Hebreeuws veelvuldig opsommingen van'woor­ den en zinsdelen die voorafgegaan worden door het woordje 'we', dat in veel gevaUen vertaald kan worden met 'en'.

1

34

DE £TATENVERTALING HBRZIEN

Exodus 25:3·

Dit nuis,het hefoffer hetwelk gii van hen nemen mIt: gouden,zil­ verene kopel'; (SV) Ditis hethefofferdatu van hen moet nemen: goud,zilvi!ren brons, (HSV)

Bovenstaand vers betreft slechts eenklein deelvan eenlange opsom­ ming van materialenvoorde bouw van (ktabetnakel. In hetHehreeuws wordt elk orrderdeel voorafgegaan door het woordje'we'. In het Neder­ lands isdatongebruikelijk. Vandaardatinbovenstaand voorbeeld een kommaworotgebruikt omeen Hebreeuws taalelementweer tegeven. CURSIVERING

Het is onmogelijk om bij het vertalen het Hebreeuws enGpeks van de grondtekst op de voet te volgen en dan toch in aIle gevallen een zin ie krijgen diegoed en begrijpeliikNederlandsis, Hieren daar moeten woor­ den toegevoegdworden om een zitrcompleet en goed (voor)leesbaar temaken, Net a1s in desv wordtditsoort wootden cursiefafgedrttkt. HOOPDLBTrERGEBRUIK

De sv maaktin verwijzingen naart1bdde Vader~ JezusChriStus en de Heilige Geestgebruik van de z.g~·'eerbiedskapitaal': hoofdIetters om aan te geven dat eenw00rdnaarGod verwijst;I)e Hsvdoetdat inprin­ cipe op dezelfde manier. Hier moet echrer hewolgendebij aangetekend worden; Door de,ja­ ren heen isdetoepassing van deze eerbiedskapitaal enigszinsveran­ derd. Recente eooties van de sv gebruiken veel nl'eer hoofdleuers dan deeerdere edities. Hoewel OOt ongetwijfeld uiteerbieds@verwegingen is gedaan, is dit niet altijd taalkundig correct. Daarpm heeft het bestuur van de Stichting HSV het gebruik van de eerbiedskapitaal opnieuw ge­ wogen en strakkere richtlijnen vastgesteld, die meer in overeenstem­ mingzijn met eerdere uitgaven van de BV•.• Deze nieuwe richtlijnen hebbenmetnamegevolgen voor hethoQfd­ lettergebruik in bepaalde uitdrukkingen, waarin God vergeleken wordt metletsuit het dageUjkse leven.zoals inhet hierondergeciteerde vers: Johannes 1:4

In het [Woordl was het.leven en het levenwas her licht van de men­ sen. (HSV)

DE STATENVERTALINGHERZIEN

35

Recenteedities van de SVschrijven dewoorden lleven' en 'licht' hier met eenhoofdletter, omdatze op Christus,betirekking heb­ ben. Datlaatste is waar, maar dat wil tlogniet zeggea dar IChris". tus', 'leven' en 'licht' identiekzijn met elkaar: De Heetewordthier het leven genoemd omdatHij debron van hetlev~nis. maar niet . het leven zelf. Datzelfde'geldt voor'hetlichLChristus ishierZelf het Heht niet, maar Hij is de oorsprong van het licht.{)udetel~ ties van de SV hebben om die reden hier ook geen hoofdletters ge­ bruikt. Dit wi1 ~hter niet zeggen dat het hoofdlertergebr:uik in de~svb.ele~aal

teruggebrachtis naarhetniveau vandeoOt$pronkeLijke BV. btbekende

passages waarin Jezus Zichzelf aanduidt alshet Brood deslevens (Joh.

6:35), het Licht der wereld (foh. 8:12) en de Weg, de Waarheid en het

Leven (foh.14:6) gebruikt deHSv wet degelijk?hdofdletters;.hoewel de

oorspronkelijke sv hierook kleine letters gebruikt: De reaenhiet\"oor

is dat deze uitdrukkingen alsnamenvan Christuszijngaan functione­

ren en derhalve een hoofdletter verdienen.

Alsin hetOude Testament expliciet in de Kanttekeriingengezegd

wordtdat een bepaaiJd('!1 tekst beti'ekking. heeftop Chci:stus, gebruiken

weeveneens'deeerbiedskapitalen, cok al is een afldereuitleg van de

tekstmogeliik. Zo kan een tekst bijvoorbeeld ineerstemstan.tieook op

een aardsevorst bei:rekking hebben.· De HSVis irntners eenhetziening

van de Statenv:ertaling.

,

~

Psalm 45:4

Gord Uw zwaardaande heup, .oHeld;hetzwaard valiUw majes~ teit enUw glorie. HoogUed1~2

Laat Hij,mijkussen.metde'kussen vanZijn. monti; want lJrt,fruitne­ mende liefde is beter dan wijn. VOETNOTEN

De sy is niet los tedenken van haaronvolprezen kanttekeningen. Het bestuurvan de StichtingHsvheeft regeImatigde vraag gekregen ofhet ook mogelijk zalzijnom de kanttekeningen te herzien. Hetbestuur ziet de noodzaak daarvan :in, maar ompraktische redenen isdat voorlopig nog niet mogelijk.. De herziening van de sv iseen werk datvoor .een groot deel door vrijwilligers gedaan wordt en vele malen kleinscha1i~ ger inopzet dan het grootsopgezette endoor de Nederlandse staat ge­ financierde project dat indesv resulteerde.

DE STA.TENVEllTALING HERZIEN

DE STATENVERTALlNG HBRZIEN

Toch kan,deHSV al evenmin zonderkanttekeningen, ook al is om praktische rederreri. getrachLltetaantaI zo klein mogelijk te houden. Netalsbij'de Sevblijven ertekstplaatsen waar het met mogelijk is om strikt leuerli}k fe' v.ertalen zonder eenonbegrijpelijke zin in het Ne­ derlarrdste krijgen,lndit soortgevaUenis er - net als in de sv - min­ derlettetflijkvertaald engeeft"de voemoot weerwat er letterlijk in de grondtekststaat.

Genesis 24:2 ' . . Toen zei Abraham tegen xijn knecht, de oudste van zijn huis, die' al.zijn bezittingen beheerde: Leg tochuw hand onder mijn heup." (HSV) • " 24:2.Leg tech uw hand ondermijnheup. - Oit is een plechtige wijze van eedzweren; zie ook vers9..

36

'.i,

Exodus 5:13 En de slavendrijvers bleven aandringen: Lever het volle werk, de

pen day opgelegde {hof?t/eelheid},,"'evenals toen er stro was. (HSV)

. • '. •.. 5:13 deper:ddgopgelegde hoeveelheid - Letterlijk: de zaak van

.dedagop zijn dag;zie ook vers 19. Een enkele keerwordt een voetnoot gebruikt om.te latenzien dateen tekstoptweemartierenve!'taald'kan worden. ·Ook dit isnaar analogie van:dekanttekenmgen:bijde sv. ,;.

,~n~is 27:39..

, • Toena1l;twoQr:tidezijnvaderlZak hem: Zie, vanl"devruchtbare . strekenvan deaarde zal je woongebied zijn, en van de dauw van de hemelvanboven. (HSV) .... 27:39 van - Of:·vervan; zie ooklaatste regel van dit verso

Bovendien bevat de Bijbel passages waar iets of iemand een naam krijgt. Vaak wordt daar dan bij venneld waarom de betretfende naam gegeven werd:Een bekendvoorbeeld vinden we hieronder. 1 Samuel 7:12 "

Toen nam Samuel een steen en plaatste die tussen Mizpaen Sen; hij noemdt de'naamervan,Eben~Haezer* en zei: Tot hiertae
de Hebreeuwse lezer van het Oude Testament was dit vers een stuk duidelijkerdan voordelezervan een verl!aling ervan. Eerst.ge­ noemde begreepimmers direct wat 'Eben-Haezer' betekent; nl. 'steen van de;hulp~. Dat helpt de laatste .zin van bovenstaande tekst te be­ grijp.en. Vandaar dat we de lezer van de HSV deze belangrijke infor­ matieevenmin kunnen onthouden..omdie reden iser dan ook een voetnootgeplaatst. Ten slotte zijn voetnoten 80ms noodzakelijkom een moeilijk Schrift­ gedeelte uit te leggen. Dit laatste type noten is echter uiterst zeldzaam:

37

NAAMVALLEN

Net alshet Duits kendeonze taal vroegernaamvallen. Inhetheden­ daagse Nederlands zijn deze echter bijna helemaal verdwenen, op een enkele staande uitdrukking na (b.v. 'heer des huizes'). Dat is ook een van de ·redenen waarom veeljorrgeren tt:genwoordigrnoeite hebben metde ol1deStatenvertaling. In de herziening van de sv zijn de rneeste 'des', ~der~ en 'den' vonnen dan ook verdwenen, op een enkele uitzondering na. Zo blijven bepaal­ de uiUlrukkmgen, die,door de eeuwenheen~en eigetl specifieke lading hebbengekr'egen en deel zijngaan uitmakenvan het cOlmiet van de BV, gehandhaafd, zoals 'vreze des Heeren' (Hanaelihgen.9l31)i ~Zooncdes mensen'(Matthelis 8:20.) en 'man Gods' (1 Samuel 2:27). Nuvalthet 'wegwerken' van dezeoadevormen n0g nietaltijd mee. Iemand die denkt dat je eenvoudigweg21omaar elk 'des' in 'van de~kunt veranderen, heeft het mis. Er moet eerst goed nagedacht worden over de betekenisrelatie tussen beide woorden. Soms is hetter wille van de duidelijkheid beter om een andervootzetsel Gan 'van' te gebruiken,zo­ als blijkt nit onderstaand voorbeeld: 2 TIl~s,~cenzen 2:13

Maar wijzijn schuldig altijd God tedanken aver u, broeders, die van den Heere bemind zijt, dat u God van den beginne verko­ renheeft.:totzaligheid in heiligmaking des Geestes en·gefoo.f:der waarheitl:

Dit vers bevat twee gevallen waar naamvallen weggewerkt moeten worden. Natuurlijk kan men de woorden 'heiligmaking des Geestes' veranderenin 'heiligmaking van de Gees!'. Ditkanechterverkeerd ge­ lezen worden, .alsof de Geest.Zelf de heiHgmaking zou moeten onder­ gaan. De kannekeningen maken echter duidelijk dat het hier om het werk van Gods Geest in de harten van mensen gaat. De rneest duide­ lijke weergave is dan ook 'heiligmaking door de Gees!'. V~~r de twee­ de uitdrukking geldt iets dergelijks. AI.s je sehrijft 'geloof van de waar­ heid', wordt de tekst nauwelijks duidelijker. Een veel betere oplossing is: 'geloof in de waarheid'.

38

DE STATENVERTALING HBRZIEN

DB STATBNVERTAUNG HERZIEN

AANVOEG2NDE WIJS E~ GEBIEDENDE WIJS

Een andertaalverscliijnseldat we tegenwoordig vrijwel niet meer·ge­ bruiken in onze taal is de aanvoegende wijs. Met uitzondering vanoude ree~pten eneen enkele vaststaandeuitdtukkingals'Levedekoninginr is deze spreekwiize nagenoeg verdwenen. In de sv komen we'de aan­ voegende wiis eehter nog volop tegen, en daar moet in een herziening natuurlijk wat aan gedaan worden. In sommige gevallen kan een aanvoegende wijs eenvoudigweg om­ gezetwoFden: ill een.gewone werkwoordsvorm:

39

Aan de ene kant is dit jammer, omdat het voor het begxijpen van een bepaalde passage nuttig kan zijn het onderscheid tussen enkelvoud en meervoud te kunnen zien; A:an de andere kant moeten we de regels van onze taalTespecteren. SPELLING VANNAMEN

Bii de spelling van de namen vanpersonen en plaatsen is zo veel mo­ gelijkde spelling van:de svgehandhaafd~ met een enkele uitzondering~ Het oude 'seh' in namenals Cusch(Genesis 10:6) en Sehear-Jaschub (Jesaja7:3) wordt tegenwoordig dooride meeste mensen abusievelijk 1 Korin~_9:~7 .

als een 's'gelezen, of als .een 's' diegevolgd wordt dooreen 'eh'. Daar­ om is er inde'herziening gekozenvoor een 'sf.Een andere lettereom­ Maar ikbedwingmijnlicbaam en breng het tot dienstbaarheid,

bin~.tie die gemakkelijk verkeerd gelezenwordt is de 'ei' in Cinnereth opdat ik niet enigszins, daar ik anderengepredikt he'D, zel/verwer­

(Jozua 13:21);dit naaranalogie van woorden als 'cirkel' en ~eeremonie'. peliJkwarde; (SV)

Daarom is er gekozen voor de spelling 'Kinnereth'.. In dehoeken Koningen en Kmnieken.komt versehillende keren Maar ik oeftnmi{rdichaamop'harde wiJze enmaak '.retdienst­

indes:v,de aaam Joram voor.Het betreft.hier eehter twee konin­ baar; opda!;iknfet misschien,na anderen gepredikt tehebben~ zet!

gen die dezelfde naam dragen. In 2 Koningen 1:17kon1en ze zelfs wordafgewezen. (HSV)

naast elkaar voor: Joram, de koning van Juda, en Joram, de koning van Israel. De naam van deze twee koningen wordt in de grond­ In anderegevaUen kunnen werle aanvoegende wiis vervangendoor ge­ tekstop,twee manierengespeld. Soms staater 'Joram' en soms 'Je­ bruikte maken vanhet werkwoord'laten'! horam'. De Statenvertalers hebben dit onderscheid in hun vertaling niet gehandhaafd. Oat is goed te begrijpen, want het zou veel ver­ GenesiS18i~4 warringgevenbij de lezer.Het is immers allastig genoeg dauwee Dattoeheen'weinigwatergebr41chtworde, en wast uw voer:en, en koningen, die ook nog eens in dezelfde tijd leven, dezelfde naam leunt onder dezen boom. (SV) . dragen. Om dit laatste probleem ook weg te nemen, hebben de her­ zienersbesloten de twee koningen met behulp van despeHing van Laat er toeh wat water gebracht worden; was dan uwvoetf.!rt, en elkaar te onderseheiden~ Joram,de koning van Juda, heet in de HSV rustwaruitonder de boom. (HSV) Jehoram. Zo is het de lezer in een keer duidelijkover welke Joram het gaat: Joram, de z()on van Ahazia, de koning van het tienstam­ In een enkel1{eval kunnenwenietgoed onder het gebruik van deaan­ menrijk Israel, of Jehoram, dezoon van Josafat, dekoning van het voegende wijs uit. In dat geval voegt de HSV het hulpwerkwoord 'mo­ tweestammenrijk Juda. gen' toe en plaatst dat in de aanvoegende wijs: Het omgekeerde komtook voor.;De naam van koning Hizkia wordt door deStatenvertalersweergegeven met Hizkia (2 Koningen 18:30), Deutero.nollllum 33:6 maaroQk het uitgebreidere Jehizkia (2 Krortieken 29:30) komt vaor. Dat Ruben leve, €1lniet sterve,en dar: zijn lieden van getal zijn. (&Y) Meestal geeft de Hebreeuwse gxondtekst daar aanleiding toe, maar de Moge Ruben'leven en niet sterveni elfmogen zijn mannent[aan., Statenvertalers hebben ook voor het kortere Hizkfa gekozen in geval­ zienlijkJ in aantal xijn! (HSV) len waarin degxondtekst de langere naam vermeld wordt (1 Kronie­ ken 4:41). Ter wille van deduidelijkheid hebben de herzieners overal Ook wat de gebiedende wijs 'betreft,~, er. in onze taal het nodige ver.­ gekozen voor de weergave met Hizkia, ook al wordt in de gxondtekst anderd. Vroeger was er een duidelijk onderseheid tussen de;:enkel~ de naam verschillend gespeld. voudsvorm ('Wees ruet bevreesd!') en de meervoudsvorm ('Weest niet bevreesdl'). nit verschil is inmiddels eehter uit onze taal verdwenen~

..

....l.

40

DE STATENVERTALING HERZIEN

DE STATENVERTALING HERZIEN

41

- vrienden en bekenden tegenover eIkaar (Job 4:2)

- een man tegenover zijn echtgenote en andersom (1 Samuel 1:8)

TUTOYEREN BNVOUSVOYEREN

Ben lastige kwestie is de hertaling van de aanspreekvorm 'gij'en de weergave van de tweede persoon enkelvoud en meervoud: u of jij en jullie. Te meer omdat het Hebreeuws van het Oude Testament en het Grieks van het Nieuwe Testament dit onderscheid nietkennen. Het veelvuldig gebruikte 'gij' in de sv drukt zowel intimlt~it als g~paste af­ stand uit, maar is in het hedendaags Nederlandsin onbruik geraakt enwordt eigenlijk alleengebruikt in de spreektaal tenzuidenvande grote rivieren.Tegelijk is de beslissing om iemand met u of jij. aan te spreken voor een belangrijk deel cultured en ~elfs geograftsch be­ paald. Met u. wordt inhet hedendaags Nederlands een afstandgecre­ eerddie functioneelkan zijn; 'U gebruiken is een teken van respect; Gelet op het verheven karakter van de Bijbel als hetWoord van God hebben de herzieners in principe gekozente vousvoyeren en is deaan,:, spreekvorm 'gij' 'u' geworden; In een aantalsituaties moet hiervan afgeweken worden~A1s ouders bijvoorbeeld hun eigen kiRderen met 'u' aanspreken;werkt dit ver­ vreemding iude hand. >

Markus 6:22b Toenzei de koning tegen het meisje: Vraag van mii wat;e maar . wilt, en ik zal het je geven; Daarom is er in het Nieuwe Testament in de volgeride geval1en'Voor ge­ kozen om te tutoyeren: - wanneer een kind wordt aangesproken (MarkusS:41;6:22-23; Lukas 1:76~ 15:31-32; Handelingen 23:19;22;:Bfeze 6:1-3; Kolossenzen 3:20) .- kinderen tegen elkaar (Mattheus 11:17; Lukas 7:32) - lichaamsdelen tegenelkaar (l Korinthe 12:21) In het Oude Testament komen veel meer dialogen voor dan in het Nieuwe Testament. De kwestie speelt hier dusop veel uitgebreide­ re schaal. In het Oude Testament wordt in de volgende gevallen.ge­ tutoyeerd: - wanneereen kind wordt aangesproken (Genesis 38:29) - (schoon)ouders tegenover (schoon)kinderen .(Genesis 24:58,60; 28:2-4) - broers en zussen tegenover elkaar (Genesis 13:8,9) ­

In bepaalde gevallen wordt wel'u' gebruikt, zoals tijdens de ontmoe­ ting tussen Jakob en Ezau (Genesis 33:10) en wanneer Jozef (als on­ derkoning) zijn broers aanspreekt (Genesis 44:15) en andersom (Ge­ nesis 44:18). HBBREEUWSE EN GRIEKSE WBRKWOORDSVORMEN

Sind'S de verschijning van de sv is er heel wat onderzoek verricht op het gebied van de grammaticavanzowelpetHebreeuws als het.Gri!(ks. Dat heeft tot allerlei nieuwe inzichten geleid,die ons helpen de grond­ tekstbetene,begrijpen en die de herzienersdaarom niet zomaarnaast zichneer kunnen leggen. Zo is er inmiddels weinig twijfel meer over dat het woordje 'we' of 'wa' in bepaalde Hebreeuwse werkwoordsvormen,zoals de wayyiqtol en de weqatal met per se als ze1fstandig woordje vertaald hoeftte Wor­ den. Het is dermate vergroeid met het werkwoord dat het onnodig is om het overal met 'en' of iets dergelijks te vertalen. Nu moethierbij opgemerkt wordendat in de oude Griekseverta­ lingen van het Oude Testament in demeeste gevallen het'we' of ;'wa' weI is vertaald, en weI met het Griekse 'kai'. Daar komtbij dauommi­ ge van deze oude venalingen hun stempel hebben gedrukt op de taal van het Nieuwe Testament. Zo doet het veelvuldig voorkomerrvanhet woordje 'bi'aanhet begin van een zin in de Evangeliensterkaa.nhet Hebreeuwse 'we' en 'wa' denken. Op grond daarvan zou hette.verde­ digen zijn om dit 'kai' ook af en toe maar niet te venalen. hetgeen de leesbaarheid van de vertaling ten goede zou komen. Omdal -het He­ breeuws en het Grieksechter totaal verschiUende talen zijn·met een sterk·afwijkende gra,mmaticaheeft hetbestuur van deStichting HSV besloten om.hetwoOrdje 'kai'in het Nieuwe Testament wei zo veel mogelijk teyen;tlen. .VerderkenthetHebreeuwsin de meeste werkwoordsvormen een onderscheid tussen mannelijken vrouwelijk. Wiedusdeoorspronke­ lijke tekst leest, ziet in de meeste gevallen onmiddellijkofeenwerk­ wootdsvomrbetrekking heeft op een man. of op eenvrouw. Dat is in het Nederlands met het geval. Deze kwestieismetname belangrijk in het boek HoogUed. Hier wisselen de sprekers elkaar soms af zon­ der dat het onderscheid tussen man en vrouw duideUjk zichtbaat is in het Nederland'S. De herzienershebben dit kenmerk van de grondtekst zichtbaar,gemaakt door de verschiUende sprekerscursief boven het gesprokene aan te geven.

1

DE STATENVERTALING HERZIEN

DE STATENVERTALING HERZIEN

42

Hooglied 2:2-3 [Hij:)

2 Als een Zelie tussen de disteZs,

zo is Mijn vriendin tussendemeisjes.

Op andere plaatsen is met zozeer sprake van een tegenstelling, maar is

ligt er weI bijzondere nadruk op wat iemand.zelf denkt of zegt.

PsalmSl:S Want fleken mijn overtredingen, mijn zonde [staat} mij voortdu·

[zij:]

3Als een appeZboom tussen de bomen van het woud,

zo is mijn Liefste tussen de jongemannen.

.

. '

In gevallen van twijfelwordt dit met een voetnoot verantwoord. ACCENTEN

43

or PERSOONLIJKE V()ORNAAMWOORDEN .'.

In het Dude Testamentstaanin de Hsvaf en toe accentenop persoonlij­ ke voornaamwoorden zoals 'u' en'ik'. Deze accentenontbreken in de sv. . ijx@US 14:.14 DeHBEREzalvoor u strijden, en umoet stilzijn.

Job 1:15 _ Toen deden Sabeeers eeninvalen namenze mee, enzesloegen de knecht;en met de scherptevan het zwaard; enfkben maarals enige ontkomen om het u te vertellen.

rend voor {ogenJ. Psalm 124:7 Om:e ziel is ontkomen als een vogel uit de strik van de vogelvanger;

de strik is gebroken en wij zijn ontkomen. Om dezeaccentuering in de grondtekstzichtbaartemaken hebben de herzieners die persoonlijke voomaamwoorden die in de grondtekst uit­ drukkelijk genoemd worden, in het Nederlands voorzien van een ac­ cent. In een -aantal andere teksten is gekozenvoor een weergave met behulp van 'zelf.

Genesis 31:6 fUllie weten zelfdar ik met al mijn kracht voor uw vader heb ge­ werkt. Als zo'n persoonlijkvootnaamwoord voorafgegaan wordt doorhet He­ breeuwse gam (ook) is er geen accent geplaatst. Door het gebruikvan 'ook' heeft het onderwerp van de zin immers al voldoende nadruk.

PsalDl20:9 .

Job 40:9 Zij kromdenzichen vielen, maar wfj zijn opgestaan en stilande ge­ Dan zal ook Ik u prijzen, omdat uw rechterhi;md u verlost heelt. . bleven.. Het onderwerp van dezin zitbij Hebreeuwse wt!fkwoorden vaakin de werkwoordsvorm besloten. Voor .zinnetjes a}s 'ik weet'.en 'wij gaan' wordt inhet Hebreeuws doorgaans een woord gebruikt.1n bepaalde gevallen gebruikt de grondtekst van het Dude Testament echlereen losstaand persoonUjk voornaamwoord. In de wat jongere Hebreeuwse teksten. zoals len 2 Kronieken, kOInt dit benekkelijkvaakvooren heeft het meestal niet veel te betekenen. In de oudere teksten is hetechter ._ een opvallend verschijnseldat met. zonder betekenis is.- . In sommigegevaHen'brengt het een tegenstelling tot uitdrukking tussende sprekerenanderen: ;J SaJJJ.uel17:15

Husai zei tegen Zadok en Abjathar, de priesters: Zoen zo,hee/t Achito/elAbsalom en d,e oudstenvanIsraelaangeradtn,maarzo en zo heb fie [hun] aangeraden.

IDIOMATISCHE UlTDRUKKINGEN

Elke taaI heeft idiomatische uitdrukkingen.Ditzijn.groepen woorden waarvan de betekenismeeris dan een optelsomvandebetekenissen van elk afzonderlijk woord.Als je die Ietterlijk,woord voor woord. zou vertalen. zou je geen recht doen aan de taal. Zo kunje ,de Engelse uit­ drukking 'to pull sortleone's leg' welletterlijkveru3.lenmet(aan iemands been trekken', maar dan blijft van de werkelijke betekems niets over. Een vertaIing met 'iemand bij de neus nemen' doet veel meerrecht aan de betekenis van genoemde uitdrukking. Ook in de gmndteksrvinden we dit soort uitdrukkingen veelvuldig. Een letterlijke venalingervan kande werkelijke betekenis van de tekst versluieren. In zO'n geval wordt gekozen voor eengelijkwaardige Ne­ derlandse uitdrukking en wordt met behalp van een voetnoot aange­ geven wat er letterlijk in de grondtekst staat.

44

DB STATENVERTALlNG HERZlEN

Genesis 31:2

DE STATENVERTALING HERZIEN

• 'verdoemenis'

lakabzag aak het aa'ngezicht van Laban aan; enzie, dat was jegens hem niet als gisteren en eergisteren. (SV)

Ook 'verdoemenis' iseen begrip waar voorzichtig mee omge­ gaan moetworden. De Statenvertalers gebruiken het verschil­ lende malen in het Nieuwe Testament, maar niet ergconsis­ .tent. Vier verschillende Griekse woorden worden in bepaalde Ook lette Jakob op het gezicht van Laban, en zie, het stand ten ap­ gevallen met 'verdoemenis' vertaald, namelijk: ziehte van hem niet [meer] als voorheen. ,. (HSV) , 31:2 voorheen - Letterlijk: gisteren en eergisteren: zie ook 1. KPIO'lt'; -oordeel (31X), gericht (4X), verdoemenis (3X),

vers 5. veroordeling (IX)

Genesis 43:3 2. KOTOKpIOl«; veroordeling(lX), verdoemenis (lK) 3. KpllJO - oordeel (24X},scl1uld (IX), verdoemerus (lX), rechrszaak (lX) Toen sprak Juda tat hem, zeggende: Die man heeft ons op het hoog­ 4. KOTOKptlJO - verdoemenis (3x) ste beruigd; zeggende: Gij zul/:mijn aangezicht niet zien, tenzii dat •

It

uW'broeder met uis. (SV) In veel gevallen waar deStatenvertaiers eenvandezevier be­ grippenmet 'verdoemenis' vertaald hebben, gevenzij in de Taen zei Juda tegen hem:Diemanheeftonsnadru'kkelijk verze­ Kannekeningen aan dat het grondwooroeigenlijk'oordeel' be­ kerd: Uzult mij niet meer onder ogen komen" als uw'broer nietbij tekent. Omdat hetzinsverband echter aangeeftdat l),et in de u is. (HSV) betreffende passagesom,de eeuwige veroordelingvan mensen 43:3 mij .., komen - Letterlijk: mijn gezicht zien;

•

It

door God gaat, gaven de Statenveruilersdevoorkeu['aan 'ver­ doemenis~. Ookhier zOilverdere hannonisering qus mogelijk zijn geweest teneinde de consistentie van,de vertaling te ver­ En dit zeg ik: Die spaarzamelijk zaait, zal oak spaarzamelijk groten. Ook hier echter hebben de herzieners zo veel mogelijk maaien;endie in zegeningen zaait, zalookinzegeningen maai­ de SV gevolgd~ en. (SV) 2

Korinthe 9:6

• 'Iankmoedigheid' En dit [zeg ik): Wie karig zaait, zal oak karig oogsten; en wie zegen­ Het woord 'lankmoedigheid' is ook een begrip datveellezers rijk" zaait, zal ook zegenrt;k oogsten. (HSV) van de SV niet graag zien verdwijnen. Toch is dit in de HSV wei 9:6 zegenrijk -,Letterlijk: in zegeningen.

•

• It

'GEVOELIGE' BEGRIPPEN

,~

Erkomen nogalwat begrippenvoorindeBijbel die bij een belangrijk deel vandelezers vande svnogal gevoeligliggen. De henienersvan de sv zijn uiterst voorzichtig met deze begrippen omgegaan en hebben zo weinig mogelijk veranderd. ' Het'isgoed,om een aantal van deze begrippen kort te bespreken.

gebeurd, en weI omdat dit woord dermate verouderd is dat veel met name jongere mensen niet meer weten wat btetbetekent. Bovendien is er een goed altematief, narnelijkbtetwoord 'ge­ duld'. Nu zuBen er ongetwijfeld lezers zijn diezuUen zeggen dat 'lankmoedigheid' in hun beleving een sterkere lading heeft dan 'geduId'~ nat komtechter. voomamelijkvanwegenet feit dat het woord 'Iankmoedigheid' in het hedendaags Nededands Diet meer voorkomt en in het kerkelijk taalgebruik aIleen nog maar als eigenschap van God gebruikt wordt.

.'zaIigmaken', 'zaligheid', 'Zaligmaker' Al eerder in deze brochure is het Griekse woor:dje 'sooizoo' aan . de orde geweest. Dit woord en andere, daarvan afgeleide be­ grippen worden in de SV op verschillende manieren vertaald. sterk afhahkeUjkvan de context. Verdere harmoniseringdaar­ van zou vertaaltechnisch gezienmogelijk geweest zijn,maar dat is in rut geval niet gedaan.

POEZIE

De Bijbel heeft niet aIleen een rijke geestelijke inhoud, ook vanuit een literair standpunt bekeken is het niet zomaar een Boek. Zo bestaat een belangrijk deel van het Oude Testament uit poezie. De poezie van het bijbels Hebreeuws kenmerkt zich door allerlei vonnen van parallellisme,

45

DE STATENVERTALING HERZIEN

46

assonantie, alliteratie, 'riune, rijm, woordspel, etc. Als je een Hebreeuwse bijbel opsIaat, Imn jeal vaakin.een oogopslag zien ofhet.bij eenbepaal­ de tekst om poeziegaat of niet. De Statenvertalers hebbendaar echter weinig tot niets mee gedaan. Zo kurt je in de Statenvertaling qua op­ maakvaRde tekstgeen verschil zien tussenbijvoorbeeld het boek Ge­ nesis en de Psalmen. Datis jammer en doet tekort aan de grondtekst. Om deze reden heeft het bestuur van de stichting HSV ervoor gekozen om in de herziening van de sv het onderscheid tussenpro~:enpoezie duidelijk herkenbaar te maken. Daarbij zijn ook witregels gebruikt om de verschillende strofes van elkaar te scheiden.De leesbaarheid en de verstaanbaarheid wordendaardoor VeFgroot. Psalm 23 is daar een mooi voorbeeld van: Eenpsalthvan David.. De HEBRE. is.mijn Hemer, mij ontbreektniet;S~ .. Hij doet mij neerliggimin grazige weiden, . Hij leidt mijza(;hgesnaarstillewateren. 3 Hi; verkwikt iniin ziel, . . Hij leidt mijin het spoor van de gerechtigheid, . . ,·omwille van ZijnNaam..

2

4 Al ging ik ook door een dal vol schaduw vandedood, ik zou geen kwaad vrezen, want U bent met mij; Uw stak en Uw sta/, dievertroosten mij. .5 Umaaktvoormij de tafelgereed ..

voorde ogenvan mijn.tegenstanders;

. U zalft mijn hoofd met olie, .­ mijn\beker vI'oeit over•

.6 la, goedheid en goedertierenheid zullen mij volgim al de dagen van mijn leven. Ik zal in hethuis van de HEBRE blijven tot in lengte van dagen.

5 BESLUIT

In deze brochure is getracht om het hoe en waarom van de Herziene Statenvertaling op summiere wijze duidelijk te maken voor een breed publiek. De Statenvertaling is een gave geweest van de Heere aan de kerk in het Nederlandse taalgebied. Dat besef heeft de Stichting HSV ertoe genoopt om datgene te doen wat nodig was om deze vertaling voor het nageslacht te bewaren. Om dit te kunnen bewerkstelligen was eeningrij­ pende restauratie noodzakelijk. Daarbij kwam altijd weer de vraag naar boven: hoever kunnen en mogen we gaan? Daar is vaak lang over gedis­ cussieerd, zowel binnen het project als met mensen van buiten. V~~r de een ging een verandering niet ver genoeg en voor de ander ging het veel te ver. Die worsteling zal blijven tot op het moment van publicatie, en wellicht ook nog enige tijd daama. Ondanks de vele discussie heeft het werk toch in een positieve sfeer en goede harmonie plaats mogen vinden. Daarin hebben we duidelijk de hand van de Heere mogen zien. We vertrouwen erop een herziening tot stand gebracht te hebben die door zijn betere verstaanbaarheid ertoe zal bijdragen de huidige en ko­ mende generatie bij de Statenvertaling te bewaren. Het is onze bede dat deze herziening van de Statenvertaling voor veellezers tot zegen zal zijn.

.>

ds. LB.C. Boot

CnflSf!!IIIK!! g!!r!!form!!!!rd!! predikant. It!!rtaler:

"Dingen waar je overheen las,

gaan ineens voor je leven."

www.statenvertaling.nu Betrouwbaar. Verstaanbaar.