De rode draad naar Arnhem

De rode draad naar Arnhem Een andere kijk op Market Garden. Het was een onverantwoordelijke operatie geboren uit de historische angst voor het communisme en door het snel oprukkende Russische leger in de zomer van 1944. Grote economische belangen gingen de boventoon voeren in het taktische denken. De Koude Oorlog is toen al begonnen. C. de Heij

De rode draad naar Arnhem

C. de Heij

Opgedragen aan: – Mijn ouders, Jan de Heij en Wilhelmina Leijenaar – die mij hebben geleerd onze bevrijders te respecteren die het mogelijk hebben gemaakt dat ik nu in vrijheid leef en dit heb mogen schrijven. – David Warden – de kleine, maar in karakter reusachtige Schot, die van Noord-Afrika tot en met Arnhem als een leeuw gevochten heeft, maar altijd bescheiden bleef. – Ron Tidball – de ‘Welshman’ die zonder een wapen boven Arnhem sprong en als hospik met een kruiwagen vele gewonden onder vijandelijk vuur tussen Oosterbeek en Arnhem het leven redde. – George Fairs – de onverzettelijke ‘Royal Engineer’ die van Duinkerken in 1940 tot en met 1945 alles meemaakte en tenslotte in Noorwegen levend het einde van de Tweede Wereldoorlog mocht beleven. – en ‘last but not least’ generaal Stanislaw Sosabowski – die de illusie had dat dat zijn Eerste Poolse Onafhankelijke Parachutisten Brigade een belangrijke rol had mogen spelen bij de opstand van het Poolse volk in Warschau in augustus 1944 en door een achterbakse brief van de Britse generaal Frederick Browning in behoeftige omstandigheden overleed in Groot-Brittannië in plaats van in zijn geliefde Polen waar hij door het communistische regime als een verrader werd beschouwd. Geen van bovenstaande personen is nog leven, maar ze zijn dagelijks een voorbeeld voor mijn levenswandel.

© 2014 – C. de Heij 2

Inhoud

Voorwoord Inleiding

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

De ouverture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12

De gruwelen van de Eerste Wereldoorlog . . . . . . . . . . . . . . .

32

De doos van Pandora

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55

Op weg naar de catastrofe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

86

Weer oorlog en nieuwe onderhandelingen . . . . . . . . . . . . . .

107

Richting ontknoping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

152

De nasleep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

193

Literatuur en andere bronnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

202

Index van personen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

205

3

They shall not grow old as we who are left grow old. Age shall not weary them, nor the years condemn. At the going down of the sun and in the morning, We will remember them. Een prachtig Brtits gedicht, veel bij herdenkingen voorgedragen, bij deze gelegenheid voor de vele mijoenen slachtoffers die in de vorige eeuw voor niets het leven lieten. Echt helemaal voor niets. Twee gruwelijke wereldoorlogen hadden niet hoeven te gebeuren als regeringsleiders een beetje moed hadden gehad en verder gedacht dan hun landsgrenzen en eeuwenoude conflicten. 4

Voorwoord Op 17 september 1944, nu meer dan 70 jaar geleden, begon operatie Market Garden. Drie luchtlandingsdivisies en een parachutistenbrigade moesten de weg vrijmaken voor het Britse 30e Legerkorps dat vanuit Neerpelt in Noord-België zou oprukken. De uitslag is bekend. Maar was de operatie echt militair of waren er politieke en economische belangen? Dat laatste probeer ik aan te tonen. Ik schrijf dit in mijn 65e levensjaar. Ik ben geboren en getogen in Ede waar elk jaar in september op de Ginkelse Heide de Slag om Arnhem met grote luchtlandingen wordt herdacht. Door de jaren heen had ik de eer en het voorrecht vele Poolse en Britse veteranen te mogen ontmoeten en begeleiden. Ook mede door hun informatie ben ik gaan twijfelen aan de geschiedschrijving over Market Garden. Boekenplanken vol zijn er hierover. Maar al die boeken kunnen mijn vraag niet beantwoorden waarom er op dat moment zo’n onverantwoordelijke operatie werd uitgevoerd. Hoe je het ook wendt of keert het was op dat moment logistiek onmogelijk en de verovering van Walcheren om de haven van Antwerpen te kunnen gebruiken was het belangrijkst. Dat werd van de ene op de andere dag door de Geallieerde opperbevelhebber, generaal Eisenhower, terzijde geschoven. Waarom? Tot op de dag van vandaag leren de kinderen op school dat de westelijke Geallieerden en de Russen samen nazi-Duitsland hebben verslagen, wat natuurlijk waar is. Maar er wordt niet geleerd dat de Russen alleen als militair bondgenoot werden geaccepteerd zolang ze de Duitsers grote verliezen toebrachten maar wel op redelijke afstand bleven. Dat veranderde midden 1944 toen het Russische leger stormachtig ging oprukken. Roemenië werd veroverd, de Balkan en Griekenland lagen in de opmarslinie, het toenmalige Duitse Oost-Pruisen werd binnengevallen en de Poolse hoofdstad Warschau werd bereikt. Dat alles binnen een paar weken. Op dat moment waren er geen afspraken over waar het Russische leger zou stoppen. Bovendien werd vanuit Nederland de V2-raket naar Groot-Brittannië afgevuurd. Het was de eerste raket die via de stratosfeer vloog, eventueel een atoomwapen kon vervoeren en er was geen afweer tegen mogelijk. Die feiten veranderden het tactisch denken van een militair in een politiek/economisch toen er een kans kwam via een staatsgreep in Duitsland de oorlog snel te beëindigen en het naderende communisme een halt toe te roepen. Om mijn stelling ‘De rode draad naar Arnhem’ en daar bedoel ik de angst voor het communisme mee, te onderbouwen wil ik een stuk wereldgeschiedenis beschrijven die de aanloop naar deze tragedie vormt. De opkomst van het liberalisme, socialisme en communisme in de 19e eeuw zal daar een belangrij5

DE RODE DRAAD NAAR ARNHEM

ke rol in spelen. Ook de Eerste Wereldoorlog komt aan de orde. Want die oorlog vormde weer de oorzaak van de Tweede Wereldoorlog. Voor degene die goed is ingevoerd in de materie zal het niet nodig zijn, maar om tot een goed begrip te komen denk ik dat het noodzakelijk is. Ik heb van dit boekje papieren versies gestuurd naar diverse personen voor (opbouwende) kritiek. Die heb ik verwerkt. De geschiedkundige inleiding werd door de meesten juist als prettig ervaren. Als ik dit schrijf is het al weer 25 jaar geleden dat de Sowjet Unie, en daarmee het communistisch systeem in Oost-Europa verdween. In China bestaat het nu nog een beetje, alleen Noord-Korea kent het nog en dat zal ook niet lang meer duren. Er is dus al een generatie opgegroeid die niet weet wat dat precies inhoudt. Een paar jaar geleden werd aan Nederlandse middelbare scholieren gevraagd wie op 5 mei 1945 ons land bevrijd hebben door ongeveer 25% geantwoord dat het de Duitsers waren. Vandaar mijn geschiedkundige inleiding. Al vele jaren geleden heeft een hoogbejaarde historica mij de wijze les gegeven de geschiedenis niet te bekijken als een voetbalwedstrijd die al gespeeld is (dan weet iedereen achteraf hoe het had moeten gaan), maar je te verplaatsen in de gedachtegangen en meningen die toen gangbaar waren en die sterk kunnen afwijken van de huidige. Daar heb veel aan gehad. Af en toe was het best wel moeilijk: waarom hebben ze dit beslist en waarom is het zo gegaan? Maar uiteindelijk helpt het je wel op het juiste spoor te blijven. Toen de Eerste Wereldoorlog in 1918 afgelopen was bestond het Duitse keizerrijk niet meer net zoals de Oostenrijks-Habsburgse monarchie. De tsaar van Rusland was met zijn hele gezin vermoord. Het Turks-Ottomaanse rijk was uiteengevallen. Een gevestigd wereldbeeld was in één klap verdwenen en veroorzaakte een chaos in het denken van de burgers en de politiek. Oude waarden bestonden niet meer, nieuwe grenzen werden getrokken. Maar de omwenteling in Rusland maakte de diepste indruk. Waar in de andere Europese landen de democratie nog redelijk in stand bleef, kwam in Rusland het communisme aan de macht onder leiding van de agitator Lenin. Dat betekende in Rusland het einde van het kapitalisme en de invoering van een door de staat geleide planeconomie en een niets ontziende dictatuur, ook wel communisme genoemd. Het had overigens niet veel te maken met het systeem dat Karl Marx ooit voor ogen stond. Gefortuneerden in de hele wereld werden bang dat ze alles zouden gaan verliezen. In Rusland gebeurde dat toen op grote schaal. De industrie, het bankwezen, de middenstand en de landbouw werden genationaliseerd. Buitenlandse bedrijven en investeerders waren in één klap alles kwijt. Het ging om onvoorstelbare grote bedragen. Het was een fenomeen dat in korte tijd kans zag de oude gevestigde wereldorde in paniek te brengen, maar ook in de hele wereld een grote overtuigde aanhang kreeg. Voor mij is dat de rode draad 6

Voorwoord

in mijn betoog. Telkens weer zal het opduiken en eeuwenoude vijanden zouden het in monsterverbonden gaan of proberen te bestrijden uit angst dat hun wereld zou instorten. Het was de oorzaak van het ontstaan van ultrarechtse bewegingen die snel de kiem zouden vormen van het fascisme. Niet alleen in Duitsland, maar in vele landen ontstonden er communistische en fascistische partijen die de sympathie hadden van vele prominenten en van harte werden ondersteund. Het fascisme werd door haar gewelddadige anticommunistische karakter als een ideale tegenstander van het communisme gezien. Adolf Hitler werd daarom jarenlang ruimhartig financieel gesteund, ook vanuit het buitenland en kon zo gemakkelijk de economische crisis van 1929 overleven, aan de macht komen en blijven. Het resultaat is bekend: een nieuwe wereldoorlog met nog meer slachtoffers. Bovendien werd zo ongeveer de hele joodse bevolking in Europa op industriële wijze vermoord. Het is de grootste schandvlek uit de menselijke geschiedenis. Tenslotte nog dit: ruim 30 jaar geleden schreef ik mijn eerste poging over dit onderwerp nog op een typemachine. Er waren nog geen computers en internet bestond toen nog niet. Maar de grote lijnen stonden er al in. Het was ook helemaal mijn bedoeling niet om het toen al te gaan uitgeven, ik zocht alleen maar aanvullende informatie en ik dacht toen ook dat ik er misschien iemand anders een plezier meer kon doen. Van alle kanten ben ik toen aangevallen en neergesabeld. Ik heb toen geleerd dat er vooral rondom de geschiedschrijving over operatie Market Garden vastgeroeste meningen zijn en iedereen die dat probeert te veranderen, al zijn het maar kleinigheden, afgewezen wordt. Aan dat beeld mag niets veranderen. Ik ben niet de enige die deze ervaringen heeft. Ik ben nu 65 jaar oud en wil het toch nog een keer proberen. Ik weet dat er weer een storm van kritiek zal komen, maar toch hoop ik dat mijn boekje het begin mag zijn van nieuwe inzichten over Market Garden. Maar bovenal heb ik het geschreven voor die vele Poolse en Britse veteranen die ik persoonlijk heb mogen kennen en de vele Canadese, Britse en Poolse militairen die na Market Garden de slagersrekening mochten gaan betalen bij de verovering van Walcheren wat een paar weken eerder gemakkelijk gekund had. De haven van Antwerpen had dan snel gebruikt kunnen worden en de oorlog was dan misschien eind 1944 wel afgelopen geweest.

7

Inleiding Ik wil beginnen met twee gruwelijke executies die het begin en het einde symboliseren van de rode draad van mijn betoog. Op 21 januari 1793 werd koning Lodewijk XVI van Frankrijk onthoofd. Hij stierf onder de guillotine. Het onthoofden van koningen en koninginnen was niet zo bijzonder, maar tot dan toe gebeurde dat in het ‘old boys network’. Voor het eerst in geschiedenis werd een koning door een volkstribunaal veroordeeld. Zijn koningschap werd hem ontnomen en hij werd ‘burger Louis Capet’ (Capet was zijn familienaam) genoemd. Op de Place de la Révolution stond de guillotine opgesteld, maar voor zijn executie werd hij urenlang door de volgepakte straten van Parijs rondgereden. In de koets zat ook zijn biechtvader, maar een gesprek was nauwelijks mogelijk. Hij hield zich naar omstandigheden goed. Op het plein aangekomen zei hij ‘ik denk dat het Lodewijk XVI moment aangebroken is’. Ooggetuigen verklaarden dat na zijn executie een jongen het hoofd onverschillig uit de mand haalde en aan de toeschouwers toonde. In oktober van dat jaar begon het ‘proces’ tegen zijn vrouw, Marie-Antoinette, dochter van de keizer van Oostenrijk. Zij werd onder andere van samenzwering tegen de Franse republiek en incest met haar zoontje beschuldigd. De koningin werd veroordeeld en pogingen om haar broer Leopold II te hulp te roepen, mislukten. Tijdens haar gevangenschap in de Concièrgerie, wachtte de koningin, bekend als ‘Madame Déficit’ (mevrouw staatsschuld, ‘weduwe Capet’ of in de volksmond ‘La chienne’, ‘de teef’), op haar lot. Nadat haar haren werden kortgeknipt, zodat de valbijl ongehinderd zijn werk kon Marie Antoinette tijdens haar laatste gang doen, werd ze op 16 oktober naar de guilloti(tekening van David) ne gebracht. Om haar nog meer te vernede8

Inleiding

ren werd ze in een open mestkar naar het schavot gebracht. Enkele dagen daarvoor was een hofdame van haar onthoofd en ook zij werd urenlang rondgereden door de stad. Gillend van angst deed zij dat. De toeschouwers langs de route verwachtten hetzelfde van Marie Antoinette maar zij hield zich rustig. In de Rue du Faubourg St. Honoré zat op een balkon van een bovenwoning de beroemde schilder Jacques-Louis David. Bij het langstrekken van de kar schetste hij Marie-Antoinette in haar laatste momenten. Aangekomen bij het schavot werd ze door de toeschouwers nogmaals vernederd en bespot. De Parijse chef-beul Charles-Henri Sanson gebood haar naar boven op het schavot te komen. Marie-Antoinette leek door de snelheid waarmee ze dit deed haast te hebben. Per ongeluk trapte ze op de voet van Sanson en verontschuldigde ze zich nog aan haar beul. Nadat het hoofd gevallen was doopten veel mensen hun mouwen nog in haar bloed. Op 19 juni 1953 werd het joodse echtpaar Julius en Ethel Rosenburg ter dood gebracht op de elektrische stoel in de Sing Sing-gevangenis van New York. De executie zou eerst in de vroege morgen gebeuren, maar werd uitgesteld. Vele protesten en demonstraties waren daar de oorzaak van. Maar in de avond ging het toch door. Julius ging als eerste. Bij de executie wordt een deel van het hoofdhaar weggeschoren om plaats te maken voor een koperen kap die een paar duizend Volt elektriciteit door de hersenen en het lichaam moeten voeren. Bij Julius ging het ‘redelijk snel’ (minstens een minuut, wat volgens mij heel lang duurt als je daar zit. Zijn vrouw Ethel was een fragiel klein vrouwtje en de koperen kap was veel te groot voor haar hoofd. Minuten lang duurde het. Uit haar oren, neus en mond kwam rook. Waarom? Zij werden beschuldigd van spionage voor de Russen. Zij zouden gegevens voor de bouw van de atoombom hebben doorgegeven. Julius was lid van de communistische partij, maar een 100% bewijs van spionage is er nooit geweest. Zijn vrouw heeft er vermoedelijk helemaal niets van geweten en was bovendien moeder van twee kleine kinderen. Vanuit de hele wereld kwamen De electrische stoel, in de VS protesten tegen deze ‘politieke moord’. ‘Old Sparky’ genaamd 9


Julius Rosenberg

Toen de Amerikanen de eerste atoombommen inzetten op Hiroshima en Nagasaki in augustus 1945 dacht men voor vele jaren de technische voorsprong op dat gebied in handen te hebben. Maar op 29 augustus 1949 lieten de Russen hun eerste atoombom in Kazachstan exploderen. In Amerika ontstond toen een ware heksenjacht op communisten en mogelijke spionnen. Gangmaker was de republikeinse senator van Wisconsin Joseph McCarthy. Duizenden werden aangeklaagd en veroordeeld. Ook democratische senatoren, artiesten, andersdenkenden werden achtervolgd. Eén van de bekendste was wel de acteur Charlie Chaplin die verbitterd terugkeerde naar zijn vaderland Frankrijk. De aanvallen van McCarthy gingen steeds grotere proporties aannemen: er werden in de senaat hoorzittingen gehouden waarin ook politici van naam en faam werden beschuldigd. Vooraanstaande militairen ondergingen hetzelfde lot. Buiten de hoorzittingen om werden vele mensen in diskrediet gebracht.

Senator Joseph McCarthy

Ethel Rosenburg 10

Inleiding

Uiteindelijk werd McCarthy in een hoorzitting het zwijgen opgelegd. Deze man was helemaal bezeten door de angst voor het communisme, hij was op de dat moment de verpersoonlijking van vele Amerikanen die hetzelfde voelden. Ze hadden de beslissing gebracht in de Tweede Wereldoorlog en dachten met de atoombom vele jaren de grootste wereldmacht te zijn. Daarvoor was er al de Koreaanse oorlog die miljoenen slachtoffers zou eisen. Het communistische Noord-Korea viel het zuiden aan en in het begin met groot succes. Uiteindelijk ging communistisch China zich met de oorlog bemoeien en werden de toen al Verenigde Naties troepen teruggedrongen. Het kwam het tot een wapenstilstand die tot de dag van vandaag voortduurt. Rusland tolereerde in haar invloedssfeer geen enkele vorm van onafhankelijkheid. Opstanden in de DDR, Polen, Hongarije en Tsjecho-Slowakije werden met harde hand onderdrukt. Er ontstond toen de zgn. ‘dominotheorie’: het communisme moet meteen tot staan worden gebracht, anders zou het overslaan naar andere regio’s. En zo kwam het tot de Vietnamese oorlog die ook weer ontelbare slachtoffers zou eisen. Toen Rusland op 24 december 1979 Afghanistan binnenviel ontstond er een bloedige oorlog met de plaatselijke bevolking en de Taliban. Die oorlog zou bijna 10 jaar duren en het werd de zwanenzang van de Sowjet Unie. Diezelfde Taliban die nu te vuur en te zwaard bestreden wordt werd toen van harte ondersteund met de modernste wapens zoals de Stinger raket die vanaf de schouder kon worden afgevuurd en vele Russische gevechtshelikopters heeft neergehaald. In dit boekje probeer ik aan te tonen dat de angst voor het communisme en in het bijzonder voor Rusland na de landing in Normandië op 6 juni 1944 het tactisch denken van de Westelijke Geallieerden is gaan beheersen en alles te maken had met operatie Market Garden: de aanval richting Arnhem. In augustus 1944 was het niet de vraag of Duitsland zo worden verslagen, maar wanneer. En nog belangrijker: hoe ver zouden de Russische troepen naar het westen oprukken? Daar waren nog geen afspraken over gemaakt. De fascistische vijand was bijna verslagen maar de toekomstige communistische vijand rammelde aan de West-Europese poort en op dat moment wist niemand nog hoever die zou gaan oprukken. Grote economische belangen stonden op het spel en die werden op dat moment belangrijker gevonden dan de gruwelijke misdaden die de nazi’s hadden en nog zouden begaan.

11

De ouverture De moord op het Franse koningshuis sloeg in de hele wereld in als een bom. Frankrijk werd autoritair geregeerd door middel van een absolutistisch standensysteem (in de rest van de Europese landen bestond iets soortgelijks). De eerste stand was de adel, de tweede de gegoede middenstand en de derde de boeren- en arbeidersstand. Bittere armoede, hoge belastingen (er was een belasting op een eerste levensbehoefte: zout, de ‘Gabelle’) en de bevoordeling van de eerste twee standen leidden tot steeds meer opstanden. In vroeger tijden werd deze uitbuiting geaccepteerd als een natuurverschijnsel: het hoorde erbij. De kerk zorgde ervoor dat men de overheid zag als ‘door God gezonden’. De uitvinding van de drukpers maakte dat het mogelijk werd andere meningen in grote aantallen te verspreiden. Toen kwamen er vernieuwende filosofische gedachten met als belangrijkste ‘De Verlichting’ met als één van de grootste denkers de Duitser Immanuel Kant. Hij woonde in het Oost-Pruisische Köningsberg. Voor hem was de Verlichting: ‘de gang van de mens uit zijn onmondigheid waaraan hij zelf schuld is’. Met andere woorden: ‘kom in opstand, anders wordt het leven nooit beter’. Het grote voorbeeld was de Amerikaanse revolutie onder leiding van George Washington. Onder zijn leiding bevochten de Verenigde Staten van Amerika hun onafhankelijkheid van Groot-Brittannië. In de wereldgeschiedenis was het de eerste kolonie die dat presteerde.

Het beroemde schilderij van David (genaamd à Marat) nadat Marat was vermoord door Charlotte Corday

Immanuel Kant

12

Napoleon Bonaparte

De ouverture

De opkomst en ondergang van Napoleon Bonaparte In Frankrijk gingen de guillotines overuren draaien: vele duizenden stierven na een schijnproces voor een volkstribunaal. Het driemanschap dat het toen voor het zeggen had, Danton en Robespierre ondergingen uiteindelijk hetzelfde lot, behalve Marat die door zijn dienstmeisje Charlotte Corday in het bad met messteken vermoord werd. Ze nam wraak voor haar broer die onder de guillotine stierf. Uit die chaos kwam een kleine, jonge ambitieuze Corsicaanse artilleriegeneraal bovendrijven: Napoleon Bonaparte. Hij was geliefd bij zijn manschappen. Hij at en dronk wat zij aten en dronken, hij sliep waar zij sliepen. Hij vocht onconventioneel voor die tijd en vroeg geen onmogelijke dingen van zijn mensen. Hij werd de nieuwe leider van Frankrijk. Hij versloeg vernietigend Pruisen, het militair machtigste land van Europa, hij versloeg de Oostenrijkers toen hij ver in de minderheid was in een briljante manoeuvre. De Europese koningshuizen begonnen het in hun broek te doen. Ook hun tronen begonnen te wankelen. Napoleon voerde de rechtspraak voor iedereen in met het recht op een advocaat (de Code Napoléon, later de Code Civil) de burgerlijke stand, het decimale stelsel, het kadaster, de leerplicht, huizen kregen een huisnummer (de bekendste is nummer 4711 in Keulen waar een parfumfirma was). Natuurlijk kwam er geen paradijs op aarde voor de mensen, maar men voelde dat er recht werd gedaan. Toen de Fransen Nederland binnenvielen was er bijna geen tegenstand. Dat al is illustratief voor de gemoedstoestand van de Nederlanders in die tijd. De impopulaire stadhouder Willem V vluchtte al snel naar Engeland. Alleen in de Achterhoek werd door de Fransen een freule doodgeschoten die na vele waarschuwingen haar provocerend gedrag met de dood moest bekopen. Ze was het enige slachtoffer van de inval. De Britse admiraal Horatio Nelson versloeg de Franse vloot vernietigend voor de Spaanse kust bij Trafalgar. Dat had tot gevolg dat de Britten de Europese kustlijn konden blokkeren. In die tijd kreeg Nederland zijn eerste koning: Lodewijk (Louis) Napoleon. Hij was de broer van Napoleon Bonaparte. Hij meende het goed met Nederland. Op fonetische wijze leerde hij Nederlands: ‘dou vel ansi ni om; doe wel en zie niet om’. Door de Britse blokkade ontstond er een enorme smokkelhandel met Engeland, waar Nederland alleen maar beter van werd. Koning Lodewijk gedoogde het en won steeds meer aan populariteit. Napoleon maakte twee grote fouten: hij zou in Rome tot keizer van Frankrijk worden gekroond door paus Pius VII. Hij nam echter de kroon uit de handen van de paus en kroonde zichzelf en gaf daarmee aan dat hij de kroon niet van God ontving. Vandaag de dag is dat niet groot probleem, maar in die 13


Lodewijk Napoleon, broer van Napoleon Bonaparte, de eerste koning van Nederland

Vice-admiraal Horatio Nelson

De hertog van Wellington

tijd kon je beter niet de kerk tegenhebben. Die had hij al tegen en deze daad versterkte zijn positie niet bepaald. Tot dan had hij naam van ‘de volksjongen’ die de vorstenhuizen had verslagen. Diezelfde vorstenhuizen schilderden hem toen af als een ‘parvenu’. Het maakte zijn positie er nier beter op. Bovendien viel hij Rusland aan met de grootste legermacht (de Grande Armée) die de wereld ooit gezien had. In een bloedige slag bij het riviertje de Borodino versloeg hij de Russen ternauwernood. Hij ging naar Moskou en wachtte op de capitulatie van de tsaar. Die had een gigantisch groot land en had zijn hoofdstad niet nodig: hij wachtte op de Russische winter. Toen die kwam werd ook nog de stad in brand gestoken en moest Napoleon de terugtocht aanvaarden. Duizenden kwamen om in de vrieskou. Dat brak de ruggengraat van zijn leger. Bij Leipzig werd hij in 1813 verslagen. Hij werd verbannen naar het eilandje Elba voor de Italiaanse kust. Terug naar het ‘ancien régime’ In Wenen werd een congres gehouden onder leiding van graaf Von Metternich met de bedoeling de Europese grenzen en gezagsverhoudingen opnieuw vast te stellen. Het motto was: alles moet terug naar het oude (ancien régime). Er werden toen spotprenten gemaakt met de titel ‘het volk hongert, maar het congres danst’. In Nederland werd het huis van Oranje door een driemanschap weer aan de macht gebracht. In het ontstane gezagsvacuüm moest zo snel mogelijk de zoon van stadhouder Willem V (dus Willem VI) vanuit Engeland naar Nederland komen. De kortste weg naar Den Haag was via het strand van 14

De ouvertue

Scheveningen. Volgens de geschiedenisboekjes stond de bevolking juichend op het strand toen hij daar vanuit Engeland arriveerde. In werkelijkheid werden de mensen door militairen uit hun huizen gehaald en onder dwang naar het strand gestuurd. Het Wener congres besloot dat er een sterke staat ten noorden van Frankrijk moest komen. De Habsburgse Nederlanden (de vroegere zuidelijke Nederlanden) werden bij Nederland gevoegd en Willem VI werd als koning Willem I ingehuldigd. Het land kreeg twee hoofdsteden, Amsterdam en Brussel waar hij elk half jaar resideerde. Maar de zuidelijke Nederlanden accepteerden het niet en kwamen in opstand. Ze scheidden zich af en vormden het koninkrijk België met als koning Leopold Von Sachsen Coburg. De slag bij Waterloo Maar Napoleon Bonaparte gooide nog één keer roet in het eten: in 1815 landde hij met een bataljon in Zuid-Frankrijk. De troepen die opdracht hadden hem te arresteren liepen massaal naar hem over. Uiteindelijk was hij weer terug in Parijs en binnen de kortste keren had hij weer een groot leger op de been. De Britse generaal Wellington die met succes de Fransen in Spanje en Portugal had bevochten ging met een expeditieleger naar Zuid-Nederland en de Pruisen marcheerden onder generaal Blücher in de dezelfde richting. De oude vos Napoleon besefte dat hij snel moest handelen. Hij wilde eerst de Britten verslaan en daarna de Pruisen. Drie dagen eerder dan de Britten ingeschat hadden was het Franse leger op volle sterkte in de buurt van Wellington. Die begon nerveus te worden, maar kon geen kant meer op. Hij stelde zijn leger op in een heuvelachtig gebied bij het dorpje Waterloo ten zuiden van Brussel. Het was 17 juni 1815. Toen begonnen de weergoden Napoleon dwars te zitten. In die nacht viel de regen met bakken uit de hemel.

Graaf Von Metternich

Koning Willem I 15

George Stephenson


Zijn plan was op de 18e al vroeg aan te vallen met een inleidend bombardement van de artillerie. Maar de kanonnen konden niet in stelling gebracht worden in de vette modder. Hetzelfde gebeurde met de infanteristen die bijna tot hun knieën wegzakten. Hij moest uren wachten. De Britten konden hun verdediging steeds beter voorbereiden De Franse artillerie opende uiteindelijk het vuur, maar de explosies hadden veel minder effect omdat ze in de modder smoorden. De infanterie werd daarop door de Britten neergemaaid. De Franse maarschalk Michel Ney probeerde met een onverantwoorde cavalerieaanval waarin hij zelf voorop ging, een doorbraak te forceren, maar ook dat mislukte. Uiteindelijk arriveerden de Pruisen onder Blücher op het slagveld en de Fransen begonnen zich terug te trekken. De nederlaag was een feit. Dit keer nam men geen risico meer met Napoleon. Hij werd verbannen naar een onherbergzaam eilandje voor de westkust van Afrika: Sint Helena. Hij werd vergezeld door enkele vertrouwelingen en bewaakt door een klein Brits garnizoen dat zich ook verbannen voelde. In 1821 is Napoleon daar op 52-jarige leeftijd overleden, officieel aan kanker, maar de laatste tijd komen er steeds meer aanwijzingen dat hij langzaam is vergiftigd door één van zijn vertrouwelingen die in opdracht van de Franse regering handelde. Na zijn overlijden zijn er van zijn haar lokjes geknipt. Daarin zijn sporen van gif gevonden. Het ontstaan van de grootindustrie, de bittere armoede en het liberalisme Langzamerhand veranderde Europa van een agrarische naar een industriële gemeenschap. De uitvinding van de stoommachine maakte het mogelijk snel producten te maken die eerst op ambachtelijke wijze gemaakt werden. Dat was de doodsteek voor de ontelbare thuiswerkers. De Brit George Stephenson introduceerde de eerste stoomlocomotief wat een ommekeer in het vervoer van goederen en personen betekende. Ook de landbouw werd steeds grootschaliger wat de ondergang van ontelbare kleine familiebedrijfjes betekende. Vele boerenfamilies trokken naar de ontstane grote industriecentra om daar hun geluk te zoeken. Ze kwamen in troosteloze wijken te wonen, met veel te veel personen in kleine onderkomens. De hygiënische omstandigheden waren erbarmelijk: er was geen stromend water, rioleringen bestonden nog niet, kinderarbeid was heel normaal en medische verzorging een grote uitzondering. De kindersterfte was enorm. De fabrieksarbeiders (als ze al werk hadden) hadden geen rechten en waren volkomen uitgeleverd aan de directies. In Ierland (dat toen nog deel uitmaakte van Groot-Brittannië) werd de bevolking hardhandig onderdrukt door de Britse landheren. Toen enkele jaren achter elkaar de aardappeloogsten mislukten brak er een hongersnood uit die duizenden levens eiste. Vele Ieren emigreerden naar Amerika met als resultaat dat er tegenwoordig meer in het buitenland wonen dan in het land zelf. Jaren 16

De ouverture

lang zouden uit Europa miljoenen de uitzichtloze armoede ontvluchten om in Amerika een betere toekomst te zoeken. Het ging gisten in Europa: de bevolking had geleerd van de Franse Revolutie en eiste meer vrijheden. Het liberalisme werd een nieuwe politieke stroming en eiste burgerlijke vrijheden. In 1848 kwam het in heel Europa tot onlusten en opstanden. Dat leidde tot de eerste hervormingen. De Nederlandse koning Willem II bijvoorbeeld werd na ‘een nachtje slapen’ van conservatief tot liberaal, wat leidde tot een constitutionele monarchie. Hij moest veel macht inleveren, wat gebeurde door de leider van de liberalen Thorbecke. Ze zouden nooit vrienden worden. De opkomst van het socialisme en communisme De Duitser Friedrich Engels trok zich het lot van de arbeiders aan. Hij kwam uit een rijke familie: zijn vader bezat textielfabrieken in Duitsland en GrootBrittannië. Na eerst een periode in Berlijn in voor die tijd behoorlijk radicale kringen te hebben verkeerd, vertrok hij begin 1843 naar Groot-Brittannië. Hij meende dat de arbeidersklasse zich daar beter georganiseerd had. Vakbonden met een vaste contributie werden opgericht. Verder was daar zijn Ierse vriendin Mary Burns die hem de sloppenwijken van Manchester liet zien en in welke mensonterende omstandigheden de mensen daar moesten leven. Hij begon de radicale pers te steunen en zijn denken werd steeds linkser mede onder invloed van de geschriften van de Schotse theoloog Thomas Carlyle die bekend werd door zijn publicatie ‘Past and Present’, waarin hij de Franse Revolutie beschreef als het begin van de verheffing van de arbeidersklasse. In het tsaristische Rusland waren verschillende revolutionaire groepen actief. Zo waren er sociaal democraten onder leiding van Vladimir Iljitz Oeljanow, beter bekend onder de naam Lenin. Zijn broer was geëxecuteerd na een mislukte aanslag op de tsaar en hij was vol wrok tegen de machthebbers. Hij was ook sterk beïnvloed door de anarchistische denker graaf Michael Bakoenin die veel aanhang had. Vooral zijn theorie dat een gecentraliseerde partijleiding de voorkeur had sprak Lenin aan. Karl Marx en zijn filosofie: het communisme In 1818 kwam in de Duitse stad in Trier Karl Marx ter wereld: zoon van de joodse advocaat Hirschel Marx die daar een bloeiende praktijk had. Hirschel Marx ‘bekeerde’ zich tot het christendom om praktische redenen: het gaf volledige burgerrechten en bovendien had hij een vooruitziende blik. Het antisemitisme bestond al eeuwenlang maar begon in Duitsland steeds sterker de kop opsteken. Karl werd tot verdriet van zijn vader geen advocaat, maar volgde een studie filosofie, kwam in revolutionaire kringen terecht en werd een onverbeterlijke wereldhervormer. Na veel tegenstand van haar familie trouw17


de hij in 1843 met de aristocratische Jenny von Westphalen. Zijn kans om op het revolutionaire terrein te verschijnen kreeg hij als redacteur bij de ‘Rheinische Zeitung’. In felle commentaren bestreed hij de regering en de oppositie (waar hij eerder deel van uitmaakte, en volgens hem niet ver genoeg gingen). Net als Engels werd Marx beïnvloed door de filosofie van Hegel. Hij meende daar uit te kunnen afleiden dat het sociale onrecht door een veranderde maatschappij snel ongedaan zou kunnen worden gemaakt. Marx vestigde zich in Parijs. Hij werd daar redacteur van het tijdschrift ‘Deutsch-Französiche Jahrbücher’ dat al na het eerste nummer moest worden opgeheven wegens gebrek aan steun van de Franse sociaal democraten. Marx vertrok naar Brussel. En daar vond een historische ontmoeting plaats: hier ontmoette hij Friedrich Engels. Misschien had de geschiedenis er anders uitgezien zonder die twee; we zullen het nooit weten. Engels werd meteen een groot bewonderaar van Marx. Hij beschouwde hem als een genie. Hij steunde hem in alle opzichten, vooral financieel. Marx begon toen het begrip ‘communisme’ te gebruiken ter onderscheiding van de sociaal democratie dat hem niet ver genoeg ging. Het geesteskind werd het ‘Communistisch Manifest’ dat beiden in 1848 publiceerden. De arbeidersklasse zou niet meer aan een nationaliteit gebonden: zij zou internationaal solidair zijn. Bovendien zou het particulier eigendom afgeschaft worden, het bankwezen, de industrie en het transport genationaliseerd, afschaffing van het erfrecht etc. In 1867 schreef Marx nog zijn werk ‘Das Kapital’, wat de bijbel van het communistisch denken zou worden. Karl Marx is zijn leven lang een eenzaam mens gebleven. In 1883 overleed hij in Londen. Weinigen woonden de uitvaart bij. Maar toch sprak Friedrich Engels daar de profetische woorden: ‘zijn naam en zijn werken zullen door de eeuwigheid voortduren’. En dat is gebeurd: er was een fenomeen ontstaan dat tot de dag van vandaag de politieke en militaire agenda’s zou gaan beheersen.

Friedrich Engels

Karl Marx 18

Graaf Michail Bakoenin

De ouverture

De koloniale gebieden en begin van de rassenwaan In die periode ontstonden er grote koloniale rijken. De Britten hadden ze al, maar na de slag bij Trafalgar hadden ze de machtigste marine ter wereld en bouwden hun koloniale rijk over de hele wereld enorm uit. Na de slag bij Waterloo moesten de Nederlanders de Kaapkolonie (het latere Zuid-Afrika) en Ceylon (Sri Lanka) aan de Britten afstaan. Maar het grootste islamitische land ter wereld, Nederlands-Indië (Indonesië) bleef een Nederlandse kolonie. De Fransen begonnen grote delen van Noorden West-Afrika te koloniseren, Zuid-Oost Azië en eilandengroepen in de Stille Oceaan. België kreeg na de afscheiding in 1839 een nieuwe koning: Leopold von Sachsen Coburg. Voor zijn inhuldiging als koning der Belgen had hij de luxe te kunnen kiezen tussen het koningschap van Griekenland en België. Hij koos, na duidelijke garanties van Nederlandse regering, voor België. Dat heeft hem geen windeieren gelegd. Het jonge België werd de kolonisator van de Congo, een land rijk aan bodemschatten als goud, diamanten en metalen. De firma ‘Union Minière’ werd opgericht die al snel gigantische dividenden uitkeerde met de koning als één van de grootste aandeelhouders. Langs de Chinese kust werden grote steden geannexeerd zoals Hong Kong, Kanton en Shanghai. In die steden ontstonden grote Europese enclaves die de dienst uitmaakten tot ver in het Chinese binnenland. Het was het domein van de zgn. ‘kanonneerpolitiek’; wie er niet mee instemde werd door scheepsartillerie beschoten. De Chinese producten werden in natura betaald met opium. Zo creëerde men miljoenen willoze drugsverslaafden die alles deden wat van hen verlangd werd. Kortom, het waren de Europese landen de in de 19e eeuw in de wereld de dienst uitmaakten. De soms eeuwenlange overheersing veroorzaakte een superioriteitsdenken.

Leopold von Sachsen Coburg

Friedrich Nietzsche

19

Rudyard Kipling


Volkomen werd voorbijgegaan aan culturen die ver verheven waren boven de Europese en al veel langer bestonden. De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche had een theorie over de mens die zichzelf kon verheffen tot ‘Übermensch’. Hij bedoelde daarmee dat die mens dat door zelfinzicht kon bereiken. Dit werd al snel misbruikt om twee soorten mensen te creëren: ‘de Unter- en de Übermensch’: vooral de niet-blanken en de blanken en langzamerhand werden daar in Duitsland de joden, zigeuners en Oost-Europeanen ook onder gerekend. De Britse schrijver Rudyard Kipling was de exponent van het Britse imperialisme. Hij introduceerde het begrip ‘the white man’s burden’ (de last van de blanke mens). Een strofe uit één van zijn gedichten was: ‘Oh east is east and west is west and never the twain shall meet’. Hij bedoelde daarmee dat de blanke mens nooit de andere mens (de gekleurde) zal begrijpen en dus veroordeeld is deze mens te blijven ondersteunen. Kipling is geboren op 30 december 1865 in Bombay, Brits-Indië, het gigantische Aziatische subcontinent, de bakermat van één van de grootste wereldgodsdiensten: het Hindoeïsme. Hij was een bestudeerd en intelligent mens, maar toch was hij overtuigd van zijn uitspraken en ideeën. Het is tekenend voor de gedachten van de 19e eeuw. De Amerikaanse burgeroorlog Aan de overkant van de Atlantische Oceaan ontstond in Amerika rond 1850 tussen de zuidelijke en noordelijke staten een economisch en politiek conflict: het zuiden was een relatief dunbevolkt agrarisch gebied waar tabak en katoen de voornaamste bronnen van inkomst waren. In het noorden ontstond een enorme industriële macht. Bovendien waren er ook grote culturele verschillen ontstaan: de eerste immigranten waren in de 16e eeuw de ‘Pilgrim Fathers’. Het waren Britten die om geloofsredenen naar Amerika emigreerden. Zij stichtten de staat Virginia genoemd naar de Engelse koningin Elisabeth die ‘virgin queen’ genoemd werd. De staat Louisiana is een overblijfsel van Franse emigranten die hun gebied naar hun koning Louis (Lodewijk) noemden, met als hoofdstad New Orleans. Maar in de noordelijke staten stroomden miljoenen Europese emigranten binnen met de bedoeling een beter leven te krijgen. Velen vonden een bestaan in snel opkomende industrie. De landbouwers onder hen trokken, als ze kans kregen, naar de westelijke gebieden om daar een eigen boerenbedrijf te beginnen. Velen slaagden daar ook in. In de zuidelijke staten, waar bijna geen immigranten kwamen, ontstond steeds meer het verlangen zich van de Verenigde Staten af te scheiden: de economische en culturele verschillen werden steeds groter. Bovendien kwam er in de wereld een steeds sterkere beweging op gang om de slavernij af te schaffen. De katoen- en tabaksplantages in de zuidelijke staten draaiden grotendeels op slavenarbeid, hoewel ook daar de mechanisatie op gang kwam en steeds minder mensen nodig waren. Maar de slavernij was niet het grootste breekpunt. 20

De ouverture

Het conflict escaleerde en zuidelijke staten scheidden zich af van het noorden onder de naam Geconfedereerde Staten van Amerika met als hoofdstad Richmond in Virginia. Hun president was een weinig krachtdadig figuur: Jefferson Davis. President van de Unie in het noorden was Abraham Lincoln. Het noorden weigerde de nieuwe staat te erkennen en zo werd een burgeroorlog onvermijdelijk. Op 12 april 1861 opende de zuidelijke artillerie het vuur op Fort Sumpter in Zuid-Carolina. Het fort was een noordelijke enclave en werd na een paar dagen overgegeven. President Lincoln bood generaal Robert E. Lee het opperbevel van het noordelijk leger aan, maar deze weigerde. Hij was een tegenstander van de slavernij en de afscheiding maar vond dat hij Virginia trouw moest blijven. Hij werd de opperbevelhebber van het zuiden en zou uiteindelijk één van de beroemdste generaals uit de wereldgeschiedenis worden. De eerste overwinningen waren voor het zuiden, dat hoewel slechter bewapend en minder manschappen telde, veel gedurfder opereerde onder Lee en zijn uitstekende generaals Jackson, Longstreet (Lee noemde hem ‘my old war horse’), Pickett en de cavaleriegeneraal Stuart. Het noorden had in het begin bevelhebbers die veel te aarzelend optraden en zelfs na een overwinning te snel consolideerden en Lee de kans gaven opnieuw te hergroeperen. De troepen waren toen nog bewapend met voorladers. De soldaten had een rolletje papier met de juiste hoeveelheid buskruit. Met zijn tanden maakte hij het papiertje open en goot het kruit in de loop. Dan werd een ronde loden kogel in de loop gedaan. Het papiertje kwam er bovenop en met een laadstok werd het geheel naar beneden gestampt en men was klaar om te vuren. Een goed geoefende soldaat kon op die manier zo’n drie keer per minuut vuren. Men deed dat op het slagveld in bataljons- of compagniesverband. Men stond in drie of vier linies opgesteld en terwijl de ene linie laadde schoot de andere. Dat had een verwoestend effect. Het was een tactiek die al

Abraham Lincoln

Jefferson Davis 21

Ulysses Grant


Robert E. Lee

James Longstreet

De ‘Gatling gun’

eeuwenlang werd toegepast. Artilleriebeschietingen en cavalerieaanvallen konden dit nog ondersteunen. In deze oorlog werden voor de eerste keer ook achterladers gebruikt. Dat waren geweren waar de patroon zo als wij die nu kennen achterin werd geladen en werd afgevuurd. Dat ging vele malen sneller. Ze hadden een zgn. ‘getrokken loop’. Dat is een lange spiraal die door het metaal van de loop wordt getrokken. De puntvormige kogel kreeg daardoor met een voor die tijd ongekende snelheid. Met heel veel geluk kon je met een voorlader op een afstand van 300 meter nog iets gericht raken, maar de achterlader was in de handen van een goede schutter tot 1000 meter effectief. Dit wapen was nog niet weggelegd voor de gewone infanterie, maar verkenners, cavaleristen en sluipschutters gingen het op grote schaal gebruiken. In 1861 werd door Richard Jordan Gatling een monstrum uitgevonden: de Gatling gun. Het was een wapen met meerdere lopen. Een grote patroonhouder werd er in geplaatst en door aan een slinger te draaien konden grote hoeveelheden kogels worden afgevuurd (bijnaam: koffiemolen). De Gatling gun was het eerste machinegeweer en latere versies zouden de oorlogvoering ingrijpend gaan veranderen. Het was zo’n nieuw wapen dat de beide legers er in eerste instantie geen gebruik van wensten te maken: de eerste versies haperden ook vaak. Tegen het einde van de oorlog kocht een noordelijke generaal er drie voor eigen rekening en ze hadden een vernietigende uitwerking. In het westen vocht een doortastende noordelijke generaal: Ulysses Grant. Hij werd benoemd tot nieuwe opperbevelhebber en had wel succes. Hij buitte (samen met generaal Sherman) de overwinningen wel uit en het zuiden werd verder in het defensief gedrongen. Voor het zuiden werd het langzamerhand erop of er onder. De industriële suprematie van het noorden werd steeds groter. Het was geen kwestie wie de oorlog zou winnen, maar wanneer het noorden zou winnen. De financiële 22

De ouverture

middelen waren uitgeput en de verliezen in eerdere veldslagen met het noorden konden niet worden aangevuld. Door de noordelijke blokkade van de zuidelijke havens kon er geen katoen meer worden uitgevoerd. Dat veroorzaakte in de Britse textielindustrie een enorme werkloosheid. In de zomer van 1863 vond in Richmond een historische conferentie plaats: generaal Lee presenteerde een plan om Pennsylvania binnen te vallen en als dat slaagde rechtstreeks naar Washington op te rukken. Het zou een complete verrassing zijn, niemand achtte het zuiden nog tot zo’n offensief in staat. Daarmee was de oorlog niet gewonnen maar in het buitenland (vooral in Groot-Brittannië waar nog veel sympathisanten waren) zou men president Lincoln onder druk kunnen zetten de oorlog te beëindigen. Het plan werd goedgekeurd. Generaal Lee had in het geheim al enkele legerkorpsen op mars gestuurd. In het kleine plaatsje Gettysburg was een legeropslagplaats van schoenen. Het zuidelijke leger had een tekort aan alles en generaal Longstreet kreeg de opdracht via Gettysburg op te rukken om de schoenen te bemachtigen. Deze opmars werd opgemerkt door een noordelijk cavaleriekolonel die alarm sloeg. Hij zag kans een strategische heuvel voor het noorden te behouden en de versterkingen begonnen binnen te stromen. Op 3 juli 1863 begon de slag bij Gettysburg. Na voorbereidende mislukte flankaanvallen nam generaal Lee de beslissing de heuvel rechtstreeks aan te vallen desnoods met grote verliezen. Generaal Longstreet was tegen de aanval, maar Lee zette door: er zou geen tweede kans zou komen om een beslissende doorbraak te forceren. Na een inleidende gigantische artilleriebeschieting viel het leger van Virginia aan. De rechtervleugel zag nog kans de noordelijke stellingen binnen te dringen, maar werd door de snel aangevoerde reserves teruggeslagen. Het zuiden had het offensief en daarmee de oorlog verloren. Na Gettysburg zag Lincoln zijn kans schoon om de slavernij als argument van het voeren van de oorlog te gebruiken. Hij maakte er een kruistocht van om in het buitenland steun te winnen. Nadat de oorlog nog bijna 2 jaar voortduurde werd in het dorpje Appomattox in Virginia op 9 april 1865 door generaal Lee de capitulatie getekend. Amerika wordt in korte tijd de grootste economische wereldmacht Vanaf dat moment ontwikkelden de Verenigde Staten van Amerika zich binnen 30 jaar tot de grootste economische macht ter wereld. Dat is een ongekend fenomeen in de geschiedenis, veroorzaakt door de miljoenen emigranten vooral uit Europa, die met hun verschillende culturen en achtergronden een smeltkroes vormden waarin nieuwe ideeën en vakmanschap de basis vormden. Terwijl men in Europa nog conflicten uitvocht met een Middeleeuwse achtergrond kon men in Amerika zich vrij ontplooien. Er was democratie, er waren geen vorstenhuizen die hun eigen belangen beschermden. Bovendien was er 23


vrijheid van godsdienst. Ze konden hun eigen gemeenschappen stichten zoals bijvoorbeeld de Mormonen die in staat Utah hun eigen geloofsgemeenschap stichtten. Naar de hedendaagse normen was het daar geen paradijs. Velen leefden, net als in Europa, in armoede. Er is wel eens gesteld dat de meeste slaven in het zuiden een beter leven hadden dat de arbeiders in de fabrieken in het noorden. De voormalige slaven trokken massaal naar het noorden in de hoop op een beter leven. Ze kwamen meestal terecht in de grote steden waar zij onder erbarmelijke omstandigheden moesten leven. Door de enorm snelle industrialisatie kwam er een ander soort machthebbers op het toneel: de grootindustriëlen. Eerder waren het de bankiers die tegen woekerrenten de koningen en keizers in stand hielden. In de Late Middeleeuwen was de bankiersfamilie Fugger de financier van de Habsburgers in vele oorlogen. In Europa kwamen ook de eerste grootindustriëlen op: bijvoorbeeld de families Krupp en Mannesmann in Pruisen. Maar vooral in Amerika waren zij het die na de burgeroorlog in snel tempo aan de macht kwamen. John D. Rockefeller ging in de olie-industrie en richtte de Standard Oil Company op. Al voor zijn 60e jaar was hij de rijkste man van de wereld met een vermogen van meer dan drie miljard dollar. Andrew Carnegie richtte de Carnegie Steel Company op die de grootste zou worden in Amerikaen de hele wereld. Op latere leeftijd werd hij filantroop en liet in Den Haag het Vredespaleis bouwen. Dat was in 1913. Had hij een vooruitziende blijk? Een jaar later brak de Eerste Wereldoorlog uit. John Pierpont Morgan was een bankier en kunstverzamelaar. In 1892 regelde hij de fusie van Edison General Electric and Thompson-Houston Electric Company tot de multinational General Electric. Nadat hij de Federal Steel Company had gefinancierd fuseerde hij die met de Carnegie Steel

John D. Rockefeller

Andrew Carnegie 24

J.P. Morgan

De ouverture

Company (er ging een partijtje golf aan vooraf met Andrew Carnegie waar de prijs door middel van een ‘gentlemans’ agreement’ werd afgesproken). En zo waren er nog meer: zij verkregen hun reusachtige kapitalen in de staalindustrie van Pittsburgh, in de abbatoirs van Chicago, de olie-industrie van Pennsylvania of de kopermijnen van Montana. Aan het begin van de 20e eeuw werd de auto uitgevonden. Het was Henry Ford die het mogelijk maakte zijn geesteskind de T-Ford op de lopende band te produceren, zodat de auto voor grote groepen in de samenleving betaalbaar werd. Het zou in de komende wereldoorlogen de massaproductie van wapens, vliegtuigen, schepen en voertuigen mogelijk maken. Henry Ford had een donkere kant: hij was een notoire antisemiet en zou in jaren 20 een grote rol gaan spelen bij de financiering van de nazipartij van Adolf Hitler. Ik zal hier nog uitgebreid op ingaan. Bij de overgang van de 19e naar de 20e eeuw Amerika al een veel betere begroting dan Europa. De kinderen van de emigranten die uit wanhoop een betere toekomst zochten in Amerika hadden het niet veel beter dan hun familie die in Europa was achtergebleven, maar ze hadden wel iets onbetaalbaars: democratie. Dat betekende een vrije pers en vrijheid van meningsuiting. Na ruim een eeuw waren in de voormalige Britse en Franse kolonies in Noord-Amerika de denkbeelden van de Franse Revolutie grotendeels verwezenlijkt. Dat wil niet zeggen dat het daar sociaal allemaal in orde was en is, integendeel, maar Europa kon nog steeds geen afscheid nemen van het ‘ancien régime’. En daar ontstond in de 19e eeuw een antiliberaal denken. Vooral de denkbeelden van de Duitse filosoof Hegel vielen in de smaak. Hegels’ filosofie vertrouwde de macht toe aan een staatshoofd en aan niemand anders; een terugkeer naar het absolutisme.

Alfred Krupp

Henry Ford 25

Otto von Bismarck


De reactionaire Otto von Bismarck en de eenwording van Duitsland In Duitsland (dat toen nog uit verschillende vorstendommen bestond) ontstond langzamerhand een drang tot eenwording. Eén vorstendom was al militair en economisch het belangrijkste: Pruisen. Haar gebieden strekten zich in het noorden uit van het huidige Ruhrgebied tot aan de Russische grens. Pruisen was al vanaf de 18e eeuw een militaristisch land in Europa. Binnen het Duitse gebied waren velen geïnspireerd geraakt door de Italiaanse eenwording door Cavour en Garibaldi. Men verwachtte van de juist aan de macht gekomen koning Wilhelm I van Pruisen dat hij het initiatief zou nemen om van de Duitse staten één land te maken. Hij was een onzeker persoon en kwam er eerlijk voor uit dat hij niet erg intelligent was. In Pruisen waren de landadel en vooral het officierskorps bang voor verdergaande democratisering. De koning liet zich leiden door de minister van defensie Albrecht von Roon. Die wist wel iemand die de zaken op de rails kon brengen. En zo kon het gebeuren dat een fossiel uit het absolutisme de naaste medewerker van de Pruisische koning werd: Otto von Bismarck, afkomstig uit de Pruisische landadel met uiterst reactionaire ideeën en een intrigant van de eerste orde, die geen tegenspraak duldde. Hij verachtte de liberalen, de protestanten en katholieken maar vooral de socialisten en communisten. Op 22 september 1862 werd hij door de koning benoemd tot minister-president en minister van buitenlandse zaken. Binnen een week deed hij in het Pruisische parlement een historisch geworden uitspraak: ‘Duitsland heeft haar blik niet gericht op de democratie van Pruisen, maar op haar macht. De problemen worden niet opgelost door toespraken in een parlement, maar door bloed en ijzer’. Zijn mening over de Slavische volken schreef hij in een brief al enkele jaren voor zijn benoeming: ‘Hak in op de Polen tot ze ten onder gaan. Ik heb medelijden met hen. Maar wij moeten voortbestaan. Wat kunnen wij anders doen dan ze uitroeien. Een wolf kan er ook niets aan doen, dat God hem als zodanig geschapen heeft. Maar iedereen schiet ze dood als hij de kans krijgt’. En zo zette Bismarck een teneur die andere zieke geesten dankbaar zouden overnemen. Hij maakte het waar: in het door Rusland overheerste deel van Polen braken opstanden uit. Tsaar Alexander was bereid concessies te doen, heel Europa stond achter de Polen, maar Bismarck was tegen. Binnen een week na de Poolse opstand sloot hij een geheime overeenkomst met de tsaar. De Russische en Pruisische legers zouden het recht hebben de grenzen over te steken om de opstandelingen te achtervolgen (dit lijkt sterk op de overeenkomst tussen Von Ribbentrop en Molotow in 1939 waar ik later op terug zal komen). Omdat Bismarck het door vooropgezette loslippigheid in de openbaarheid bracht, werden de Europese staten voorzichtiger. De Russen konden nu de opstand genadeloos neerslaan, maar Bismarck verklaarde dat er een kans was 26

De ouverture

geweest dat de Russen Polen aan Pruisen hadden gelaten: ’in dat geval hadden wij Polen in drie jaar gegermaniseerd’. Bismarck had een vingeroefening nodig om uit te vinden hoe ver hij met zijn veroveringsplannen kon gaan. Hij liet zijn oog vallen op de Deense provincie Sleeswijk-Holstein. Sleeswijk was Deens ingesteld, Holstein daarentegen Duits. De Denen zagen de bui al hangen en stelden voor Holstein aan Pruisen af te staan. Onder leiding van Bismarck ontstond een ‘Duitse verontwaardiging’ omdat in het grijze verleden Sleeswijk en Holstein als ondeelbaar werden beschouwd. Vermoedelijk is Adolf Hitler door Bismarck geïnspireerd hetzelfde spel te spelen met het Rijnland en het Sudetenland. Hij kreeg het zelfs voor elkaar de Oostenrijkers voor zijn ‘pan-Duitse’ gedachte te winnen. Heel Europa liet de Denen net als eerder de Polen in de steek en na een kansloze slachtpartij werd Sleeswijk-Holstein ingelijfd. Bismarck had Oostenrijk nu niet meer nodig en begon internationaal tegen hen te intrigeren en op een oorlog aan te sturen, wat ook gebeurde. Pruisen veroverde het staatje Hannover: zo was het heer en meester ten noorden van de Main. Het Pruisische leger trok naar Bohemen en versloeg op 3 juli 1866 de Oostenrijkers vernietigend bij Königgratz (Sadowa). Bismarck begon de resterende Duitse staatjes onder druk te zetten: er moest een Duitse Bond komen met aan het hoofd de koning van Pruisen en aan zijn zijde een bondskanselier. Wie anders dan hemzelf. De Frans-Duitse oorlog De Fransen, bevreesd voor een grote machtige staat aan de andere kant van de Rijn, gingen daar territoriale eisen stellen. Deze werden resoluut afgewezen en de Fransen deden er niets aan. Het betekende dat er op het Europese vasteland een nieuwe machtsfactor was ontstaan: Duitsland. Bismarck begon opnieuw te intrigeren. Hij zag zijn kans schoon na een conflict over de Spaanse troonopvolging, vervalste een telegram van zijn koning over dat onderwerp en liet het naar de pers uitlekken. Het veroorzaakte een golf van nationalisme in Duitsland en Frankrijk. Zo begon in 1870 de Frans-Duitse oorlog. De Fransen slaagden er niet in op tijd genoeg manschappen te mobiliseren, de Duitsers wel. De Fransen onder keizer Napoleon (de zoon van koning Lodewijk Napoleon, de eerste koning van Nederland) leden de ene nederlaag na de andere. De genadeslag vond plaats bij Sedan, waar maarschalk Mac-Mahon omsingeld werd en zich samen met 90.000 man en de keizer moest overgeven. Na een bloedig beleg van Parijs werd de Fransen nog extra zout in de wonden gewreven omdat Bismarck het nodig vond op Frans grondgebied te Versailles koning Wilhelm van Pruisen tot keizer van Duitsland te laten uitroepen, terwijl Napoleon in gevangenschap was weggevoerd. Zo werden de ingrediënten voor de Eerste Wereldoorlog al opgediend. 27


Koning Wilhelm van Pruisen, die keizer van Duitsland werd

Keizer Napoleon van Frankrijk, zoon van Lodewijk Napoleon, de eerste koning van Nederland

Koningin Victoria van Groot-Brittannië en keizerin van India.

Duitsland en Italië krijgen de kruimels van het kolonialisme De juist herenigde landen Duitsland en Italië keken met begerige blikken naar de koloniale rijken van Frankrijk en Groot-Brittannië. Maar die koek was op. Er bleven slechts kruimels over. Duitsland kreeg een paar eilandjes in de Pacific, een stuk van Nieuw-Guinea, Togo, stukjes van Oost-Afrika en ZuidWest Afrika wat in werkelijkheid een desolate woestijn was. Italië kreeg een stuk van Somaliland wat aan Ethiopië grensde, Eritrea en Libië. De Zuid-Afrikaanse Boerenoorlog En toen de mensheid uitkeek naar de 20e eeuw brak er in 1899 in Zuid-Afrika de Boerenoorlog uit. De Kaapkolonie was van oorsprong Nederlands. In de 17e eeuw werd zij gesticht door Jan van Riebeeck, een opperkoopman van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC). De VOC was de eerste multinational in de geschiedenis met een eigen marine en geld, dat in praktisch de hele wereld werd geaccepteerd. De Kaapkolonie werd gebruikt als bunkerstation voor de VOC-vloten die van en naar het Verre Oosten gingen. Er werd vers voedsel en drinkwater ingeslagen, de zieken werden er verpleegd en de retourvloten namen de post mee. De Britten namen de kolonie over na de nederlaag van Napoleon, vooral vanwege het strategische belang. De bevolking bestond toen grotendeels uit oorspronkelijke Nederlanders; men spreekt er een taal nauw verwant aan het Nederlands: het Afrikaans. Maar ook andere nationaliteiten vonden de weg naar Zuid-Afrika: Duitsers, maar ook Franse Hugenoten die in de 17e eeuw na 28

De ouverture

de moordpartijen onder Catharina de Medici vanwege hun geloof naar de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden vluchtten. Zij introduceerden in Zuid-Afrika de wijnbouw. De Nederlandstaligen noemden zich ‘Boeren’ en toen de Britten steeds meer de overhand kregen trokken velen van hen naar het noorden en stichtten twee republieken: Oranje-Vrijstaat aan de Oranjerivier en in het noorden Transvaal bij de rivier de Vaal. De Britten hadden plannen ook deze gebieden te annexeren, maar de Britse liberale ministerpresident Gladstone maakte daar een eind aan. Toen werden daar grote hoeveelheden goud en diamanten gevonden. En dat veranderde de zaak. Inmiddels was Cecil Rhodes gouverneur van de Kaapprovincie geworden. Hij droomde van een Brits rijk tot aan de Kongorivier en stichtte de ‘British South African Company’ met als bedoeling ten noorden van Transvaal ook goud en diamanten te vinden. Het viel tegen. Wat restte was de kolonie Rhodesië die naar hem vernoemd is. Intussen was er in de Boerenrepublieken een ‘goldrush’ ontstaan. Het trok duizenden avonturiers aan. De uiterst conservatieve Boeren noemden hen ‘uitlanders’ en gingen hen onder president Paul Kruger steeds meer tegenweken. Rhodes benaderde een bewonderaar van hem: dr. Jameson. Hij zou een met een kleine strijdmacht een aanval uitvoeren. Dat zou de ‘uitlanders’ in opstand doen komen en de Boerenrepublieken in Britse handen doen vallen. Het zou de geschiedenis ingaan als de ‘Jameson Raid’ en een internationale diplomatieke rel veroorzaken. De Boeren kregen lucht van de zaak en handelden razendsnel: Jameson werd met zware verliezen teruggeslagen. De ‘uitlanders’ vreesden voor hun handel en deden niets. Het werd breed uitgemeten in de internationale pers en de keizer Wilhelm II van Duitsland stuurde president Kruger zelfs een felicitatietelegram (Kruger was van Pruisische komaf). De Britten waren op hun ziel getrapt. Zo er nog tegenstellingen waren tussen de Boerenrepublieken waren die toen verdwenen. Een oorlog was onafwendbaar. De Britten maakten een grote fout de Boeren te onderschatten. Zij waren uitstekende ruiters en schutters. In het begin brachten zij de Britten zware verliezen toe onder hun beroemde generaals Pieter Botha, Koos de la Rey en Christiaan de Wet. Internationaal veroorzaakte deze oorlog grote verontwaardiging wat mede veroorzaakt werd door de persfotografie. In de Amerikaanse Burgeroorlog gebeurde dat ook al, maar die foto’s zijn bijna allemaal geposeerd. De fotografie toonde toen voor de eerste keer de waanzin van de oorlog. Zo was de latere Britse minister-president Winston Churchill verslaggever van de Daily Telegraph, hij werd door de Boeren krijgsgevangen gemaakt, ontsnapte naar Moçambique en de Boeren zetten een hoge prijs op zijn hoofd. Ook in Britse pers ontstond hierover grote beroering. Toen de Boeren mili29


tair moeilijk verslagen konden worden, gingen zij over tot internering van de Boerengezinnen die hen heimelijk bevoorraadden en steunden. In de Kaapkolonie werden de zogenaamde ‘concentration camps’ ingesteld. Het heeft de Britten het stigma opgeleverd de uitvinders van de concentratiekampen te zijn, maar zij verkeken zich totaal op de sanitaire en medische gevolgen. Het samenbrengen van tienduizenden mensen in kleine kampen veroorzaakte epidemieën en een hoge kindersterfte. De internationale verontwaardiging steeg verder. Paul Kruger moest het land ontvluchten (zijn vrouw Gezina was te ziek om mee te gaan) en werd in opdracht van koningin Wilhelmina met de kruiser Gelderland naar Nederland geëvacueerd. Daar werd hij als een held ontvangen en toegejuicht. Deze daad was tekenend voor de anti-Britse en pro-Duitse stemming die in Europa en vooral in Nederland bestond. Onder de antirevolutionaire minister-president Abraham Kuiper gleed Nederland af naar een bedenkelijk pro-Duits niveau dat tot 10 mei 1940 zou duren toen nazi-Duitsland Nederland binnenviel. Veel straatnamen werden aan het begin van de 20e eeuw genoemd naar Zuid-Afrikaanse politici en generaals. Uiteindelijk gaven de Boeren de strijd op en accepteerden het Britse gezag. De Boeren waren intussen ook redelijk populair in Groot-Brittannië. De bekende Boerengeneraals maakten daar een rondreis en kregen van koning

President Paul Kruger van Transvaal

De Boerengeneraal Christiaan de Wet. Behalve hun artilleristen droegen de Boeren geen uniform, maar trokken in het ‘zondagse pak’ ten strijde 30

Koningin Wilhelmina der Nederlanden ten tijde van de Boerenoorlog

De ouverture

Edward VII zelfs een hoge onderscheiding aangeboden die zij echter beleefd afwezen. De Boerenprovincies kregen een verregaand zelfbestuur en het land ontwikkelde zich snel tot een welvarende staat (dat wil zeggen alleen voor het blanke volksdeel). In 1910 werd het al een onafhankelijke staat binnen het Britse Gemenebest.

31

De gruwelen van de Eerste Wereldoorlog Door het ontstaan van twee nieuwe machtsfactoren binnen Europa (Duitsland en Italië) was het evenwicht verdwenen. De Britten, Fransen en de Russen hadden hun onderlinge oorlogen vaak op het gebied van de twee nieuwe staten uitgevochten; zij fungeerden als een soort expansievaten. De Middeleeuwse versplintering van stadstaatjes had in de loop der eeuwen plaats gemaakt voor steeds grotere staten, waar de taalgrenzen een steeds grotere rol gingen spelen en daardoor het nationalisme. Toch was men bij de overgang naar de 20e eeuw optimistisch, de Fransen hadden het zelfs over ‘la belle époche’ (het mooie tijdperk). De kunst bereikte hoogtepunten: bijvoorbeeld door de impressionistische schilders als Gaugin, Cézanne, Van Gogh, Monet en Renoir; in de muziek componisten als Chopin, Tsjaikowski, Brahms, Franz Léhar en de familie Strauss; de vrolijke architectuur van de Jugendstil; de grote medische voortuitgang zoals het vaccineren tegen de gevreesde pokken door Robert Koch en de uitvinding door Röntchen van het naar hem genoemde apparaat; het begin van de psychoanalyse van Sigmund Freud; de opkomst van het gemotoriseerd verkeer en de luchtvaart; de telefoon en elektriciteit. In vele landen werd de kinderarbeid verboden, de leerplicht ingevoerd, vakbonden werden toegestaan en de arbeidsomstandigheden werden langzaam maar zeker beter. Het algemeen kiesrecht (nog niet voor vrouwen) werd ingevoerd, kortom, er zat een beter leven aan te komen. Door de steeds sneller wordende verbindingen over zee met de enorme passagiersschepen, zenders met morse (uitgevonden door

Tsaar Nicolaas II van Rusland

Keizer Franz Josef van OostenrijkHongarije 32

Keizer Wilhelm II van Duitsland

De gruwelen van de Eerste Wereldoorlog

Marconi) en de telegrafie werden de afstanden steeds korter en kwam het nieuws steeds sneller bij de mensheid. De onwil om tot een Europese samenwerking te komen Maar nog steeds (we zijn nu bijna een eeuw verder na Waterloo) was er bij de regeringsleiders nauwelijks een verlangen om in Europa om nader tot elkaar te komen. De vorstenhuizen waren bijna allemaal familie van elkaar, maar de weinigen die aandrongen om tot een Europese toenadering te komen, waren roependen in de woestijn. Toch was daar alle aanleiding toe: Amerika begon het verdeelde Europa economisch steeds meer te overvleugelen en in het Verre Oosten begon ook Japan zich te manifesteren als een economische en militaire macht waar serieus rekening mee moest worden gehouden. Maar in Europa keek men niet verder zijn voortuintje en bleef genoegzaam teren op het nationalistische verleden. Had men toen gekozen voor een Europese samenwerking (al was het maar een pril begin geweest) dan waren er geen twee wereldoorlogen geweest en had er rond 1940 een Europese Unie van Ierland aan de Atlantische Oceaan tot en met Wladiwostok aan de Stille Oceaan. Maar toen stond er een gruwelijke oorlog op het programma met tientallen miljoenen doden, ontheemden en kiemen voor nieuwe conflicten. Echt bang voor een gewapend conflict was men ook niet: de grote oorlogen uit de Napoleontische tijd waren al bijna een eeuw geleden, de Frans-Duitse oorlog van 1871 was kort maar hevig en nog geen tien jaar na de Amerikaanse Burgeroorlog (de Duitse generaal Von Moltke noemde dit een oorlog van ‘stomme amateurs’). Men verwachtte weer een snelle en korte oorlog en natuurlijk dacht iedereen de winnaar te zijn. Alsof het een voetbalwedstrijd betrof. Zo rond 1900 was Europa verdeeld in twee kampen: Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië met aan de andere kant de zogenaamde ‘Triple Entente’ die bestond uit Frankrijk, Groot-Brittannië en Rusland. Men hoeft geen groot historicus te zijn om de belangen te zien: het Duitsland onder keizer Wilhelm en Italië voelden zich als jonge staten miskend en OostenrijkHongarije onder keizer Franz Josef voelde zich in rug bedreigd door het Rusland van tsaar Nicolaas en zocht steun bij de Duitsers. Bovendien kwamen de Slavische volken langzamerhand in opstand tegen hun onderdrukkers. De Polen, Tsjechen en Hongaren begonnen te rebelleren en eisten autonomie. Frankrijk en Groot-Brittannië hadden samen grote koloniale belangen en vreesden na de Frans-Duitse oorlog de militaire macht van Duitsland. Rusland tenslotte, had lange grenzen met Duitsland en OostenrijkHongarije en voelde zich daardoor weer bedreigd en was bovendien gewikkeld in een bloedige oorlog met Japan om de delfstoffen van Manstjoerije. En deze grote machtsblokken waren met elkaar verbonden met verdragenwaar bijna 33


De Oostenrijkse troonoopvolger Frans Ferdinand met zijn vrouw Sophie en kinderen niet meer onder uit te komen was. In plaats van lessen uit het verleden te trekken en in te zien dat men in Europa toenadering moest zoeken ging men weer de eeuwenoude weg van de confrontatie op. De moordaanslag in Sarajewo Zelfs nu nog weet men nog niet waarom de Eerste Wereldoorlog uitgebroken is. Op 28 juni 1914 werden in Sarajewo de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand en zijn vrouw gravin Sophie Chotek tijdens een rijtoer door de Servische nationalist Gavrilo Princip vermoord. Ze waren gewaarschuwd het niet te doen, want eerder op de dag was er al een bomaanslag op officieren geweest. Frans Ferdinand was voor die tijd ver beneden zijn stand getrouwd. Hij was een neef van keizer Frans Jozef. De kroonprins Rudolf had zelfmoord gepleegd en daardoor was Frans Ferdinand de enige troonopvolger. Hij had een koud en onverschillig karakter en liep overdreven plechtig. Keizer Frans Jozef had 34

Gavrilo Princip kort na zijn arrestatie. Drie van zijn medestanders hadden eerder op de dag een bom gegooid naar een auto met Oostenrijkse officieren. Ondanks dat besloot Frans Ferdinand dat de feestelijke rijtoer door de stad moest doorgaan. Princip had dat niet verwacht, had honger en was een broodjeszaak binnengegaan. Tot zijn stomme verbazing kwam de stoet toch voorbij en loste hij de fatale schoten. De drie bommengooiers werden opgehangen, maar Princip was minderjarig en werd tot 20 jaar cel veroordeeld en verbannen naar Theresienstadt (het toekomstige naziconcentratiekamp) waar hij na enkele jaren aan tuberculose zou overlijden.


een uitermate slechte verhouding met hem en besloot dat de begrafenis een zeer eenvoudig karakter moest hebben. En dat zou dan de oorzaak van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog zijn geweest. Hoe ingrijpend ook, het was een interne Oostenrijks-Hongaarse aangelegenheid: Bosnië was op moment een deel van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. Princip en zijn medestanders (er waren er die dag meer op straat) waren uit op onafhankelijkheid van Servië en hadden totaal geen belangen of contacten met de ‘Triple Entente’. De nodeloze opbouw van een grote Duitse marine De Duitse keizer Wilhelm II was geen intrigant zoals Bismarck (die hij aan de dijk had gezet) maar dacht zijn politiek te kunnen voortzetten en had geen oog voor de internationale verhoudingen. Hij was uniformziek en toonde zich graag in buitenissige Pruisische uniformen. Zijn grote hobby was de jacht op wilde zwijnen. Hij deed dat vaak samen met de Oostenrijkse troonopvolger Frans Ferdinand die dezelfde passie had. Hij meende dat Duitsland zich moest bewapenen tegen de ‘erfvijanden’ Frankrijk en Groot-Brittannië en deed dat op grote schaal. Vooral de Duitse marine werd in een razend tempo uitgebreid en dat terwijl het helemaal geen zeevarende natie was en in een vredessituatie door haar korte kustlijn met een kleine marine kon volstaan. Steeds meer zagen de Duitsers de Britten als hun nieuwe tegenstanders. Vooral de Duitse marine bereidde zich mentaal voor op ‘Der Tag’. Daarmee werd de beslissende zeeslag bedoeld waar zij definitief zouden afrekenen met de Britse marine. De Duitse dichter Ernst Lissauer schreef speciaal voor deze gelegenheid het volgende lied: Haat op het water en haat op het land, Haat van het hoofd en haat van de hand, Haat van de hamer en haat van de kroon, Haat van zeventig miljoen gesmoorden, (welke zeventig miljoen???) Wij hebben als één persoon lief en haten als één persoon, Wij hebben slechts één vijand en slechts hem alleen: Engeland. Treffender kan men de Duitse frustraties niet aantonen. Hadden zij hun toekomst gezocht in hun economische macht in plaats van de militaire, dan had de wereld er nu heel anders uitgezien. De ene mobilisatie na de andere Na de moordaanslag in Sarajewo werd Servië door Oostenrijk-Hongarije onder zware druk gezet na hierover eerst overleg te hebben gepleegd met de Duitse regering die dit handelen volmondig steunde. Dit weer irriteerde de 35


Generaal Von Schlieffen

Von Bethmann-Hollweg

Het Britse Maxim machinegeweer, de opvolger van de Amerikaanse Gatling gun. Alle oorlogvoerende partijen hadden een eigen uitvoering. Het resultaat was hetzelfde: het kostte miljoenen soldaten het leven. Het massaal oprukken van de infanterie op het slagveld werd onmogelijk

Russische regering die de Serven als een broedervolk zag. De Britse minister van buitenlandse zaken probeerde nog te bemiddelen, maar tevergeefs. Gesteund door de Duitsers was OostenrijkHongarije niet meer tegen te houden en verklaarde op 28 juli 1914 Servië de oorlog. Zelfs op dat moment was er nog sprake van een lokaal conflict dat gemakkelijk opgelost had kunnen worden als de Duitsers gas hadden teruggenomen. Rusland ging nu te mobiliseren en nu begon keizer Wilhelm terug te krabbelen. Hij liet tsaar Nicolaas weten dat hij Oostenrijk-Hongarije probeerde te bewegen tot een compromis met de Serven te komen. Daarop halveerden de Russen hun mobilisatie. Toen er in de situatie feitelijk niets veranderde hervatten de Russen hun algemene mobilisatie. Op hoge toon eisten de Duitsers dat zij daar mee moesten ophouden. Dat gebeurde niet en op 31 juli 1914 begon Duitsland te mobiliseren en verklaarde op de dezelfde dag Rusland de oorlog. Nóg was een wereldoorlog gemakkelijk te voorkomen geweest maar Frankrijk besloot zich bij de Russen aan te sluiten en begon op haar beurt te mobiliseren. Daarop verklaarde op 3 augustus Duitsland de oorlog. GrootBrittannië had grote aarzelingen, maar toen Duitsland op 2 augustus België mededeelde dat het van plan was via dat land Frankrijk aan te vallen voelde Groot-Brittannië zich gebonden aan het verdrag van Londen uit 1839 waarbij Pruisen en de andere Europese mogendheden de veiligheid van België na de afscheiding van Nederland garandeerden. En zo verklaarde Groot-Brittannië Duitsland op 4 augustus de oorlog. Nederland, dat zich in de oorlog neutraal 36


verklaarde, had volgens datzelfde verdrag Luxemburg moeten helpen, maar deed alsof haar neus bloedde. De Duitse minister-president, Von BethmannHollweg, verklaarde dat de Britten ‘voor een vodje papier’ de oorlog ingingen. Dat had hij beter niet kunnen zeggen, want dit veroorzaakte weer een storm van verontwaardiging in het andere kamp en bevestigde na de oorlog het imago dat Duitsland de hoofdschuldige was. Het zou verstrekkende gevolgen voor de toekomst hebben. Italië hield zich in eerste instantie buiten de oorlog, maar toen aanzienlijke gebiedsuitbreiding werd beloofd sloot het zich aan bij Duitsland en Oostenrijk-Hongarije (later zou het de andere partij kiezen). Datzelfde deed het Ottomaanse rijk (het latere Turkije) in november. Aan beide kanten grensde het enthousiasme voor de oorlog aan massahysterie. Men dacht dat het een snelle korte oorlog zou worden waarbij definitief met de vijand zou worden afgerekend. De Duitsers hadden te maken met een tweefronten oorlog en wilden in het westen de oorlog beslissen met een korte veldtocht, om daarna de Russen te verslaan. Het Von Schlieffen plan Aan het eind van de 19e eeuw had een lid van de Duitse generale staf, generaal Von Schlieffen, een plan bedacht om via Luxemburg en België over een breed front Noord-Frankrijk aan te vallen. Het plan was geen geheim. Het bestond al vele jaren en werd op de militaire academies in vele landen als

De Duitse opperbevelhebber Von Moltke, die het Von Schlieffen plan aanpaste en uitvoerde. Hij trad af en stierf verbitterd in 1916

Paul von Hindenburg

37

De Franse opperbevelhebber Joffre


oefenstof gebruikt. In het oosten bij de Franse hoofdverdediging zouden de Duitsers de meeste Franse troepen binden en langzaam oprukken (daar bevond zich de Franse hoofdverdediging); verder naar het westen zouden zij door de verwachte mindere tegenstand steeds sneller kunnen gaan. In het begin liep alles volgens plan. Het Duitse leger drong snel door België en Luxemburg heen en bedreigde Parijs. De Fransen raakten in paniek en brachten de regering over naar Bordeaux. Dat was voor de Duitse opperbevelhebber Von Moltke aanleiding het bevel te geven om zes legerkorpsen aan het westelijk front te onttrekken en naar het oosten over te brengen om ze tegen de Russen in te zetten. Dat had een reden: massaal vielen zij Galicië aan (het door Oostenrijk-Hongarije bezette deel van Polen). Zij veroverden de het gebied rond Lemberg (Lwow) en dreigden Hongarije binnen te vallen. Maar de legerkorpsen waren niet meer nodig. De generaals Hindenburg en Ludendorff leidden hun legers naar een grote overwinning bij Tannenburg in Oost-Pruisen. De Russische commandant Samosonov pleegde zelfmoord. De Russen rukten op in grote massa’s en werden neergemaaid door de Duitse mitrailleurs en artillerie. Het was een voorproefje van wat aan het westelijk front zou gaan gebeuren. Hier hielp geen heldenmoed meer: alleen individuele acties hadden af en toe nog resultaat. Maar in het westen ging het voor de Duitsers goed mis. De beide legers op de uiterste rechterflank, die het snelst moesten oprukken, verloren contact met elkaar. Omdat dat te herstellen maakte het Duitse 1e Leger onder generaal Von Kluck de historische fout om zijn leger bijna een draai van 90 graden te laten maken. De Franse opperbevelhebber generaal Joffre rook zijn kans en stuurde een nieuw gevormd leger dat rond Parijs lag in het ontstane gat. Aan de rivier de Marne werd een bloedige slag uitgevochten. De Duitse generale staf besloot tot wat zij zagen een tijdelijke terugtocht om hun legers te reorganiseren voor een nieuwe beslissende aanval. Intussen hadden de Britten een behoorlijk expeditieleger in Frankrijk en gingen samen met de Fransen in de aanval. De Duitsers probeerden nog de havens Calais en Boulogne in te nemen om zo te voorkomen dat de Britten nog meer versterkingen konden aanvoeren. Het mislukte. Sinds 2 augustus waren de Duitsers voortdurend in de aanval geweest, maar nu kwam het front tot stilstand. Het had een lengte van meer dan 500 kilometer van het riviertje de IJzer in België (waar de Belgen en de Britten de hele oorlog door een heroïsche strijd leverden) door NoordFrankrijk tot aan de Zwitserse grens. De moderne oorlog en onvoorstelbare verliezen Doordat de frontlinie over de gehele lengte nogal smal was, dacht men door middel van een zware urenlange inleidende artilleriebeschieting de gevreesde 38


mitrailleurs uit te schakelen en daarna met een frontale infanterieaanval het front te doorbreken. Zelfs aanvallen te paard door de cavalerie zoals in de Napoleontische tijd werden niet geschuwd. Regimenten met hun kolonel aan het hoofd marcheerden schouder aan schouder naar voren. De infanterie aan de andere kant ging zich steeds beter ingraven en overleefde de beschietingen van de artillerie. Het resultaat was een slachtpartij zonder weerga. Duizenden slachtoffers per dag waren geen uitzondering. Gewonden konden niet of met grote moeite worden geholpen. Vooral onder druk van de Britse opperbevelhebber Haig werden tijdens de eerste slag bij de Somme in december 1915 enorme aantallen Franse en Britse infanterie ingezet. Het resultaat van 12 kilometer terreinwinst was 420.000 Britse en 200.000 Franse slachtoffers. Om de frontlinie te breken gingen beide partijen over tot steeds zwaardere middelen. De artillerie kreeg geschut van een kaliber dat de wereld nog nooit gezien had. Enorme granaten verwoestten de loopgraven en kazematten. Al dat geweld kon de frontlinie slechts marginaal verplaatsen. Het waren de Duitsers die voor het eerst gifgas gingen gebruiken. Na enige tijd waren het alle partijen die het inzetten. Chloor- en mosterdgas werden door middel van granaten of door verspuiten met cilinders naar de vijand gebracht. Ontelbaren stierven een gruwelijke verstikkingsdood of werden blind door het chloorgas. Het gasmasker bood na enige tijd een redelijke bescherming. Vier jaar heerste er in de loopgraven een ware hel. De stank van de rottende lijken was ondraaglijk. Daardoor konden zich miljoenen ratten verspreiden.

De Britse opperbevelhebber Haig, die als oudcavalerist meende met massale aanvallen te winnen. Hij had de tekenen des tijds niet gezien

De jonge Winston Churchill vlak voor zijn benoeming als Brits minister van Marine

39

De latere Franse opperbevelhebber Pétain. We komen hem nog tegen als collorabateur in de Tweede Wereldoorlog


Hele landschappen verdwenen van de aardbodem. Maar erger nog: bijna een complete generatie stierf in de loopgraven of kwam er verminkt of voor het leven getraumatiseerd uit terug. De verwachte snelle overwinningen kwamen er niet: het werd een afschuwelijke nachtmerrie die de mensheid nog nooit eerder had gezien. Nieuwe wapens deden hun intrede: het vliegtuig en de tank. Het vliegtuig werd in eerste instantie gebruikt voor verkenningsdoeleinden, maar toen de Nederlandse vliegtuigbouwer Anthonie Fokker ontdekte hoe een mitrailleur door de propeller kon schieten, werd het al spoedig gebruikt als aanvalswapen. Het kon al behoorlijk zware bommen afwerpen en daardoor aanvalssteun geven. Talloze luchtgevechten hebben later aanleiding gegeven alsof de luchtoorlog een soort ‘ridderlijk’ karakter had, maar zij was net zo smerig en nietsontziend als die op de grond. De Britse marine begon een blokkade van de Duitse havens. De Duitsers antwoordden met een nieuw wapen: de duikboot. Deze konden de blokkade omzeilen en torpedeerden vele handelsschepen. Op 7 mei 1915 maakte een Duitse duikbootcommandant een grote blunder: hij torpedeerde het Britse passagiersschip Lusitania. Aan boord bevonden zich vele Amerikaanse passagiers. Bijna 1200 opvarenden kwamen om het leven. Het veroorzaakte in Amerika een golf van verontwaardiging en de publieke opinie keerde zich tegen de Duitsers. Zo kwam het land langzamerhand in het kamp van de Entente en keerde zich af van de politiek zich niet met de Europese aangelegenheden in te laten. Enkele Duitse kruisers zagen kans Britse koopvaardijen marineschepen tot zinken te brengen maar werden al spoedig buiten gevecht gesteld. De Duitse duikboten werden effectief bestreden en daardoor was de Duitse marine vleugellam in haar havens opgesloten. Zij probeerde het één keer op 31 mei 1916: ze voeren uit en de Britten kwamen uit hun Schotse basis Scapa Flow. Bij het Deense Jutland werd een enorme zeeslag gevoerd. De Britse minister van marine Winston Churchill had met een vooruitziende blik de marineschepen op stookolie laten ombouwen en waren daardoor veel sneller en wendbaarder geworden dan de Duitse die nog met kolen gestookt werden. Door hun zwaardere kanonnen en betere pantsergranaten waren de Duitsers aanvankelijk in het voordeel, maar de snellere Britse schepen dreigden hen te omsingelen. De Duitsers trokken zich terug naar hun havens en zouden er niet meer uitkomen. En dat terwijl de steeds groter wordende Duitse vloot een van de oorzaken van de oorlog was. Buiten het Europese strijdtoneel verloren de Duitsers al kun juist verkregen koloniën aan de Britten en de Fransen. Met Britse steun versloegen de Arabieren hun Turkse overheersers en kregen zo Saoedie-Arabië weer terug. De Britten lanceerden in samenwerking met de Russen een aanval in het gebied rond Constantinopel. Het idee was van Winston Churchill. Men zou 40


aanvallen in de ‘weke onderbuik’ van Europa, en via de Balkan en de Donauvallei de Duitsers in de rug aanvallen. Het was een idée-fixe van Churchill. Ook tijdens zijn premierschap in de Tweede Wereldoorlog bleef hij er in geloven. Het mislukte door doortastend optreden van de Turken maar vooral door een slechte voorbereiding, getreuzel en slecht leiderschap van de commandanten. Het kostte vooral vele duizenden Australische en Nieuw-Zeelandse militairen het leven. De Russen werden in het defensief gedrongen in Roemenië, dat sympathiseerde met de Entente, werd nu gedwongen graan en olie te leveren aan de Duitsers. De campagne had de oorlog aanzienlijk kunnen bekorten en het mislukken had verstrekkende gevolgen voor de Balkan en Rusland, zelfs tot na de Tweede Wereldoorlog. Churchill trad af als minister. Aan het westelijk front probeerden de Duitsers eind februari 1916 bij Verdun een doorbraak te forceren. Meer dan 600.000 levens zou het offensief eisen, maar de Fransen onder generaal Pétain hielden stand. Na de slag heroverden ze het verloren gegane terrein weer. Langzamerhand sloeg de weegschaal om in het voordeel van de Entente. De Britten voerden de dienstplicht in en enorme hoeveelheden oorlogsmateriaal werd door de Verenigde Staten aangevoerd. De Russen gingen in de zomer van 1916 weer in de aanval en konden door de Duitsers en Oostenrijkers met grote moeite worden tegengehouden. In het westen gingen de Britten aan de Somme in de aanval, maar ook dit offensief liep vast. Het westelijk front bond miljoenen manschappen en was geen kans op een beslissende doorbraak voor een der partijen. Het zou ruim 2 miljoen man het leven kosten. Met de gewonden en krijgsgevangen samen bedroegen de verliezen ruim 7 miljoen. Oostenrijk-Hongarije begon oorlogsmoe te worden. De Tsjeschen en Polen begonnen in opstand te komen en liepen massaal over naar de Russen. De Oostenrijkse minister van buitenlandse zaken Graaf Czernin begon geheime vredesonderhandelingen met de Entente en beloofde zelfbestuur van de Slavische volken. Toen het uitlekte trad hij af om de keizer, die ook in het complot zat, te dekken. Amerika komt in de oorlog Onder leiding van president Woodrow Wilson werden de Verenigde Staten steeds verder in de oorlog betrokken. In eerste instantie beperkte het zich tot grote kredieten en levering van oorlogsmateriaal aan de Entente. Maar toen de in het nauw gedrongen Duitsers een onbeperkte duikbootoorlog ontketenden en ook Amerikaanse schepen aanvielen, werd Amerikaanse deelname aan de oorlog onvermijdelijk. De Duitsers boden begin 1917 in het geheim de Mexicanen hulp aan bij het terugveroveren van gebieden die in 1840 door de Amerikanen geannexeerd waren. Het lekte uit en Amerika verklaarde Duitsland in april 1917 de oorlog. Het werd een ommekeer in de wereldge41


schiedenis: de kinderen en kleinkinderen van de emigranten die door sociale en politieke wanhoop Europa ontvluchtten zouden daar een beslissende rol gaan spelen. Wilden de Duitsers en Oostenrijkers nog een kans maken dan moest het snel een beslissing forceren voordat de Amerikanen met hun enorme industriële potentieel zich serieus met de oorlog gingen bemoeien. En die kans kwam er inderdaad. Er was geen oorlogsgeweld voor nodig. De Russische revolutie Toen in 1914 de oorlog uitbrak waren de Russen gezagsgetrouw: ze offerden al eeuwenlang gehoorzaam hun leven aan het front voor de tsaar. Revolutionairen en agitators als Lenin waren naar het buitenland gevlucht of naar Siberië gedeporteerd. Het sinds kort geïnstalleerde Russische parlement de Doema, streefde naar de constitutionele monarchie. Maar ook hier kwam een conservatieve reactie: men voerde de dringend noodzakelijke sociale en economische hervormingen niet door. Tsaar Nicolaas II en zijn echtgenote waren de drijvende krachten hierachter. Na de nederlagen tot 1915 nam de tsaar zonder enig militair inzicht het opperbevel op zich met als resultaat dat de verliezen nog groter werden. De Doema eiste dat er ministers aangesteld zouden worden die het vertrouwen van de bevolking hadden. Het werd botweg afgewezen. Er waren vooral in St. Petersburg (de toenmalige hoofdstad) te weinig voedseltransporten en de bevolking begon honger te lijden. In maart 1917 braken daar grote stakingen uit. Ruim 200.000 burgers vielen regeringsgebouwen aan. Kozakken en bereden politie kregen opdracht de opstand neer te slaan. Dat gebeurde genadeloos met sabels en vuurwapens. Honderden vonden de dood. De opstand werd niet gedragen door een politieke beweging, maar kwam spontaan voort uit een algemeen gevoelen van onmacht. Men wenste een democratisch bestel, had genoeg van de oorlog en de honger. Het optreden van de regering had een averechts effect: de volgende dag kwamen er nog meer massa’s op de been. Er werden infanteriebataljons uit de omgeving in de stad gestuurd. Zij bestonden grotendeels uit slecht bewapende ongemotiveerde militairen van het platteland, die weigerden op mensen te schieten met zij zich verbonden voelden. Zij schoten op hun eigen officieren en sloten zich bij de demonstranten aan. De regering had de situatie toen niet meer in de hand. De opstandige soldaten bestormden het parlementsgebouw en eisten van de Doema de verantwoording over te nemen; een redelijke eis. Meteen daarna kreeg de interim-regering onder vorst Lwow het bericht dat er een ‘sovjet = raad’ regering was opgericht die bestond uit arbeiders- en soldatenraden. Dat had nog niets te maken met een communistisch systeem: het betekende alleen dat men een vorm van democratie wenste. De tsaar beval zijn frontgeneraals de orde te herstellen, maar zij aarzelden en zagen de tsaar 42


ook niet meer als een alleswetend figuur: het zou betekenen dat de Duitsers en Oostenrijkers weer grote gebieden zouden kunnen veroveren. Slechts mondjesmaat stuurden zij troepen naar de hoofdstad. De tsaar was nu gedwongen een regering te installeren die gesteund werd door de meerderheid van de bevolking, wat hij al veel eerder had moeten doen. Deze werd door de sowjets onder druk gezet het aftreden van de tsaar te eisen en zijn minderjarige zoon tot opvolger te benoemen. De broer van de tsaar zou als regent optreden. Maar hij weigerde. Het waren nog steeds gematigde eisen. Men zag de tsaar als de oorzaak van de moeilijkheden maar wilde de dynastie een nieuwe kans geven. De regeringsleider Kerenski verwachtte dat de sowjets spoedig zouden verdwijnen, maar buiten de grote steden namen ze steeds meer de macht over. Vooral de boeren die eeuwenlang als lijfeigenen waren behandeld begonnen op grote schaal eigendommen van de landheren en de kerk over te nemen. Nog steeds waren het de politieke partijen en vakverenigingen die een democratie naar westers voorbeeld wensten, maar Kerenski maakte de historische blunder door zichzelf tot opperbevelhebber te benoemen. Zijn offensief (hij hoopte door een overwinning vaster in het zadel te komen) werd bloedig afgeslagen en de Duitsers en Oostenrijkers begonnen weer op te rukken. Kerenski reageerde als een kat in het nauw: hij beschuldigde de opperbevelhebber Kornilow van hoogverraad. De burgerlijke en conservatieve groeperingen accepteerden dit niet en daarmee was de rol van Kerenski uitgespeeld. Er ontstond nu een gevaarlijk machtsvacuüm. Men hoopte dat de gematigde krachten het land nog konden redden, maar er stond niemand op om de verantwoordelijkheid op te nemen. De vrede van Brest-Litowsk Uiteraard gingen deze ontwikkelingen niet aan de aandacht van de Duitsers en Oostenrijkers voorbij. Ze zagen een gouden kans om de oorlog in het oosten snel te beëindigen en al hun troepen van het oostelijk front naar het westen over te brengen en zo de Amerikanen een kansrijk tegenwicht te bieden. Hun geheime diensten zorgden ervoor dat een aantal agitators die in ballingschap verbleven met valse papieren maar vooral met veel geld naar Rusland terugkeren konden en zo voor nog meer onrust en instabiliteit konden zorgen. Eén van hen, de eerdergenoemde Vladimir Iljits Oeljanow (Lenin) was de meest succesvolle. Hij verbleef in 1917 in Zwitserland en had er geen enkel probleem mee om met behulp van de vijanden van zijn volk naar Rusland terug te keren. Hij liet er geen gras over groeien en ging meteen tot de aanval over. Op 9 april 1917 hield hij een redevoering op een bolsjewistisch congres. Hij was geen imponerend figuur: klein van stuk en met een bruine baard. Maar hij was een begenadigd redenaar. Hij kon met korte zinnen op eenvoudige wijze com43


plexe situaties begrijpelijk maken en daardoor de mensen achter zijn denkbeelden krijgen. Hij stelde dat de oorlog tot elke prijs moest worden beëindigd en door een internationale revolutie van soldaten en arbeiders zou moeten worden opgevolgd. De bolsjewistische partij was op dat moment slechts een splinterpartij: zij vertegenwoordigde nog geen kwart van de volksvertegenwoordiging. Lenin zat daar niet mee. Hij beperkte zich tot opruiende redevoeringen, onderwerpen die men graag wilde horen en die hij zou veranderen. Maar zijn doel was vooral het staatsgezag te ondermijnen. Hij wenste de oorlog te beëindigen. En dat was precies wat de Duitsers en Oostenrijker wensten. Er kwam een nieuwe hoofdrolspeler op het toneel: de Georgiër Josef Vissarinovitsj Dzugasvili, beter bekend onder naam Josef Stalin. Verscheidene malen was hij gearresteerd door de tsaristische politie en evenzovele malen ontsnapt. Hij sloot zich bij de bolsjewieken aan en werd hoofdredacteur van hun krant: de ‘Prawda’ (de waarheid). Hij was een autodidact met een enorme hoeveelheid parate kennis en had een groot ondergronds netwerk opgebouwd. Lenin moest weer vluchten: hij werd gezocht door de geheime politie en week uit naar Finland. Er was nog een ander persoon actief: Lev Davidowitz Bronstein, bekend onder de naam Trotski. Hij was een man die internationaal kon denken en niet alleen de Russische omstandigheden zag. Hij was daarom bereid consessies te doen. Ook hij was lange tijd in ballingschap geweest. Hij kon zich niet vinden

Vladimir Iljits Oeljanow (Lenin) op een foto genomen door de tsaristische politie rond 1898. Vlak daarna vluchtte hij naar Zwitserland

Josef Vissarinovitsj Dzugasvili (Stalin) in 1902

44

Lev Davidowitz Bronstein (Trotski)


in de dictatoriale partijdiscipline van Lenin. Hij verwachtte dat de meeste andere partijen in Rusland uiteindelijk met de bolsjewieken zouden gaan samenwerken. Toen hem dat te lang duurde liet hij het gerucht verspreiden dat de regering van plan haar zetel van St. Petersburg naar Moskou te verplaatsen. Het veroorzaakte grote onrust in het land. Trotski zag kans militair commandant van de garnizoenen in de grote steden te worden en legde zo de basis van de macht van het Rode Leger dat een grote rol zou gaan spelen. Het is de geschiedenis ingegaan als de Oktoberrevolutie, maar er was niet veel revolutionairs aan en verliep, ondanks pogingen van de voorlopige regering, praktisch zonder bloedvergieten. Lenin rook zijn kans en keerde met gezwinde spoed terug op het politieke toneel en binnen de kortste keren was hij de man die aan de touwtjes trok. Hij kwam er snel achter dat hij een failliete tsaristische erfenis had overgenomen: het bankwezen, de industrie en landbouw zaten aan de rand van de afgrond en moesten zo spoedig mogelijk weer op gang worden gebracht. Lenin organiseerde een ‘Pan-Russisch’ partijcongres met de bedoeling de neuzen van de deelstaten in één richting te krijgen. Nog steeds waren de bolsjewieken een minderheid. De rechtse krachten waren te bang en de sociaal democraten dachten een linkse overwinning te hebben behaald en hadden niet door dat Lenin uit was op een dictatoriaal stelsel. Zijn eisen werden ingewilligd: de buitenlandse schulden zouden niet worden terugbetaald, het particulier eigendom werd afgeschaft, de censuur werd ingevoerd en de boeren werd beloofd dat de grond onder hen zou worden verdeeld. Besloten werd de oorlog zo spoedig mogelijk te beëindigen. Trotski kreeg als doekje voor het bloeden de post van minister van buitenlandse zaken en Stalin werd volkscommissaris voor niet-Russische nationaliteiten. Het betekende een breuk met de Entente. Door het afschrijven van de schulden werden in de hele wereld miljardenverliezen geleden, wat een soort economische crisis betekende en dat tijdens een oorlog. De Duitsers en Oostenrijkers begonnen weer hoop in het oorlogsverloop te krijgen. In november 1917 begonnen de onderhandelingen in het stadje Brest-Litovsk (het tegenwoordige Brest in Litauen). Lenin stond er volledig achter. Op 3 maart 1918 werd in Brest-Litovsk door Rusland afstand gedaan van Polen, Litauen en de zuidelijke Baltische staten. De Oekraïne verkreeg onafhankelijkheid. Het verlies van de Oekraïne was voor Rusland een regelrechte ramp: het verloor het grootste deel van haar spoorwegverbindingen, de staal- en textielindustrie en vooral de landbouw. Het deerde Lenin absoluut niet: hij verwachtte dat door een internationale revolutie van soldaten en arbeiders de verloren gegane gebieden (inclusief Finland, Polen en de Baltische staten) spoedig zouden terugkeren in de Russische moederschoot. In werkelijkheid brak er een burgeroorlog uit. 45


De Duits-Oostenrijkse en Ottomaanse (Turkse) onderhandelingsdelegatie te Brest-Litowsk in 1918 De Entente beschouwde Rusland nu als een Duits-Oostenrijkse bondgenoot en stuurde met Amerikaanse en Japanse steun troepen naar Archangel en Wladiwostok in Oost-Siberië om hun oorlogsvoorraden terug te vorderen, maar vooral om de spoorwegverbindingen in dat gebied zeker te stellen. Dat had ook alles te maken met het miljardenverlies door de afschrijvingen en de Russische spoorwegen maakten daar een substantieel deel van uit. Men vond dat zo belangrijk dat Franse en Britse troepen aan het al zo verzwakte westelijk front onttrokken werden en naar het verre Siberië werden overgeplaatst. De Russische boeren hadden ook genoeg van de Bolsjewieken die hun voedsel in beslag namen om hun aanvallen te kunnen voortzetten. Zij weer werden gesteund door ±30.000 Tsjechen die uit het Oostenrijks-Hongaars leger waren gedeserteerd en zich bij het tsaristische leger hadden aangesloten en de Bolsjewieken niet zagen zitten. Zij vreesden dat hun land zou worden bezet. Het was Trotski die kans zag als commissaris van de volksverdediging de Bolsjewistische troepen te reorganiseren en zo langzaam maar zeker naar de overwinning te leiden. Zonder pardon werden tsaar Nicolaas en zijn gezin in Jekatarinaburg ver46


Tsaar Nicolaas met zijn gezin. Op 16 juli 1918 werden ze allemaal te Jekatarinaburg vermoord moord. Het nieuws sloeg in de wereld in als een bom. Ruim een eeuw geleden gebeurde hetzelfde met de Franse koning Lodewijk en zijn vrouw Marie Antoinette. Maar deze keer werden ook nog de kinderen vermoord. De angst voor het communisme werd er enorm door versterkt. Een eeuwenoude dynastie verdween voorgoed van het toneel. Dreigende revoluties aan het westelijk front Aan het westelijk front trad net als in Rusland vooral in Frankrijk in 1917 oorlogsmoeheid op. Drie jaar lang probeerde men elkaars stellingen te doorbreken met zware intensieve artilleriebeschietingen, gifgas en de inzet van complete regimenten, maar toch was het front sinds 1914 nauwelijks verschoven. Miljoenen waren gedood, voor het leven verminkt of getraumatiseerd. Aan beide zijden had iedereen wel familie of vrienden verloren. Door de vrede van Brest-Litowsk stroomden veel Duitse en Oostenrijkse troepen naar het westelijk front. De Franse oud-minister van marine, Augagneur, verklaarde dat het geen zin had de oorlog voort te zetten zonder Rusland en dat Amerika te laat kwam. In Frankrijk braken massale stakingen uit en de vakbonden drongen aan 47


op welke vrede dan ook. De Franse regering antwoordde met processen tegen deserteurs en militairen die weigerden voor de zoveelste keer in de granaten en mitrailleurs te stormen. Velen van hen werden ter dood gebracht om een voorbeeld te stellen aan de fronttroepen. In enkele gevallen werd zelfs de artillerie tegen de eigen muitende infanterie ingezet. Zo was er de Nederlandse striptease-danseres Margaretha Zelle (Mata Hari). Zij was in 1895 getrouwd met de KNIL-officier luitenant Rudolf Macleod, die in de Atjeh-oorlog in Sumatra vocht. Daar leerde zij de oosterse dansen en gaf daar een extra erotisch tintje aan. Het was voor die tijd een sensatie. Daardoor kwam zij in contact met allerlei hooggeplaatste personen en werd beschuldigd van spionage voor de Duitsers en hoewel er een flinterdun weinig overtuigend bewijs was door een krijgsraad ter dood veroordeeld. Op 15 oktober 1917 werd ze bij de slotgracht van het kasteel van Vincennes doodgeschoten door een vuurpeloton, waarna haar lichaam aan de wetenschap ter beschikking werd gesteld omdat niemand het opeiste Alles werd er aan gedaan om te laten geloven dat de oorlog niet voorspoedig verliep door lafaards, verraders en spionnen. In werkelijkheid werd de rekening gepresenteerd van de industriële oorlog: er werd aangevallen met ouderwetse massaliteit en verdedigd met moderne middelen. Het Russische koningsdrama begon in het westen de regeringen en generale staven te verontrusten: zou de revolutie (het communisme) overslaan?

Op 15 oktober 1917 werd het doodvonnis van de Nederlandse Margaretha Zelle (Mata Hari) in de slotgracht van het kasteel van Vincennes voltrokken door een vuurpeloton, waarna haar lichaam aan de wetenschap ter beschikking werd gesteld omdat niemand het opeiste 48


Intussen was Amerika in de oorlog betrokken. President Thomas Woodrow Wilson begon er met grote tegenzin aan. De oorlog was geen ‘ver van m’n bed show’: de gruwelijke details stonden elke dag breed uitgemeten in de Amerikaanse kranten en de kinderen van de Europese emigranten die het politieke bankroet van hun werelddeel voor een betere toekomst waren ontvlucht, zouden nu voor de beslissing moeten gaan zorgen. Wilson was volkomen op de hoogte van het standpunt van de Britten en Fransen dat Duitsland de veroorzaker van de oorlog was. Hij was er van overtuigd dat de oorlog door de Entente samen met de Amerikanen zou worden gewonnen, maar had een vooruitziende blik: hij voorzag nieuwe onrust in Europa als Duitsland zou worden vernederd. Hoewel de Verenigde Staten van oorsprong een Angelsaksisch land is, woonden (en wonen) er velen met een Europese afkomst die de Eerste Wereldoorlog met een andere bril bekeken, zoals etnische Russen, Duitsers, Oostenrijkers en Polen. Hij had daar wel degelijk rekening mee te houden. Op 21 maart 1918 begonnen de Duitsers een enorm offensief. Ze beseften dat het de laatste kans was. Voor het eerst sinds het begin van de oorlog kwam het front vooral tussen Ieperen en Reims in beweging. De Duitse infanterie rukte massaal op, maar in verspreide formaties: daardoor hadden de artillerie en mitrailleurs veel minder vat op hen. Snel veroverden ze de Britse en Franse loopgraven en rukten op naar de Somme, het riviertje dat de Britten bijna vier jaar lang taai verdedigd hadden. Het Britse 5e Leger werd vernietigend verslagen. Tussen de Britse en Franse legers ontstond een gevaarlijk gat richting het Kanaal.

President Thomas Woodrow Wilson

Generaal Pershing

49

Generaal Ludendorff, die in het naoorlogse Duitsland een bedenkelijk rol zou gaan spelen


De Entente besloot daarop een gezamenlijk oppercommando in te stellen: het zou geleid worden door de Franse maarschalk Ferdinand Foch. Hij had in eerdere campagnes bewezen uitstekend in staat te zijn legers van verschillende nationaliteiten tot één geheel samen te voegen en succesvol te zijn. Hij veranderde de strategie totaal. Hij was niet uit op een beslissende doorbraak op één punt, maar viel aan waar het mogelijk was om het Duitse offensief te verzwakken. Het was succesvol. De Duitsers werden langzaam maar zeker teruggedrongen en het liep vast. De Duitse opperbevelhebber Ludendorff wist dat de Amerikanen onderweg waren en de Kanaalkust moest veroverd worden om de havens in te nemen. Op 14 april 1918 lanceerde hij een grote aanval op Calais. Ook deze was aanvankelijk succesvol, maar de reserves van Foch slaagden erin op tijd het front te bereiken. Ludendorff was ten einde raad. Hij besloot tot een alles of niets offensief bij Chémin des Dames nog geen 100 kilometer van Parijs. Het veroorzaakte paniek: de Franse regering overwoog te evacueren. Achter de schermen werd over een wapenstilstand gesproken en er werd gezaagd aan de poten van de stoel van Foch. President George Clemenceau ‘de tijger’ sprak daarop in harde woorden het parlement toe en verwees naar de frontsoldaten die het vuile werk moesten doen en niet in de steek konden worden gelaten. Het was erop of eronder voor de Franse regering en de Entente. De Duitse rechtervleugel werd aangevallen en teruggedrongen en in het Duitse kamp ontstond nu ook oorlogsmoeheid. De aangevoerde versterkingen van het oostelijk front hadden aanvankelijk succes gehad maar konden de gehoopte beslissing niet forceren. Ze hadden de Kanaalhavens niet kunnen veroveren en nu stroomden de Amerikaanse troepen onder generaal ‘Black Jack’ Pershing massaal binnen. Juni 1918 waren dat er al 1.200.000 en dat was de genadeslag voor de Duitsers. De Fransen gingen toen ook op grote schaal tanks inzetten. De tank was al in 1915 door de Britten gebruikt. Vooral Winston Churchill was een groot voorstander van de verdere ontwikkeling ervan, maar de generale staf zag er niets in. Ook de Duitsers hadden geen plannen in die richting, maar nu waren het de Franse tanks die het front openbraken. De combinatie van aanvallende tanks gevolgd door de in een gespreid front oprukkende infanterie dreef de Duitsers langzaam maar zeker terug richting Antwerpen en de Maas. Maar zij waren nog niet verslagen: het Entente-offensief eiste van augustus tot de wapenstilstand in november eiste meer dan een miljoen doden en gewonden. De oorzaak van de Duitse nederlaag moet ook in eigen land gezocht worden. Het volk leed honger. Alle elementaire levensbehoeften waren gerantsoeneerd en bereikten in 1918 een kritieke grens die de volksgezondheid ging bedreigen. De blokkade van de Britse marine begon haar vruchten af te werpen. Aardappelen waren praktisch niet meer te krijgen en werden vervangen 50


door koolrapen. Doordat de bevolking steeds meer verzwakte, breidden ziekten als tuberculose zich steeds meer uit. De oorlogsmoeheid werd groter en groter. Een nieuwe vijand: de Spaanse griep Met de komst van de eerste Amerikaanse troepen in Europa werd ook de Spaanse griep geïntroduceerd. Waar de ziekte precies is begonnen is niet duidelijk. Er is een theorie dat het een gemuteerd varkensgriepvirus is afkomstig van Chinese spoorwegarbeiders die in Amerika werkten. Een andere theorie is dat de Amerikaanse militairen werden gevaccineerd tegen te veel ziektes tegelijk. Men denkt dat daarbij een mutatie van het griepvirus is ontstaan. Het eerste gedocumenteerde geval is dat van soldaat Albert Mitchell, die zich op 11 maart 1918 ziek meldde in Fort Riley in de staat Kansas in de Verenigde Staten. De ziekte verspreidde zich met grote snelheid over de wereld. Vanuit de Verenigde Staten naar het Oosten en vandaar uit weer terug naar het Westelijk halfrond. De Eerste Wereldoorlog was nog in volle gang en door de censuur kwamen er weinig berichten naar buiten over de ziekte. In Spanje, dat niet aan de oorlog deelnam, werd in de pers veel aandacht besteed aan de epidemie. De ziekte werd daarom de Spaanse griep genoemd. De griep begon met hoge koorts, hoesten, spierpijn en keelpijn. Gevolgd door extreme moeheid en flauwtes. Men verloor zoveel energie dat men niet meer kon eten en drinken. De ademhaling werd steeds moeilijker, gevolgd door de dood. Er kwamen veel nepmedicijnen op de markt, die beloofden de griep te kunnen voorkomen of zouden kunnen genezen. Maar een effectief medicijn was er niet. Naar schatting hebben meer dan een half miljard mensen de ziekte opgelopen. In totaal stierven er rond 40 miljoen mensen aan. Bij een ‘normale’ griep worden vooral ouderen en anderen met een lage weerstand getroffen. Zo niet bij de Spaanse griep: het waren vooral de mensen in de leeftijdsgroep van 20 tot 40 jaar die overleden. In het voorjaar van 1919 was de ziekte uitgewoed. Alleen al in Nederland stierven binnen enkele maanden 27.000 mensen aan de Spaanse griep. De meesten in de maand oktober (16.960), november (5506) en december (5321) van 1918. Een op de 250 Nederlanders overleed aan de Spaanse griep. Binnen een jaar stierven in de hele wereld dubbel zoveel mensen aan de griep als in vier jaar oorlog. Deze ramp kwam er dus ook nog bij. De revolutie slaat over naar Duitsland Toen in Duitsland ook de 18-jarigen onder wapenen werden geroepen werd de weerstand onder de bevolking steeds groter. Men wenste, hoe dan ook, vrede. Ludendorff zag samen met Hinderburg geen mogelijkheden meer voor een militaire overwinning. President Woodrow Wilson had in februari 1918 51


het Amerikaanse congres een lijst met 14 punten voorgelegd waaraan de wereld zich na de oorlog zou moeten gaan houden. Samengevat kwamen zij er op neer dat de volken die bezet werden weer hun onafhankelijk zouden krijgen (bijvoorbeeld Polen, Tsjechië, Hongarije en de Balkanvolken die bezet werden door het Turks-Ottomaanse rijk). De wereldzeeën zouden door iedereen vrij bevaren konden worden. In de koloniën zouden problemen van de bevolking onpartijdig beoordeeld worden en er zou een Volkenbond opgericht worden die ervoor zou zorgen dat ook de onafhankelijkheid van de kleine landen gegarandeerd zou worden. Het was Ludendorff die de Duitse minister van buitenlandse zaken verzocht langs diplomatieke weg op basis van de 14 punten van Wilson vredesonderhandelingen te beginnen. De Duitse regering was onderling verdeeld en de harde waarheid was nog niet aan het parlement meegedeeld. September 1918 deed Oostenrijk-Hongarije openlijk voorstellen om tot een afzonderlijke vrede te komen. Ze werden afgewezen, maar de band met Duitsland kreeg een gevoelige knauw. Ludendorff nam ontslag omdat hij ‘overspannen’ zou zijn. Op 26 september 1918 werd generaal Groener de nieuwe bevelhebber. Ludendorff zou in het naoorlogse Duitsland een bedenkelijke rol gaan spelen. President Wilson werd de onderhandelaar: met hem wisselde de Duitse regering steeds neer nota’s uit en moest veel water in de wijn doen. Die hoopte op deze wijze dat Lloyd George en Clemenceau zich soepeler zouden gaan opstellen. Duitsland moest beloven de bezette gebieden te ontruimen en de duikbootoorlog te beëindigen. President Wilson verklaarde geen vertrouwen te hebben in keizer Wilhelm en zag voor hem in het naoorlogse Duitsland geen plaats meer. Daarop verliet de keizer Berlijn en vertrok naar het hoofdkwartier in Spa om zich onder bescherming van het leger te stellen. De regering en politieke partijen aarzelden om de keizer af te zetten. De Duitse admiraliteit vond het toen nog nodig om de vloot in Kiel het bevel te geven uit te varen om de Britse blokkade te breken. Het was waanzinnig: de Britse vloot lag voor de kust klaar en de Duitse zou afgeslacht worden. Daarop kwamen de bemanningen in opstand. Officieren werden vermoord: het werd een complete anarchie. De matrozen trokken hun uniformen uit en gingen naar huis. Ze zwermden over het hele land uit en de revolutie was een feit. Alle opgekropte frustraties kwamen naar voren en overal werden naar Russisch voorbeeld arbeiders- en soldatenraden op. Daarop riep de sociaal democratische minister Philip Scheidemann de republiek uit en tegelijkertijd deed de leider van de onafhankelijke socialisten, Karl Liebknecht, hetzelfde. Het opperbevel kon toen alleen nog maar de sociaal democraten steunen in de hoop de revolutie in te dammen. Daarmee werd de republiek erkend en was de rol van de keizer uitgespeeld. Maar ook generaal Groener zag geen 52


perspectief voor hem meer en dus moest de keizer naar een land dat hem wilde opnemen. In het diepste geheim stuurde koningin Wilhelmina haar vertegenwoordiger Van Heutz naar België. Hoewel Nederland tijdens de oorlog een strikte neutraliteit probeerde na te leven bezocht de prins-gemaal Hendrik regelmatig het Duitse hoofdkwartier. Hij deed dat in zijn functie van voorzitter van het Nederlandse Rode Kruis. Hij stak zijn bewondering voor het Duitse leger niet onder stoelen of banken. Tijdens haar jeugd bezocht Wilhelmina samen met haar moeder prinses Emma zu Waldeck und Pyrmunt enkele malen de keizer die ze ‘onkel Willie’ mocht noemen. De zaak werd snel beklonken: de keizer meldde zich met een klein gevolg bij het grensplaatsje Eysden. Hij ging wonen in een buitenverblijf in Doorn tot aan zijn dood in 1941. Daar werd hij regelmatig bezocht door prins Hendrik en later door prins Bernhard en zijn moeder prinses Armgard. Het is tekenend voor de pro-Duitse stemming in Nederland: eerst was het de Zuid-Afrikaanse Boerenleider Paul Kruger die geholpen werd en in 1918 de Duitse keizer. De wapenstilstand en de ingrediënten voor een nieuwe oorlog President Wilson vroeg de Britten en de Fransen om hun mening over zijn 14 punten met betrekking tot een wapenstilstand. Zij gingen er in grote lijnen mee akkoord op voorwaarde dat Duitsland het grootste deel van haar militaire middelen zou inleveren, de Rijnbruggen zouden bezet worden en zij zouden het recht hebben herstelbetalingen te eisen. Met dit laatste punt had Wilson grote moeite: Duitsland werd hiermee aangewezen als de grote aanstichter van de oorlog, wat maar gedeeltelijk waar was. Hij voorzag in de toekomst

Minister-president Wilson Lloyd George

Philip Scheidemann

53

Prins Hendrik Von MecklenburgSchwerin


grote problemen hierover en zou meer dan gelijk krijgen. Maar hij stond onder grote druk om een eind aan de oorlog te maken. Ook de Amerikanen hadden grote verliezen geleden en de publieke opinie was de oorlog meer dan beu. Bovendien was hij ook getroffen door Spaanse griep en zijn weerstandsvermogen was nog maar gering. Hij ging akkoord met de Britse en Franse eisen en zo werden de ingrediënten voor een nieuwe oorlog opgediend. Op 31 oktober 1918 capituleerde Turkije en Oostenrijk-Hongarije deed hetzelfde op 4 november. Duitsland stond alleen en kon slechts naar de onderhandelingstafel gaan. De Duitse delegatie kreeg een vrijgeleide en bij het dorpje Rhètondes in de bossen van Compiègne zat generaal Foch de vergadering voor in de privé-salonwagen van de Franse spoorwegen die hij tot zijn beschikking had. De Duitse onderhandelaar Erzberger kon slechts de voorwaarden van Foch accepteren en op 11 november 1918 werd de wapenstilstand ondertekend (geen capitulatie). In werkelijkheid duurde de oorlog nog een paar dagen. Men had tijd nodig de commandanten op de hoogte te stellen en dat gaf sommigen van hen de gelegenheid nog een laatste ‘glorieuze’ aanval uit te voeren. Alsof het nog niet genoeg was geweest. Uit de rook- en gifgaswolken kwam een gebroken Europa tevoorschijn: het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk bestond niet meer: Hongarije werd een onafhankelijke staat, hetzelfde gebeurde op de Balkan. Europa was niet in staat geweest deze zinloze massamoord te voorkomen en het resultaat was een herschikking van de machtsverhoudingen in de wereld. Vanaf 1918 was Amerika het machtigste land van de wereld. De koloniale gebieden van Europa begonnen hun onafhankelijkheid te eisen. De Russische tsaar en zijn gezin waren vermoord en vervangen door een communistisch regime dat in de 20e eeuw de in grote mate de politieke verhoudingen zou gaan beïnvloeden. De Duitse keizer zat in ballingschap en zijn land verkeerde in een staat van anarchie en het communisme dreigde naar West-Europa over te slaan. Vooral in de Oost-Europese gebieden waren het zwaarbewapende bendes die in grote gebieden de dienst uitmaakten en meer te vertellen hadden dan de lokale bewindvoerders. Eind 1918 kan men Europa vergelijken met een bokser die knock-out is geslagen en als hij weer bijkomt is de het vertrouwde wereldbeeld dat hij had verdwenen. De grote vorstenhuizen waren verdreven of vermoord. Grenzen werden ondoordacht opnieuw getrokken op basis van sentimenten en nieuwe staten ontstonden. Etnische verschillen leidden tot grote vluchtelingenstromen wat de kiem legde voor grote conflicten in de toekomst. Bij de eeuwwisseling in 1900 zag het er allemaal nog zo mooi en optimistisch uit. 18 jaar later na een gruwelijke oorlog met vele miljoenen zinloze doden was het alleen maar wachten op de volgende catastrofe. Daar hoefde je geen profeet voor te zijn en velen deden dat ook al in die tijd. Er werd niet naar geluisterd. 54

De doos van Pandora De wapenstilstand kwam in Duitsland hard aan. Het land zelf (met uitzondering van delen van Oost-Pruisen} was geen oorlogsgebied geweest en kende geen enorme verwoestingen zoals in België en Frankrijk. Wel werd er honger geleden, maar toen het Duitse leger in grote aantallen naar huis terugkeerde, ontstond er verbittering. Waren al die miljoenen doden en gewonden dan voor niets geweest? De Amerikaanse opperbevelhebber generaal Pershing had nog voorgesteld meteen naar Berlijn op te rukken om de Duitsers te laten voelen dat de oorlog echt afgelopen was. De Britten en Fransen voelden zich echter al de overwinnaars en wezen het plan af. Een historische blunder met verstrekkende gevolgen. Veel Duitse ex-officieren begonnen toen rond te bazuinen dat de oorlog nog lang niet verloren was geweest en zo ontstond al snel de mythe van de ‘dolkstoot in de rug’, wat de weg vrijmaakte voor linkse maar vooral rechtse extremisten die niet lang hoefden te vissen om hun netten te vullen. Toch kwam er in het stadje Weimar in 1919 een democratische regering tot stand met Friedrich Ebert als eerste president van de republiek. Hij had grote bevoegdheden en toen er grote onlusten, vooral van linkse kant, ontstonden werden die bloedig onderdrukt. Karl Liebknecht, die van sociaal democraat communist was geworden en Rosa Luxemburg een ‘voorvrouw’ van de beweging, werden in koelen bloede vermoord. Onbetaalbare herstelbetalingen Volgens het verdrag van Versailles mocht het Duitse leger slechts bestaan uit 100.000 man zonder zware wapens. Ex-generaal Ludendorff zorgde voor ver-

Friedrich Ebert

Karl Liebknecht 55

Rosa Luxemburg


sterking door de oprichting van zgn. ‘vrijkorpsen’ die uit voormalige militairen bestonden. Ze werden rijkelijk bewapend met voorraden die uit de oorlog teruggekomen waren. Overigens was dat dezelfde Ludendorff die (terecht) de oorlog wilde beëindigen maar ‘overspannen’ aftrad en het vuile werk door generaal Groener liet opknappen en nu zichzelf als de grote held naar voren schoof. Volgens dat verdrag moest Duitsland 132 miljard goudmark als herstelbetalingen doen plus 6 miljard extra aan België plus 27% per jaar van de waarde van de Duitse export. Omgerekend naar onze tijd een bedrag dat met de factor 12 vermenigvuldigd moet worden. Dit was niet op te brengen. Vooral de Franse regering bleef dit eisen en wilde hiermee revanche voor de nederlaag in 1871 en Duitsland voor de toekomst definitief onschadelijk maken. De Britse regering was er tegen, maar er was apathie ontstaan, men wilde vrede en verwachtte dat de Franse regering wel zou inbinden, maar die deed het niet. De Franse regering wilde Duitsland helemaal tot op het bot vernederen en onschadelijk maken voor de toekomsten en dat werd de kiem van de Tweede Wereldoorlog. Dit was koren op de molen van Duits ultrarechts: geheime genootschappen werden opgericht, die communisten, sociaal democraten ja zelfs christen democraten gingen bestrijden. Het was de tijd van zgn. veemrechtbanken die mensen ontvoerden. Ze kregen een schijnproces en werden daarna vermoord. Velen trof dit lot met als meest bekenden de politici Mathias Erzberger en Walter Rathenau. In januari 1923 raakte Duitsland achter met de herstelbetalingen. België en Frankrijk antwoordden met de bezetting van het Ruhrgebied. Het veroorzaakte een storm van verontwaardiging, ook in het buitenland. De Belgen en Fransen namen het bestuur van de grote bedrijven over om op die manier de schulden te vorderen. Dat veroorzaakte weer grote stakingen. De toch al fragiele Duitse economie stortte toen definitief ineen. In het laatste jaar van de oorlog werd deze gefinancierd door ongelimiteerd geld bij te drukken. Door de bezetting nam dat gigantische vormen aan. Aan het begin van de bezetting kostte een Amerikaanse dollar ± 10.000 Duitse marken, binnen een week 20.000, na drie weken 50.000, snel daarna 100.000, een miljoen en zo ging het maar door. Uiteindelijk waren 39 papierfabrieken en 1200 drukkerijen nodig om de bankbiljetten, de postzegels en ander waardepapieren te drukken. Midden november 1923 steeg de koers van de Amerikaanse dollar met 570% per seconde. De Duitse regering moest wel ingrijpen ten koste van de spaarders en een zgn. ‘Grundschuld’ van 3% op het Duitse bezit van landerijen, rederijen, industrie etc. De koers werd gestabiliseerd op een biljoenste deel van de oude mark en de nieuwe rentemark werd ingevoerd. Dit alles was het geesteskind van de bankier Hjalmar Schacht. Hij was een financiële kameleon. 56

De doos van Pandora

Duitse postzegels die de inflatie binnen twee jaar illustreren: van vijf pfennig naar 50 miljard mark Hij diende als president van de Duitse ‘Reichsbank’ de democraten en de nazi’s. Hij diende vooral de Duitse grootindustrie die vele wederzijdse belangen in Amerika had. Zijn ouders hadden daar jarenlang gewoond en daardoor had hij veel contacten daar. Hij was ook een grote vriend van de voorzitter van de Britse centrale bank Montague Norman. Die was peetvader van een kind van hem. We zullen Schacht in augustus 1944 nog tegenkomen bij het veiligstellen van enorme Duitse kapitalen toen de nederlaag onafwendbaar was en niemand wist tot hoever de Russen (lees het communisme) zouden oprukken naar het westen. Maar toen kwam ook de Franse frank onder enorme druk te staan. Frankrijk had in de oorlog enorme schulden gemaakt en toen de Duitse herstelbetalingen uitbleven dreigde een bankroet. De Britse regering (die altijd al tegen de veel te hoge herstelbetalingen was) zocht contact met de Amerikanen. De socialistische en communistische opstanden waren voorbij gegaan, maar nu zowel Duitsland en Frankrijk in financieel ten onder dreigden te gaan laaide de angst voor nieuwe opstanden (het communisme) op. Onder leiding van de Amerikaanse bankier Charles G. Dawes werd een nieuw herstelbetalingsplan opgesteld. 57

Hjalmar Schacht

Charles G. Dawes


Tot 1929 zou Duitsland jaarlijks 1 miljard goudmark betalen oplopend tot 3 miljard in 1929. Maar het mocht nooit ten koste gaan van het herstel van de economie. Als onderpand dienden de spoorwegen en de invoerrechten. Bovendien mocht Duitsland op de kapitaalmarkt 900 miljoen goudmark lenen, wat door de toen snel aantrekkende economie gemakkelijk lukte. De erfvijanden Frankrijk en Duitsland worden plotselimg grote vrienden Zowel in Duitsland als in Frankrijk kwamen nieuwe regeringsleiders aan het bewind die toenadering zochten: Gustav Stresemann en Aristide Briand. In 1925 werd die ‘ontluikende vriendschap’ bezegeld met het verdrag van Locarno waar elkaars grenzen werden gegarandeerd en mochten er toch nog meningsverschillen zijn, dan zouden die door een arbitragecommissie worden opgelost. Vanwaar deze plotselinge vriendschap tussen twee eeuwenoude erfvijanden en dat al kort na de bloedigste oorlog aller tijden? Dat had dus een heel andere reden dan realistisch denken wat men al in 1914 had moeten doen. Volgens het verdrag van Versailles werd mede door aandringen van president Wilson een onafhankelijke Poolse staat uitgeroepen. Ze had ooit bestaan, maar het land ligt ingeklemd tussen Duitsland en Rusland en werd voortdurend door beide staten bezet en onderdrukt. Eigenlijk is het een wonder dat het Poolse volk nog een eigen taal en cultuur kon bewaren. Zowel de Russen als de Duitsers beschouwden Polen als hun ‘achtertuintje’ en de bewoners als hinderlijk. De grenzen tussen Polen en Rusland waren in de Vrede van Versailles niet duidelijk vastgelegd. Het Poolse staatshoofd Józef Piłsudski zag, gezien de Poolse geschiedenis, de bui al hangen en besloot daarom voor de toekomst zoveel mogelijk voormalig Pools bezit te veroveren. Daarbij moet vooral gedacht worden aan het westen van de Oekraïne waar miljoenen etni-

Gustav Stresemann

Aristide Briand 58

Józef Piłsudski

De doos van Pandora

sche Polen woonden en nu nog wonen. Ook moet bedacht worden dat het een ongelooflijke prestatie van de jonge Poolse staat was om in korte tijd een eigen leger op te richten, uit te rusten en te trainen dat in staat was het tegen de Russen van Lenin en Trotski op te nemen. Dat kan alleen verklaard worden door de wens van het Poolse volk voor eens en voor altijd een onafhankelijk land te worden en te blijven. In 1919 had het Poolse leger het grootste deel van het westen van Oekraïne onder controle, na een overwinning in de Pools-Oekraïense Oorlog. Daarop begonnen de Russen naar het westen op te rukken. Aan het eind van 1919 had zich een frontlijn gevormd. Schermutselingen aan de grens mondden uit in een open oorlog na het offensief van Piłsudski, in april 1920, waarin de Polen verder Oekraïne in waren getrokken. De Russen lanceerden een tegenaanval, die aanvankelijk veel succes had. Ze wisten het Poolse leger terug te dringen tot aan Warschau. In de zomer leek de val van Warschau onvermijdelijk, maar in augustus begon het Poolse leger een wanhoopaanval op de flanken van de Russen. Het was uiterst wreed. Krijgsgevangenen werden er niet gemaakt. De Polen wilden niet nog een keer slaven worden en ze wonnen. De Russen sloegen op een panische vlucht en sloten op 18 maart 1921 de vrede van Riga, waarin de betwiste gebieden (vooral in Pools voordeel) werden verdeeld. Zoals de Polen het ook bedoelden werd de grens een taalgrens mede dankzij de Britse bemiddelaar lord Curzon. Achteraf noemde Lenin dit zijn smadelijkste nederlaag. Dat was dus de werkelijke reden van de Frans-Duitse ‘vriendschap’ van Briand en Stresemann die nooit bestaan heeft. Want wat was er gebeurd als de Russen de oorlog wel hadden gewonnen? Dan waren ze minimaal tot aan de Oder opgerukt en hadden meer gebied veroverd dan ze bij de vrede van BrestLitowsk hadden moeten prijsgeven. Dat was ook het doel van Lenin: verovering van zoveel mogelijk gebieden en door middel van opstanden van soldaten en arbeiders de revolutie verder verspreiden. Tussen de Oder en de Rijn was slechts een ongemotiveerd lichtbewapend Duits leger van 100.000 man. Dat had de Russen nauwelijks tegenstand kunnen bieden. Dankzij Polen werd in 1920 een Russische (lees communistische) invasie van West-Europa voorkomen. De conferentie van Genua: een gemiste kans op een verenigd Europa Op 10 april 1922 werd er in Genua een grote conferentie gehouden van alle Europese landen. Het gebeurde op initiatief van de Britse minister-president Lloyd George. Hij wilde alle kapitalistisch geïndustrialiseerde staten op één lijn brengen om zo het kapitalistische systeem in Rusland weer in te voeren en de gevreesde communistische angel te verwijderen. Hoewel het niet openlijk uitgesproken werd, moet de Pools-Russische oorlog mede de aanleiding voor 59


de conferentie geweest zijn. Alle landen waren vertegenwoordigd door hun presidenten, minister-presidenten en op zijn minst door de ministers van buitenlandse zaken. Het was een eerste poging om te komen tot een Europese Unie. Pas in 1971 zou er weer een vergelijkbaar grote Europese conferentie gehouden worden. Had Lloyd George beter opgelet en de Franse regering minder halsstarrig dan was het waarschijnlijk gelukt en was de wereld de Tweede Wereldoorlog bespaard gebleven en was er rond 1940 misschien al een Europese Unie geweest. Maar Lloyd George hield niet van grote vergaderingen, hij onderhandelde liever met kleine gelijkgestemde groepjes of met landen alleen. Vooral de Fransen werden in het begin buiten de onderhandelingen gehouden. Zij waren overal op tegen en Lloyd George wilde pas aan het einde van de conferentie hun een aanbod doen als iedereen water in de wijn had gedaan. Dit betekende dat de delegaties in hun hotelkamers moesten wachten op een uitnodiging voor een gesprek. Dat leidde weer tot valse geruchten. De Duitse delegatie voelde zich toch al zwaar gestraft en hadden dus lange tenen. Ze kregen aanwijzingen dat Lloyd George de Russen gunstige aanbiedingen deed ten koste van Duitsland. Tot diep in de nacht waren de Duitsers onderling aan het discussiëren. Ze probeerden contact te krijgen met Lloyd George, maar die was onbereikbaar. Toen kwam er telefoon van de Russische minister van buitenlandse zaken Georgi Tsjitsjerin. Hij wilde de Duitse delegatie de volgende morgen zo snel mogelijk spreken. En toen volgde de beroemde ‘pyjamaconferentie’ in de Duitse hotelkamers. Ze moesten à la minuut een beslissing nemen: wachten op de vage onderhandelingen van Lloyd George of ingaan op een concreet Russisch voorstel. Rathenau (minister van buitenlandse zaken) wilde met Lloyd George verder gaan net als sommige andere delegatieleden maar kanse-

Lloyd George

Georgi Tsjitsjerin 60

Lenin rond 1920

De doos van Pandora

lier Wirth hakte de knoop door: hij wilde de volgende dag gaan praten. Hij had genoeg van de, volgens hem, achterkamertjespolitiek van Lloyd George en huldigde het standpunt ‘beter één vogel in de hand, dan tien in de lucht’. Rathenau had nog bedongen in ieder geval de Britse delegatie hiervan in kennis te stellen. Verschillende malen werd dat geprobeerd, maar de telefoon werd niet opgenomen. De Russische delegatie was een eindje verderop gehuisvest in het plaatsje Rapallo. De onderhandelingen daar verliepen voorspoedig. De Russen een wilden snelle afwikkeling. Lenin kon niet aanwezig zijn door zijn eerste hersenbloeding maar achter de schermen hield hij de touwtjes strak in handen. Al om vijf uur ’s middags was men het eens. Pro forma was de vrede van BrestLitowsk in november 1918 geannuleerd en er voor in plaats kwam dit nieuwe verdrag: – Men erkende elkaars territorium; – Men zou diplomatieke betrekkingen aangaan; – Men zou afzien van herstelbetalingen; – Men verleende elkaar meestbegunstiging en economische samenwerking en overleg wanneer die samenwerking internationaal geregeld zou moeten worden. Dat was alles. Er waren geen geheime clausules en over een samenwerking tussen het Duitse en Russische leger, dat op kleine schaal al bestond (maar daar wisten zelfs de meeste Duitse delegatieleden niets van) werd niet gesproken. Toen het nieuws bekend werd sloeg het in als een bom. Lloyd George was razend: Rusland en Duitsland die weer zouden toegelaten worden tot de Europese familie hadden in zijn ogen achter zijn rug om een complot gesmeed. De Franse delegatie verliet demonstratief (waarschijnlijk opgelucht) de conferentie. In de kranten werd weer over een nieuwe oorlog gespeculeerd. Maar het was een meesterlijke zet op het schaakbord van Lenin: hij had Duitsland losgeweekt uit de nieuw te vormen Europese alliantie en daarmee voorkomen dat hij een groot economisch en militair blok tegenover zich kreeg dat zijn communistische systeem zou bedreigen. Tsjitsjerin kwalificeerde het verdrag als: ‘het samengaan van twee internationale zondebokken’. Het verdrag van Rapallo zou standhouden tot de inval van Duitsland in Rusland in juni 1941. Het was de oorzaak van een ruk naar rechts in de Europese politiek: het communisme werd nog meer gevreesd en gewantrouwd. Italië: het eerste fascistische land Het was in Italië waar het fascisme voor de eerste keer vaste grond onder de voeten zou krijgen. Het land was in de laatste periode van de oorlog lid van de Entente en had, vooral in de bergen, hard tegen Oostenrijk gevochten. Na de 61


De mars van de facsistische zwarthemden naar Rome, tweede van links Benito Mussolini oorlog kreeg het maar weinig gebiedsuitbreiding en erkenning, wat tot grote verbittering leidde. Bovendien viel het land, door een enorme staatsschuld, in een diepe economische depressie. Geheel volgens de lijn van Lenin begonnen arbeiders daar de met een sluiting bedreigde fabrieken te bezetten en ‘arbeidersraden’ op te richten, die de productie probeerden voort te zetten. Dat ging enige tijd goed, maar uiteindelijk moesten ze toch het loodje leggen. Het land had geen echte politieke leiders die de problemen konden aanpakken. In dat politieke vacuüm sprong Benito Mussolini. Hij werd in 1883 geboren. Zij vader was smid en herbergier, zijn moeder onderwijzeres. De bedoeling was dat hij in het onderwijs zou gaan, maar hij ging een zwervend bestaan leiden. Hij werd een fanatiek socialistisch agitator. Hij kwam in de partijleiding en werd hoofdredacteur van het partijblad ‘Avanti’. Al snel bleek dat hij van overleg en democratie niets moest hebben. De partij ontsloeg hem als hoofdredacteur, maar toen begon zelf een nieuwe krant: ‘Popolo d’Italia’. Jarenlang bleef hij ageren en hamerde op nationalisme en revolutie. Op 23 maart 1919 richtte hij in Milaan zijn politieke organisatie op: ‘fascio di combattimento’, wat strijdgroep betekent. Het woord fascio betekent groep, bundel en gaat terug naar de Romeinse tijd. Ook de oude Romeinse groet (de rechterarm omhoog) stamt ook uit die tijd en daar komt weer het woord fascisme vandaan. 62

De doos van Pandora

Bij de verkiezingen in 1919 kwam zijn partij nauwelijks aan de bak, maar toen er in 1920 een massale werkloosheid ontstond werd zijn partij snel een volksbeweging. Toen keerde hij zich tegen zijn oude socialistische nest: hij organiseerde knokploegen, die zich tegen de socialistische en communistische bewegingen keerde. Het bracht het land op de rand van een burgeroorlog. Zijn aanhangers aanbaden hem en hij kreeg de titel ‘il Duce’, de leider. Uiteindelijk gingen ±50.000 man op mars naar Rome om de macht over te nemen. Mussolini mocht een nieuwe regering vormen, waarin zijn partij een minderheid vormde, maar al snel nam hij de macht in handen. Hij stichtte een corporatieve staat waar bedrijfsorganisaties en vakbonden het voor het zeggen zouden hebben. In werkelijkheid was ‘il Duce’ alleenheerser. Het was het eerste land in Europa dat een totalitair fascistisch bewind kreeg en was redelijk populair en een voorbeeld voor anderen. De criminaliteit daalde snel (vooral de macht van de maffia) en om de één of andere reden waardeerde men hem ‘omdat de treinen op tijd reden’. Stalin neemt de macht in Rusland over In Rusland nam de situatie catastrofale vormen aan. De economie was compleet ingestort en velen stierven de hongerdood. Was dat ook gebeurd als het plan van Lloyd George was doorgegaan? Vermoedelijk niet. De kapitalistische landen hadden dan in Rusland geïnvesteerd, al was het alleen maar om de miljardenverliezen terug te krijgen door de communistische nationalisaties en een poging te wagen het kapitalisme weer in Rusland terug te brengen en natuurlijk een regering die op hun lijn zat. Maar Lenin voerde als tegenhanger de ‘nieuwe economische politiek’ in. Het was een kleine terugkeer naar het kapitalisme. De boeren mochten hun overschotten op de vrije markt verkopen en ook de industrie mocht (op kleine schaal) hetzelfde doen. Geheime kapitaaltjes kwamen nu tevoorschijn en redden de economie ternauwernood. Het vormde de basis voor een geleide economie en de opbouw van een moderne industriële staat. In 1923 kreeg Rusland een nieuwe grondwet en een nieuwe naam: de Unie van Socialistische Sowjet Republieken, USSR (voor het gemak zal ik de naam Rusland blijven gebruiken). De Komitern werd opgericht, een organisatie die contact hield met communistische partijen in het buitenland. Ieder land, waar ook ter wereld, die de communistische leer aanvaardde kon lid worden van de USSR. Er was echter een probleem: Lenin wás de communistische partij in Rusland en had geen opvolger van zijn formaat. Eerst kwam hij, dan een hele tijd niets en dan pas de rest. Dat was een grote historische fout van hem. Trotski vond hij te eigenzinnig. Vermoedelijk was Grigori Zinovjev zijn favoriet, maar niemand weet dat zeker. Lichamelijk was hij niet sterk. Hij wilde alles alleen doen en door de gigantische werkdruk werd hij diverse malen 63


getroffen door een hersenbloeding. In april 1923 raakte hij verlamd en kon niet meer praten en op 21 januari 1924 overleed hij. Echte bewijzen zijn er niet, maar het schijnt dat Jozef Stalin het overlijden bespoedigd heeft omdat Lenin in zijn politiek testament voor hem gewaarschuwd heeft. Trotski was op dat moment de machtigste man. Stalin, de partijsecretaris, had zich in de loop van de jaren steeds meer macht toegeëigend, terwijl hij nauwelijks de aandacht op zich vestigde. Hij stond toen bekend als een kleurloos ambtenaar. Dat zou snel veranderen. Stalin sloot een verbond met Grigori Zinovjev en Lev Kamenjev die allebei het bloed van Trotski wel konden drinken en dat was precies wat hij nodig had. Door middel van een hetze in de partijkrant Prawda, waarvan hij hoofdredacteur was, werden de opvattingen van Trotski als pure ketterij bestempeld. Op 1 januari 1925 werd Trotski gedwongen af te treden als minister van defensie. Binnen een jaar na de dood van Lenin tijd had Stalin de macht al in handen. Trotski werd naar Alma Ata in Siberië verbannen. Hij vluchtte naar Turkije, Frankrijk en tenslotte naar Mexico, waar hij in 1946 door een agent van Stalin werd vermoord. Stalin heeft altijd een teruggetrokken leven. Bijna nooit trad hij in de openbaarheid of hield hij een toespraak. De weinigen die hem van nabij gekend hebben spreken van een kleine man met bruine haren waar geen pijl op te trekken viel. In het openbaar maakte hij gebruik van dubbelgangers die zijn (volgens hem) ideaalbeeld lieten zien. Hij was paranoïde: wie hem niet beviel had geluk als hij naar een kamp in Siberië werd gedeporteerd, meestal werd die persoon meteen vermoord. Hij begon het oude feodale Rusland om te vormen tot een moderne industrie- en landbouwstaat. Dat deed hij met vijfjarenplannen die koste wat kost gehaald moesten worden. In 1930 opende hij de aanval op de Koelakken. Dat waren de ‘herenboeren’. Hun akkers en vee waren de ruggengraad van de Russische voedselvoorziening. De boerenbedrij-

Jozef Stalin

Grigori Zinovjef 64

Lev Kamenjev

De doos van Pandora

ven waren generaties lang familiebezit geweest en de Koelakken verzetten zich heftig. Met miljoenen werden ze naar Siberië gedeporteerd. Daarvoor in de plaats kwamen grote coöperatieve boerenbedrijven de ‘kolchozen’. Op 1 december 1934 werd de ‘kroonprins’ van Stalin, Sergej Kirov, in Leningrad vermoord. Hij werd in de rug geschoten. Het is niet bewezen, maar alles wijst erop dat Stalin achter de moord zat. Nu begon een periode van meedogenloze ‘zuiveringen’. De eersten waren Grigori Zinovjef en Lev Kamenjev. Ze werden ter dood veroordeeld. Miljoenen anderen ondergingen hetzelfde lot, meestal zonder een vorm van proces. Bijna de hele legertop werd vermoord inclusief de lagere officiersrangen. Rond 1938 was bijna de complete bolsjewistische top uit de tijd van Lenin vermoord. Toen Stalin de absolute macht in handen had liet hij in 1939 politiechef Nicolaj Jesjof en zijn medewerkers, die het vuile werk voor hem hadden gedaan, arresteren door zijn nieuwe chef Lavrenti Beria. Ze werden beschuldigd van machtsmisbruik en ter dood gebracht. Zo bracht Stalin de mythe in de wereld van een ‘vadertje’ die in dat gigantisch grote land die niet alles kon weten, maar de daders strafte. Vandaag de dag nog zijn er velen die nog in dat sprookje geloven. Stalin bereikte zijn doel: een moderne plan gestuurde economie. Maar het was ten koste gegaan van miljoenen doden, nog afgezien van complete volkeren die naar andere delen van Rusland werden gedeporteerd en een armoedig bestaan moesten lijden. Het Russische leger had geen bekwame leiding meer, wat in het begin van de oorlog met Duitsland tot schrikbarende verliezen zou gaan leiden. Was dat de communistische heilstaat die Karl Marx voor ogen stond? Ik denk het niet. Het resultaat was wel dat als reactie daarop er in de westerse landen steeds meer ultrarechtse partijen in opkomst kwamen. De oude Karl Marx en misschien zelfs ook Lenin zouden zich in hun graf omdraaien want een nieuwe grote verschrikkelijke storm was op komst. De beurscrach van Wall Street en de grote economische wereldcrisis De Amerikaanse economie kwam alleen maar sterker uit de oorlog en groeide explosief. In Europa waren er alleen maar schulden, vooral door de leningen die Amerikan verstrekt had. Het had een republikeinse president gekregen: John Calvin Coolidge. De republikeinen deden en doen nog steeds niets aan naastenliefde en Coolidge helemaal niet. Hij voerde hoge importheffingen in om de toch al superieure Amerikaanse economie te versterken. De grote Europese schulden werden hierdoor nog verder verhoogd. De Amerikaanse economie raakte oververhit. De mensen kochten alles met leningen: het kon niet op. Het leven was één groot feest. Die periode is de geschiedenis ingegaan onder de naam ‘roaring twenties’. Dat feesten nam dusdanige vormen aan dat de regering een totaal verbod op de verkoop van alco65


hol afkondigde, de zgn. ‘drooglegging’. Dat veroorzaakte een enorme illegale handel in drank met als grote regisseur de maffiabaas Al Capone. De beurskoersen stegen van dag tot dag en van krantenjongen tot oude oma ging bijna iedereen in die handel en altijd met geleend geld. Op dinsdag 29 oktober 1929 klapte de zeepbel. Aandelen werden verkocht met een gemiddeld verlies van 40%. De totale paniek brak uit en steeds meer aandelen werden gedumpt. Uiteindelijk bedroeg het beursverlies zo’n vijftig miljard dollar. Omgerekend naar onze tijd moet je daar nog twee nullen bij doen dus vijfduizend miljard dollar. De fragile Europese economieën, die toch al een hoge schuldenlast hadden werden in de val meegesleept. Vele munteenheden moesten devalueren. Een grote economische crisis was het gevolg met ontelbare werklozen die in diepe armoede moesten leven. De opkomst van een groot president: Franklin Delano Roosevelt In Europa was toen al een begin van sociale zekerheid. Het waren minieme uitkeringen die tegen uiterst strenge voorwaarden werden verstrekt, maar het was iets. In Amerika kende men dat niet. Men was overgeleverd aan liefdadigheidsinstellingen. In 1932 waren er presidentsverkiezingen. De zittende republikeinse president Herbert Hoover had zich herkiesbaar gesteld, maar werd verpletterend verslagen door de democratische kandidaat Franklin Delano Roosevelt. De kiezers hadden genoeg van de republikeinen die niets deden aan de crisis en alleen maar beloofden dat de storm vanzelf zou overwaaien. Maar ook de persoon Roosevelt sprak de mensen aan. Televisie en internet kende men nog niet, maar tijdgenoten spreken over de overtuigende wijze waarop hij sprak via de radio en de interviews in de kranten en tijdschriften. Al in 1920 was hij kandidaat voor het vicepresidentschap, maar toen leden de democraten nog een nederlaag. Hij stond bekend als afstandelijk en arrogant. Maar

John Calvin Coolidge

Al Capone 66

Franklin Delano Roosevelt

De doos van Pandora

toen werd hij getroffen door de ziekte polio waaraan hij bijna bezweek. Enkele jaren was hij verlamd aan beide benen. Hij had een karaktervolle vrouw Eleanor die hem bleef stimuleren door te zetten. In zijn latere carrière werd zij ook wel ‘de echte vicepresident’ genoemd. In 1928 keerde hij terug in de politieke arena als een totaal ander persoon. Het zware gevecht met de ziekte had hem doen inzien dat er in het leven andere waarden waren (hij is in rijkdom opgegroeid). Meteen na zijn verkiezing als president ging hij voortvarend te werk. Hij liet zich adviseren door liberale topeconomen en zo ontstond het plan de ‘New Deal’. Het was een pakket van maatregelen om de economie weer op gang te krijgen. Met zijn karakteristieke stem kon hij via de radio miljoenen achter zich krijgen. De appeltelers bijvoorbeeld raakten hun vruchten aan de straatstenen niet kwijt. Hij riep de bevolking op om ze buiten de veilingen van de telers te kopen: ‘koop die appels en help die mensen!’ Men deed het massaal en zo werden vele duizenden fruittelers van de ondergang gered. Er kwam er in Amerika een ongekend gevoel van solidariteit op gang. Zijn volgende stap was de invoering van de wet ‘National Industrial Recovery Act’ afgekort als NRA. De lange werkdagen werden verboden en teruggebracht tot 8 uur. Dat schiep weer extra banen. Er werd een minimumloon ingevoerd wat de koopkracht weer verhoogde en er kwamen minimumprijzen. Ook voor de landbouw, die nog harder getroffen was dan de industrie, kwamen stimuleringsmaatregelen. Het pakte wonderwel uit. Langzaam maar zeker kroop de Amerikaanse economie uit het diepe dal en met haar, op enige afstand, de Europese. De pogingen om Roosevelt in diskrediet te brengen Nu het ergste voorbij leek, begonnen vooral de Amerikaanse banken en grote industrieën te protesteren. Veel vakbekwaam personeel was weggelopen naar

Eleanor Roosevelt

Het NRA-bedrijvenschild 67

Generaal Smedley Butler


kleinere bedrijven waar de arbeidsomstandigheden veel beter waren. Men wilde ook weer af van het minimumloon. Roosevelt werd afgeschilderd als een ‘socialist’, wat daar gelijkstond en nu nog staat als ‘communist’. Er ontstonden pro-fascistische groeperingen die er op uit waren het land te laten regeren door kartels van banken en industrieën. Ze werden net als in Duitsland in het geheim van harte gesteund door diezelfde banken en industrie. In 1934 een lastercampagne gepland om weer een republikeinse president te krijgen die de ‘New Deal’ zou terugdraaien. Daarvoor werd een nationale held benaderd: de oud-generaal van de mariniers Smedley Butler. Hij was in tijd de meest gedecoreerde militair en heel populair. In plaats van mee te doen waarschuwde hij onmiddellijk de voorzitter van het Amerikaanse congres die een onderzoek gelastte. De ingestelde McCormack-Dickstein commissie rapporteerde dat Butler op alle fronten gelijk had. In 1935 deed Butler nog een duit in het zakje met zijn boek ‘War is a racket’. ‘Racket’ betekent in dit geval georganiseerde misdaad. Hij beschrijft hierin hoe hij steeds meer tot het inzicht was gekomen dat hij niet in dienst van Amerika had gevochten, maar in dienst van de banken en de industrie. In het tijdschrift Common Sense schreef hij: ‘33 jaar en vier maanden was ik in actieve dienst. En de meeste tijd daarvan als pooier voor de industrie, Wall Street en de banken. Ik vocht in Mexico om de oliebelangen veilig te stellen, ik zorgde dat Haïti en Cuba vrijhavens werden voor de National City Bank, ik hielp mee in het verkrachten van een half dozijn Centraal Amerikaanse landen ten behoeve van Wall Street, ik hielp Nicaragua te onderdrukken voor de bank Brown Brothers, ik vocht voor de Amerikaanse suikerbelangen in de Dominicaanse Republiek, ik vocht in Honduras voor de Amerikaanse fruitindustrie, ik vocht in China om de belangen van de Standard Oil Company te beschermen. Als ik terugkijk had ik Al Capone veel goede tips kunnen geven. Hij heeft het nooit verder gebracht dan drie districten in Chicago, ik heb ervaring in drie werelddelen’. De openbaarmakingen van Butler maakten Roosevelt nog populairder. De verkiezingen van 1936 won hij overtuigend. Alleen in de staten Maine en Vermont verloor hij en hij zette zijn ‘New Deal’-politiek krachtdadig door. Tegen het einde van de dertiger jaren was Amerika onbetwist de grootste economische macht ter wereld en de bevolking weer redelijk welvarend. In 1940 stelde hij zich beschikbaar voor een derde ambtstermijn. Er was een ongeschreven wet dat zoiets ‘not done’ was. Ook in zijn eigen democratische partij was er weerstand. Men was bang voor het imago van een dictator die er niet genoeg van kon krijgen. Maar toch won hij ook die verkiezingen ruim van zijn republikeinse tegenstander Wendell Wilkie. Ik durf de stelling wel aan dat onze wereld er heel anders had uitgezien zonder Franklin Delano Roosevelt als president, want binnen korte tijd zou Amerika partij worden in de Tweede Wereldoorlog, die in Europa sinds 3 september 1939 uitgebroken was. 68

De doos van Pandora

De gesponsorde opkomst van Adolf Hitler We zijn nu aangekomen bij de beschrijving van Adolf Hitler, samen met Jozef Stalin de grootste massamoordenaar uit de 20e eeuw. Hij werd in 1889 geboren in het Oostenrijkse dorpje Braunau. Zijn vader werkt bij de douane maar overleed voordat Adolf volwassen was. Hij groeide in armoedige omstandigheden op. Hij had een talent voor tekenen en schilderen, maar op jonge leeftijd al een meerderwaardigheidscomplex. Sommigen noemen hem een narcist en die mening ben ik ook toegedaan. Hij vond zich een groot kunstschilder, maar werd aan de kunstacademie in Wenen tweemaal afgewezen. Hij voelde zich te goed om als normaal arbeider aan de slag te gaan en ging voor toeristen prentbriefkaarten tekenen. Hij woonde in een armenhuis. In die omgeving kwam hij in contact met allerlei vreemde figuren met vreemde ideeën. Vooral in Zuid-Duitsland en Oostenrijk was een sterk latent antisemitisme en dat moet in de periode bij hem zijn opgekomen. Zijn vader, Alois Hitler, was de onwettige zoon van Maria Anna Schicklgruber. De echte vader zou ene Johann Georg Hiedler zijn. Er zijn ook documenten die vertellen die Maria Anna in die periode werkte als dienstmeisje bij de joodse familie Rothschild en één van

Een groepsfoto aan het front in Frankrijk uit 1916 met Adolf Hitler links. Hij werd met het ijzeren kruis onderscheiden en bracht het tot korporaal. Zijn compagniescommandant noemde hem ‘een psychopatische idioot die absoluut niet meer bevorderd mocht worden’ 69


de familieleden de vader van Alois was. Dat kan de jodenhaat van Hitler misschien verklaren. Maar voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog kan men hem karakteriseren als een bohémien en te lui om te werken. In die periode moet hij ook nationaal-Duitse gedachten hebben ontwikkeld. Dat kwam vrijwel zeker voort uit zijn frustraties dat hij in Oostenrijk niet aan de bak kon komen. Hij zwelgde toen al van de oude Duitse keizerrijken en voelde zich meer Duitser dan Oostenrijker. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak meldde hij zich meteen als vrijwilliger bij een Beiers infanterieregiment. Hij werd enkele malen zwaar gewond en ontving daarvoor het ijzeren kruis, een hoge onderscheiding. Hij werd bevorderd tot korporaal, maar zijn compagniescommandant noemde hem toen al ‘een psychopatische idioot die absoluut niet meer bevorderd mocht worden’. Deze man had dus mensenkennis en een vooruitziende blik. Vlak voor de wapenstilstand was hij aan het herstellen van een Franse gasaanval. Op dat moment was hij bijna blind en het nieuws trof hem als een mokerslag: hij kon het niet geloven, dat moest een complot van joden en communisten zijn. In zijn duistere psyche moet het een ramp geweest zijn. Duitsland was voor hem superieur: het kon gewoonweg niet verliezen. Deze kromme gedachten zouden hem tot aan zijn zelfmoord achtervolgen en miljoenen slachtoffers eisen. Na de oorlog was hij weer terug bij af, maar kwam in contact met gelijkgezinde geesten. Die waren er genoeg. Al in 1918 kwam hij in de ban van Anton Drexler, een slotenmaker. Die wilde een politieke massabeweging met als basis de arbeidersbeweging en een Duits nationaal socialisme. Drexel was een anti communist, maar wel sociaal democraat en wenste een socialistisch Duitsland, maar niet het Duitsland wat Hitler voor ogen had. En hier sloot

Adolf Hitler

Hermann Göring 70

Ernst Röhm

De doos van Pandora

Hitler zich bij aan. Waarom weet niemand. Er waren in die tijd veel gelijkgestemde partijen en personen. Hitler had één groot talent: roepen wat de mensen graag willen horen. En niet één keer, maar vele malen en dan gaan de mensen je vanzelf geloven. Het was in die turbulente periode dat zich allerlei figuren bij hem aansloten die we straks weer tegen zullen komen, zoals bijvoorbeeld Hermann Göring, een vele malen gedecoreerde oorlogsvlieger maar antidemocraat; Ernst Röhm, een oud-legerkapitein en afgezakt tot straatvechter; de oudleraar Julius Streicher die het blad ‘Der Stürmer’ uitgaf dat bol stond van het smerigste antisemitisme; Alfred Rosenberg die helemaal opging in de rassenwaan en een communistenhater eerste klas was; Rudolf Hess, een oudsergeant die tijdens de oorlog enkele malen zwaar gewond was; Josef Goebbels, een gefrustreerde mislukte schrijver en journalist maar een groot talent had voor propaganda en een opzwepend spreker was en Heinrich Himmler, een mislukte kippenboer. Hij was afgewezen voor de opleiding van marineofficier maar werd toegelaten tot de landmacht. Toen zijn opleiding was afgelopen was de oorlog dat ook en is dus nooit aan het front geweest. Hij dweepte met occultisme en rassenwaan. Ziedaar een greep uit de aanhang van Hitler in de beginperiode. Allen zouden ze een belangrijke rol gaan spelen. De kleine partij groeide snel en al spoedig werd de ‘Sturm Abteilung’ (SA) opgericht. Het was een in bruin uniform gestoken bende straatvechters met als leider Ernst Röhm. Spoedig daarna de ‘Schutz Staffeln’ (SS). Deze waren in zwart uniform gestoken en dienden in het begin als lijfwachten van de partijtop. Al snel had Hitler de macht naar zich toe getrokken en de oprichter Anton Drexler op een zijspoor gezet. Het belangrijkste programmapunt van de partij was dat de herstelbetalingen zouden worden opgeheven, Duitsland weer een

Rudolf Hess

Josef Goebbels 71

Heinrich Himmler


eigen groot leger mocht hebben en eigen koloniën (ook gebieden in OostEuropa) ook wel ‘Lebensraum’ genoemd. De rassenleer was minstens zo belangrijk. De Duitse burger moest ‘raszuiver’ zijn. De joden moesten een vreemdelingenstatus krijgen en konden geen openbare of belangrijke ambten vervullen. De Slavische volken werden als minderwaardig beschouwd. De partij kreeg toen haar naam: ‘Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei’ (NSDAP). De partij begon zich in Beieren te stabiliseren maar was binnen Duitsland nog steeds een splinterpartij. In 1923 toen de inflatie op haar hoogtepunt was en het Ruhrgebied door de Belgen en Fransen bezet dacht Hitler in actie te moeten komen. In Beieren was een beweging op gang gekomen om zich los te maken van het Duitse rijk. In november hield de beweging een grote bijeenkomst in een bierkelder in München. Er werden toespraken gehouden. Hitler kwam naar binnen, schoot met een pistool in de lucht en beklom het spreekgestoelte. Met zijn brallerige stem riep hij dat de politie en militairen aan zijn kant stonden en de macht in Beieren zouden overnemen. Hij noemde zichzelf leider van de nieuwe Beierse regering en oud-generaal Ludendorff opperbevelhebber van het leger. Toen de tijd verstreek en Hitler in de gaten kreeg dat de vlam niet oversloeg organiseerde hij een mars door München. Het was een grotendeels door Ernst Röhm bijeengeraapt zootje ongeregeld dat gedeeltelijk bewapend was. Aan het hoofd liepen Hitler, Göring, Streicher en Ludendorff. Uiteindelijk stuitten ze op een barricade van de Beierse politie. Ze weigerden te stoppen en de politie opende het vuur. Zo’n twintig deelnemers aan de mars werden gedood en enkele politieagenten. Hitler was naar de grond gedoken en had een arm uit de kom, Göring was gewond en vluchtte naar Zweden. Ludendorff liep kaarsrecht op de politie af, ze openden de barricade waarschijnlijk uit respect voor de oude generaal. Hitler werd een paar dagen later gearresteerd. Begin 1924 was het proces. Ludendorff werd vrijgesproken omdat hij op dat moment niet bij zijn volle verstand zou zijn geweest. Hij was het daar niet mee eens, maar hoger beroep was tot zijn grote verdriet uitgesloten. Hitler werd veroordeeld tot vijf jaar gevangenis. Voor een poging tot staatsgreep met veel slachtoffers een geringe straf. Bovendien mocht hij zijn straf comfortabel uitzitten in de vesting Landsdorf. Daar heeft hij volgens zeggen zijn boek ‘Mein Kampf’ geschreven. Daar had hij de capaciteiten niet voor. Daar ben ik van overtuigd. Hooguit heeft hij de grote lijnen aangegeven, maar het boek is door Rudolf Hess geschreven die Hitler toen als een trouwe hond volgde. Hitler vertrouwde hem volkomen en luisterde vooral in de beginperiode naar zijn adviezen. Al naar negen maanden kreeg Hitler gratie. Waarom? Normaliter zou hij jarenlang in de cel moeten hebben doorgebracht. Zijn poging tot staatsgreep had tientallen mensen het leven gekost. Er waren nog 72

De doos van Pandora

veel meer ultrarechtse partijtjes actief. Van de hier genoemde figuren had toen nog bijna niemand gehoord. Er moeten toen al krachten aan het werk zijn geweest die wel hem gingen steunen. De NSDAP was nog steeds een splinterpartij, maar het gedachtengoed en dan vooral de afschaffing van de herstelbetalingen en de vorming van een nieuw leger moet de grootindustrie, de banken en de legertop hebben aangesproken. In de periode dat Hitler gevangen zat had Ludendorff de leiding van de partij overgenomen. Vermoedelijk heeft men gedacht dat Hitler zijn lesje wel geleerd had en Ludendorff als een soort vaderfiguur zou accepteren. En met zo’n beroemd generaal als lijsttrekker zou de partij snel moeten groeien en vooral de ideeën verwerkelijken. In 1925 stelde hij zich kandidaat voor het presidentschap, maar verloor smadelijk van zijn 78-jarige oude strijdmakker Paul von Hindenburg. Hitler zag zijn kans schoon en begon een hetze tegen Ludendorff en die moest toen het veld ruimen. Hij begon een club van mystische Germaanse godenaanbidders en verliet de partij in 1928. Zo niet eerder was hij geestelijk de weg toen al helemaal kwijtgeraakt. De NSDAP had de volgende jaren een kwakkelend bestaan. Net als in Amerika herstelde de economie in Europa zich ook, al was het wat minder snel. In Duitsland liep de werkloosheid terug en de voedingsbodem voor ultra linkse en rechtse partijen dus ook. Ook Duitsland kende zijn ‘roaring twenties’. De filmindustrie produceerde aan de lopende band kassasuccessen, de theaters zaten bomvol. Beïnvloed door de jazz uit Amerika sloeg de muziek andere wegen in. De Duitse bevolking zag de toekomst na jaren van inflatie en armoede weer wat zonnig in. Toen kwam in oktober 1929 de beurscrach van Wall Street. Was dat niet gebeurd dan hadden we waarschijlijk van Hitler en zijn trawanten slechts in een kleine marge van de geschiedenis iets gehoord. De crisis trof Duitsland extra hard. Het land was economisch weer net op gang gekomen toen dit gebeurde. Binnen de kortste keren moesten bijna 18 miljoen mensen van ondersteuning leven. Dat veroorzaakte een grote sociale onrust. De kanselier Heinrich Brüning van de christendemocratisch partij was genoodzaakt harde bezuinigingen door te voeren. Het parlement diende een motie van wantrouwen in en daarop schreef Brüning nieuwe verkiezingen uit die op 14 september 1930 gehouden werden. De NSDAP moet toen financieel gesteund zijn, maar ook al voor die tijd. Vanaf 1920 verscheen de krant ‘Völkischer Beobachter’, die in het begin een keer per week verscheen, maar vanaf februari 1923 dagelijks met als hoofdredacteur de jodenhater Alfred Rosenberg. De krant zou vlak voor de Duitse nederlaag in mei 1945 voor het laatst verschijnen. De partij was ondertussen wel redelijk bekend in het land, maar Hitler was de eerste politicus die per vliegtuig het land doorkruiste om zijn opzwepende toespraken te houden. 73


Miljoenen pamfletten werden gedrukt en uitgedeeld en in de kranten werden peperdure advertentiecampagnes gevoerd. De SA-knokploegen van Ernst Röhm kwamen steeds massaler op straat, gestoken in splinternieuwe bruine uniformen. Elke socialistische of communistische demonstratie werd door hen aangevallen inclusief de partijbureaus. Ze terroriseerden de straat. Dit obscure clubje had Hitler nooit kunnen betalen. Hij werd financieel gesteund door sponsors uit binnen- en buitenland. In Hitler moeten ze de persoon hebben gezien die het opkomende socialisme en communisme en daarmee hun belangen in Duitsland zou stoppen. Als in Duitsland de anarchie uitbrak zouden banken en aandeelhouders miljardenverliezen lijden met de kans dat het land communistisch zou worden. Polen zou dan meegesleept worden en Jozef Stalin zou zijn invloed tot aan de Rijn kunnen gaan uitbreiden. Uitgeverij Holkema & Van Warendorf wordt onder grote druk gezet Ik maak even een kleine sprong vooruit in de tijd. In 1933 werd door gerenommeerde Amsterdamse uitgeverij Holkema & Van Warendorf een boek gepubliceerd met de titel ‘De geldbronnen van het Nationaal Socialisme’, geschreven door ene Sidney Warburg. Er wordt in vermeld dat de Amerikaanse grootindustrieel John D. Rockefeller (oprichter van de Standard Oil Company) in de periode van 1929 toen de grote economische crisis begon) tot 1932 de NSDAP financierde met een bedrag van 32 miljoen dollar (nu ± 1,2 miljard euro). Officieel werd dit geld gebruikt om de Duitse herstelbetalingen aan Frankrijk te ondersteunen, maar grote sommen werden via een omweg naar de NSDAP gesluisd. Deze Sidney Warburg schreef onder een pseudoniem. Volgens de Belgische vertaler van het boek, J.G. Shoup, was hij een zoon van één de grootste bankiers in de Verenigde Staten en wilde hij vastleggen hoe Amerikaanse bankiers Hitler en zijn NSDAP aan de macht hielpen. Tot zover was er met het boek niets aan de hand, ware het niet dat binnen enkele dagen de gehele oplage uit de boekhandels werd gehaald en inclusief de magazijnexemplaren werden vernietigd. Voor zover nu bekend heeft één exemplaar de tand des tijds overleefd. De uitgeverij moet onder een enorme druk hebben gestaan om zoiets te doen. Nederland was en is een land waar eeuwenlang boeken worden gedrukt met meningen wat in vele andere landen onmogelijk is. Henry Ford gaat Hitler financieel steunen Laten we weer terugkeren in de tijd: op 20 december 1922 berichtte de New York Times dat de Amerikaanse autogigant Henry Ford op grote schaal Adolf Hitler aan het financieren was. Een paar dagen later deed de Berlijnse krant Berliner Tageblatt een oproep aan de Amerikaanse ambassadeur dit te onderzoeken en de Amerikaanse regering te verzoeken om Henry Ford te laten stop74

De doos van Pandora

pen met zich te bemoeien met Duitse binnenlandse aangelegenheden. Het was geen toeval dat Henry Ford dit deed. Hij was een notoire antisemiet. Al in 1919 gaf hij de krant ‘The Dearborne Independant’ uit die bol stond van antijoodse meningen. Deze bundelde hij in zijn boek ‘The international Jew, the world’s formost problem’. Hoe Henry Ford Hitler ontdekte weet ik niet, wel dat ook hij hem zag als een potentiële rem tegen het wereldcommunisme (in zijn ogen waren de joden de uitvinders ervan). In ieder geval reden Hitler en zijn staf rond in dure auto’s en werden zijn lijfwachten uitgerust met gloednieuwe uniformen en met revolvers en pistolen. Hitler had een eigen kantoor en aan de muur hing prominent een portret van Henry Ford. De buitenlandse financiële steun aan Hitler loopt via een Nederlandse bank Praktisch alle betalingen aan de nazipartij gingen via een daarvoor speciaal in Nederland opgerichte bank: de Bank voor Handel en Scheepvaart gevestigd aan de Zuidblaak 18 te Rotterdam. Vandaar werd het geld doorgesluisd naar de Duitse ‘Nationale Treuhand’ waar niemand minder dan Rudolf Hess de penningmeester was. De grootste financier van allemaal echter was IG-Farben, een multinational van Duitse origine. Het was een het resultaat van een fusie in 1925 tussen de volgende (toch al grote) Duitse bedrijven: Badische Anilin, Bayer, Agfa, Hoechst, Weiler-ter-Meer en Griesheim Elektron. Het kreeg de naam Internationale Farbenindustrie AG, kortweg IG-Farben. Het concern was zo machtig dat het werd omschreven als een ‘staat binnen de staat’. In 1928 werden de volgende Amerikaanse holdings van IG Farben samengevoegd tot één Zwitserse holding: Bayer Company, General Aniline Works, Agfa Ansco en Winthrop Chemical Company. Het kreeg de naam IG Chemic (Internationale Gesellschaft für Chemische Unternehmungen AG) geheel gecontroleerd door IG Farben in Duitsland. Een jaar later werd dat samengevoegd onder naam American IG Chemical Corporation en weer wat later heette het General Aniline & Film. Eén van de belangrijkste organisatoren daarvan was Hermann Schmitz: hij was directeur van de Zwitserse holding en later ook van het hele concern tot met de oorlogsjaren en een belangrijk figuur binnen de nazipartij. Het Thyssen staalconcern onder leiding van Fritz Thyssen was ook een grote geldschieter. Hij was een groot bewonderaar van Adolf Hitler. Duitse kolenmijnen schonken voor iedere ton kolen die werd verkocht 50 pfennig aan de nazipartij. Daarbij kwamen nog talloze schenkingen van particulieren en bedrijven. Op deze wijze zijn vele miljoenen in de partijkas gekomen. Het had alles te maken met de woelingen in Duitsland en de angst dat er in Duits eenzelfde revolutie zou plaatsvinden als in Rusland en dat de hele 75


Duitse industrie zou worden genationaliseerd. Het zou een ramp betekenen voor andere economieën, vooral de Amerikaanse, die grote belangen had in Duitsland. Achteraf weten we wat Hitler en zijn trawanten de mensheid hebben aangedaan, maar in die tijd zag men hem als een (tijdelijk) hulpmiddel om weer stabiliteit in Duitsland te krijgen. Paul von Hindenburg was nog steeds president en men dacht waarschijlijk dat Hitler voor hem groot respect zou hebben. De NSDAP wint enorm veel zetels en wordt de tweede partij De verkiezingen werden een groot succes voor de NSDAP: van 12 stegen ze naar 108 zetels. De partij werd na de sociaal democraten de tweede partij in het land. De NSDAP maakte het regeren bijna onmogelijk. Demonstratief zaten ze met hun bruine uniformen in het parlement en torpedeerden iedere poging tot hervorming. In 1932 waren er presidentsverkiezingen en Hitler rook zijn kans. Paul von Hindenburg had zich weer kandidaat gesteld en Hitler besloot zich ook verkiesbaar te stellen. Er waren nog enkele kandidaten, maar in de eerste ronde waren Hindenburg en Hitler de winnaar zonder absolute meerderheid en dus was een tweede ronde nodig. Het waren vooral de christen- en sociaaldemocraten die toen op Hindenburg gingen stemmen, ondanks hun afkeer van het Pruisische militairisme en de landadel uit Oost-Pruisen. Hindenburg won daardoor met een meerderheid van 6 miljoen stemmen. Nu begonnen personen die het vertrouwen van Hindenburg hadden de poten onder stoel van kanselier Brüning uit te zagen. Hindenburg begon te dementeren en geloofde alles wat hem gezegd werd. Zo werd hem door de Pruisische landjonker Franz von Papen verteld dat Brüning van plan was de oude Pruisische landgoederen in beslag te nemen en er kolonies van werklozen van te maken. Generaal Kurt von Schleicher meldde dat het Duitse leger geen vertrouwen meer had in de regering Brüning. Hindenburg had het geestelijk allemaal niet meer op een rijtje en stemde toe. Von Papen werd de nieuwe kanselier en Von Schleicher minister van defensie. De op een zijspoor gezette Brüning voelde zich steeds meer bedreigd en zou uiteindelijk naar Nederland vluchten. Na korte tijd kwam ook Von Papen er achter dat het land bijna niet te regeren was en daarom stelde hij Von Hindenburg voor Duitsland buiten het parlement om met noodwetten te gaan regeren. Dementerend of niet, hier trapte Hindenburg niet in. Von Schleicher zei hem dat er dan een burgeroorlog zou uitbreken. Daarop werd Von Schleicher tot kanselier benoemd met de opdracht een meerderheidsregering te vormen desnoods met de NSDAP. Het was politiek paniekvoetbal want natuurlijk begon Hitler de zaak te traineren en vormde een monsterverbond met zijn oude vijand Von Papen. Die twee begonnen nu Hindenburg onder 76

De doos van Pandora

druk te zetten en hij ging moegestreden door de knieën. De NSDAP ging aan de regering deelnemen met Hilter als kanselier en Von Papen als vicekanselier. De NSDAP zou slechts drie van de elf ministersposten krijgen. Dat ging even goed, maar Ernst Röhm en zijn SA-knokploegen waren heer en meester op straat. Tegenstanders werden zwaar mishandeld of vermoord. Göring werd minister van binnenlandse zaken en trad niet op (natuurlijk niet). Wat Hitler nodig had was een gebeurtenis die het land in rep en roer zou brengen en hem in de gelegenheid zou geven de macht definitief in handen te krijgen. Dat werd geregeld door SA-chef Karl Ernst. Hij had het nooit verder gebracht dan piccolo in een hotel en uitsmijter in nachtclubs. Maar door zijn meedogenloze gewelddadigheid klom hij snel op in de gelederen van de SA. Marinus van der Lubbe en zijn ‘aanslag’ op het gebouw van de Reichstag Marinus van der Lubbe was een Nederlandse metselaar. Door een bedrijfsongeval kreeg hij kalk in zijn ogen en zijn gezichtsvermogen ging snel achteruit. Hij werd werkloos en moest leven van een uitkering van iets meer dan zeven gulden per maand. Hij werd lid van de CPH (communistische partij Holland). Hij was zo teleurgesteld in de Nederlandse samenleving dat naar het ‘communistisch paradijs’ in Rusland wilde (dat moet door gelijkgezinden zijn betaald). Bij de Poolse grens werd hij echter tegengehouden en moest noodgedwongen terugkeren. Tijdens zijn heen- en terugreis door Duitsland zag hij de gewelddadigheid van het fascisme. Toen moet hij besloten hebben een daad te stellen. Wat zou er mooier zijn dan de ‘Reichstag’, het gebouw van het parlement, dat geen zeggenschap meer had, in brand te steken als een symbool van protest. Met die gedachte ging hij opnieuw op reis richting Berlijn. Hij was toen al meer

Kanselier Heinrich Brüning

Marinus van de Lubbe kort na zijn arrestatie 77

Karl Ernst


dan 70% blind. Het kan niet anders dan dat hij onderdak kreeg bij partijgenoten in Berlijn die hij op zijn vorige reis ontmoet had en van zijn plannen vertelde. Dat moet zijn uitgelekt of verraden. Dat was de gouden kans waar Hitler op had gewacht. Karl Ernst werd ‘uitverkoren’ de opdracht uit te voeren. Van der Lubbe werd niet gearresteerd, hij werd gevolgd. Goering had vanuit zijn ministerie een gang naar het parlementsgebouw wat de voorbereidingen en de terugkeer aanzienlijk vergemakkelijkte. In de nacht van 27 februari 1933, nauwelijks een week voor de verkiezingen, drong Van der Lubbe het parlementsgebouw binnen met wat lappen en lucifers. Hij stak een paar gordijnen in brand en vluchtte weer naar buiten. Karl Ernst met zijn handlangers had intussen met fosforbommen in het gebouw een grote brand voorbereid. Ooggetuigen verklaarden later dat het immense gebouw binnen de kortste keren op alle vier de hoeken in lichterlaaie stond. Van der Lubbe werd al snel daarna gearresteerd. Het was al geen imposant figuur en tijdens het proces zat hij er murw en apatisch bij. Vermoedelijk was hij zwaar mishandeld. Hij bleef volhouden dat hij de enige dader was en moet dat ook werkelijk gedacht hebben. Speciaal voor Marinus van de Lubbe werd de doodstraf weer ingevoerd. Hij had de twijfelachtige eer de eerste van vele miljoenen te zijn. Hij werd onder de guillotine vermoord en zijn hoofd werd na afloop met ruwe steken weer aan zijn romp vastgenaaid. Nu was het hek van de dam: de nazipropaganda maakte overuren. De brand zou het signaal geweest tot een communistische staatsgreep. Vele duizenden communisten van hoog tot laag werden gearresteerd. Velen stierven na zware mishandelingen. De verkiezingen brachten de NSDAP op bijna de helft van de zetels. Samen met een Duits-nationalistische splinterpartij hadden ze een meerderheid in het parlement. De eerste daad van Hitler was, gezien de volgens hem chaotische toestand van het land (hij had die zelf veroorzaakt), een noodwet in te dienen die hem vier jaar lang dictatoriale macht gaf. Alleen de sociaal democraten stemden tegen en daarmee was Adolf Hitler (hij noemde zich net als Mussolini leider) Führer van Duitsland geworden. Pro forma was het land nog een democratie, maar alle politici die nog enige tegenstand boden werden bedreigd of uit de weg geruimd. Al lang daarvoor was de mislukte sluwe kippenboer Heinrich Himmler zich naar voren aan het werken. Zijn Germaanse SS in hun zwarte uniformen die in eerste instantie alleen dienst deed als beschermers van de partijtop groeide gestaag. De SA was alleen uit op straatvechters, maar de SS selecteerde in eerste instantie op intelligentie gepaard gaande met meedogenloosheid. Al snel werd de Geheime Staatspolizei (Gestapo) opgericht en de Sicherheitsdienst (SD) en dat alles onder de paraplu van de Reichsführer SS Heinrich Himmler. Hitler had een koosnaampje voor hem: ‘der treue 78

De doos van Pandora

Heinrich’. Dat zou aan het einde van de Tweede Wereldoorlog veranderen, maar toen was Himmler de architect van de opkomst van Hitler. Het hele SS complex werd een staat binnen de staat waar alleen Himmler het voor het zeggen had. Hij werd de chef van de dictatoriale staat, waar niemand zijn mond meer durfde open te doen. Kinderen op school werden ondervraagd over de opvattingen van hun ouders en op het werk kon je collega een tipgever van de Gestapo zijn. De uitschakeling van Ernst Röhm en zijn SA Nu was de weg vrij om Hitler te totale macht te bezorgen. President von Hindenburg was nu helemaal dement en vormde geen bedreiging meer. Hij meende in de ontmoetingen met Hitler in gesprek te zijn met keizer Wilhelm. De enige die Hitler nog naar de kroon kon steken was de SA-chef Ernst Röhm. Met zijn knokploegen had hij Hitler aan de macht gebracht. Maar hij stak niet onder stoelen of banken dat ‘nu de revolutie geslaagd was het tijd werd voor het socialistische deel’. De partij was immers een nationaal socialistische arbeiderspartij en de SA bestond grotendeels uit werklozen die hun beloning in de vorm van vast werk en wat welvaart gingen opeisen. In populariteit begon hij zelfs Hitler naar de kroon te steken. Hij wilde van zijn SA het nieuwe Duitse volksleger maken met hem als opperbevelhebber. Nu begon de legertop te protesteren. Hitler had als Oostenrijker een natuurlijke afkeer tegen de traditionele Pruisische legertop, maar die had hij wel nodig in zijn plannen voor de toekomst en daar was voor de SA geen plaats meer voor. Bovendien was er een uiterst geheime operatie aan de gang om het Duitse leger in snel tempo tot het modernste ter wereld op te bouwen. Daarvan was bijna niemand op de hoogte en helemaal Ernst Röhm niet. Dus werd ‘der treue Heinrich’ Himmler in stelling gebracht om dat ‘probleem’ op te lossen. Het was in vrij grote kringen bekend dat Röhm homoseksueel was. Zolang hij van nut was voor Hitler werd dat geaccepteerd (in de nazi-doctrine was homoseksualiteit een doodzonde), nu werd het tegen hem gebruikt. In een zorgvuldig voorbereide actie werden de woon- en verblijfplaatsen van de SA top opgespoord. Wie was waar en wanneer en op welk moment? Toen dat klaar was sloeg de SS van Himmler eind juni 1934 meedogenloos toe: honderden werden vermoord (onder wie Karl Ernst, de voorbereider van de Reichstagsbrand) en dat betekende het einde van de macht van de SA. Het is ook de geschiedenis ingegaan als de ‘nacht van de lange messen’. Niet alleen SA’s werden vermoord maar ook oude rekeningen werden vereffend. Generaal von Schleicher, die Hitler nog steeds als een tegenstander zag behoorde tot de slachtoffers en met hem vele anderen. Na afloop van de moordpartijen werd Ernst Röhm afgeschilderd als een homoseksuele communistische infiltrant en men moest dankbaar zijn dat de Führer op tijd ingegre79


pen had. Waarschijnlijk was Hitler geïnspireerd door de ‘zuiveringen’ van Jozef Stalin die in dezelfde periode plaatsvonden. De wereld zag het met lede ogen aan. De economische crisis duurde voort en de Britten en Fransen hadden hun legersterkte tot een minimum teruggebracht. Bovendien zat niemand te wachten op een nieuwe oorlog. Maar over de hele wereld hadden investeerders en banken grote belangen in Duitsland en die werden in hun ogen door de nazi’s prima beschermd. Het doel, het communisme weghouden uit de bufferstaat Duitsland, was gelukt en dat daar een ultrarechtse dictatuur aan de macht was gekomen werd op de koop toe genomen. De geheime opbouw van het moderne Duitse leger in Rusland De Duitse topindustriëlen en banken en waarschijnlijk ook hun buitenlandse partners waren op de hoogte van een geheime overeenkomst tussen Duitsland en Rusland. Die was al begonnen in het begin van de twintiger jaren, eerst op kleine schaal, maar het nam steeds grotere vormen aan: de wederopbouw van het Duitse leger. Volgens het verdrag van Versailles mocht het Duitse leger slechts uit 100.000 man bestaan. Wapens als zware artillerie, tanks, jachtvliegtuigen, bommenwerpers en gifgas waren verboden. Zoals eerder beschreven werd in 1922 het verdrag van Rapallo gesloten tussen Duitsland en Rusland. De toenmalige minister van buitenlandse zaken Georgi Tsjitsjerin noemde het ‘een samengaan tussen twee internationale zondebokken’ en dat werd nog steeds zo gevoeld. Het communistische Rusland werd gezien als een bedreiging voor het kapitalistische systeem en met de opkomst van Adolf Hitler als een bedreiging van het democratische systeem. Dat bracht beiden tot een monsterverbond: Hitler wilde een modern leger en Stalin wilde instabiliteit in Europa, precies volgens

President Von Hindenburg

Generaal Ernst Köstring 80

Generaal Hans Speidel

De doos van Pandora

de leer van Lenin om na een nieuwe Europese oorlog en sociale onrust de macht over te nemen. Het komt er op neer dat er in het diepste geheim de voor die tijd nieuwste bewapening werd ontwikkeld. Duitse officieren en topingenieurs vertrokken naar Rusland en kregen de beschikking over fabrieken en oefenterreinen om dat alles te ontwikkelen. Het begon al rond 1923. Het vliegtuiggedeelte werd ondergebracht bij het stadje Lipetsk in de buurt van Moskou. De ontwikkeling van de tanks in het stadje Kazan aan de Wolga. Duitse bedrijven bouwden de fabrieken, maar het personeel was Russisch. Dat was nodig voor de geheimhouding. Alleen de staf was Duits. Eén van de belangrijkste Duitse officieren daar was de cavaleriegeneraal Erst Köstring. Hij was in Moskou geboren en naar school gegaan en sprak perfect Russisch. Hij gaf leiding aan de ontwikkeling van de nieuwe generatie Duitse tanks. Hij zou in 1953 overlijden en wilde na de oorlog summier over die tijd spreken. Zo verklaarde hij dat Goering hem vertelde dat zonder de Russische voorbereiding de Duitse luchtmacht nooit een niveau zou hebben bereikt om de oorlog te beginnen en generaal Guderian (de latere Duitse tankgeneraal) hetzelfde. Over wie het organiseerde en financierde wilde hij weinig kwijt: ‘Krupp en nog een paar anderen’. De tanks en vliegtuigen moesten worden getest. De Duitse officieren en onderofficieren die dat deden moesten officieel ontslag nemen. Ze kregen een andere identiteit en droegen in Rusland uitsluitend Russische uniformen. Er werd naar gestreefd dat zelfs de naaste familie niet op de hoogte mocht zijn van hun verblijfplaats. Bij de oefeningen vielen in de loop van tijd regelmatig slachtoffers. Die werden in loden kisten als ‘machineonderdelen’ verscheept naar Stettin. Dan werd de familie verteld dat ze waren omgekomen bij oefeningen in Oost-Pruisen. In de beginfase zullen het enkele tientallen zijn geweest, steeds meer toekomstige luchtmacht- en tankofficieren moeten hun opleiding in Rusland hebben gehad, samen met hun moderne vliegtuigen en tanks. Zo rond 1935 moeten het er duizenden zijn geweest die het kader gingen vormen van het moderne Duitse leger. De oefeningen werden later nog gecombineerd met Russische militairen. Generaal Hans Speidel vertelde dat de Russische officieren uiterst leergierig waren en af wilden van de nog steeds bestaande tsaristische doctrines en de moderne westerse tactieken wilden leren. De oefeningen vonden op steeds grotere schaal plaats en werden later ook door Russische maarschalken bijgewoond. Van 1923 tot rond 1935 werd de basis gelegd van het moderne Duitse leger dat dood en verderf zou gaan zaaien. Het kader van dat leger werd in het diepste geheim in Rusland opgeleid. De moderne tanks, vliegtuigen zoals de Messerschmidt, Junker en Stuka werden daar ontworpen, getest en gedeeltelijk gebouwd. In 1931 werd Ernst Köstring benoemd tot militair attaché in Moskou. Hij 81


werd door president Hindenburg (die op dat moment nog niet dementerend was) gefeliciteerd met de volgende woorden: ‘onderhoud goede betrekkingen met het Russische leger en de Polen zou ik nog graag eens een pak op hun donder geven, maar dat zal nog wel even duren’. Inderdaad, nog acht jaar zou dat duren, maar het is wel tekenend voor de mentaliteit die er toen al was. Samen met de Russen Polen verslaan en Duitsland de rest van Europa. En zo zou het gebeuren. Op 2 augustus 1934 overleed president Paul Von Hindenburg. Hitler noemde zich vanaf die dag ‘Führer und Reichskanzler’ en werd daarmee officieel dictator van Duitsland dat vanaf dat moment geen democratie meer had, voor zover dat nog het geval was. De Spaanse burgeroorlog: ook daar komt het fascisme aan de macht Twee fascistische dictaturen waren er nu in Europa: in Italië en Duitsland en de Eerste Wereldoorlog was maar net 15 jaar geschiedenis. Er zou nog een derde land bijkomen: Spanje. In 1931 waren daar gemeenteraadsverkiezingen. Na afloop braken er grote rellen uit en koning Alfonso vluchtte het land uit. Een revolutionair comité vormde een regering, maar de tegenstellingen tussen links en rechts waren groot en bij de verkiezingen van 1933 won rechts. Toen ook nog de ultrarechtse partij CEDA in de regering kwam braken er in het hele land linkse opstanden uit. Toen de provincie Catalonië zich onafhankelijk verklaarde werd dat genadeloos onderdrukt. Drie jaar later waren er nieuwe verkiezingen. De linkse partijen wonnen en ook de communisten gingen deelnemen in de regering. Die begon te bezuinigen op het veel te grote aantal hoge Spaanse officieren (ook Spanje had een economische crisis) en die begonnen toen te protesteren en kwamen in opstand onder leiding van Emilio Mola, maar al snel kwam generaal Francisco Franco met zijn leger uit Spaans Marokko naar Spanje over. Die begon meteen naar het noorden op te rukken richting Madrid en Malaga. Dat ging, ondanks felle Republikeinse tegenstand, relatief snel. Nu werden de pijlen gericht op Madrid en het Baskenland. De strijd kenmerkte zich door wreedheden waarbij vrouwen en kinderen niet werden ontzien. Begin 1937 werden Franco’s nationalisten (ook wel falangisten genoemd) versterkt met Italiaanse troepen. Nu was het hek van de dam: Rusland stuurde troepen en zelfs enkele tanks waarop Hitler het Condorlegioen stuurde. Het was een afdeling van de Duitse luchtmacht met de nieuwste modellen van de Stuka’s die nu uitgeprobeerd konden worden in een echte oorlog. Bij de republikeinen sloten toen zich duizenden buitenlandse vrijwilligers aan die wilden vechten tegen het fascisme dat men steeds meer ging zien als een bedreiging van de wereldvrede. Daar waren veel bekendheden onder zoals de Amerikaanse auteur Ernest Hemingway en de Nederlandse Jef Last. Dat 82

De doos van Pandora

kostte hem zijn Nederlanderschap en met hem honderden Nederlanders. Rond 1950 kregen ze hun paspoort terug, pas toen men erkende dat ze voor een goede zaak gevochten hadden. Beter laat dan nooit, maar een groot schandaal. In Nederland werden Spaanse vluchtelingen opgenomen: rijke falangisten werden in riante hotels op de Waddeneilanden ondergebracht en was zelf een populair liedje in dagen: ‘die Spaansche vluchteling’. Door de passieve houding in de rest van Europa haakten de Russen af en trokken hun troepen terug. In 1937 bombardeerden de Duitsers het kleine Baskische stadje stadje Guernica. Er was geen enkele aanleiding toe, het was een misdadige oefening voor de luchtmacht. Er werd een slachtpartij aangericht onder de burgerbevolking. Het inspireerde de Spaanse schilder Pablo Picasso tot zijn legendarische schilderij. De hoofdstad Madrid werd door de nationalisten de hele burgeroorlog door fanatiek verdedigd en werd nooit ingenomen. Uiteindelijk slaagden de falangisten erin het republikeinse deel in tweeën te delen. Toen begin 1939 Barcelona werd ingenomen gaven de republikeinen het verzet op. Samen met de internationale brigades trokken ze de Pyreneeën over naar Frankrijk. De falangisten namen bloedig wraak: in de jaren daarop werden vele duizenden republikeinen vermoord. Tot de dag van vandaag heeft het diepe sporen van haat nagelaten, die zelfs nu nog door familiebanden lopen. In 1975 werd kleinzoon van Alfonso, Juan Carlos, koning van Spanje. Maar Franco eiste wel van hem dat hij de eed moest afleggen op de falangistische wet en de bijbel. Hij heeft het gedaan. Fascistische groeperingen en sympathieën in andere landen En zo kwam Spanje als derde fascistische land in Europa. We zijn na 1945 geneigd te denken (of misschien wel weg te drukken) dat alleen in die landen een uiterst rechtse mentaliteit heerste. Het tegendeel is waar. In alle Europese

Koning Alfonso

Francisco Franco 83

Ernest Hemingway


landen en in Amerika waren er groeperingen die al dan niet openlijk met het fascisme sympathiseerden en dat hing allemaal samen met de angst voor een communistische overheersing. Ik kan in dit boekje die ontwikkelingen in alle landen niet beschrijven, daar is een apart deel voor nodig, maar ze waren er wel degelijk. Groot-Brittannië en Nederland wil ik er uit lichten om in ieder geval de teneur uit die tijd te belichten. Het fascisme in Groot-Brittannië In Groot-Brittannië waren de rechtse partijen verenigd onder de naam ‘Right Wing’ (de rechtervleugel). Daar is op zich niets verkeerds aan. Het was de conservatieve partij aangevuld met enkele rechtse splinterpartijen. Maar daaruit ontstond een groepering die zich de ‘Right Club’ ging noemen en openlijk sympathiseerden met de Duitse nazi’s. Er waren heel wat vooraanstaande Britten al dan niet in het geheim lid van, met als meest bekende Archibald Ramsay. Hij stamde uit een aristocratiche Britse familie. Hij studeerde aan de exclusieve Britse kostschool, Eton, en kreeg een officiersopleiding op de militaire academie van Sandhurst. Hij diende twee jaar als officier van de Coldstream Guards in de Eerste Wereldoorlog. Daar raakte hij zwaar gewond. In de parlementsverkiezingen van 1931 werd hij gekozen als conservatief parlementslid. Tijdens de Spaanse burgeroorlog was hij een fanatieke aanhanger van Franco. In 1938 werd zijn afkeer tegen het communisme en de joden definitief duidelijk. Begin januari hield hij een toespraak bij de Britse Buitenlandse Zakenclub waarin hij stelde dat hij Hitlers afkeer van communisten en joden heel goed kon begrijpen: ‘van de 59 leden van het centraal comite van de partij waren er 56 joods en de drie anderen waren getrouwd met jodinnen’. Op 4

Archibald Ramsay

Oswald Mosley 84

Symbool BUF

De doos van Pandora

september 1939 (een dag na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog presenteerde hij een antisemitisch gedicht op de muziek van ‘Land of Hope and Glory’: Land of dope and Jewry Land that once was free All the Jew boys praise thee Whilst they plunder thee Poorer still and poorer Grow thy true-born sons Faster still and faster They’re sent to feed the guns. Land of Jewish finance Fooled by Jewish lies In press and books and movies While our birthright dies Longer still and longer Is the rope they get But – by the God of battles ‘Twill serve to hang them yet. Hij werd tot het einde van de oorlog in de gevangenis van Brixton geïnterneerd. Oswald Mosley Het volgende voorbeeld is Oswald Mosley. Hij was de zoon van sir Oswald Mosley, baron van Ancoats. Hij ging in de politiek bij de conservatieve partij. Daar kreeg hij al snel ruzie en stapte over naar de Labour Party. Het duurde niet lang tot hij ook daar ruzie kreeg. In 1932 richtte hij de British Union of Fascists (BUF) op: een samenwerkingsverband van kleine fascistische partijen. De partij kreeg een vrij grote aanhang en zocht confrontaties op met communisten, socialisten en joden naar het voorbeeld van de Duitse SA. Vooral in Londen kwam het tot grote straatgevechten. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak werd hij geïnterneerd in de Holloway gevangenis. In 1943 kreeg hij toestemming om op het gebied van de gevangenis met zijn gezin een huisje te bewonen. Na de oorlog probeerde hij nog aan de bak te komen, maar dat mislukte. Hij ging in Ierland wonen en later in Frankrijk waar hij in 1980 overleed. 85


De groeiende fascistische voorkeuren van koning Edward VIII Op 20 januari 1936 overleed de Britse koning George V en daarmee werd zijn oudste zoon automatisch koning Edward VIII. Hij zou dat 350 dagen zijn en is niet officieel ingehuldigd. Zijn jeugdjaren verliepen als Britse prins redelijk normaal. Hij kreeg een goede opleiding en tijdens de Eerste Wereldoorlog wilde hij als jong officier van de Grenadier Guards aan het front dienen, maar dat werd door de Britse opperbevelhebber Kitchener afgewezen. Maar toch bezocht hij onder levensgevaar de loopgraven regelmatig. In de twintiger jaren ontwikkelde hij zich steeds meer als een soort ‘filmster’. Hij was niet getrouwd, kroonprins en dus gewild bij de vrouwtjes waar hij dankbaar gebruik van maakte. Hij was één van de meest gefotografeerde personen van zijn tijd en trendsetter voor de mannenmode. In 1930 ging de prins zelfstandig wonen in het landhuis Belvedere bij Sunningdale. Daar had hij verhoudingen met een reeks van getrouwde vrouwen. Zijn privésecretaris, Alan Lascelles beschreef hem als een man die in de puberteit was blijven steken. Zijn vader, koning George, heeft ooit gezegd: ‘als ik dood ben heeft hij zich binnen een jaar helemaal te gronde gericht’. Hij kwam in contact met een Amerikaanse vrouw: Wallis Simpson. Eigenlijk heette ze Wallis Warfield en was de dochter van een succesvol zakenman. Na een eerder huwelijk trouwde ze in 1928 met een gescheiden zakenman: Ernest Simpson en gingen in Londen wonen. Ze werden grote vrienden met ene lady Thelma Furness, één van de minnaressen van Edward. In 1934 begon Wallis Simpson een verhouding met hem. Pro forma had Edward met haar kunnen trouwen. Dat recht had hij, maar de Britse regering kreeg steeds meer aanwijzingen dat Wallis Simpson er nog meer minnaars op na hield: een getrouwde automonteur en hertog Edward Fitzgerald van Leinster. Bovendien kreeg de Britse geheime dienst steeds meer aanwijzingen

Koning Edward VIII

Wallis Simpson 86

Het bezoek in 1937

De doos van Pandora

dat zij ook een verhouding had met de Duitse ambassadeur Joachim von Ribbentrop, de latere minister van buitenlandse zaken en dat ze uitgesproken nazi-sympathieën had. Die had Edward al in mindere mate, maar onder haar invloed werden die steeds sterker. Toen hij met deze feiten werd geconfronteerd tekende Edward op 10 december 1936 het document dat hij afzag van de Britse troon. Dat gold ook voor eventuele kinderen die geboren zouden worden. Hij hield nog een radiotoespraak waarin hij verklaarde verder te willen leven met de vrouw waarvan hij hield. Het paar verhuisde naar Oostenrijk en bleef daar totdat Wallis Simpson officieel gescheiden was. Op 3 juni 1937 trouwden ze in Frankrijk. Zijn jongere broer werd de nieuwe koning (George VI) en verleende hen de titels ‘hertog en hertogin van Windsor’. Ze gingen veel reizen met als ‘hoogtepunt’ het bezoek aan Adolf Hitler in 1937. Toen Frankrijk in 1940 door de Duitsers werd bezet verhuisden ze naar Spanje en snel daarna naar Portugal. Waarom? Portugal en in mindere mate Turkije waren voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog broedplaatsen voor geheime diplomatie en intriges. Portugal werd geregeerd door de dictator Salazar die ook fascistische neigingen had, maar het wel opnam voor de arbeidende klasse. In september 1940 was Groot-Brittannië nog de enige tegenstander van nazi-Duitsland en stond op het punt ten onder te gaan. Juist toen kwamen er steeds meer aanwijzingen dat Wallis Simpson weer contacten had met Von Ribbentrop die het toen gebracht had tot minister van buitenlandse zaken. Waarschijnlijk was het paar niet op de hoogte van grote Britse geheimen, maar het veiligheidsrisico werd te groot. Bovendien waren ze bij uitstek geschikt als marionetten-koningspaar bij een eventuele Duitse bezetting van GrootBrittannië. Gezien de nazisympathieën van beiden was dat een reële optie. De Britse regering hakte de knoop door en dwong het paar te verhuizen naar de Bahama’s, een Britse eilandengroep in de buurt van Florida. Edward mocht daar gouverneurtje spelen en in zijn rug hielden de Amerikanen een oogje in het zeil. In feite waren ze verbannen en zouden de eilanden gedurende de Tweede Wereldoorlog niet meer verlaten. De opkomst van Anton Mussert en zijn fascistische NSB in Nederland We zijn aangekomen in Nederland, waar op 17 september 1944 operatie Market Garden werd uitgevoerd. Het was al lange tijd (zoals eerder beschreven) behoorlijk pro-Duits. Na de oorlog was er een grote parlementaire enquête waarin generaal Van Oorschot dit nog eens onderstreepte. Hij was voor de oorlog hoofd van GSIII, afdeling 3 van de generale staf die het inlichtingenwerk verzorgde. Bij de landmacht waren oefeningen die waren gebaseerd op ‘siebsig/einundsiebzig’ (de Frans-Duitse oorlog en dan vooral de Duitse overwinning) heel populair. 87


Nederland was ook een totaal verzuild land. Bijna iedereen was ondergebracht in een eigen hokje. De vakbeweging was algemeen, katholiek of protestant. Van sportverenigingen tot koren en knutselclubjes, iedereen zat in zijn eigen hokje. De radio had dezelfde vorm: Katholieke Radio Omroep (KRO), NCRV (Nederlandsch Christelijke Radio Vereeniging), VARA (Vereeniging Arbeiders Radio Amateurs), VPRO (Vrijzinnig Protestantsche Radio Omroep, tot de dag van vandaag het buitenbeentje) en de AVRO (Algemeene Vereeniging Radio Omroep) met als voorzitter Willem Vogt, die meende dat zijn omroep als oudste en grootste het alleenrecht moest krijgen. Toen dat niet gebeurde begon hij steeds meer de fascistische hoek in te gaan. Het is bekend dat hij een groot bewonderaar van Mussolini was. Nauwelijks hadden de Duitsers in mei 1940 Nederland bezet of Willem Vogt ontsloeg alle joodse medewerkers inclusief Han Hollander, misschien wel de meest populaire Nederlandse sportverslaggever aller tijden. Hij zou in een vernietigingskamp vermoord worden. Vliegtuigbouwer Anthonie Fokker werkte in de Eerste Wereldoorlog voor de Duitsers en ontwierp de propeller in samenwerking met het machinegeweer. Ook zijn vliegtuigen waren van legendarische kwaliteit (Nederland neutraal?). Hij bleef altijd uiterst pro-Duits. En dan was er Henri Deterding. Hij begon zijn carrière als jongste bankbediende, maar klom al snel op. Hij trad in dienst van de Nederlandsche Handel Maatschappij en werd uitgezonden naar Medan op Sumatra. Daar kwam hij al snel in dienst van de Koninklijke Nederlandsche Petroleum Maatschappij, waar hij directeur werd. Hij fuseerde de KNPM met het Britse Shell en werd zo één van de grootste captains of industry ter wereld. De Britten gaven hem

Willem Vogt (l) op het dak van het Olympisch Stadion in Amsterdam met rechts de legendarische sportverslaggever Han Hollander

Anthonie Fokker (l) in 1917 met rechts in licht uniform Baron Von Richthofen (de Rode Baron) die met zijn rode driedekker naar Fokkers’ ontwerp vele luchtgevechten won. 88

Sir Henri Deterding

De doos van Pandora

de titel ‘sir’. Ook hij was een felle anticommunist en zag in het fascisme de enige kracht die dat kon tegenhouden. Nota bene in 1937 kreeg hij het voor elkaar om voor 10 miljoen gulden (±100 miljoen euro in deze tijd) Nederlandse agrarische producten op te kopen en voor een prikje aan Duitsland te leveren ‘omdat in Duitsland een grote voedselschaarste heerste’. Het is de geschiedenis ingegaan als het ‘Plan Deterding’. De Nederlandse boeren waren hem dankbaar dat hun overproductie tegen een goede prijs werd ingekocht en bij Hitler kon hij niet meer stuk. Na zijn pensionering ging hij in Duitsland wonen op het Rittergut Dobbin dat eigendom was geweest van Prins Hendrik. Op 72-jarige leeftijd stierf hij aan een hartstilstand. Bij de begrafenis waren veel nazi-prominenten aanwezig. Hitler had een grote krans laten bezorgen, vele hakenkruisvlaggen omringden de kist en bij de grafrede werd hij geroemd als één van de grootste bestrijders van het wereldcommunisme. Ook in Nederland ontstonden fascistische groeperingen. Het waren minimale splinterpartijtjes die nauwelijks de aandacht trokken. Maar op 4 november 1932 richtte ene ir. Mussert samen met Cornelis van Geelkerken als secretaris de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) op. Wie was Anton Mussert? Hij werd geboren in 1894 en was de zoon van een gereformeerde hoofdonderwijzer in Werkendam. Eerst wilde hij marineofficier worden, maar hij werd afgekeurd en ging toen wegen waterbouwkunde studeren in Delft. In 1918 slaagde hij cum laude als civiel ingenieur. In 1920 ging hij werken bij de Provinciale Waterstaat van Utrecht. Hij was een uiterst kundig ingenieur, ontwierp bruggen en maakte door ingenieuze waterwerken de Gelderse Vallei toegankelijk. Maar hij ontpopte zich ook als een intrigant die er alles aan deed om hogerop te komen. Mensen uit zijn toenmalige omgeving vertelden dat het onmogelijk was met die man samen te werken: hij kon niet tegen kritiek. Politiek was hij in het begin liberaal, maar hij werd al snel lid van de Nationale Unie, een uiterst rechtse partij onder leiding van professor Carel Gerretson. Toen begin jaren 30 de grote economische crisis begon was hij er heilig van overtuigd dat de wereld zou afglijden naar het communisme. De democratie zou dat niet kunnen verhinderen. Volgens de statuten had de beweging, ik noem het verder partij, een ‘leider’ (geïnspireerd op Duce en Führer) met vijf bestuursleden die echter geen inspraak hadden en de leider kon ze naar believen ontslaan en aanstellen. Het was dus van begin af aan een dictatoriaal partijtje. De partij had ook een ‘leidend beginsel’ dat bijna letterlijk was overgenomen van de Duitse NSDAP. Antisemitisme kwam er nog niet in voor. Mussert was geen imposant figuur: hij was klein en als hij naar buiten trad nam hij poses aan die van Mussolini waren afgekeken. Begin januari 1933 trad de partij voor het eerst naar buiten toen er in 89


Utrecht een zgn. ‘landdag’ werd gehouden met zo’n 600 deelnemers. Het was goed voorbereid. Het weekblad van de partij ‘Volk en Vaderland’ verscheen toen voor de eerste keer en naar het voorbeeld van Mussolini werd een ‘weerbaarheidsafdeling’ (WA) in zwarte uniformen gepresenteerd en de groet: ‘hou zee’. Mussert kreeg de titel ‘leider’. Mannelijke leden werden ‘kameraad’ genoemd en de vrouwelijke ‘kameraadske’. De NSB had een jeugdafdeling (Nationale Jeugdstorm), een studentenfederatie en een landbouwafdeling. De partij groeide snel: van zo’n 1.000 leden in 1933 tot 52.000 in 1936. De aanhang bestond grotendeels uit middenstanders en boeren die het hardst door de crisis getroffen waren en weinig vertrouwen meer hadden in de democratie. Omdat veel joden middenstander waren kende de partij in het begin veel joodse leden. In Nederlands-Indië werden vele duizenden lid van de partij. Daar was men bang voor het opkomend streven naar onafhankelijkheid en in Mussert zag men iemand die dat kon onderdrukken. Het had voor de partij ook een groot financieel voordeel: veel van de Nederlands-Indische leden waren vermogend en steunden de NSB met gulle hand. Eind 1933 werd het lidmaatschap voor ambtenaren verboden. Het werd een gewoonte het NSB-speldje niet voorop de revers te dragen maar er achterop. Bij de statenverkiezingen in 1935 won de partij bijna 8% van de stemmen; voor die tijd een politieke aardverschuiving. Maar bij volgende verkiezingen ging dat weer achteruit. Het ledental ging ook langzaam maar zeker naar beneden maar zou na de Duitse inval op 10 mei 1940 plotseling spectaculair stijgen. In maart 1940 telde men nog 33.000 leden, in oktober 1941 waren het er 90.000 en september 1943 meer dan 100.000. Ze hadden onder trouwe leden van het eerste uur de bijnaam ‘meikevers’. Het is duidelijk dat velen een graantje wilden meepikken van de Duitse bezetting.

Ir. Anton (Ad) Mussert

Het partij-embleem 90

Het eerste bewijs van lidmaatschap op naam van Anton Mussert, ondertekend door Van Geelkerken

De doos van Pandora

De demonstratieve ontvangst van Mussert door gouverneur-generaal De Jonge In 1935 vertrekt Anton Mussert naar Nederlands-Indië om zijn leden daar te bezoeken en om nog meer aanhang te verwerven. Al twee jaar was het rijksambtenaren verboden op straffe van ontslag lid te zijn van de NSB, maar toch vond de gouverneur-generaal Cornelis de Jonge het nodig om Mussert als een vorst te ontvangen. Waarom? De Jonge stond bekend als een autoritair persoon die niets van democratie moest hebben. Als jurist kwam hij in 1910 in dienst van het ministerie van defensie en maakte snel carrière. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd hij in juli 1917 de eerste minister van defensie die geen militaire functie had. In die periode kreeg hij grote ruzie met koningin Wilhelmima over de opperbevelhebber generaal Snijders. Nederland was neutraal, maar de Duitsers begonnen eind 1917 toestemming te vragen om via Limburg versterkingen naar het front in België te brengen. Dat zou de neutraliteit tot een farce maken en generaal Snijders verklaarde, dat bij een eventuele Duitse aanval, het Nederlandse leger kansloos zou zijn (wat ook zo was) en het beter was niet te vechten. Na drie jaar oorlog en miljoenen doden had de generaal dat goed gezien. Daarop werd hij door minister De Jonge ontslagen. Omdat het hier de opperbevelhebber betrof, die volgens de grondwet ‘bij ontsteltenis van de koning en regering’ staatshoofd zou zijn, was toestemming van koningin Wilhelmina nodig. Ze weigerde. Minister-president Cort van der Linden ging verhaal halen, dreigde met een kabinetscrisis en kreeg als antwoord van de koningin dat zij wat haar betreft ‘reizende heren niet tegen wenste te houden’. De generaal bleef, het kabinet bleef, maar tussen De Jonge en Wilhelmina zou het nooit meer goed komen. Na zijn ministerschap kwam hij in de olie-industrie terecht bij de Bataafsche Petroleum Maatschappij waar hij onder leiding van de eerderge-

Rost van Tonningen

Henk Feldmeijer 91

Cornelis de Jonge


noemde Henri Deterding ging werken en die zal hem nog verder in zijn rechtse denken beïnvloed hebben. Er werden hem nog diverse hoge functies bij de overheid aangeboden die hij allemaal weigerde. In 1931 werd hij benoemd als gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Het leidde daar en in Nederland tot grote protesten. De christen democraten hadden gerekend op Colijn (die als militair daar gediend had onder generaal Van Heutz), de sociaal democraten vonden hem een ‘handlanger van het grootkapitaal’ en in Indië werd hij niet geaccepteerd ‘omdat hij totaal geen binding met het land had’. Voor mij is het ook een raadsel waarom deze man benoemd werd en waarom hij deze functie wel accepteerde. In 1936 werd hij opgevolgd door Tjarda van Starkenborgh Stachouwer. Hij verdween van het politieke toneel en leidde een teruggetrokken leven in Oosterbeek. In september 1944 zullen we hem weer tegenkomen als (tijdelijk) aspirant staatshoofd van Nederland ten noorden van de Rijn. De SS-ideologie gaat de NSB steeds meer overheersen Keren we terug naar de NSB. De snelle groei van de partij trok fanatieke fascisten aan, die nu hun kans schoon zagen aan de bak te komen. Eén van hen was Meinoud Rost van Tonningen. Hij is geboren in Nederlands-Indië en is de zoon van een KNIL-generaal. Na de Eerste Wereldoorlog werkte hij in Oostenrijk voor de Volkenbond om toezicht te houden op de Oostenrijkse financiën. Daar ontwikkelden zijn latente anti joodse en anti communistische gevoelens zich snel. In 1936 werd hij lid van de NSB en namens die partij ook van de Tweede Kamer. Hij ging zich steeds meer profileren binnen de partij en met zijn snel groeiende aanhang zich steeds meer tegen Mussert afzetten. Hij werd hoofdredacteur van het ‘Nationale Dagblad’, de spreekbuis van de partij. Daarin ventileerde hij zijn rascistische ideeën en zijn bewondering voor het ‘groot-Duitse’ denken en de SS-ideologie. Mussert zou tot het einde van de oorlog partijleider blijven, maar werd steeds meer overvleugeld door dit soort scherpslijpers. Hij heeft nog een bezoek aan Adolf Hitler gebracht, maar werd toen al niet meer serieus genomen. Het antisemitisme ging de partij steeds meer domineren en de joodse leden van het eerste uur haakten toen massaal af. Een ander voorbeeld is Henk Feldmeijer, zoon van een sergeant-majoor, die zijn achternaam in 1915 liet veranderen van Veldmeijer in Feldmeijer omdat hij zich met de Duitsers verbonden voelde. Henk Feldmeijer was uitgesproken nazi die de NSB alleen gebruikte om zijn nazistische plannen door te voeren. Zo rond 1937 ging hij zich steeds meer profileren binnen de partij. Hij zat in het griezelige clubje ‘Der Vaderen Erfdeel’, dat de ‘Dietse’ (lees Nederlands-Vlaamse) cultuur onderzocht en een ‘Dietse’ staat voorstond samen met Vlaanderen en dan vooral ‘raszuiver’. In 1939 richtte hij samen 92

De doos van Pandora

met Rost van Tonningen de ‘Mussert-Garde’ op die helemaal doortrokken van was van de SS-idiologie. Zo gleed de NSB af van een fascistische partij die geënt was op het denken van Mussolini (wat ook geen lieverdje was) naar een partij die helemaal op één lijn zat met de Duitse NSDAP met haar rassenwaan en onverdraagzaamheid naar andersdenkenden, maar vooral met de gedachte van een superieur ‘arisch’ ras. Na de Duitse inval in Nederland meldden zich duizenden vrijwilligers bij de ‘Germaanse SS’ van Feldmeijer. Er was in Nederland, maar in heel het bezette Europa, een wens om tegen het communisme te gaan vechten. Uiteindelijk zouden zo’n 10.000 Nederlanders zich als vrijwilliger aanmelden voor Duitse dienst, waarvan 3.000 daadwerkelijk bij de SS hebben gediend (de meesten in buurt van Leningrad). De rest zat bij de WA die in Nederland jacht maakte op joden, onderduikers en wat de Duitse bezetter nog meer niet beviel. In de bezette ‘Germaanse’ landen Noorwegen, Denemarken en België was procentueel eenzelfde tendens te zien. Voorbeelden van overtuigde communisten In de toekomstige bezette landen waren de van oudsher democratische partijen ver in de meerderheid. Dat waren vooral de sociaal- en christendemocraten en de liberalen. De fascistische partijen waren daar splinterpartijen. Dat gold ook voor de communistische partijen, die helemaal niet geaccepteerd werden. Ze moesten in de dertiger jaren al in een vorm van illegaliteit leven, wat hun tijdens de bezettingsjaren een groot voordeel gaf: ze waren veel wantrouwender. Infiltranten hadden veel minder kans in vergelijking met de eerste verzetsgroepen die veel makkelijker opgerold werden. Maar de communisten hadden overal ook vele intellectuelen in hun midden. In Nederland was dat bijvoorbeeld de dichteres en schrijfster Henriette Roland Holst, ze kwam uit een welgestelde liberale familie, maar zette zich al vroeg tegen dit milieu af. In het begin was ze een sociaal-democrate, maar uiteindelijk koos ze voor het communisme. Ze had veel contact met de Duitse Rosa Luxemburg, zette zich met woord en geschrift in voor arbeidende klasse en vertaalde de Internationale naar het Nederlands. Een ander voorbeeld is Henk Sneevliet (een volgens mij erg onderbelicht persoon in de Nederlandse geschiedenis), zoon van een Rotterdamse sigarenmaker. Het gezin was arm en zijn moeder overleed aan TBC toen hij drie was. Hij werd in Den Bosch opgevoed door zijn oma en tantes. Hij ging bij de spoorwegen werken en werd al gauw actief binnen de vakbeweging en bij de grote spoorwegstaking van 1903. Hij werd gemeenteraadslid in Zwolle en in die tijd ontmoette hij Henriette Roland Holst. Toen de SDAP weigerde een zeeliedenstaking te ondersteunen stapte hij uit de partij en werd lid van de CPH (Communistische Partij Holland). Hij vertrok naar Nederlands-Indië 93


waar hij enige tijd als verslaggever werkte. In 1918 was hij medeoprichter van de PKI (Partai Komunis Indonesia). Daar werd hij opgemerkt door de Komitern. Hij werd steeds meer als een bedreiging gezien door het Nederlands-Indische gouvernement en het land uit gezet. De Komitern stuurde hem in 1921 naar China om daar mee te helpen een communistische partij op te richten. Na enige tijd schoof hij de jonge Mao Tsje Toeng als leider naar voren. Hij gaf hem het historische advies samen te gaan werken met de nationalistische Kwo Ming Tang van Tsjang Kai Ttsek en later de macht te grijpen. In China wordt hij nog steeds als een soort heilige gezien en wordt ‘Maring’ genoemd, wat toen zijn schuilnaam was. Terug in Nederland keert hij zich af van Stalin en de Komitern en kiest de kant van Trotski en verlaat de CPH. Meteen na de Duitse inval gaat hij in het verzet en schrijft in illegale kranten onder de naam ‘Baanbreker’. Begin 1942 wordt hij gearresteerd en ter dood veroordeeld. Met zes anderen wordt hij in het concentratiekamp Amersfoort vermoord. Zelfs de Duitse moordenaars waren onder de indruk: hand in hand stonden ze daar en zongen de Internationale terwijl ze één voor één doodgeschoten werden, Sneevliet als laatste. De ‘Cambridge Five’ In vele andere landen zijn soortgelijke voorbeelden te vinden. Als laatste wil ik een Brits geval aanhalen dat dat tientallen jaren doorgewoekerd heeft. In de dertiger jaren ontstond onder een groep studenten aan de universiteit van Cambridge een pro-communistische beweging: de ‘Cambridge Five’. Zij zagen daarin de enige kracht die tegen het fascisme wilde en kon optreden. De leider van die groep was Harold ‘Kim’ Philby. Hij was van aristocratische afkomst. De anderen waren Donald Maclean, Guy Burgess, Anthony Blunt en John Cairncros. Philby trok al snel de aandacht van de Russische geheime dienst.

Henriette Roland Holst

Henk Sneevliet 94

Harold ‘Kim’ Philby

De doos van Pandora

Hij ging bij de Britse geheime dienst werken en maakte snel carrière en uiteindelijk zou hij het hoofd ervan worden. De vier anderen plaatste hij op strategische plaatsen binnen de dienst, zodat de Russen jarenlang precies op de hoogte waren. Honderden agenten vonden de dood door hun toedoen. Pas in 1963 werd hij ontmaskerd en vluchtte na Rusland waar hij als een held werd behandeld. Tot aan zijn dood in 1988 had hij daar een comfortabel leven. In een interview verklaarde hij ‘geen seconde spijt te hebben’. Dit verkrampte denken van uiterst links tot uiterst rechts kan alleen verklaard worden door de schok na de Eerste Wereldoorlog, toen Europa van het ene op het andere moment haar eeuwenoude vertrouwde fundamenten had verloren. Bedenk hoe snel alles is gegaan: in een periode van iets meer dan twintig jaar begon de Tweede Wereldoorlog. In die tijd werden er een haat en agressie opgebouwd die wel tot een oorlog moesten leiden. Ik noem dit hoofdstuk ‘de doos van Pandora’, uit de Griekse mythologie, waarin alle rampspoeden van de mensheid zaten. In het interbellum (de periode tussen de beide wereldoorlogen) werd het water gekookt voor de soep van de volgende oorlog. In die doos zaten de ingrediënten van de soep en ze zouden er spoedig ingegooid worden. Het resultaat was een oorlog die nog nooit eerder vertoond is. Tientallen miljoenen doden, mensen die alleen va wege hun ras, politieke gezindheid, seksuele geaardheid of geestelijke gesteldheid op een industriële wijze vermoord zouden worden. En dat allemaal omdat banken en industriëlen bang waren voor het communisme en het nodig vonden één van de grootste gekken uit de wereldgeschiedenis aan de macht te helpen: Adolf Hitler en zijn clubje van gevaarlijk gefrustreerde idioten. Misschien was het hun bedoeling om hem na verloop van tijd weer aan de kant te zetten, maar dat is niet gebeurd. Eenmaal aan de macht had hij hun geld niet meer nodig. Voor Stalin verliep alles naar wens in de geest van Lenin. West-Europa werd steeds onstabieler en het wachten was op de volgende oorlog. Dan zou hij zijn kans grijpen en de invloedssfeer naar het westen kunnen uitbreiden en vooral de verloren gegane gebieden weer terug kunnen veroveren. Hij moet op dat moment werkelijk gedacht hebben dat Hitler zich aan zijn afspraken zou houden en dat hij degene zou zijn die Hitler aan de kant zou zetten om zo de belangrijkste machtsfactor in Europa te worden.

95

Op weg naar de catastrofe Toen Adolf Hitler de macht definitief in handen had, handelde hij in snel tempo. Zijn eerste daad was in maart 1935 het invoeren van de dienstplicht. Hij verklaarde een ‘vredesleger’ van een half miljoen man op te willen bouwen, terwijl het verdrag van Versailles slechts 100.000 man toestond. Maar noch Frankrijk of Groot-Brittannië konden en wilden niet ingrijpen. De Duitse wapenindustrie begon toen op volle toeren te draaien dankzij de uitmuntende voorbereiding in Rusland. De tanks, kanonnen en vliegtuigen waren getest en goed bevonden en waren op dat moment de beste ter wereld. De Hitler Jugend Bovendien begonnen de nazi’s een ‘leger van de toekomst’ op te bouwen: de Hitler Jugend. De leider hiervan was Baldur von Schirach. Alle Duitse kinderen van 6 tot en met 18 jaar waren verplicht lid van deze club. Ouders die weigerden gingen de gevangenis in. Van hun 6e tot hun 10e werd er gekampeerd en veel aan atletiek gedaan. Op hun 10e jaar moesten de kinderen al een eed afleggen dat ze bereid waren voor Hitler te sterven. Van hun 14e tot hun 18e kregen ze paramilitaire opleiding en werden compleet gehersenspoeld met de nazi-ideologie. De meisjes volgden een soortgelijk programma dat resulteerde in een lidmaatschap van de BDM (Bund Deutscher Mädel). Die werden voorbereid op een kinderrijk moederschap. In 1938 telde de Hitler Jugend zo’n 8 miljoen leden. Binnen enkele jaren zouden velen van hen als fanatieke nazi’s meevechten in de oorlog. Voor hun ouders en hun omgeving waren ze een gevaar. Ze waren erop getraind alles over te brieven wat er thuis gezegd werd. De bouw van concentratiekampen en de moord op gehandicapten Overal in het land werden concentratiekampen gebouwd waar vooral communisten, socialisten, homoseksuelen werden ‘heropgevoed’ en dat ging er niet zachtzinnig aan toe. De bedoeling was deze mensen zo bang te maken dat ze de rest van hun leven het wel uit hun hoofd zouden laten actief te zijn. In de meeste gevallen lukte dat. De rassenwaan begon nu echt toe slaan: het werd joden verboden openbare functies te bekleden en omdat de nazi-ideologie alleen gezonde ‘raszuivere’ mensen accepteerde begon men in het geheim dementen, zwakzinnigen, debielen en zwaar gehandicapten in inrichtingen te vermoorden. De meest gebruikte methode was deze mensen in een gesloten vrachtwagen te laden. De uitlaatgassen werden naar binnen geleid. Terwijl de auto gingen rijden stierven 96

Op weg naar de catastrofe

de mensen een afschuwelijke verstikkingsdood. Meestal kreeg de familie te horen dat de persoon onverwacht overleden en gecremeerd was. Protesteren of verder informeren had geen zin: de eigen veiligheid kwam dan in gevaar. De Olympische Spelen van 1936 Vóór de machtsovername van Hitler had het Internationaal Olympisch Comité in 1931 de Spelen van 1936 aan Berlijn toegewezen. Ondanks protesten uit vele landen gingen de Spelen gewoon door. Berlijn en wijde omgeving werden tot een toeristisch paradijs gemaakt waar niets van de nazi-ideologie te merken was. Maar bij de opening vonden enkele landen het toch nodig de nazi-groet aan Hitler te brengen, waaronder de Nederlandse afvaardiging. Het hadden voor de nazi’s de Spelen van het blanke ras moeten worden, maar één Amerikaanse zwarte atleet bedierf het feestje: Jesse Owens. Hij won vier gouden medailles, drie met de sprint en één met verspringen. Het Rijnland wordt geannexeerd Al in maart van dat jaar ging Hitler uitproberen hoe ver hij kon gaan. Hij verklaarde dat het gedemilitariseerde Rijnland gewoon bij Duitsland hoorde omdat het in strijd zou zijn met het verdrag van Locarno. Duitse troepen trokken het gebied in en bij Koblenz namen Duitse grenswachten zonder verzet de plaatsen van hun Franse collega’s in. Er klonken luide internationale protesten, maar daar hield het wel mee op. Dat smaakte naar meer. De Duitsers namen deel aan de Spaanse Burgeroorlog (zoals eerder besproken). Hitler speculeerde er (met succes) op dat Frankrijk en Groot-Brittannië geen zin hadden in een nieuwe oorlog. Ze hadden geen groot en modern leger meer en de economische crisis gekoppeld aan de publieke opinie deed de rest.

Baldur von Schirach

Jesse Owens 97

Kurt Schuschnigg


De ‘Anschluss’ van Oostenrijk Het was de grootste wens van de voormalige Oostenrijker Hitler om zijn oude vaderland bij Duitsland in te lijven. Hij had in Oostenrijk al een grote aanhang die gemobiliseerd werd die steeds gewelddadiger werd. Eind januari 1938 deed de politie een inval in het hoofdkwartier van de nazi’s en vond een gedetailleerd plan voor een staatsgreep. Minister-president Kurt Schuschnigg ging op bezoek bij Hitler in het buitenverblijf in Berchtesgaden in de Beierse Alpen om verhaal te halen. Daar werd hij in een lange tirade uitgescholden, uitgevloekt en bedreigd door Hitler. Schuschnigg zag wel in dat zijn land militair volkomen kansloos was, maar liet zich niet intimideren. Hij riep een volksstemming uit, waarin de bevolking zich kon uitspreken: zelfstandig blijven of een deelstaat van Duitsland worden. Daarop werd grens tussen beide landen hermetisch door de Duitsers afgesloten en werden er veel troepen samengetrokken. In het geheim werd de Oostenrijkse nazi Arthur Seyss-Inquart in stelling gebracht om na de machtsovername staatshoofd te worden. Schuschnigg gaf toen te kennen te willen aftreden. Hij zag in dat verder verzet geen zin meer had en wilde voorkomen dat er veel slachtoffers zouden vallen. President Wilhelm Miklas echter weigerde Seyss-Inquart als ministerpresident te benoemen. Daarop trokken de Duitse troepen de grens over. SSchef Heinrich Himmler nam tijdelijk de macht waar: alleen al in Wenen werden 69.000 mensen gearresteerd. In het hele land was bijna geen plaats meer om alle arrestanten onder te brengen. Velen werden vermoord of zwaar mishandeld. Seyss-Inquart vaardigde volgens plan een éénwordingswet uit en daarmee kreeg Oostenrijk een nieuwe naam binnen Duitsland: Ostmark. Er werd nog een volksstemming gehouden: zo’n 99% stemde voor de ‘Anschluss’ (voor wie het geloven wil). Weer keek Europa machteloos toe. In de pers had

Arthur Seyss-Inquart

Wilhelm Miklas 98

Konrad Henlein


men het over ‘een natuurlijk proces’ omdat beide landen Duitstalig waren in de hoop dat Hitler nu tevreden zou zijn, maar eigenlijk wist men al wel beter. Als dank voor bewezen diensten werd Seyss-Inquart na de inval in Polen gouverneur-generaal en later rijkscommissaris in het bezette Nederland. De annexatie van het ‘Sudetenland’ en Tsjecho-Slowakije De volgende stap van Hitler was de annexatie van Tsjecho-Slowakije. Het ontstond als staat na het uiteenvallen in 1918 van Oostenrijk-Hongarije, toen men de Oostenrijkse delen Bohemen en Moravië samenvoegde met de Hongaarse delen Slowakije en Roethenië. Het had echter een minderheid binnen haar grenzen: de zgn. ‘Sudentenduitsers’. Het zijn nooit Duitsers geweest: ze maakten altijd deel uit van Oostenrijk en de Oostenrijkse regering heeft bij de vorming van de Tsjecho-Slowaakse staat ook aangedrongen het Sudetenland bij Oostenrijk te laten. Het is niet gebeurd en nu had Hitler een opstapje om te gaan ageren. Al jarenlang was ene Konrad Henlein aan het stoken in dat gebied, omdat hij vond dat het Duitssprekende bevolkingsdeel (±18% van de bevolking) zwaar gediscrimineerd werd. In de praktijk viel dat wel mee maar zijn club werd financieel gesteund door Duitsland en ging zich steeds agressiever opstellen. In mei 1938 begonnen ze met imitatie-uniformen van de SS en SA openlijk op straat te lopen. De Tjsecho-Slowaakse regering kondigde een gedeeltelijke mobilisatie af. Dat leger was modern en goed bewapend. Winnen van de Duitsers was niet mogelijk, maar ze konden ze wel zware verliezen toebrengen. De Britse en Franse regeringen begonnen nu te protesteren en verklaarden bereid te zijn de Tsjechoslowaken te steunen. Hitler kreeg één van zijn bekende woedeaanvallen, maar moest (tijdelijk) inbinden. Henlein kreeg opdracht nog driester te werk te gaan. Provocaties zorgden voor vechtpartijen en de ‘Sudetenduitsers’ werd nog meer als slachtoffers afgeschilderd. Henlein eiste nu dat het Sudetenland zich bij Duitsland zou aansluiten en Hitler bezwoer in alle toonaarden dat hij hierna geen nieuwe eisen zou stellen. De Franse president Édouard Daladier had geen zin in een nieuwe oorlog en de Britse minister-president Neville Chamberlain noemde Tsjecho-Slowakije ‘een nieuw land, dat hij eigenlijk niet goed kende’. De Tsjecho-Slowaakse regering bleef weigeren. Chamberlain reisde driemaal naar Duitsland voor een ontmoeting met Hitler: naar Berchtesgaden, Bad Godesberg en München. Hitler begreep dat dat de Britten en Fransen koste wat kost een oplossing wilden, maar vooral geen nieuwe oorlog. En dus ging hij steeds meer eisen stellen. Tenslotte ging Benito Mussolini ‘bemiddelen’, wat resulteerde in een internationale conferentie. De Tsjechoslowaakse regering werd hiervoor niet eens uitgenodigd. Besloten werd om vier gebieden van de Tsechoslowaakse republiek die 99


Duitstalig waren aan Duitsland toe te wijzen. En dat waren precies de hooggelegen gebieden die van levensbelang waren voor de verdediging van het land. De beste bondgenoot van de Britten en de Fransen met een modern leger van 48 divisies die de Duitsers hadden kunnen weerstaan werd toen het vechten onmogelijk gemaakt. Neville Chamberlain keerde als een groot triomfator terug naar Londen. Op de vliegtuigtrap zwaaide hij met een door Hitler ondertekend stukje papier. De vrede in Europa was verzekerd. De illusie zou maar even duren. Maar Hitler wilde heel Tsjecho-Slowakije hebben. Vooral de zware oorlogsindustrie had hij nodig. De inval in Polen stond allang op zijn verlanglijstje en Tsjecho-Slowakije was voor het Duitse leger één van de uitvalsbasissen van dat plan. Bovendien had het land nog steeds een sterk leger dat hij niet in zijn rug wilde hebben bij de aanval op Polen. Er werd weer naar een ‘achtergestelde’ bevolkingsgroep gezocht. Ditmaal waren het de Slowaken. Men ontdekte een katholieke priester, Josef Tiso, die al jarenlang aan het ageren was. Hitler bood hem zijn steun aan, wat hij zonder aarzelen accepteerde. Onder zijn leiding braken in heel Slowakije opstanden en stakingen uit. In maart 1939 kwam er een Slowaakse onafhankelijkheidsverklaring die de Duitsers op de achtergrond minitieus hadden voorbereid. Daarop werd de nieuwe president Emil Hacha door Hitler ontboden en werd net als zijn voorganger op ‘Hitleriaanse’ wijze uitgescholden en bedreigd. In de steek gelaten door de hele wereld en na overleg met zijn regering ondertekende hij een verklaring dat hij het land aan de Duitsers zou overlaten. Vechten had geen zin meer. De volgende dag al hield Hitler een triomftocht door Praag. Meteen werden de namen Tsjechië en Slowakije veranderd in Bohemen en Moravië en tot Duits protectoraat verklaard. De Duitse oud-minister van buitenlandse zaken Von Neurath werd benoemd tot rijksprotector. Onder zijn leiding werd het gebied voor nazi-begrippen nog met zijden handschoentjes aangepakt. Dat veranderde na de Duitse inval in Polen toen de SS-er Heydrich hem opvolgde. De Tsjechen en Slowaken zijn een Slavisch volk en waren in de ogen van de nazi’s ‘Untermenschen’. Een waar schrikbewind zou volgen. Overigens was de eerdergenoemde president van de Britse centrale bank Montague Norman bereid om het Tsechische landskapitaal in samenwerking met zijn grote vriend Hjalmar Schacht, de president van de Duitse centrale bank, via allerlei constructies internationaal ‘wit te wassen’ en zo Duits eigendom werd. Om het geheel voorlopig af te maken dwong Hitler de regering van Litauen het ‘Memelgebied’, waar veel Duitstaligen woonden, af te staan aan de Duitse provincie Oost-Pruisen. 100


De gruwelijke vervolging van de joden gaat beginnen en de ‘Reichskristallnacht’ In de periode van de ‘onderhandelingen’ begon zich een verschrikkelijk drama af te tekenen: de vervolging van de joden. Dat gebeurde niet in het geheim, maar openlijk. Toen in 1933 Hitler aan de macht kwam werd het joden al snel verboden bepaalde plekken te bezoeken zoals, parken, zwembaden, bioscopen, theaters enz. In 1935 werden de Neurenberger rassenwetten ingevoerd en daarmee verloren de joden hun burgerrechten. Ze mochten geen openbare functies meer bekleden en niet meer aan universiteiten studeren. Rond 1938 waren 150.000 van de 600.000 joden het land ontvlucht. Dat waren degenen die het konden betalen. De hele wereld nam toen maar mondjesmaat joodse vluchtelingen op, ook in Nederland. Degenen die wel toegelaten werden zouden in een nieuw te bouwen vluchtelingenkamp worden ondergebracht in de buurt van Apeldoorn. Koningin Wilhelmina, die meestal op paleis Het Loo woonde, maakt onmiddellijk bezwaar: ze wenste geen joodse vluchtelingen in haat nabijheid. Het kamp werd naar Drenthe verplaatst en kreeg de naam ‘Kamp Westerbork’. Het zou tijdens de bezetting dienen als doorgangskamp naar de vernietigingskampen in Polen. In oktober 1938 kregen 12.000 Pools-Duitse joden het bevel Duitsland meteen te verlaten. Ze mochten slechts een koffer per persoon meenemen. Eén van die families was de familie Grynszspan uit Hannover. Ze hadden (net als de meeste anderen) al generaties lang in Duitsland gewoond. Een 17-jarige zoon uit dat gezin woonde bij zijn oom in Parijs. Toen jij hoorde van de ellende die zijn familie moest ondergaan zijn bij hem de stoppen doorgeslagen. Hij ging met een pistool naar de Duitse ambassade. Daar kreeg hij een heftige discussie met een Duitse diplomaat, Ernst von Rath, en schoot hem neer. Drie dagen later overleed hij. Dit was de kans om de joden nog verder te onderdrukken en in een kwaad daglicht te stellen. Het moest ‘spontaan’ lijken, in het jargon van nazi’s ‘Gesundes Volksempfinden’. Dat was propagandaminister Jozef Goebbels wel toevertrouwd: in hotel Schottenhammel in München werden de instructies gegeven. Alles wat joods was zou worden aangevallen: winkels, scholen, synagogen tot begraafplaatsen toe. De politie kreeg opdracht niet in te grijpen. Wel kregen ze bericht rekening te houden met de arrestatie van zo’n 30.00 joden. Bovendien moesten ze zoveel mogelijk joodse archieven in beslag nemen. Dit zou de vervolgingen die voor later gepland waren aanzienlijk makkelijker maken. In de nacht van 9 op 10 november 1938 (twee dagen na de moord in Parijs en in de geschiedenis gegaan als de ‘Reichskristallnacht’) barstte de hel los. Joodse winkels, warenhuizen en woningen werden verwoest. Zo’n 200 syna101


gogen werden in brand gestoken alsmede gemeenschapshuizen. Er waren rond 300 doden en duizenden gewonden. Enkele tientallen joden pleegden zelfmoord. Twee dagen later werd de joodse gemeenschap verweten dat ze dit zelf hadden uitgelokt en moesten 25% van hun bezit aan de staat afstaan vanwege de geleden schade(!). Het ging om een bedrag van meer dan een miljard mark. Met dan 30.000 joden werden gedeporteerd naar concentratiekampen, waar ze toen nog niet meteen werden vermoord, maar zwaar mishandeld en vernederd. De wereld reageerde pro forma verontwaardigd, er werden ambassadeurs teruggeroepen die weer snel terugkeerden maar daar bleef het wel bij en men ging weer over tot de orde van dag. De aanval op Polen wordt voorbereid Nu begon Hitler te ageren tegen Polen. Net als in Tsjecho-Slowakije was daar een Duitstalige minderheid van zo’n 800.000 personen en het lag voor hand dat Hitler zijn oude beproefde spelletje zou spelen. In 1919 was de Poolse staat voor de zoveelste keer in haar geschiedenis onafhankelijk geworden. In het noorden was de Oostzee met links de Duitse provincie Pommeren en rechts de provincie Oost-Pruisen, dat na een volkstemming in het Duitse rijk was gebleven. De stad Dantzig (Gdansk) werd een zgn. ‘vrije stad’ onder bestuur van de Volkenbond. De meerderheid van de stad en enkele tientallen dorpen in de omgeving waren Duitstalig. Daarmee zou de Polen helemaal van de Oostzee worden afgesneden en geen enkele haven hebben. Daarom werd aan Polen een strook land toegewezen tussen Pommeren en Dantzig van enkele tientallen kilometers breed: de zgn. ‘Poolse corridor’ met aan de Oostzee het vissersdorpje Gdynia. Tot dan toe was Dantzig de grootste zeehaven in het gebied (in de Middeleeuwen was het één der grootste Hanzesteden), maar de Polen zagen kans in enkele jaren Gdynia uit te bouwen en Dantzig te over-

Józef Beck

Otto Dietrich 102

Carl Burckhardt


vleugelen. Dat zette kwaad bloed. Ineens was de corridor een bedreiging: Pommeren en Oost-Pruisen waren van elkaar gescheiden en dat werd niet meer geaccepteerd. Hitler begon weer met zijn oude vertrouwde tactiek: als er rekening werd gehouden met de Duitse minderheden in Polen zou hij het land met rust laten. Het was de Poolse minister van buitenlandse zaken Józef Beck die zijn regering ervan overtuigde niet te geloven in de woorden van Hitler. Hij sloot liever een verdrag met de Britse en Franse regeringen omdat die de indruk wekten de Poolse onafhankelijkheid serieus te nemen en dit keer wel een halt wilden toeroepen aan Hitlers’ veroveringsdrang. Bovendien had Polen ook nog Rusland in de rug die elke kans zou gebruiken om revanche te nemen op de Pools-Russische oorlog, nog geen 18 jaar geleden. Zo rond de zomer van 1939 werd het wel duidelijk dat Hitler van plan was Polen aan te vallen en te gebruiken als springplank voor een aanval op Rusland (het communisme), geheel volgens plan van de banken en de grootindustrie die hem aan de macht hadden gebracht. Daarvan moet Jozef Stalin zich bewust zijn geweest. Maar hij had andere plannen. Hij stuurde aan op een oorlog in West-Europa. Wanneer die elkaar hadden afgeslacht zou het voor hem een koud kunstje zijn geweest West-Europa binnen te vallen. Dat was de reden dat hij jarenlang had getolereerd dat de Duitse oorlogsindustrie in Rusland haar nieuwste wapens kon ontwikkelen. Geheime onderhandelingen Hitler zag West-Europa als een verzameling van ‘Germaanse broedervolken’ met wie hij een goede band wilde hebben als hij Rusland (lees het communisme) ging aanvallen. Met andere woorden: hij wilde in zijn rug gedekt zijn. Met argusogen moeten de Russen de vaak geheime onderhandelingen tussen vooral de Britten en de Duitsers hebben gevolgd. Want het waren de Britten die er alles aan deden een nieuwe wereldoorlog te voorkomen. Zo was er op 17 juli 1939 in Londen een internationale conferentie over de walvisvangst. Deelnemers waren de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Japan en Duitsland. De Britse minister van buitenlandse handel Robert Spear Hudson en Helmut Wohlthat, de directeur van het Duitse planbureau zijn deelnemers. Hier vinden geheime onderhandelingen plaats. Geheim of niet, er lekten dingen uit. Op 22 juli brengen Britse kranten het nieuws dat de Britse regering Duitsland een lening van 1 miljard pond zou geven in ruil voor een gedeeltelijke Duitse ontwapening. Wohlthat had op 19 juli ook een gesprek met Horace Wilson, secretaris van Chamberlain. Van dat gesprek is nog een uittreksel bekend geschreven door Von Dirksen, de Duitse ambassadeur in Londen. Het komt op het volgende neer: Duitsland wordt als grootmacht erkend en kan van nut zijn voor 103


de Britten die niet meer in staat waren hun wereldrijk samen te houden. Samen met Duitsland zouden er nog drie invloedssferen zijn waarbij zij elkaar behulpzaam zouden zijn: het Britse imperium, China en Rusland(!). Wilson streefde een overeenkomst na die de Britse conservatieve partij in de herfst een verkiezingsoverwinning zouden brengen. Men kon de bevolking geruststellen dat er geen nieuwe oorlog zou komen. De Poolse kwestie en de kwestie Dantzig zouden geen belangrijke onderwerpen meer zijn. Van deze onderhandelingen is bijna niets meer terug te vinden. Slechts enkele leden van de regering Chamberlain waren op de hoogte. Waarom er niet verder onderhandeld werd is niet duidelijk, maar vermoedelijk moet Chamberlain zich gerealiseerd hebben dat een dergelijke overeenkomst zijn land internationaal zou isoleren. Met de geplande aanval op Polen, werd Hitler ongeduldig en wordt eind juli 1939 de Britse krantenmagnaat lord Kemsley uitgenodigd door zijn Duitse collega Otto Dietrich. Dat kan geen ‘spontane’ uitnodiging zijn geweest. In die tijd was de Duitse pers al lang niet meer onafhankelijk. Dietrich was een felle nazi, hoge officier bij de SS en vertrouweling van Hitler en hoofd van de Duitse gemuilkorfde pers. Natuurlijk ontmoet Kemsley Hitler. Die vraagt de Britse voorstellen duidelijk op papier te zetten en voegt eraan toe dat er niet onderhandeld kan worden zonder annulering van het verdrag van Versailles en teruggave van de Duitse koloniën. Chamberlain gaat in op het verzoek, maar dat gebeurde in het diepste geheim. Zelfs het ministerie van buitenlandse zaken werd er buiten gehouden. Op 3 augustus 1939 wordt de brief aan Otto Dietrich overhandigd. Er wordt in gevraagd over welke punten Hitler wil onderhandelen (misschien stonden er ook Britse concessies in, maar dat is niet bekend). Carl Burckhardt was een Zwitser die door de Volkenbond was benoemd tot hoge commissaris van de stad Dantzig. Op 10 augustus wordt hij ’s avonds gebeld door de plaatselijke nazileider Forster. Of hij maar zo vriendelijk wilde zijn naar Hitlers buitenverblijf Berchtesgaden in Beieren te komen. Voor vervoer is gezorgd: het privévliegtuig van Hilter is al onderweg. De volgende dag volgt een gesprek tussen een woedende Hiltler en Burckhardt. Dat was dus precies een week na de brief van Chamberlain. Blijkbaar beviel de inhoud Hitler niet en hij begon ook steeds meer haast te krijgen. Zijn generaals hadden hem geadviseerd niet later dan 1 september de aanval op Polen te openen vanwege de najaarsregens. De tijd ging dringen. Twee dagen later brengt Burckhardt in Bern verslag uit aan twee Britse diplomaten en een Franse, Pierre Arnal. Hier is een uitgebreid verslag van en het toont aan dat Hitler probeerde de Britten en de Fransen buiten een oorlog te houden. Hitler: ‘Als het toch een oorlog moet worden, dan ik heb die liever vandaag dan morgen. Ik ben niet zo’n watje als de keizer die maar bleef aarzelen. Italië zal mijn kant kiezen en Japan ook. Mijn divisies zullen in het westen makke104


lijk standhouden en Polen zal ik binnen drie weken verpletteren. De Zwitsers zullen niets doen en dekken dus mijn rechterflank en mijn luchtmacht is de beste van de wereld. Voor de Russen ben ik ook niet bang. We kennen ze door en door. Jarenlang hebben Duitse officieren in Rusland gediend en we weten dat de beste Russische officieren zijn vermoord. Maar waar gaat het mij nu om? Alleen maar dit: Duitsland heeft graan het hout nodig. Het graan kan ik in het oosten verbouwen. Voor het hout heb ik koloniën nodig. In het westen heb ik niets te zoeken. Vandaag niet en morgen ook niet. Ik heb totaal geen ambities in het dichtbevolkte West-Europa. Maar ik wil de handen vrij hebben in het oosten. Ik ben bereid hierover te onderhandelen. Alles wat ik wil doen is tegen Rusland gericht. Als het westen te stom en te blind is om dat te begrijpen dan moet ik wel met de Russen onderhandelen. Dan zal ik eerst het westen verslaan en daarna Rusland aanvallen. Ik heb de Oekraïne nodig zodat ze ons nooit meer als in de laatste oorlog kunnen uithongeren’. Hitler kreeg het niet voor elkaar: de Britten en Fransen gaven geen garanties voor een ongestoorde Duitse aanval op Polen. Dus deed hij wat hij gezegd had: hij begon onderhandelingen met de Russen. Ruim een week voor de aanval sloten in het Kremlin Stalin, de Duitse minister van buitenlandse zaken Joachim van Ribbentrop en zijn Russische collega Vjatsjeslav Molotov een niet-aanvalsverdrag. Het had een geheime clausule: Duitse en Russische invloedssferen werden afgesproken. Finland, Estland en Letland vielen onder de Russische en Litauen onder de Duitse invloedssfeer. Delen van oost-Polen zouden weer Russisch worden. Eigenlijk was het een uitgebreidere versie van het verdrag van Rapallo uit 1922 dat nooit was opgezegd. Net als toen sloeg het nieuws in als een bom. De Britten en de Fransen hadden geprobeerd Hitler af te houden van een aanval op Polen. Door telkens toe te geven aan de wensen van Hitler hadden ze zich internationaal belachelijk gemaakt. Maar Hitler

Joachim von Ribbentrop

Vjatsjeslav Molotov 105

Walter Schellenberg


had intussen het sterkste leger ter wereld opgebouwd. De Britse en Franse regeringen stonden voor een duivels dilemma: een nieuwe oorlog met Duitsland beginnen of Hitler zijn gang laten gaan. Gezien de uitlatingen van Hitler tijdens het gesprek met Carl Burckhardt dat hij geen interesse had in een bezetting van West-Europa (die waren bij beide regeringen bekend) heeft men volgens mij tot een Salomonsoordeel besloten: laat Hitler Polen aanvallen, wij verklaren Duitsland de oorlog (dan zijn we internationaal gedekt), doen vervolgens niets en we zien wel hoe de situatie zich ontwikkelt. Dat zal de gedachte zijn geweest en de hoop op een Duitse aanval op Rusland (het communisme). Een daadwerkelijke oorlog zou dan niet uitbreken. De aanval op Polen Hitler had een aanleiding nodig om Polen binnen te vallen. Rond Dantzig en Oost-Pruisen waren al veel provocaties georganiseerd wegens vermeende Poolse aanvallen op ‘Volksduitsers’, maar deze keer werd het grondig aangepakt. Vlakbij de Poolse grens was een Duitse radiozender. Die zou worden aangevallen door Poolse provocateurs. In werkelijkheid waren het Duitstalige Poolse gevangenen die de vrijheid werd beloofd als ze meewerkten. De ‘aanval’ werd uitgevoerd en er werd enige tijd ‘Poolse propaganda’ uitgezonden. Meteen na afloop werden de gevangenen vermoord. De architect van dit alles was ene Walter Schellenberg die binnen de SS een bliksemcarrière maakte. We zullen hem als de grootste vertrouweling van Himmler nog regelmatig tegenkomen. Men kan hem vergelijken met Rudolf Hess, die eigenlijk de baas was in de nazipartij, maar op de achtergrond bleef. Na de oorlog presenteerde Schellenberg zich als een soort idealistische padvinder die het allemaal niet zo bedoeld had en Himmler wilde afremmen. In werkelijkheid was het een gewetenloze intrigant die op de achtergrond werkte maar uiteindelijk de werkelijke chef van het gruwelijke SS-complex werd. In vroege morgen van 1 september viel het Duitse leger Polen binnen. Enkele uren later hield Hitler een brallende toespraak, waarin hij zei dat de vele Poolse ‘provocaties’ een hoogtepunt hadden bereikt met de overval op het radiostation en dat er vanaf nu ‘teruggeschoten werd’. De Britse en Franse regeringen stelden een ultimatum: de Duitse troepen moesten zich terugtrekken. Het ultimatum liep tot 3 september. Toen er niets gebeurde waren beide landen officieel in staat van oorlog met Duitsland, maar het zou nog ruim 8 maanden duren voordat die werkelijk uitbrak. Men had de hoop dat Duitsland Rusland (het communisme) zou aanvallen en WestEuropa buiten schot zou blijven.

106

weer doorlog en nieuwe onderhandelingen Enkele dagen voor de aanval kwam het Duitse ‘marine-opleidingsschip’ Schleswig Holstein op bezoek in Dantzig. Het was een oude kruiser uit de Eerste Wereldoorlog, maar met zware kanonnen. Die namen het schiereiland ‘Westerplatte’ onder vuur. Het is een fort dat de haveningangen van Dantzig (Gdansk) en Gdynia beschermde. Zo’n 300 Polen bemanden het fort. Tot de capitulatie hebben ze het tot de laatste man verdedigd en is nu een symbool van de Poolse onafhankelijkheid. Het Poolse leger vocht hard en dapper, maar was geen partij voor het Duitse leger. De Poolse cavalerie voerde nog aanvallen te paard uit, de vliegvelden werden meteen door de beruchte Stuka-bommenwerpers uitgeschakeld, zodat de Duitse luchtmacht vrij spel had. De hoofdstad Warschau onderging een terreurbombardement dat vele slachtoffers eiste. Toen de Polen op 17 september vanuit het oosten ook nog door de Russen aangevallen was de oorlog beslist. Het is een wonder dat ze nog zo lang tegenstand konden bieden. Het moorden begint meteen Meteen na het passeren van de gevechtstroepen begonnen de moordpartijen tegen de joden en de intelligentia. Na de inname van Warschau speelde een Duitse militaire kapel hard marsmuziek op een plein in het centrum. Een Duitse ooggetuige vertelt dat hij misselijk werd van wat hij zag. Tientallen mensen werden opgepakt vanwege een joods uiterlijk of dat ze misschien een hoge opleiding hadden en werden in bomen opgehangen. De harde muziek diende alleen maar om het angstgeschreeuw te onderdrukken. Dit was nog maar een miniem begin van de gruwelijke moordpartijen die zouden plaatsvinden. Uiteindelijk zouden in de oorlog zes miljoen Polen omkomen. Maar weinig Duitsers protesteerden hiertegen. Generaal Johannes Blaskowitz deed het wel: in felle bewoordingen protesteerde bij zijn commandant Walther von Brauchitsch. Moesten zijn soldaten vechten en sterven om deze ‘walgelijke moordpartijen mogelijk te maken?’ Het werd hem niet in dank afgenomen. Omdat hij een uiterst kundig generaal was, bleef hij in dienst. Hij was één van de weinigen die durfde en wilde protesteren. De rest van het Duitse officierscorps genoot met volle teugen van de overwinningen aan het begin van de oorlog. Eindelijk hadden ze een revanche op de Eerste Wereldoorlog. Op 5 mei 1945 was Blaskowitz Duits onderhandelaar bij de capitulatiebesprekingen in hotel ‘De Wereld’ in Wageningen. Hij is vlak na de oorlog in een Duitse gevangenis in Neurenberg (alle gevangen Duitse officieren werden gescreend) vermoedelijk door SSmedegevangenen vermoord. 107


Maar Stalin kon in zijn optiek tevreden zijn: de gebieden die in de PoolsRussische oorlog verloren gingen waren grotendeels weer terug. Tijdens de besprekingen over de demarcatielijn kregen ze het gezag over de Baltische staten Letland, Estland en Litauen (dat eigenlijk Duits zou worden) en werden bij Rusland ingelijfd. Frankrijk en Groot-Brittannië waren in oorlog met Duitsland en hij kon achterover geleund gaan zitten dat ze elkaar gingen afslachten waarna het zijn beurt zou zijn West-Europa aan te vallen. Dat moet nog steeds zijn gedachte zijn geweest. Ook de Russen wensten geen Poolse intelligentia. Ging het bij de Duitsers om rassenwaan, de Russen wilden afrekenen met potentiële tegenstanders in de toekomst. Ze hadden na de inval in Polen vele duizenden gevangenen gemaakt en die werden ‘gesorteerd’. Ze werden overgebracht naar Katyn, een Russisch dorpje zo’n 30 kilometer ten westen van Smolensk. Het heeft een bos dat gebruikt werd als executieplaats. In 1940 werden daar ±27.000 Poolse burgers, geestelijken en militairen vermoord. De massagraven werden daarna beplant met bomen. De rest van de krijgsgevangenen werd in kampen ondergebracht waar ze slecht behandeld werden. Na de Duitse invasie in Rusland in 1941 werden ze ineens beschouwd als ‘medestrijders’. De meesten bedankten voor de eer en wilden bij de Westelijke Geallieerden vechten. De Russen konden niet nog eens duizenden Polen vermoorden. Ze waren in het begin van de oorlog grotendeels afhankelijk van de aanvoer van enorme hoeveelheden grondstoffen van de Westelijke Geallieerden. Dus lieten ze de Polen gaan, maar dan wel te voet. Via Syrië bereikten ze het toenmalige Palestina, waar ze getraind werden in het gebruik van de Britse wapens. Ze zouden een belangrijke gaan rol spelen bij de bevrijding van West-Europa.

Maurice Gamelin

Johannes Blaskowitz 108

Heinz Guderian

Weer oorlog en nieuwe onderhandelingen

Frankrijk en Groot-Brittannië wachten af en weer nieuwe geheime onderhandelingen Hitler had een grote gok gewaagd bij de inval in Polen. Het Franse leger was al bijna volledig gemobiliseerd en er was al een Brits expeditieleger in NoordFrankrijk. Na de oorlog verklaarden Duitse generaals dat als de Britten en Fransen meteen aangevallen hadden er nauwelijks tegenstand zou zijn geweest. Het is niet gebeurd. Op 6 oktober houdt Hitler een toespraak waarin hij de Britten en Fransen een vrede voorstelde. Polen was verslagen en dus zou er geen reden meer zijn om een oorlog te beginnen. Er werd niet op gereageerd. Er waren Franse parlementariërs, zoals Flandin, die er wel op in wilden gaan. De Fransen hadden begin september het grote ‘Bos van Warndt’ in het Saarland veroverd wat van strategisch belang was. Maar al na enkele weken gaf president Daladier zijn opperbevelhebber Maurice Gamelin opdracht zich terug te trekken wat een bewijs was dat de Franse regering de Duitsers niet wilde provoceren. Volgens mij werd er nog steeds gewacht op een Duitse aanval op Rusland. Zo ontstond er aan beide zijden een afwachtende houding. Het zou nog acht maanden duren voordat de oorlog in het westen uitbrak. De Britten noemde het ‘the phoney war’, de Fransen ‘la drôle de guerre’ en de Duitsers ‘der Sitzkrieg’. Er waren af en toe kleine schermutselingen maar hield daar het wel mee op. Hitler werd ongeduldig: hij wilde zo snel mogelijk Rusland aanvallen en een duidelijke situatie in het westen was dus gewenst. Al op 9 oktober geeft hij opdracht de aanval in het westen voor te bereiden, codenaam Fall Gelb. Zijn generaals waren het er niet mee eens: de aanval op Polen had veel langer geduurd dan gepland. Vooral het fanatisme waarmee de Polen zich verdedigden had indruk gemaakt. Bovendien gingen ook zij er van uit dat bij een aanval op Rusland (lees het communisme) de Fransen en Britten Duitsland niet zouden aanvallen. Achter de schermen worden er pogingen tot toenadering gedaan: de Amerikaanse ambassadeur in Parijs, Bullit, stuurt een bericht naar Washington waarin hij meedeelt dat James Mooney, de directeur buitenland van General Motors door Hermann Göring is benaderd om de Amerikaanse regering te laten bemiddelen in het conflict op neutraal terrein. President Roosevelt reageerde hierop door begin 1940 zijn onderminister van buitenlandse zaken Summer Welles naar Europa te sturen om te bemiddelen. Het eerste wat hij doet is Hitler te bezoeken. Die stond er uiteraard niet afwijzend tegenover maar bleef bij de oude eisen: herziening van het verdrag van Versailles en teruggave van de Duitse koloniën. Dan gaat Summer Welles naar Rome om Mussolini te bezoeken. Die ziet wel mogelijkheden te onderhandelen. Toen dat nieuws bekend werd vertrok Von Ribbentrop spoorslags naar Rome om Mussolini in het gareel te houden: Hitler moest de regie blijven voeren. 109


Summer Welles blijft nog een paar dagen in Rome, maar vertrekt zonder resultaat. De Franse staatslieden Laval en Dregrelle schijnen in het geheim te hebben voorgesteld Polen te demilitariseren en een vazalstaat van Duitsland te worden. Mocht Duitsland Rusland aanvallen (blijkbaar wist iedereen dat behalve Stalin) dan zou Polen na afloop weer haar oude grenzen krijgen. Toch blijft de grote lijn dat de Britten en Fransen een Duits-Russische oorlog verwachtten waar zij zich graag buiten zouden houden en een oorlog met Duitsland zou uitblijven. En ook hier komt de rode draad weer naar voren: het communisme zou een onherstelbare slag worden toegebracht. Dat werd mede veroorzaakt doordat de Russen op 30 november 1939 Finland binnenvielen en meteen werd de hoofdstad Helsinki gebombardeerd. Het was op dat moment een volk van net vier miljoen mensen en militair niet opgewassen tegen het Russische leger. Maar de Russen maakten een grote inschattingsfout. De Finse opperbevelhebber Gustav Mannerheim had zijn leger omgevormd tot een guerillaleger dat op ski’s (temperaturen van -30-40 graden waren normaal) de Russen zware verliezen toebracht. waar niet op gerekend was. De Finnen konden dat niet volhouden en op 12 maart 1940 moesten ze capituleren. Het land moest grote delen aan Rusland afstaan die voor de Russen van strategisch belang waren en ook van oude sentimenten uit de tsaristische tijd. De Duitse invasieplannen worden ontdekt en aangepast Toen gebeurde er iets onverwachts: op 10 januari 1940 landde een Duitse Bf108 van het vliegveld Münster in België bij Mechelen aan de Maas. De piloot, majoor Erich Hönmanns, is verdwaald en ziet de Maas aan voor de Rijn. Samen met zijn passagier, majoor Helmuth Reinberger, worden zij gevangen genomen. Groot is de verrassing wanneer in de aktentas van Reinberger het complete invasieplan voor België en Nederland gevonden wordt. Natuurlijk wisten de Duitsers dat een kopie van ‘Fall Gelb’ in handen van de Belgen was gevallen. Het plan was een uitgebreide versie van het plan ‘Von Schlieffen’ dat in 1914 was gebruikt. Nu zou ook het neutrale Nederland worden aangevallen. Het zwaartepunt van de aanval zou door het Nederlandse Brabant en Limburg en Noord-België trekken en dan naar het zuiden richting Noord-Frankrijk. De bedenker van het plan, generaal Heinz Guderian, paste het toen aan: nu zou de secundaire aanval in het noorden plaatsvinden en zijn tanks zouden massaal via de Ardennen aanvallen. Volgens de militaire handboeken onmogelijk en daarom volgens Guderian juist een totale verrassing. Hij zou in het gelijk worden gesteld. Het Venlo-incident De Nederlandse neutraliteit werd op 9 november 1939 door de Duitsers doel110


bewust in diskrediet gebracht door het zgn. ‘Venlo-incident’. In Nederland was een kleine afdeling van de Britse geheime dienst (SIS) gevestigd. Daarvan waren de Duitsers op de hoogte en ze benaderden de Britten. Zogenaamd was er in brede kring van het Duitse leger weerstand tegen een nieuwe oorlog in het westen en men wilde Hitler aan de kant zetten. Eén van die officieren was ‘majoor Schämmle’ die als contactpersoon zou fungeren. In werkelijkheid was het de SS-er Walter Schellenberg, die de ook al ‘aanval van Poolse terroristen’ op het Duitse radiostation had voorbereid. De Britten werden vertegenwoordigd door kapitein Sigismund Payne Best en majoor Richard Stevens. Steeds werden ze aan het lijntje gehouden. Uiteindelijk zou de dissidente Duitse officier zich melden in café Backus in Venlo op enkele tientallen meters van de grens met Duitsland. De Duitsers waren in het geheim al de grens overgekomen. Toen de auto met de Britten kwam aangereden, kwamen hun auto’s ook tevoorschijn en openden het vuur met pistoolmitrailleurs. De Nederlandse luitenant Dirk Klop schoot met zijn pistool terug en stierf in de kogelregen. De Britten werden in de auto’s gesleurd en op Duits grondgebied gebracht. Het doel was bereikt: de Nederlandse neutraliteit was in diskrediet gebracht en de Britse geheime dienst voor gek gezet. Walter Schellenberg steeg nog verder in de achting van Heinrich Himmler en zou al snel zijn vertrouwde plaatsvervanger zijn. Toch een Duitse aanval op West-Europa We zijn nu vlakbij de Duitse aanvallen op West-Europa. Wat bezielde Hitler? Elke provocatie van hem werd niet beantwoord. De aanval op Polen leverde hem een oorlogsverklaring op, maar maanden later was er bijna niets gebeurd. Had hij Rusland aangevallen (waar de Amerikanen, Britten en Fransen samen met de banken en de grootindustriëlen op hoopten) dan had hij volgens mij

Karl Brandt

Kurt Student 111

Hans Oster


ongestoord zijn gang kunnen gaan. Ik durf ook de stelling wel aan dat hij in het geheim gesteund zou zijn. De uitschakeling van het communisme stond nog steeds bovenaan de agenda ondanks de Duitse gruweldaden. Hitler leed aan de ziekte van Parkinson. In 1940 was hij 50, maar de symptomen van de ziekte openbaarden zich al eerder. Zijn brallerige toespraken hield hij met wapperende handen, maar rond 1938 hield hij zijn linkerarm vast met zijn rechter. Zoals eerder beschreven noemde zijn commandant in de Eerste Wereldoorlog hem ‘een psychopatische idioot die absoluut niet meer bevorderd mocht worden’. Maar hij werd nog gekker. Kon hij voor zijn ziekte politieke en militaire situaties nog redelijk inschatten, werd dat later gaandeweg onmogelijk. Dat werd veroorzaakt door zijn lijfarts Karl Brandt die Hitler tot vlak voor zijn zelfmoord zou behandelen. Karl Brandt was tevens de architect van de moord op Duitse dementen, debielen en krankzinnigen. Parkinson wordt behandeld met het medicijn dopamine. Wanneer het in een te grote dosis wordt gegeven veroorzaakt het psychische problemen. Hitler had een grenzeloos vertrouwen in Karl Brandt en die schreef behalve dopamine elk medicijn voor wat Hitler verlangde. Achteraf een zegen voor de mensheid, want als hij had geluisterd naar zijn generaals dan had de oorlog nog langer geduurd. Het ontstaan van de luchtlandingstroepen Voordat ik verder ga met de Duitse inval in West-Europa wil het ontstaan van de luchtlandingstroepen beschrijven: ze zullen een belangrijk deel van mijn betoog gaan vormen. De vliegtuigen werden in de jaren 20 en 30 steeds groter en gingen passagiers vervoeren. Continentale vluchten werden heel gewoon en dus gingen de militairen over de mogelijkheden nadenken. Het idee was snel veel troepen achter de vijandelijke linies te brengen. Ze konden grote verwarring stichten en in de rug aanvallen. Er zijn twee soorten luchtlandingstroepen: de parachutisten en troepen die per vliegtuig aan de grond worden gezet. Deze nemen ook het zwaardere materieel mee: voertuigen en lichte artillerie. De Russen hadden in 1936 de primeur (maar gezien de samenwerking met Duitsers misschien wel beide): voor een internationaal gezelschap werd een demonstratie gegeven. Daarbij was de Britse generaal Wavell aanwezig die meteen een groot voorstander van luchtlandingstroepen werd. 1200 man werden gedropt inclusief voertuigen en 18 lichte kanonnen. Veel van de parachutisten werden toen nog op de vleugels van de vliegtuigen vervoerd en moesten zich krampachtig vasthouden voordat ze zich boven het doelgebied konden loslaten. Maar de trend was gezet. De Britten begonnen er ook mee. In eerste instantie waren amateurparachutisten de instructeurs, maar met ‘vallen en opstaan’ werd het eerste bataljon geformeerd. 112


In Amerika werd de 82e Infanteriedivisie onder generaal Omar Bradley (we zullen hem nog uitgebreid tegenkomen) omgevormd tot de 82e (All American) luchtlandingsdivisie. In Duitsland gebeurde hetzelfde: de 22e infanteriedivisie onder generaal Kurt Student werd in het diepste geheim ook omgevormd tot de 22e luchtlandingsdivisie. Noorwegen en Denemarken worden als eerste aangevallen Terug naar het oorlogsverloop. De Duitse wapenindustrie had staal nodig, veel staal. Dat werd grotendeels geïmporteerd uit Zweden via de Noorse havenstad Narvik. In december 1939 waarschuwde de Noorse nazi Vidgun Quisling (die de illusie had nazileider van Noorwegen te worden) Hitler dat de Britten plannen hadden Narvik te isoleren en zo de Duitse oorlogsindustrie te benadelen. In de nacht van 2 op 3 april 1940 verlieten Duitse marine-eenheden en transportschepen hun havens richting Noorwegen. De Britten hadden een brigade en enkele bataljons laten landen om de havensteden langs de langgerekte Noorse kust te beschermen. Voor de eerste keer in de geschiedenis werden luchtlandingstroepen ingezet: het waren Duitse en ze landden met transportvliegtuigen op de het vliegveld Fornebu bij Oslo en veroverden het snel. Bijna de hele de Duitse vloot werd ingezet, maar leed zware verliezen in de gevechten met de Britse. Dat kon niet verhinderen dat het Duitse leger, ondanks dappere tegenstand van de Noren en de Britten Noorwegen konden bezetten. Boven Narvik werd nog tot 7 juni gevochten, maar in feite was de strijd al beslist. Tegelijkertijd werd Denemarken aangevallen. De Denen gaven de strijd al op na een paar uur vechten in Jutland: ze waren volmaakt kansloos. We zagen ze kans het grootste deel van de joodse bevolking naar Zweden over te brengen. De aanval op West-Europa In de vroege ochtend van 10 mei 1940 werd de aanval (‘Fall Gelb’) op WestEuropa ingezet. De Nederlandse militair attaché in Berlijn, majoor Bert Sas, werd herhaaldelijk ingelicht over de datum van de aanval door de Duitse kolonel Hans Oster. De aanval werd vaak uitgesteld wat werd veroorzaakt door de strenge winter van 1939-1940. De inlichtingen van Bert Sas werden daarom niet meer serieus genomen. Hans Oster werd op 9 april 1945 in het concentratiekamp Flossenburg aan een pianosnaar opgehangen. Toen op 10 mei 1940 de Duitse aanval naar West-Europa werd ingezet trad de moegestreden Britse minister-president Neville Chamberlain af. Hij was al enige tijd ernstig ziek en zou in 1941 aan maagkanker overlijden. Hij werd opgevolgd door zijn minister van Marine, Winston Churchill. 113


De controverse tussen minister Dijxhoorn en generaal Reynders Nederland en België waren neutraal, maar in het geheim waren er afspraken over een verdediging bij een Duitse aanval. De Fransen waren bereid op te rukken tot Breda om de Belgisch-Nederlandse verdediging te onder ondersteunen. De Nederlandse verdediging was gebaseerd op de oude (maar eeuwenlang effectieve) Hollandse Waterlinie. Tussen Amersfoort en Rhenen werd de Gelderse Vallei gecontroleerd onder water gezet. Er stond niet meer dan enkele tientallen centimeters water, maar genoeg om een aanval met zware voertuigen af te slaan. De hooggelegen Utrechtse Heuvelrug was een ideale verdedigingslinie. Het plan was dat bij een Duitse aanval het Nederlandse leger in de oostelijke en zuidelijke provincies zo lang als mogelijk tegenstand zou worden geboden, waarna de troepen zich op de ‘Vesting Holland’ zouden terugtrekken. Deze plannen werden gemaakt door de opperbevelhebber generaal Izaak Herman Reynders, een uiterst kundig generaal, die kans had het gezien in enkele jaren het Nederlandse leger met de weinige middelen die hij had naar vermogen op sterkte te brengen. Het was nog steeds erg verouderd, maar vooral het moreel (men was weer trots om militair te zijn) en het zonder aanziens des persoons plaatsen van de juiste officieren op de juiste plaats had de sterkte vergroot. In zijn plan bleef de Grebbelinie het belangrijkste verdedigingspunt, maar in Oost-Brabant had hij de zgn. ‘Peel-Raam Stelling’ gepositioneerd om het Duitse leger zo lang mogelijk tegen te houden en zo contact te houden met het Belgische en Franse leger om de gelegenheid te bieden richting Breda en de Moerdijkbruggen op te rukken om zo een nieuwe aanval à la Von Schlieffen op z’n minst sterk te vertragen en het Britse expeditieleger in Noord-Frankrijk de gelegenheid te geven tegenaanvallen uit te voeren. Om de één af andere reden had de minister van defensie Dijxhoorn een

Winston Churchill

Generaal Reynders 114

Generaal Winkelman


antipathie tegen de generaal. Misschien kwam het omdat hij bij het leger een lagere rang had bekleed (luitenant-kolonel). In ieder geval begon hij te ageren tegen de tactiek van Reynders. Hij wilde van de Peel-Raam Stelling een symbolische verdediging maken en bij een Duitse aanval zo snel mogelijk terugtrekken op de Vesting Holland. Minister-president De Geer was een besluiteloos figuur (al snel na de Duitse inval keerde hij uit Engeland via Portugal terug naar Nederland omdat hij de Duitse suprematie in Europa erkende). Dijxhoorn bleef doorzagen aan de poten van generaal Reynders stoel. Uiteindelijk nam één van de beste generaals uit de Nederlandse geschiedenis begin 1940 ontslag. Hij had het verloop van de oorlog niet kunnen veranderen, maar het Duitse leger veel grotere verliezen kunnen toebrengen. Voor mij is hij een uiterst miskend officier uit de Nederlandse geschiedenis. Generaal Winkelman en de verzwakking van de Peel-Raam Stelling Dijxhoorn had zijn zin: er moest een nieuwe opperbevelhebber komen. Het meest voor de hand liggend zou generaal Van Voorst tot Voorst zijn geweest, de chef staf van Reynders, maar die was katholiek: er moest volgens de grondwet een opperbevelhebber komen die protestant was (dat was toe nog de staatsgodsdienst). Toen kwam generaal Henri Winkelman in beeld. In 1934 had hij de illusie opperbevelhebber te worden toen generaal H.A. Seyffardt, op eigen verzoek eervol ontslag kreeg. De toenmalige minister van defensie, L.N. Deckers, had een (terechte) voorkeur voor generaal Reynders, zodat hij de functie kreeg. Winkelman werd als doekje voor het bloeden bevorderd tot luitenant-generaal en tegelijkertijd ongevraagd met pensioen gestuurd. Hij ging bij het Philipsconcern in Eindhoven werken en werd daar adviseur voor de bedrijfsbeveiliging, luchtafweer (hoe raar het klinkt, particulieren mochten in die tijd eigen luchtafweer hebben) en hoe de belangrijkste delen van het bedrijf bij een aanval in veiligheid te brengen. Hij paste het defensieplan aan naar de wensen van minister Dijxhoorn en heeft zo tot aan het eind van zijn leven de (terechte) smet op zijn reputatie gehad de Philipsfabrieken te willen beschermen. Dat heeft hij ook gedaan, want de Peel-Raam Stelling werd onder zijn commando ernstig verzwakt en het Duitse leger kon snel door Brabant oprukken richting de Moerdijkbruggen en Vlaanderen. De aanval begint In de vroege morgen van 10 mei 1940 werd de aanval op West-Europa ingezet. Het Britse, Franse en Belgische leger was net als het Nederlandse qua modernisering en ervaring geen partij voor het Duitse. Volgens plan trok het Nederlandse leger zich langzaam terug: langs de Maas en de IJssel boden de 115


bunkers met zware mitrailleurs heftig tegenstand en het Duitse leger leed grote verliezen. Bij fort Westervoort vlak bij Arnhem was dat vooral het geval. Doordat de Peel-Raam Stelling een ‘symbolische’ verdediging werd, kon de Duitse 9e Pantserdivisie snel door Noord-Brabant oprukken en het Nederlandse leger afsnijden van het Belgische en Franse en het Nederlandse leger stond er toen dus helemaal alleen voor. Maar de geplande terugtrekking op de Vesting Holland en de Grebbelinie verliep grotendeels volgens plan. De eerste Duitse aanvallen op de Grebbelinie waren weinig succesvol: ze kwamen er niet door. Een aanval over de provinciale weg van Ede naar Veenendaal werd bij het dorpje De Klomp bloedig afgeslagen door de Nederlandse artillerie. De Duitsers werden ongeduldig en vielen aan met twee ‘SS-Leibstandarten’: Das Reich en Adolf Hitler. Die hadden veel ervaring opgedaan bij de invasie in Polen. Toen begon de Grebbelinie langzaam te bezwijken. De Nederlandse troepen hadden op alle gebieden een grote achterstand in training en bewapening, maar bleven standhouden. Langzaam begonnen de troepen van de Grebbelinie zich terug te trekken naar de Vesting Holland. De Duitse aanval over de Afsluitdijk werd afgeslagen met doeltreffende medewerking van een marineschip. De Duitse luchtlandingstroepen worden verslagen Bij de aanval op Nederland werd voor het eerst in de geschiedenis massaal gebruik gemaakt van luchtlandingstroepen. Alles wat de Duitsers hadden op dat gebied werd ingezet: de 7e Vliegerdivisie en de 22e Luchtlandingsdivisie onder generaal Graaf Hans von Sponeck (hij werd in juli 1944 als één der eersten vermoord na de aanslag op Hitler). Eén compagnie werd ingezet om het Belgische fort Eben Emanual in te nemen, wat succesvol verliep. De luchtlandingstroepen hadden de opdracht alle vliegvelden rondom Den Haag in te nemen: Ypenburg, Ockenburg en Valkenburg, alsmede vliegveld Waalhaven bij Rotterdam. Ze moesten ze de koninklijke familie, de regering en de generale staf gevangen nemen en op die manier een snelle capitulatie afdwingen. De Duitse vliegtuigen vlogen over Nederland naar de Noordzee met de bedoeling verwarring te stichten. Men moest denken dat ze naar Engeland vlogen. Boven de Noordzee draaien ze om en de parachutisten werden gedropt. Die kwam wijd verspreid terecht. Toen begonnen transportvliegtuigen op de vliegvelden te landen om hun troepen en zwaarder materiaal aan de grond te krijgen. Soms lukte dat, maar alle vliegvelden werden met grote dapperheid (merendeels door rekruten) weer heroverd. Veel Duitse vliegtuigen werden met zware mitrailleurs tijdens het landen beschoten en vernietigd. De parachutisten werden opgejaagd en konden bijna niets uitrichten. Vliegveld Waalhaven werd door de mariniers heroverd en zij drongen de parachutisten steeds verder terug. De Duitse aanval door de lucht liep dus op een 116


groot fiasco uit: geen enkel doel werd bereikt. De verliezen waren groot: van de 430 ingezette transportvliegtuigen werden er ruim 300 vernietigd of onherstelbaar beschadigd (veel van de piloten waren onvervangbare instructeurs), in totaal verloor de Duitse luchtmacht van 10 tot 14 mei 525 vliegtuigen in Nederland. Rondom Den Haag verloren de Duitsers bijna 3000 man. Ruim 1800 krijgsgevangenen werden op marineschepen naar Engeland overgebracht. De Duitse parachutisten bij de Rotterdamse Willemsbrug werden door de mariniers steeds verder in het nauw gedreven. De Duitse legerleiding had, gezien de tegenstand in Noorwegen en Denemarken, maximaal drie dagen voor Nederland uitgetrokken. Door de onverwachte tegenstand bij de Grebbelinie en het mislukken van de aanval op Den Haag werd besloten Rotterdam te bombarderen. Het centrum werd à la Warschau compleet platgebombardeerd. Aan generaal Winkelman werd meegedeeld dat Utrecht en Amsterdam de volgende doelwitten waren. Daarop kon hij niets anders doen dan capituleren. De koninklijke familie en de regering waren een dag eerder op marineschepen naar Engeland vertrokken. Nog steeds gaat in de geschiedenis het verhaal rond dat het Duitse leger Nederland binnen de kortste keren veroverd heeft. Niets is minder waar: net als de Belgen, de Fransen en de Britten had Nederland een verouderde defensie en was geen partij voor Duitsland, maar het Nederlandse leger heeft de Duitsers grote verliezen toegebracht. België en Frankrijk worden in korte tijd onder de voet gelopen Tegelijkertijd met de inval in Nederland viel de hoofdmacht van het Duitse leger België en Frankrijk aan. Het had 90 divisies direct beschikbaar en 48 in reserve en meer dan 3000 moderne tanks. Het ging er niet om hoe de Belgen, Fransen en Britten zouden verliezen, maar wanneer. Zoals eerder vermeld liet generaal Heinz Guderian de hoofdmacht met het merendeel van de tanks door de Ardennen oprukken. De tanks, in combinatie met gemotoriseerde infanterie en gesteund door zware luchtaanvallen maakten korte metten met de verouderde legers. Toen drie Duitse pantserkorpsen bij Sedan in Noord-Frankrijk doorbraken kwam het Britse expeditieleger in gevaar en begon zich terug te trekken richting de Kanaalkust. Daarop besloot de Britse marine een enorme evacuatie voor te bereiden. Alles wat maar varen kon, van vissersschepen tot plezierjachten, werd gebruikt. Uiteindelijk kwam het Britse expeditieleger in Duinkerken uit. Van 28 mei tot 3 juni 1940 werden 210.000 Britten en 120.000 Belgen en Fransen over het Kanaal geëvacueerd. Ze moesten hun zware wapens achterlaten, maar vormden wel het kader van de legers die met de opgedane ervaring de Duitsers het in de nabije toekomst moeilijk zouden 117


gaan maken. De Duitsers rukten nu snel op naar het zuiden. Uiteindelijk werd op 25 juni 1940 tot een wapenstilstand besloten. Om de vernedering voor de Fransen nog extra groot te maken werd deze ondertekend in dezelfde spoorwagon in Compiègne waar de wapenstilstand in 1918 werd ondertekend. In Zuid-Frankrijk werd een Duits vriendelijk gebied gecreëerd onder de naam ‘Vichy-Frankrijk’ met aan het hoofd de oude maarschalk Pétain, die met succes in de Eerste Wereldoorlog Verdun verdedigde. Blijkbaar was hij dat allemaal vergeten, want zijn regering is de geschiedenis ingegaan als één van de grootste collaborateurs met de nazi’s die vooral voorop liep met het deporteren van joden en om mijn rode draad weer aan te tonen: hij was een bekend socialisten- en communistenhater. Waarom Hitler geen opdracht heeft gegeven om heel Frankrijk (de Duitse oude erfvijand) te bezetten weet ik niet. Misschien met het idee de bezette Europeanen aan zijn kant te krijgen bij zijn geplande aanval op Rusland. Toen begon eind juli 1940 de luchtslag om Groot-Brittannië. Als het Duitse leger dat wilde veroveren, moesten ze eerst de Britse luchtmacht verslaan. Vanaf alle vliegvelden in West-Frankrijk werd dat geprobeerd. De Britse landmacht was verouderd, maar hun luchtmacht niet: ze hadden het jachtvliegtuig de ‘Spitfire’ dat qua wendbaarheid en vuurkracht beter was dan de Duitse ‘Messerschmidt’. Bovendien moesten de Duitsers elke keer van Frankrijk naar Engeland vliegen en hadden maar korte tijd om een gevecht aan te gaan. Ze hadden een grote meerderheid aan jachtvliegtuigen, maar uiteindelijk verloren ze de slag. Mede door de grote verliezen die de Duitse luchtmacht bij de aanval op Nederland leed werd de invasie naar Groot-Brittannië (operatie Zeeleeuw) afgeblazen. Wat het Duitse leger in de Eerste Wereldoorlog in vier jaar niet voor elkaar kreeg, lukte nu in een paar weken. In vergelijking met het beestachtige optreden in Polen was er een groot verschil: de West-Europese landen werden nog gezien als ‘Germaanse broedervolken’ en als toekomstige medestrijders tegen de communistische vijand Rusland. Op plunderingen en verkrachtingen kon bij de aanval in West-Europa de doodstraf staan. Het is bekend dat de parachutisten die in Nederland ingezet werden Nederlands geld bij zich hadden om boodschappen te betalen. In de bezette gebieden werden ‘staatshoofden’ aangesteld met de strikte opdracht de bevolking met zijden handschoentjes aan te pakken. In Nederland werd dat de eerdergenoemde Arthur Seyss-Inquart, die vanuit Polen overgeplaatst werd en dus volkomen op de hoogte was van de bestialiteiten die daar plaatsvonden (omdat hij mank liep had hij de bijnaam ‘zes en een kwart’). Mijn ouders woonden in Ede en hebben de gevechten om de Grebbeberg meegemaakt, het geweer- en mitrailleurvuur en de artilleriebeschietingen. Ze vertelden mij dat iedereen bang was voor wat er komen zou. Maar toen het 118


Duitse bezettingsleger er eenmaal was, gebeurde er eigenlijk niets. De winkels gingen weer open en de ENKA-fabriek, waar veel mensen werk hadden, ging weer produceren. Ze waren op dat moment blij dat hun leven weer op gang kwam en voelden de meeste mensen in de bezette gebieden van West-Europa het: de spanning van de mobilisatie, het uitbreken van de oorlog en als het dan gevoelsmatig meevalt, de opluchting. En dat was precies de bedoeling van de bezetter: het gevoel krijgen dat men helemaal niet als vijand beschouwd werd, maar als bondgenoot in de strijd tegen het communisme. De snelle acceptatie van de Duitse overwinning Het was niet alleen ‘de gewone man’ die dat zo voelde ook de verantwoordelijke politici begonnen er zich wel erg snel bij neer te leggen dat er in Europa een ‘nieuwe orde’ was gekomen. In Nederland was dat oud-minister president Hendrikus (Hendrik) Colijn, die al meteen het moede hoofd in de schoot wierp. Hij was lid van de Anti Revolutionaire Partij, streng gereformeerd en dus per definitie anticommunistisch. In het begin van zijn carrière had hij als adjudant van generaal Van Heutz in Nederlands Indië gediend. Toen er op het eiland Lombok (1894-1895) opstanden uitbraken liet hij daar een kampong bestormen. In een na zijn dood gepubliceerde brief schreef hij: ‘Ik heb er een vrouw gezien die, met een kind van ongeveer een half jaar op den linkerarm, en een lange lans in de rechterhand op ons aanstormde. Een kogel van ons doodde moeder en kind. We mochten toen geen genade meer geven. Ik heb 9 vrouwen en 3 kinderen, die genade vroegen, op een hoop moeten zetten, en zo laten doden. Het was onaangenaam werk, maar ’t kon niet anders. De soldaten regen ze met genot aan hun bajonetten. ’t Was een verschrikkelijk werk. Ik zal er maar over eindigen.’ Daarvoor kreeg hij de Militaire Willemsorde. Hij ging in de politiek en werd minister-president. Hij is de geschiedenis ingegaan door zijn keiharde bezuini-

Pétain ontmoet Hitler in oktober 1940

Hendrik Colijn 119

V.l.n.r.: Jan de Quay, Louis Einthoven en Hans Linthorst Homan


gingen op de uitkeringen in de crisistijd en zijn vasthouden aan de ‘gouden standaard’, waardoor de gulden overgewaardeerd bleef en de crisis in Nederland onnodig lang duurde. Toen de Duitsers het Rijnland binnenvielen hield hij een ‘vaderlijke’ radiotoespraak waarin hij zei dat we ons vooral niet ongerust moesten maken en ‘de legersteden’ (een arbeider had geen bed maar een legerstede) moesten opzoeken en ‘gerust’ moesten gaan slapen. Al kort na de Duitse inval schreef hij de brochure ‘Op de grens van twee werelden’, waarin hij de Duitse suprematie erkende. We moesten er maar aan wennen dat het voor lange tijd onze toekomst was. Als dank daarvoor werd hij door de Duitsers luxueus geïnterneerd. Dat gebeurde in Duitsland, waar hij grote vrijheid genoot en zich meer druk maakte over een theologisch geschil binnen de gereformeerde kerk dan over het lot zijn landgenoten. Dat geschil leidde in 1944 (in de donkerste dagen van onze geschiedenis) tot een scheuring binnen die kerk. De oprichting van de Nederlandsche Unie Al in juli 1940 (een paar weken na de Duitse inval) werd de ‘Nederlandsche Unie’ opgericht. De oprichters vormden een driemanschap (in de Nederlandse geschiedenis is blijkbaar een driemanschap noodzakelijk). Het waren Jan de Quay (hoogleraar aan de universiteit van Tilburg, Louis Einthoven (commissaris van politie in Rotterdam) en Hans Linthorst Homan (commissaris van de koningin in Groningen). Eén van de eerste daden van deze heren was onderhandelingen beginnen met een Nederlandse fascist van het eerste uur: Arnold Meijer en zijn partij ‘Zwart Front’, later ‘Nationaal Front’. Hij was een aanhanger van Mussolini. De Quay was het helemaal eens met hem en verklaarde een tegenstander van democratie en vrije economie te zijn. Louis Einthoven was als hoofdcommissaris van politie in Rotterdam bekend als anti-Chinees. Door de economische crisis bleven veel Chinese bemanningen in Rotterdam achter als hun rederij failliet ging. Uiteindelijk ging het om zo’n 3000 Chinezen. Niemand had last van hen: ze stichtten de eerste Chinese restaurants in Nederland en verkochten pinda’s op straat (in die tijd was er het bekende liedje ‘pinda pinda, lekka lekka, als je maar drie centen biedt). Door het voortdurend ageren van Einthoven tegen deze mensen werden er uiteindelijk zo’n 1000 het land uitgezet. De commissaris van de koningin in Groningen Linthorst Homan was proDuits. Toen in het periodiek van de partij ‘De Unie’ van zijn hand steeds meer pro-Duitse artikelen verschenen trad Einthoven af maar keerde in juni 1941 alweer terug. Uiteindelijk werd de Nederlandsche Unie door de Duitsers verboden. Jan de Quay zou het nog schoppen tot minister-president van Nederland, Louis Einthoven tot directeur Bureau Nationale Veiligheid (later de BVD) en Linthorst Homan kreeg belangrijke functies binnen de EEG. Alle 120


drie hebben ze met hun partij uitgebreid gecollaboreerd met de bezetter. Bijna een miljoen Nederlanders waren lid of hadden op de één op andere manier te maken met de partij. Maar hierbij moet wel bedacht worden dat door de Duitse bezetting de bevolking een houvast zocht, een soort nationaal protest. Maar deze drie heren hadden toch beter moeten weten. Na de oorlog is hen geen strobreed in de weg gelegd en zijn ze er straffeloos van afgekomen. Alles in dienst in de strijd tegen het communisme. Europa is grotendeels bezet en weer nieuwe onderhandelingen Van de Noordkaap in Noorwegen tot en met Zuid-Frankrijk waren de Duitsers in 1940 heer en meester. In Italië was de fascist Mussolini aan het bewind en in Spanje Franco. Frankrijk had in het zuiden ‘Vichy Frankrijk’ met uiterst Duitsgezind bewind onder Pétain en in België weigerde koning Leopold III met zijn regering naar Groot-Brittannië te vertrekken. Hij bleef en zag Duitsland als een ideale buffer tegen het communisme. Groot-Brittannië had praktisch geen materieel voor de landmacht. De marine en de luchtmacht waren nog partij voor de Duitsers, maar de Britten hadden ook rekening te houden met het oprukkende Japanse gevaar in het Verre Oosten en moesten daar ook troepen stationeren zoals in India, Birma, Malakka en Hong Kong. En zo kon het gebeuren dat er in Groot-Brittannië een haviken- en duivenpolitiek ontstond. Men wilde keuzes maken. Edward Wood, beter bekend als lord Halifax was één van de duiven. Hij maakte deel uit van diverse conservatieve kabinetten en werd als voorzitter van het Britse Hogerhuis het boegbeeld van de partij. In november 1937 bezocht Halifax Duitsland en ontmoette Hitler, Goebbels en Goering. Hij verklaarde toen niet blind te zijn voor misstanden in Duitsland, maar grote bewondering had voor manier waarop het communisme in Duitsland uitgebannen was. Toen Chamberlain aftrad werd hem gevraagd minister-president te worden. Hij had de voorkeur van de conservatieve partij en koning George VI, maar weigerde. Toen werd de minister van marine Winston Churchill benoemd. Men dacht toen dat hij een soort ‘tussenpaus’ zou zijn en weer opgevolgd zou worden door Samuel Hoare, die in de jaren dertig belangrijke regeringsposten bezette, maar ook hij werd geen minister-president maar Brits ambassadeur in Spanje. Alle landen die deel uitmaakten van het Britse Gemenebest waren in september 1939 automatisch in oorlog met Duitsland. Die zaten daar niet op te wachten: na 20 jaar weer een oorlog. Vooral Nieuw Zeeland en Australië protesteerden heftig. De Australische minister-president, Robert Menzies, schreef aan de hoge commissaris (de contactpersoon tussen de Gemenebestlanden en de Britse regering) dat hij Churchill als een lastpost en publiciteitszoeker beschouwde en ‘dat de Europese landen vrede moesten sluiten voordat 121


het uit de hand liep en hun krachten moesten verenigen tegen de werkelijke vijand: het communisme’. Churchill was niet bepaald geliefd in die landen: in 1915 werd een aanval op Constantinopel ingezet via de Dardanellen. Het plan was van zijn hand. Hij was toen minister van Marine. Het was slecht voorbereid en kostte aan duizenden Australische en Nieuw-Zeelandse militairen het leven. Er werd door de Britse regering serieus vergaderd over ‘wisselgeld’ bij eventuele onderhandelingen. Men was toen bereid Malta, Suez (inclusief het kanaal) en Gibraltar aan Mussolini af te staan. Die beschouwde de Middellandse Zee net als de Romeinen als een Italiaanse zee (Mare Nostrum). Eventueel konden daar nog in Afrika Somaliland, Kenia en Uganda aan toegevoegd worden. De Duitse eisen van teruggave van hun oude koloniën en intrekking van het verdrag van Versailles uit 1918 zouden ook bespreekbaar zijn. Halifax vroeg Churchill op de man af ‘of hij er mee kon instemmen dat als zaken die van vitaal belang voor de onafhankelijkheid van Groot-Brittannië zijn onaantastbaar bleven hij bereid was te praten’. Uit de dagboeken van Chamberlain blijkt dat Churchill antwoordde: ‘Als we uit deze troep weg kunnen komen door Malta, Gibraltar en een paar Afrikaanse kolonies weg te geven, dan spring ik er bovenop’. Het is niet gebeurd, waarschijnlijk omdat Hitler zich door de snelle overwinning in het westen zich zo sterk voelde dat hij er niet meer op in wilde gaan en nog steeds de illusie had Groot-Brittannië op een ander tijdstip (na de invasie van Rusland) te kunnen veroveren. Dat is waarschijnlijk onze redding geweest: hoe zou de wereld er hebben uitgezien als Hitler zijn gang had kunnen gaan? Lord Halifax werd Brits ambassadeur in Amerika. De kansen op een tussentijdse vrede waren, voor zover mij bekend, op dat moment voorbij. Groot-Brittannië wint in Noord-Afrika De Britten hadden een behoorlijke strijdmacht bij het Suez Kanaal en versloegen het Italiaanse leger in Libië vernietigend. Ook delen van de Italiaanse marine werden door de Britse marine verslagen. Tegelijkertijd werden de Franse marineschepen in de grond geboord die voor anker lagen in Frans Noord-Afrikaanse havens. Het zette in Frankrijk kwaad bloed, maar ze stonden onder commando van Vichy-Frankrijk onder Pétain en hadden ook de kant van de Duitsers kunnen kiezen. De Britten stonden er alleen voor en konden zich geen enkel risico permitteren. Begin 1941 stonden de Britten er in Noord-Afrika en het Middellandse Zeegebied niet slecht voor. Ze beheersten de Straat van Gibraltar (en Gibraltar zelf), het Suez Kanaal (dat een korte vaarroute bood naar het Verre Oosten) en de eilanden Malta, Kreta en Cyprus. Ze veroverden steeds meer gebied op de Italianen en op 5 mei 1941 122


kon de Ethiopische keizer Haile Selassi weer terugkeren. Het Italiaanse leger had alleen maar nederlagen geleden. De Duitse aanval op Rusland wordt voorbereid Ondertussen waren de voorbereidingen voor operatie ‘Barbarossa’ in volle gang. Het was het Duitse aanvalsplan op Rusland. Barbarossa (rode baard) is een mytische Duitse koning uit de Middeleeuwen. Hij zou rusten aan een grote steen in een woud in Thüringen. Als het grote Duitse rijk van toen weer hersteld was zou hij terugkeren. Een ‘Germaanse messias’ dus. Het Duitse leger was in drie legergroepen verdeeld: Noord zou richting Leningrad oprukken, Midden richting Moskou en Zuid richting Zuid-Oost Rusland. Het was een gigantische strijdmacht van ongeveer een miljoen man met zo’n 3000 tanks, de modernste artillerie en ondersteund door meer dan 4000 vliegtuigen. De geplande aanvalsdatum was 1 mei 1941: dat was niet alleen de grote feestdag van de socialisten en communisten, maar ook de uiterste datum volgens de Duitse generale staf. In Rusland begint in september de herfst al met meestal veel regen die de wegen voor zware voertuigen onbegaanbaar maakt. Eind oktober valt de winter in met sneeuw en strenge vorst. Bovendien worden dagen met daglicht snel korter. Waarom besloot Hitler Rusland aan te vallen? Nog steeds was het verdrag van Rapallo geldig en het niet-aanvalsverdrag uit 1939. Ik denk dat Hitler zich zo sterk voelde dat hij de aanval wel aandurfde. De Britten waren zijn enige tegenstander en hij wist dat ze onderling verdeeld waren. De verovering van Rusland was altijd onderdeel van zijn plan geweest en dacht door het internationaal gehate communistische Rusland aan te vallen in de rest van de wereld (vooral in de Verenigde Staten, waar we eerder hebben gezien dat de banken en de grootindustrie bepaald geen vrienden van president Roosevelt waren) sympathie en steun te winnen. In de geschiedschrijving is een onderbelicht aspect: midden april 1941 vertrok de Russische minister van buitenlandse zaken Molotov naar Japan om een niet-aanvalsverdrag te ondertekenen. De Japanse regering deed dat maar al te graag: ze waren op dat moment in een gruwelijk wrede bezettingsoorlog verwikkeld in Mantsjoerije en China. Dat speelde zich ook af langs de lange Russische grenzen met China. Wat voor belang had Stalin bij deze overeenkomst? Zag hij een Duitse aanval aankomen en wilde hij in zijn rug gedekt zijn? In ieder geval kan het bij Hitler een déja-vue’ reactie hebben opgeroepen: ‘hij doet hetzelfde als wat wij met de Polen hebben gedaan en gaat ons aanvallen’. Hebben de Russen dan niet gemerkt dat er een grote aanval werd voorbereid? Langs hun grens werd de grootste aanval op hun land in hun geschiedenis voorbereid. Dat kan niet onopgemerkt zijn gebleven. De Russische gehei123


me dienst, KGB, was in de hele wereld uitstekend geïnfiltreerd en voorzag de generale staf (Stafka) van heel goede informatie. Er zijn twee mogelijkheden: het is algemeen bekend dat Stalin totaal afgezonderd leefde en niet van slecht nieuws hield en niet kon geloven dat Hitler hem zou aanvallen. De andere (en voor mij meer geloofwaardige mogelijkheid) is dat hij Hitler net als Napoleon wilde laten aanvallen. Toen West-Europa zo snel verslagen was en het Duitse leger nog steeds oppermachtig, wilde hij Hitler in de val lokken. De hoofdmacht van het Russische leger bevond zich ver in het achterland en kon dus niet meteen aangevallen worden zoals in West-Europa. Het Duitse leger was helemaal niet voorbereid op de strenge winter. Er moesten enorme afstanden worden afgelegd en zo zou het Duitse leger worden uitgedund, afgemat en uiteindelijk verslagen. Dat het aan Russische kant enorme verliezen en verwoestingen zou gaan kosten deerde Stalin niet, als zijn doel maar bereikt werd. En daar is hij helemaal in geslaagd. Churchill vervalt weer in zijn oude fout De mislukte militaire escapades van Mussolini in de Balkan dwongen Hitler de aanval op Rusland uit te stellen. Hitler wilde in de hele Balkan rust voor de aanval op Rusland en viel Joegoslavië binnen. Dat ging niet zonder slag of stoot. Drie dagenlang werd Belgrado gebombardeerd en dat kostte 18.000 mensen het leven. Tegelijkertijd werd Griekenland aangevallen. Winston Churchill verviel weer in zijn oude fout: net als in de Eerste Wereldoorlog wilde hij een aanval in wat hij ‘de weke onderbuik van Europa’ noemde. Met alle respect voor wat deze man in de Tweede Wereldoorlog betekend heeft moet gezegd worden dat hij narcistische neigingen had: wat hij vond was de waarheid. Bovendien was champagne dag en nacht zijn lievelingsdrank. De Britse opperbevelhebber Alan Brooke (ook van de

Lord Halifax

Generaal Alan Brooke 124

Generaal Erwin Rommel


Gemenebestlanden) heeft het er in zijn memoires over als hij spreekt over de urenlange discussies om Churchill op andere gedachten te brengen. Maar Alan Brooke was toen nog niet in functie (hij zou dat in december 1941 worden) Enkele Britse divisies werden aan het Noord-Afrikaanse front onttrokken (die daar hard nodig waren) om in Griekenland tegen de Duitsers te vechten. Al snel capituleerde de Griekse opperbevelhebber Tsolakogloe op 21 april 1941 en was al op 26 april bereid met de Duitsers samen te werken. De Griekse koning en zijn kabinet vluchtten naar Kreta. Dat lukte ook aan driekwart van het Britse expeditieleger, maar net als in Duinkerken met achterlating van hun uitrusting. Het Duitse opperbevel stelde toen voor Malta ‘operatie Hercules’ aan te vallen, nu de Britten zo verzwakt waren. Malta is een klein eiland, maar strategisch gelegen in de Middellandse Zee. Als de Duitsers dat veroverd hadden, hadden ze waarschijnlijk Noord-Afrika wel veroverd met het Suez Kanaal. Een nieuwe grote nederlaag voor de Duitse luchtlandingstroepen Luchtlandingsgeneraal Kurt Student wist echter Hitler ervan te overtuigen om met zijn luchtlandingstroepen Kreta aan te vallen. Na het debacle in Nederland wilde hij bewijzen dat zijn troepen deze klus wél aankonden, en zo gebeurde het. Op 20 mei 1941 werd de aanval ingezet onder de naam ‘operatie Mercurius’. Na tien dagen was Kreta veroverd. Op het eerste gezicht een groot succes, maar in werkelijkheid leden de Duitse luchtlandingstroepen voor de tweede keer enorme verliezen. De schattingen lopen uiteen, maar het is realistisch ze op 18.000 man in te schatten. De Britten zagen kans om nog zo’n 20.000 man naar Egypte te evacueren, 5.000 man gaven zich over, maar velen trokken zich terug in de bergen en zouden de Duitsers tot aan het eind van de oorlog het leven zuur maken. Vanaf die dag werd het Duitse luchtlandingsleger niet meer gebruikt. Op bescheiden schaal werden nog parachutisten opgeleid, maar ze deden dienst als grondtroepen. Als para’s werden ze nog incidenteel ingezet bij kleine operaties, zoals bijvoorbeeld de bevrijding van Mussolini in 1944. De Duitse generaal Erwin Rommel met zijn ‘Afrika Korps’ kreeg de opdracht naar Noord-Afrika over te steken om de Britten aan te vallen richting het Suez Kanaal. Zijn leger werd steeds sterker en het gemis van mensen en materieel dat de Britten in Griekenland en op Kreta hadden verloren werd steeds voelbaarder. Rudolf Hess vertrekt naar Schotland We gaan naar 10 mei 1941 (precies een jaar na de Duitse aanval op WestEuropa en vlak voor de aanval op Rusland). Op die dag vertrok Rudolf Hess, de tweede man in nazi-Duitsland, de vervanger en favoriet van Adolf Hitler, 125


vanuit Augsburg in een vliegtuig richting Schotland. Volgens de geschiedschrijving om vredesonderhandelingen met de Britten aan te gaan. Hij zou met een parachute vlak bij het kasteel van de Schotse lord Douglas Hamilton zijn gesprongen. Hij is gearresteerd en bij het proces van Neurenberg is hij tot levenslang veroordeeld en samen met Baldur von Schirach en Albert Speer (30 jaar gevangenisstraf), die als de organisator van de Duitse bouw en industrie verantwoordelijk was voor de dood van ontelbare dwangarbeiders en er genadig afkwam in de Spandau-gevangenis in Berlijn opgesloten. Von Schirach en Speer werden al relatief snel vrijgelaten, maar Hess moest zijn straf uitzitten. In 1987 pleegde hij op 93-jarige leeftijd zelfmoord door zich aan een elektriciteitssnoer op te hangen. Tot zover de officiële versie. Hoe men het ook wendt of keert, feit is dat de tweede man in naziDuitsland naar de Britten vloog om vredesonderhandelingen te voeren. Hij was de vertrouweling van Adolf Hitler en volgens mij de werkelijke schrijver van ‘Mein Kampf’ (vast staat dat hij het uitgebreid bewerkt heeft). Hij werd op 26 april 1894 in Alexandrië, Egypte geboren als de zoon van een rijke Duitse handelaar. Hij ging daar naar school. Hij stond toen al bekend als buitengewoon intelligent, vooral in wiskunde. In die periode had hij daar Britse vriendjes en vriendinnetjes, wat zijn Angelsaksisch gericht denken heeft beïnvloed. In 1908 gingen zijn ouders terug naar Duitsland en het gezin vestigde zich in Bad Godesberg. In Zwitserland bezocht hij nog een beroemde economische hogeschool. In de Eerste Wereldoorlog is hij zwaar gewond geraakt door schoten door zijn borst en longen. De contacten met de ‘Oxford-groep’ Zo rond het begin van de 30er jaren (toen hij al hoog en breed in het nazizadel zat) kwam hij in contact met de ‘Oxford-groep’. De Amerikaan Frank N.D.

Lord Douglas Hamilton

Albert Speer 126

Frank N.D. Buchman


Buchman stichtte in de 20er jaren de ‘Oxford Groep’. Het was een soort religieuze club die probeerde vanuit het christelijk denken een soort algemene levensfilosofie te ontwikkelen. Later kreeg het een andere naam: ‘Morele Herbewapening’ en hij richtte de ‘Anonieme Alcoholisten’ op. Maar ook Frank Buchman ontpopte zich als een communistenvreter. Op 25 augustus 1936 gaf hij een interview aan een krant in New York en deed daar onder andere de volgende uitspraken: ‘ik dank de hemel voor een man als Adolf Hitler die een frontlinie heeft gebouwd tegen de antichrist, het communisme’. Of: ‘mijn kapper in Londen vertelde me dat Hitler de wereld had gered van het communisme. Zo voelde hij dat. Ik keur niet alles goed wat de nazi’s doen. Antisemitisme? Slecht natuurlijk. maar ik denk dat Hitler in elke jood een Karl Marx ziet’. In ieder geval was de Oxford-groep duidelijk anticommunistisch. Rudolf Hess en ook Heinrich Himmler waren regelmatige bezoekers van die bijeenkomsten. Hess had daar contacten met de ‘duif’ lord Douglas Hamilton. Himmler knoopte daar stevige banden aan met de fanatieke Nederlandse nazi jonkvrouw Julia op ten Noort en haar broer jonkheer Laurens op ten Noort (we komen ze weer tegen bij de beschrijving van Market Garden). Is Rudolf Hess helemaal op eigen initiatief naar Schotland gevlogen? Dat is onwaarschijnlijk. Er moeten meer personen op de hoogte zijn geweest. Dan denk ik vooral aan Heinrich Himmler en zijn paladijn Walter Schellenberg. Het vliegtuig moest worden verbouwd. De bewapening werd vervangen door extra brandstoftanks. Zoiets kan niet onopgemerkt zijn gebleven. De vrouw van Hess en zijn zoon werden na zijn daad volkomen ongemoeid gelaten. Dat kan alleen maar Himmler geregeld hebben. Hess moet plannen hebben gehad om Hitler af te zetten en een afzonderlijke vrede met de Britten te sluiten en daarna pas Rusland aan te vallen. De combinatie Hess, Himmler, Hamilton en de Oxford groep kan geen toeval zijn. Waarom heeft hij het gedaan? Het is bekend dat Hitler door zijn overmatig gebruik van medicijnen tegen de ziekte van Parkinson steeds agressiever en onberekenbaarder werd: zijn persoonlijkheid was aan het deformeren. Hij had om de kleinste dingen onverwachte woedeaanvallen. Bovendien was er binnen de Duitse legerleiding grote weerstand tegen de geplande aanval op Rusland met als resultaat weer een tweefrontenoorlog met alle risico’s net als in de Eerste Wereldoorlog en Hess was het daarmee eens. De Britse documenten over de zaak Hess zullen in 2017 worden vrijgegeven (waarom moet dat zo lang duren?), maar in de loop van meer dan 70 jaar is er wel het één en ander ontdekt. De meest gangbare theorie is dat in 1941 zowel in Duitsland als in Groot-Brittannië de ‘duiven’ van Hitler en Churchill af wilden. Hess zou Hitler opvolgen en de eerdergenoemde Samuel Hoare, Churchill. 127


Hess kwam niet onverwacht: vlakbij het kasteel van lord Hamilton was een kleine landingsbaan en die was enkele uren verlicht. Bovendien was daar brandstof aanwezig voor de terugreis. Maar waarom moest Hess persoonlijk naar Schotland vliegen? Dat was om iemand te ontmoeten die het land zelf niet kon verlaten: prins George, de jongste broer van de Britse koning en zijn belangrijkste adviseur. Hij was onderweg naar Schotland, maar keerde snel terug toen bleek dat alles niet volgens plan verliep. Hess had binnen twee dagen uit en thuis moeten zijn, maar moest zijn parachute gebruiken en het vliegtuig stortte neer. Hij kwam te laat en de verlichte landingsbaan begon in het donker te veel op te vallen (hoe was het trouwens mogelijk dat een vijandelijk vliegtuig onopgemerkt Schotland kon binnenvliegen en volgens het plan ook weer terug?). Het resultaat was dat dat de vredesbeweging van de Britse koning, prins George, de hertog van Hamilton en Samuel Hoare het plan snel moesten afblazen. Er waren in die periode in Groot-Brittannië twee Rudolf Hessen aanwezig: een dubbelganger in Wales, die tot het einde van de oorlog gevangen werd gehouden en de echte in Schotland. In augustus 1942 kwam prins George om het leven bij een vliegtuigongeluk in Noord-Schotland. Hij zou onderweg zijn geweest naar IJsland om het moreel van het Britse garnizoen daar op te peppen. Maar er zijn aanwijzingen dat hij onderweg was naar het neutrale Zweden met de echte Rudolf Hess. De prins en de bemanning zijn geïdentificeerd, behalve één persoon. Het watervliegtuig had opdracht niet boven land te vliegen maar deed het toch (het zou een navigatiefout zijn geweest). In 1946 werd de zogenaamde Hess in Neurenberg wegens misdaden tegen de menselijkheid veroordeeld tot levenslang. Terecht als hij de echte was geweest. Er zijn nog meer aanwijzingen dat hij de werkelijke Hess niet was. Tijdens het proces zag hij er afgetakeld uit. Het was geen schim meer van de vroegere strijdbare Hess. Hij verklaarde aan geheugenverlies te lijden. Hij werd vooral door Hermann Goering in de maling genomen, die hem niet serieus nam en natuurlijk zag dat het een dubbelganger was. Toen hij nog een laatste woord mocht doen werd hij door de Britse rechter na korte tijd op botte wijze onderbroken. Vermoedelijk om te voorkomen dat hij verkeerde uitspraken zou doen. Zijn Britse arts in de Spandau-gevangenis, Hugh Thomas, is er ervan overtuigd dat hij de echte Hess niet was. Die had in de Eerste Wereldoorlog schoten door de borst gehad die een long zwaar beschadigden en aan de achterkant weer naar buiten waren gekomen. Tijdens een medisch onderzoek constateerde Thomas dat de zgn. Hess op beide plaatsen geen spoor van een litteken vertoonde. Bovendien weigerde hij tot aan het begin van de zestiger jaren zijn vrouw en zoon te ontmoeten. Dat zou de echte Hess nooit gedaan hebben. Het is algemeen bekend dat hij zielsveel van de zijn vrouw en zoon hield . 128


In 1987 zou hij op 93-jarige leeftijd als enige overgebleven gevangene zelfmoord hebben gepleegd door zich aan een elektriciteitssnoertje te hebben opgehangen. Het was in de tijd van de beginnende ontspanning tussen oost en west onder de Russische president Gorbatsjov. Voor die tijd weigerden de Russen categorisch Hess om humanitaire gronden vrij te laten. Er gaan nu stemmen op die beweren dat toen dat wel dreigde te gebeuren de zgn. Hess uit de weg is geruimd, zodat hij de waarheid niet kon vertellen. Dan blijft er natuurlijk een prangende vraag over: wie was die zgn. Hess die de rest van zijn leven een ellendig bestaan in de Spandau-gevangenis accepteerde om de echte Hess te beschermen. Het moet ieder geval iemand geweest zijn die de Duitse taal perfect beheerste. Hij moet onder enorme druk zijn gezet om dit te doen. Misschien dat in 2017, als de dossiers vrijkomen, we de waarheid weten. Prins Bernhard en de ‘stadhoudersbrief’ Uit diezelfde periode is er van Nederlandse kant een verklaring van de kolonel der mariniers De Bruyne, die deel uitmaakte van de Nederlandse inlichtingendienst in Groot-Brittannië. Deze werd door hem onder ede afgelegd bij zijn verhoor door de Parlementaire Enquête Commissie die na de oorlog in Nederland werd gehouden. Citaat: ‘In de herfst, in ieder geval in de tweede helft van 1942 is van Britse zijde een grote druk uitgeoefend. Ik werd ontboden bij generaal Alan Brooke (de Britse opperbevelhebber), om ons tot spoed aan te zetten, omdat men begin 1943 een grote kans zag tot een overeenkomst met Duitsland, ten minste een terugtrekken van de Duitse troepen uit Nederland’. Welke spoed is niet bekend geworden omdat de voorzitter van de commissie, Donker, er niet verder op doorvroeg en zijn commissieleden ook niet. Dit is echt onbegrijpelijk en er is volgens mij nooit meer serieus onderzoek naar gedaan. Ik denk om het koninklijk huis te beschermen.

Martin Borman

Prins George 129

De zgn. Rudolf Hess


Op 7 januari 1937 trouwden prinses Juliana en de Duitse prins Bernhard zur Lippe Bisterfeld. Het was een geëngageerd huwelijk. Juliana was de enige troonopvolgster van de Oranje-dynastie en geschikte huwelijkskandidaten bleven uit. Prins Bernhard had een functie in Parijs bij het Duitse chemieconcern IG Farben. Hij was lid van de SS. Op het huwelijksfeest werd pontificaal het SS-Horst Wessellied gespeeld waarbij de Hitlergroet werd gebracht. Door zijn huwelijk kreeg hij automatisch de Nederlandse nationaliteit, maar toch vond hij het nodig nog enkele brieven aan Hitler te schrijven om vooral maar zijn ‘Duitser’-zijn te benadrukken en een persoonlijk bezoek af te leggen. En dat in een tijd dat Nederland een strikte neutraliteit probeerde te handhaven. Hitler noemde hem toen ‘een gigolo’, dus zoveel indruk heeft hij niet gemaakt. Qua geheimhouding vormde hij een enorm veiligheidsrisico. Hij was chantabel: zijn moeder (prinses Armgard) en zijn broer prins Ashwin woonden in Duitsland. Laatstgenoemde was bovendien officier in het ‘Brandenburg’ regiment dat gespecialiseerd was in het verkrijgen van inlichtingen. Al jarenlang is er in Nederland discussie over een ‘stadhoudersbrief’. Hierin zou prins Bernhard zich hebben aangeboden als een Duitsgezind staatshoofd in Nederland. De brief zou mede ondertekend zijn door prinses Juliana. Hij zou in 1942 zijn geschreven. Ik geloof niet dat er zo’n brief bestaat. Dat soort dingen gebeurt altijd mondeling via omwegen en vooral niet op papier. Maar ik ben ervan overtuigd dat hij in die periode een serieuze kandidaat was, dat heel graag gedaan had en wel degelijk benaderd is. Wanneer we kijken we naar de poging van de Britse prins George om met de echte Hess naar Zweden te vliegen en de verklaring van kolonel De Bruyne dan is het zeer waarschijnlijk dat er in die periode geheime vredesonderhandelingen zijn gevoerd met de bedoeling zowel Churchill en Hitler af te zetten en dan is het niet meer zo gek dat prins Bernhard als kandidaat staatshoofd in Nederland benaderd is. Toen de Nederlandse regering en de koninklijke familie in mei 1940 zich in Londen vestigden, werd prins Bernhard (terecht vanwege zijn naziverleden) aan alle kanten gewantrouwd. Dat wantrouwen werd minder, maar bleef altijd bestaan. Maar een Duitse prins, met innige banden in nazi-Duitsland, echtgenoot van de Nederlandse kroonprinses was wel heel geschikt als ‘stadhouder’ van een Duits-vriendelijk Nederland waar hij toen nog erg populair was. Het past ook perfect in het beeld van een opmerkelijk gesprek dat in augustus 1942 plaatsvond in het plaatsje Shitomir in de Oekraïne tussen Himmler en Walter Schellenberg. Schellenberg was toen pas 32 jaar, maar al opgeklommen tot SS-generaal en directeur van het ‘Reichs Sicherheits Hauptamt, RSHA). Beiden kwamen toen al tot de conclusie dat door de deelname van Amerika in de oorlog, door de Japanse aanval op Pearl Harbour op 7 december 1941, Duitsland geen enkele kans meer had deze te winnen. Het was precies dezelfde situatie als in de Eerste Wereldoorlog. Dat was nog ruim 130


voor de Duitse nederlagen bij El Alamein en Stalingrad. Ze waren het erover eens dat er een ‘alternatieve oplossing’ moest komen. Er zou een ‘compromisvrede’ met Groot-Brittannië en Amerika moeten worden gesloten maar wel met de voorwaarde dat Duitsland de oorlog tegen Rusland (lees het communisme) zou voortzetten. Het Duitse Afrika-Korps van generaal Erwin Rommel begon al in het defensief te raken en de aanval op Rusland was zo goed als vastgelopen. Om die aanval in Rusland te kunnen voortzetten was een ‘Duitsvriendelijke’ vrede in het westen noodzakelijk. De ‘duiven’ in GrootBrittannië wilden wel en samen met de Amerikanen konden ze dan al hun krachten tegen Japan in het Verre Oosten inzetten, waar de Britten grote koloniale belangen hadden. Op dat moment hielpen de Amerikanen de Britten al met het ‘uitlenen’ van marinevaartuigen, maar president Roosevelt zal toen ook hebben ingestemd met zo’n compromisvrede. Een nieuwe oorlog in Europa lag in de publieke opinie Amerika helemaal niet goed. Last but not least zouden de Duitsers met het communisme afrekenen. Het moet wel een goed voorbereid plan zijn geweest. De echte Rudolf Hess (let wel: nog steeds een overtuigd nazi en antisemiet) had zich in Zweden moeten presenteren als nieuwe regeringsleider van Duitsland. Het strikt neutrale Zweden lag ingeklemd tussen het bezette Noorwegen en Finland dat op dat moment nog enthousiast met de Duitsers meevocht tijdens het beleg van Leningrad. Hitler zou dan moeten zijn afgezet. Ik denk dat Himmler en zijn paladijn Schellenberg dat staatsgreep zouden gaan uitvoeren, misschien in samenwerking met Martin Bormann. De Zweedse regering moet er van overtuigd geweest zijn dat het allemaal goed zou verlopen. Het vliegtuigongeluk in Schotland heeft er een einde aan gemaakt. Boze tongen beweren dat krachten in de omgeving van Churchill het ongeluk hebben veroorzaakt, maar als dat zo is ben ik blij dat het zo gelopen

Kolonel De Bruyne

Prinses Juliana en prins Bernhard rond 1937 131


is. Hoe had de wereld er nu uitgezien? Waren er in de vernietigingskampen nog meer miljoenen vermoord? Ik denk van wel. En dat allemaal uit angst voor het communisme. De Duitse aanval op Rusland begint Op 22 juni 1941 werd de aanval op Rusland ingezet, bijna twee maanden later dan volgens de planning verantwoord werd geacht. Op sommige plaatsen werd door de Russen dapper tegenstand geboden, maar de drie Duitse legergroepen begonnen onweerstaanbaar snel op te rukken. De infanterie kon de tanks bijna niet bijhouden. Legergroep Noord bedreigde al snel Leningrad, Midden zou nog de voorsteden van Moskou bereiken en Zuid rukte snel op naar de Krim. In sommige gebieden werden de Duitse troepen als bevrijders met bloemen ontvangen maar dat veranderde al snel. De drie legergroepen hadden in de achterhoede elk een ‘Einsatzkommando’, die de opdracht hadden alle joden in de veroverde gebieden te vermoorden. Ze werden samengedreven en doodgeschoten, kleine kinderen, bejaarden, het maakte niet uit. Zelfs de geharde moordenaars kregen daar psychische problemen mee: met drugs en alcohol bleven ze hun smerige werk doen. De grote regisseur van dit alles, Heinrich Himmler, was een keer getuige van zo’n massamoord. Toen een schedel door een kogelinslag explodeerde kreeg hij bebloede hersenresten op zijn uniform en dreigde flauw te vallen. Begeleiders konden hem ternauwernood staande houden. Kort daarop hield hij een toespraak in Posen (het tegenwoordige Poolse Poznan) waar hij het werk van de ‘Einstazkommandos’ verheerlijkte, maar toegaf dat het menselijk niet te doen was. Meteen daarop werd begonnen met de bouw van de vernietigingskampen Treblinka, Majdanek, Sobibor en Auschwitz. Ik weet het, er zijn er zijn er nog zo veel meer geweest, maar hier werden miljoenen mensen op industriële wijze vermoord. Hun haar en lichaamsvetten werden in de oorlogsindustrie gebruikt. Gouden tanden en kronen werd voor de verbranding verwijderd en tot goudstaven omgesmolten. Het is de grootste misdaad tegen de menselijkheid uit de geschiedenis. Maar ook tegen de Russische bevolking gingen de Duitsers als beesten tekeer. Elke vorm van verzet werd genadeloos afgestraft, het liefst door mensen in het openbaar op te hangen (zelfs kleine kinderen). Het was niet alleen de SS die zich hieraan schuldig maakte. Ook de ‘gewone’ Duitse landmacht (Wehrmacht) deed hier enthousiast aan mee. Het resultaat was duizenden partizanen die wraakzuchtig achter de Duitse linies actief waren en vooral de aanvoerlijnen (die steeds langer werden) gingen aanvallen. Toen in september de herfst inviel met veel regen op de meestal onverharde wegen liep het offensief al vast. De daaropvolgende winter deed de rest. Precies zoals volgens mij Stalin en zijn generale staf het gewild hadden. Het grootste deel van het 132


Russische leger was nog intact, werd voortdurend versterkt en zou al binnen korte tijd in de tegenaanval kunnen gaan. De Japanse aanval op Pearl Harbour Japan was al veel eerder vanuit Mantsjoerije en Korea een aanval op China begonnen die uiterst wreedaardig verliep. De steden werden meedogenloos gebombardeerd en de Chinese bevolking gruwelijk geterroriseerd. Steeds verder rukten ze naar het zuiden op. Japan was voor zijn oorlogsindustrie grotendeels afhankelijk van Amerika en toen dat vanwege de oorlog in China werd stopgezet, werd tot een aanval op de grote Amerikaanse marinebasis Pearl Harbour op de Hawaii-eilanden, die midden in de Stille Oceaan lagen, besloten. Door het uitschakelen van de Amerikaanse vloot hoopten Japanners tijd genoeg te winnen om hun grondstoffen uit de te veroveren gebieden te halen (vooral Nederlands-Indië). Bovendien was de verwachting dat als Japan zo’n uitgestrekt gebied zou beheersen dat Amerika van een aanval zouden afzien. De Japanse marinecommandant, admiraal Yamamoto, was tegen. Hij had jaren in Amerika gewoond en waarschuwde tegen het enorme Amerikaanse industriële potentieel dat zich tegen Japan zou gaan keren. Het plan werd doorgedrukt en Yamamoto gehoorzaamde zijn keizer. Op 7 december 1941 stegen vanaf Japanse vliegdekschepen honderden vliegtuigen op die de Amerikaanse vloot op Pearl Harbour grotendeels vernietigden. President Roosevelt verklaarde Japan de oorlog en een dag later deed Adolf Hitler hetzelfde tegen Amerika. In het begin slaagde het Japanse plan: door het uitschakelen van de Amerikaanse vloot hadden ze vrij spel in Zuid-Oost Azië. Ze veroverden Birma en rukten op naar Malakka. Door luchtaanvallen brachten ze veel Britse marineschepen tot zinken. Vooral het verlies van het slagschip ‘Prince of Wales’ was een verlies voor de Britten. De aanval op de onneembaar geachte strategische havenstad Singapore werd ingezet en veroverd. De Amerikanen werden op de Filippijnen verslagen en Nederlands-Indië werd langs alle kanten aangevallen. Het KNIL (Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger) vocht voor wat het waard was, maar werd verslagen (sommige kleine eenheden trokken zich in de jungle terug en hielden het nog jaren vol). De Nederlands-Indische marine stond onder commando van admiraal Helfrich. Hij had zijn vloot (aangevuld met Britse, Amerikaanse en Australische eenheden) naar Australië moeten sturen om dat land te beschermen maar hij besloot toch de Japanse vloot in de Java Zee aan te vallen. Het was een kansloze missie. Schout bij nacht Karel Doorman voerde het de opdracht uit. Op 27 februari 1942 zochten de eskaders de confrontatie met de Japanse marine. Ze werden grotendeels verslagen. Karel Doorman commandeerde het vlaggenschip ‘De Ruiter’. Het werd tot zinken gebracht. Karel 133


Doorman had de kans om met reddingssloepen te ontsnappen, maar verkoos met zijn manschappen in de machinekamers, die de kans niet hadden, ten onder te gaan. De zeeslag bij Midway: de ommekeer Maar op 5 juni 1942 werd er bij het eilandje Midway in de noordelijk Stille Oceaan door de Japanse en Amerikaanse marines slag geleverd. De Amerikanen hadden drie vliegdekschepen en de Japanners vier. Bovendien hadden de Japanners veel meer slagschepen. Toch slaagden Amerikanen erin alle vier de Japanse vliegdekschepen en vele slagschepen uit te schakelen en daarmee was het geen vraag meer of Japan de oorlog zou verliezen, maar wanneer. De Amerikaanse prioriteit lag daarna in de oorlog in Europa . De oorlog tegen Japan werd grotendeels gevoerd door de Amerikaanse marine en de mariniers. De Amerikaanse marine stond onder commando van admiraal Chester Nimitz en de grondstrijdkrachten onder generaal Douglas MacArthur. De Amerikanen vochten zich richting Japan door stap voor stap eilanden in de Stille Oceaan te veroveren. De Australiërs versloegen de Japanners in NieuwGuinea en voorkwamen zo een invasie in hun land. De ontcijfering van de Duitse Enigma codes De Britten waren voor de bevoorrading totaal afhankelijk van aanvoeren over zee. De Duitsers begonnen onder commando van admiraal Dönitz een genadeloze duikbootoorlog, vooral in het noordelijke deel van de Atlantische Oceaan. De schepen voeren in konvooien en de snelheid van het konvooi was de snelheid van het langzaamste schip. Ze werden geëscorteerd door marineschepen met dieptebommen, maar die konden pas ingrijpen als het te laat was. Het aantal getorpedeerde schepen steeg zo snel dat er een breekpunt kwam en

Karel Doorman

Chester Nimitz 134

Douglas MacArthur


de Britse industrie zo weinig grondstoffen had, dat de oorlogsproductie in gevaar kwam. Duizenden zeelieden kwamen in de periode om het leven. Men wist dat de Duitsers gecodeerde berichten verstuurden met het Enigma apparaat. Die waren in het begin niet te ontcijferen. Vandaag de dag doen vele ‘romantische’ verhalen de ronde over geheime agenten die zo’n apparaat in een Duitse ambassade zouden hebben gestolen etc. In werkelijkheid was het een coderingsapparaat dat eind jaren twintig al de op de markt was en door veel landen en bedrijven werd gebruikt om geheime boodschappen te versturen. Het in bezit hebben van het apparaat was geen oplossing. Tussen het zendende en ontvangende apparaat waren codes afgesproken en als je die niet kende kon je er niets mee. Ontelbare combinaties waren mogelijk. Eind jaren dertig hadden de Polen in het diepste geheim al een begin gemaakt met het kraken van de codes en waren al redelijk succesvol, maar het was de geniale Britse wiskundige Alan Turing die de Duitse codes definitief gebroken heeft. Hij veranderde het denken van de getallen 1-9, maar dacht alleen in 0 en1 (waar of niet waar), wat het begin betekende van de ontwikkeling van de computers die nog steeds volgens dit basisprincipe werken. Sterker nog: hij bouwde er één. Een enorm apparaat dat werkte met radiolampen, maar toen al al binnen korte tijd miljoenen coderingsmogelijkheden kon vergelijken. Toen er eenmaal een coderingsboek uit een Duitse duikboot was buitgemaakt was het Duitse Enigma-systeem gebroken en konden alle bevelen naar de Duitse marine, maar ook naar de Duitse landen luchtmacht worden meegelezen. Het is tot ver na de oorlog geheim gebleven. Het kon ook tot afschuwelijke dilemma’s leiden: het grote Duitse bombardement op de stad Coventry was aan de Britten bekend, maar als ze de bommenwerpers hadden opgewacht, zou de geheimhouding in gevaar zijn gebracht. Dus werd de histo-

De Enigma-codeermachine

Alan Turing 135

Admiraal Dönitz


rische stad platgebombardeerd ten koste van vele slachtoffers. Het decoderingscentrum was gevestigd in een groot landhuis in de buurt van Londen met de naam ‘Bletchley Park’. Alles gebeurde daar onder strikte geheimhouding. Alleen de hoogste regeringskringen en militaire leiders waren ervan op de hoogte. Alan Turing was homoseksueel. Toen dat bekend werd, moest hij zich vanwege de Britse staatveiligheid zich chemisch laten castreren. Hij kon dat niet accepteren en pleegde zelfmoord door een hap uit een door hem zelf zwaar vergiftigde appel. Het Amerikaanse computerbedrijf Apple gebruikt in haar logo een appel met een hapje eruit. Misschien een eerbetoon aan hem. Nu het mogelijk was ‘mee te luisteren’ kon de aanvallen op de scheepskonvooien steeds beter worden afgeslagen en begin 1944 waren het de Duitse duikboten die opgejaagd werden. Vanaf 1942 voeren er ook enorme konvooien naar de Russische havenstad Moermansk met grondstoffen voor de Russische oorlogsindustrie. Het heeft de nederlaag van de Duitsers in Rusland behoorlijk versneld. De oorlog op de Atlantische Oceaan heeft aan vele duizenden zeelieden het leven gekost, maar maakte het mogelijk dat de Britten en de Russen de oorlog konden voortzetten. De Duitse nederlaag bij Stalingrad Het Duitse leger kon eind 1941 al meer geen potten breken in Rusland. Het beleg van Leningrad werd gebroken. Over het bevroren Ladogameer ten oosten van de stad werden eten en munitie aangevoerd. De stad werd dag en nacht door de Duitse artillerie beschoten. Er werd honger geleden en het is bekend dat huisdieren werden opgegeten, ja zelfs kannibalisme kwam voor. Maar de stad werd niet ingenomen ten koste van ruim een miljoen inwoners die het niet overleefden. n 1942 begonnen de Duitsers een wanhoopsoffensief. In het najaar hadden voorhoedes de Kaukasus bereikt en de stad Stalingrad aan de rivier de Wolga. De geschiedenis van 1941 herhaalde zich: de winter viel in en het offensief stokte. De troepen in de Kaukasus kregen toestemming zich terug te trekken. Maar Stalingrad werd door Hitler tot een vesting verklaard en het Zesde Leger onder commando van generaal Friedrich von Paulus kreeg het bevel tot laatste man stand te houden. Het was een bevel van Hitler die niet kon accepteren dat hij de oorlog in Rusland niet kon winnen. Stalingrad werd door bombardementen totaal verwoest, maar het Russische leger hield stand in ruïnes en kelders. In november 1942 begonnen de Russen een tegenoffensief onder commando van generaal Grigorij Zjoekov met goed uitgeruste en getrainde militairen uit Siberië. Ze slaagden erin de stad te omsingelen. In totaal zaten ruim 300.000 man in de val. 100.000 overleefden het en werden in krijgsgevangenschap afgevoerd. Generaal Von Paulus werd vlak voor de capitulatie nog 136


bevorderd tot veldmaarschalk, maar wel met de bedoeling dat hij ‘strijdend ten onder zou gaan’ (hij zou dus zelfmoord moeten plegen). Hij heeft dat dat grote woede van Hitler niet gedaan. Jaren na zijn gevangenschap leidde hij een luxueus leven in de voormalige ‘Deutsche Demokratische Republik’. Veel Duitse officieren werden ‘omgeturnd’ naar het communistisch denken: de bekendste is wel Walter Ulbricht, de eerste president van de DDR, hij was stafofficier van Von Paulus. De nederlaag van het Duitse tankwapen bij Koersk De Russen hadden hun oorlogsindustrie achter het Oeral-gebergte in veiligheid gebracht. Daar ontwikkelden ze nieuwe vliegtuigen, maar vooral een nieuwe tank: de T34. Het was voor die tijd een staaltje van ongelooflijke technologie: hij was eenvoudig te bouwen, besturen en te onderhouden, hij was qua vuurkracht superieur aan de modernste Duitse tanks, hij kon de laagste temperaturen doorstaan en hij was voorzien van de modernste snufjes zoals een schuin aflopende bepantsering, waardoor granaten meestal in een andere richting werden afgeketst en geen uitwerking hadden. Op 5 juli 1943 vond de tankslag bij Koersk plaats. Het was een reactie op een nieuwe aanval van de Duitsers. Het werd uiteindelijk de zwanenzang van het Duitse tankwapen. De Russische T34’ers waren superieur. De Duitsers leden ontstellende verliezen en zouden deze klap nooit meer te boven komen. Vanaf die dag konden ze zich alleen nog richting Duitsland terugtrekken. De massamoord op de joden gaat verder en de optand van het Getto van Warschau Maar de Duitsers gingen door met het vermoorden van joden en zigeuners. In Oost-Europa gebeurde dat openlijk, in West-Europa ging dat heel geraffineerd. Het onvoorstelbare van de vernietigingskampen was bijna aan niemand bekend. De joden werd voorgespiegeld dat ze naar Oost-Europa zouden vertrekken en daar hard moesten werken op landerijen. Er werden zelfs ‘Joodse Raden’ ingesteld die zelf mochten bepalen in welke volgorde men moest vertrekken. De meeste Nederlandse joden werden naar het eerdergenoemde Drentse kamp Westerbork overgebracht, waar ze wachtten op transport. Hun schamele bezittingen kregen nog een keurig etiketje met naam en adres. De illusie van overleven werd tot het laatste moment in stand gehouden. In Oost-Europa (vooral in Polen) werden de joden samengepakt in zgn. ‘Getto’s’. Dat waren wijken van een stad waar veel te veel mensen werden samengepakt in afwachting van hun deportatie naar een vernietigingskamp. Het grootste was in Warschau. Het was omgeven door een muur. Uiteindelijk waren daar meer dan een miljoen mensen. Er was nauwelijks eten en medische en sanitaire voorzieningen slechts mondjesmaat. Men stierf op straat van 137


de honger. Maar daar wist men wél wat hun te wachten stond. Op 19 april 1943 kwam men in opstand. Met illegaal verkregen lichte wapens (pistolen, revolvers en handgranaten) hielden ze het tot 16 mei uit en hadden toch het genoegen veel van hun kwelgeesten te doden. De SS-generaal Stroop die de opstand neersloeg liet een ‘herdenkingsboek’ maken. Het omslag was vervaardigd van huid van de slachtoffers. Dat ging zelfs Himmler te ver die hem daarvoor op de vingers tikte (we hebben al eerder gezien dat Himmler zijn toekomst somber inzag en daarom waarschijnlijk ‘milder’ en bang voor zijn toekomst werd). De Duitse nederlaag bij El Alamein In Noord-Afrika ging het Duitsers ook steeds minder voor de wind. Hun Afrika-Korps onder generaal Rommel werd steeds minder bevoorraad, omdat de Middellandse Zee steeds meer onder Britse controle kwam. Na een nederlaag bij Tobroek moest het Britse leger zich honderden kilometers terugtrekken richting Egypte en zo kwam het Suez Kanaal in gevaar. Maar deze Duitse aanval werd tegengehouden. Bovendien kreeg het Britse 8e Leger een nieuwe commandant: generaal Bernhard Law Montgomery. Hij had zijn sporen al in de Eerste Wereldoorlog verdiend en was daar zwaar gewond geraakt en voor dood verklaard, maar op wonderbaarlijke wijze hersteld. In mei 1940 hadden zijn troepen in Noord-Frankrijk taai tegenstand geboden aan de Duitsers. Hij stond bekend om zijn ‘peptalks’, waarmee hij zijn troepen weer opmonterde. Dat deed hij toen ook vlak bij het dorpje El Alamein het Duitse Afrikakorps zich weer samentrok voor een beslissende veldslag. Hij stond ook open voor nieuwe dingen: de Duitsers vervoerden hun water en brandstof niet alleen in tankwagens, maar ook in de zgn. ‘jerrycans’ (Jerry is de Engelse naam voor ‘Mof’). De Britten deden dat in kwetsbare blikken die meestal maar eenmalig te gebruiken waren. De jerrycan nam hij onmiddellijk over en werd al snel door alle Geallieerde legers gebruikt. Hij bestudeerde de strijdwijze van generaal Rommel en besloot hem op dezelfde manier aan te vallen. Het Britse 8ste Leger bestond grotendeels uit divisies uit het Gemenebest: er was een Australische, Indiase, Nieuw-Zeelandse en Zuid-Afrikaanse divisie. Samen met enkele Britse divisies vormde het een grote strijdmacht. Tot de dag van vandaag wordt Montgomery verweten dat hij veel te voorzichtig was en pas wilde aanvallen als hij zeker van de overwinning was. Dat is een grote misvatting: hij had gevochten in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog en wilde niet verantwoordelijk zijn voor nieuwe dergelijke slachtingen. Als het kon viel hij aan ten koste van grote verliezen. Maar bij El Alamein had hij generaal Rommel in de tang. Die kon geen kant meer op en kon zich alleen maar verdedigend opstellen. Minitieus bereidde Montgomery de aanval voor: hij liet Rommel in de waan dat zijn hoofdaanval aan het noor138


delijk front zou plaatsvinden, maar de grote klap viel in het zuiden. De Duitsers boden verwoed tegenstand, maar werden vernietigend verslagen en konden zich toen alleen nog maar terugtrekken. Toen was Hitlers droom, de verovering van het Suez Kanaal en misschien wel de verovering van SaoediArabië met de rijke olievelden definitief voorbij. Amerika komt daadwerkelijk in de oorlog In de nacht van 7 op 8 november 1942 landden Amerikaanse troepen in Marokko en bij Algiers. Ze werden rechtstreeks vanuit Amerika overgevaren. De meeste Franse troepen daar (zij stonden onder commando van Vichy Frankrijk) kozen snel eieren voor hun geld en sloten zich bij de geallieerden aan. Daarmee was het lot van het Duitse Afrika Korps bezegeld. Rommel (in Duitsland een held) kreeg van Hitler de opdracht zich ziek te melden en al snel capituleerden de Duitsers. De snelle carrière van generaal Eisenhower Het Amerikaanse leger stond onder commando van generaal Dwight D. Eisenhower (bijnaam ‘Ike’). In 1936 was hij nog majoor, maar al toen begonnen zijn organisatorische talenten op te vallen. Men attendeerde Amerikaanse opperbevelhebber Marshall op hem. Toen volgden de bevorderingen snel. Eind oktober 1941 werd hij bevorderd tot brigadegeneraal en bij zijn aantreden in Noord-Afrika was hij al benoemd tot luitenant-generaal. De rang van generaal-majoor werd overgeslagen. Waarom werd hij zo snel bevorderd? In de burgermaatschappij was hij waarschijnlijk opgeklommen als leider van een multinationale onderneming. Hij had het talent mensen samen te brengen, klaar te stomen om één doel te bereiken. Hij was geen ‘vechtgeneraal’, maar organisator en diplomaat. De gevechten in Noord-Afrika liet hij over aan de

Generaal Zjoekov

Generaal Eisenhower 139

Generaal Montgomery


generaals George Patton en Omar Bradley (later meer over hen). Hij was voorbestemd om de Geallieerde opperbevelhebber te worden. De Amerikaanse oorlogsindustrie Al eerder noemde ik de vrees van de Japanse admiraal Yamamoto die voor de kracht van de Amerikaanse industrie. Die werd sneller bewaarheid dan hij zich had kunnen voorstellen. Binnen de kortste keren was de Amerikaanse industrie omgeschakeld naar een oorlogsindustrie. De Duitse industrie was op zoek naar moderne en perfecte wapens wat veel productietijd vergde. De Amerikanen produceerden massaal wapens, schepen, vliegtuigen en voertuigen die goedkoop waren en eenvoudig te onderhouden en te bedienen. • De M4-Sherman tank had een 75-mm kanon en was geen partij voor de Duitse tanks, maar werd in zulke grote hoeveelheden geproduceerd dat ze uiteindelijk het Duitse tankwapen versloegen. Door zijn wendbaarheid was hij uitermate geschikt voor straatgevechten. • De GMC vrachtwagen: daar kon bijna niets aan kapot gaan en iedereen kon er mee rijden.

De M4-Sherman tank, in allerlei versies gebouwd De GMC die bijna niet kapot kon gaan

Het Browning .50 machinegeweer dat al in 1921 werd ontwikkeld en vandaag de dag nog dienst doet

De C-47 Dakota die in allerlei versies werd gebouwd

140

De Jeep, vandaag de dag nog in gebruik en populair in allei burgerversies

Het ‘Liberty’-schip dat al snel in een week kon worden gebouwd


• De wereldberoemde ‘Jeep’, die door alle terreinen kon rijden dankzij de vierwielaandrijving en voor die tijd uiterst revolutionair. Het woord Jeep komt van de Engelse afkorting ‘general purpose’ GP. • De C-47 Dakota was een militaire versie van het passagiersvliegtuig dat al enkele jaren bestond. Het werd aangepast en kon voor alle denkbare doeleinden worden gebruikt. Als het moest kon het op één motor vliegen zonder in de problemen te komen. • De Amerikanen zagen uiteindelijk kans binnen een week een vrachtschip te bouwen. Het was het eerste ‘prefab’-systeem uit de geschiedenis. In fabrieken werden de onderdelen gebouwd en op de werf werd het schip niet meer gebouwd, maar in elkaar gezet. Het kreeg de naam ‘Liberty’-schip. Veel comfort had het niet, maar het was sterk, degelijk en snel. • Bijna alle voertuigen en vliegtuigen werden bewapend met het .50 machinegeweer, ontwikkeld door de Amerikaanse firma Browning. Het bestond al sinds 1921 en wordt vandaag de dag nog gebruikt. De patronen hebben een kaliber van een halve inch en veroorzaken een verwoestende uitwerking. Dit alles werd in ongekende hoeveelheden geproduceerd, inclusief de modernste marineschepen, jachtvliegtuigen en bommenwerpers. Sicilië wordt het eerste aanvalsdoel Er waren discussies tussen de Britten en Amerikanen of eerst Italië moest worden aangevallen of meteen West-Europa. Het was Stalin die van de westelijke Geallieerden vroeg om een invasie in West-Europa om zijn troepen in het oosten te ontlasten. Maar op dat moment was dat logistiek onmogelijk. Het Amerikaanse leger was in een enorm tempo aan het mobiliseren, maar zelfs de industrie kon begin 1943 niet genoeg produceren om een aanval mogelijk te maken. Al op 19 augustus 1942 werd door de Canadezen een aanval op Dieppe uitgevoerd, wat een dramatische mislukking werd. Daarom werd besloten eerst Italië aan te vallen. Sicilië zou het eerste doelwit zijn. Dat gebeurde op 10 juni 1943. Het Britse leger onder generaal Montgomery en het Amerikaanse onder generaal Patton met zijn chef-staf generaal Omar Bradley. Toen het Amerikaanse leger in Noord-Afrika binnenviel leed de toenmalige Amerikaanse commandant generaal L.R. Fredendall enkele nederlagen. Hij werd door Eisenhower meteen vervangen door generaal Patton, die het Amerikaanse tankwapen had ontwikkeld. Over zijn deskundigheid op dat gebied bestaan geen twijfels, maar wel over zijn psychische gesteldheid. Hij was een groot bewonderaar van de klassieke veldheren uit de oudheid: hij was er zelfs van overtuigd dat hij daarvan een reïncarnatie was. Hij duldde geen tegenspraak en voelde zich ver verheven boven zijn collega-generaals. Hij liep als een cowboy rond met revolvers op zijn heupen die met ivoor waren ingelegd. 141


De luchtlandingsaanvallen worden grotendeels een mislukking In Noord-Afrika werden Britse luchtlandingstroepen al op kleine schaal ingezet, maar bij de aanval op Sicilië gebeurde dat massaal. Het Britse leger had als doel allereerst de havenstad Syracuse veroveren. Daar moest de Porto Grande, een belangrijke brug worden veroverd onder generaal Hicks. Dat lukte ten koste van grote verliezen: van de ingezette zweefvliegtuigen gingen er alleen al boven zee 50 verloren. Van 25 is nooit meer iets teruggevonden. Veel van de luchtlandingen vonden ver van het doel plaats, waardoor nog meer verliezen werden geleden. Een belangrijk doel was de aanval op de Primosole-brug over de rivier de Simeto onder generaal Lathbury (Hicks en Lathbury zullen we bij Arnhem weer tegenkomen). De overtocht van de luchtvloot was voorspoedig, maar werd bij het naderen van de kust door de eigen Britse marine luchtafweer beschoten, daarna volgde nog de Duitse luchtafweer. De brigade werd gedropt, maar slechts ongeveer een vijfde kwam in de buurt van de brug, die uiteindelijk veroverd werd. Ook hier waren de verliezen enorm. Men had niets geleerd van de Duitse debacles bij Den Haag en op Kreta. Generaal Patton wordt het commando ontnomen De landingen vanuit de zee verliepen redelijk volgens plan. Maar al meteen erna begon Patton ten koste van grote verliezen als een dolle stier op te rukken alleen maar om de Britten en vooral Montgomery de loef af te steken en dat op een eiland waar al na een paar dagen de uitslag van de slag al bekend was. Zijn commando werd hem ontnomen toen hij toen hij een militair ziekenhuis had bezocht. Hij beledigde en schoffeerde enkele militairen die wegens psychische problemen opgenomen waren. Door langdurige artilleriebeschietingen hadden ze het ‘shell-shock trauma’, wat allang bekend was uit de Eerste Wereld-

Generaal George Patton

Generaal Omar Bradley 142

Lucky Luciano


oorlog en erkend was binnen het Britse en Amerikaanse leger. Eén van de militairen probeerde hij te mishandelen en hij moest worden tegengehouden. Hij werd overgeplaatst naar Engeland, waar hij een spookleger ging commanderen. om de Duitsers te misleiden. Later meer hierover. Generaal Omar Bradley werd de nieuwe Amerikaanse legercommandant. Lucky Luciano en de rol van de Amerikaans/Italiaanse maffia Er waren op Sicilië en later in Zuid-Italië maar weinig Italiaanse troepen en vooral officieren actief. Dat had een oorzaak. Voorafgaande aan de invasie werd door de Amerikaanse regering overlegd met één van de grootste gangsters uit hun geschiedenis: Lucky Luciano. Zo ‘lucky’ was hij op dat moment niet meer: hij zat net als Al Capone een lange gevangenisstraf uit wegens belastingontduiking (het enige waarop hij kon worden gepakt). Maar zelfs vanuit de gevangenis beheerste hij de havenvakbonden en had hij connecties met de Italiaanse maffia die door Mussolini (dat moet hem worden nagegeven) behoorlijk onder de duim werd gehouden. Er werd hem het volgende voorgesteld: we willen geen geduvel in de havens en gebruik jouw connecties met de maffia in Italië om officieren en personen uit de overheid onder druk te zetten geen tegenstand te bieden. Als tegenprestatie zou hij amnestie krijgen. En zo is het gebeurd. De maffia op Sicilië en op het Italiaanse vasteland trad weer naar buiten en had een groot aandeel in de val van Mussolini. Lucky Luciano kreeg zijn amnestie, maar mocht niet meer in Amerika wonen. Hij keerde terug naar Italië. De slag om Monte Casino en de capitulatie van Italië Britten, Amerikanen en Polen staken de Straat van Messina over naar het Italiaanse vasteland en vochten zich een weg richting Rome. Op een strategische bergpas bevond zich een eeuwenoud klooster: Monte Casino. Het moest veroverd worden. Een ander route was er niet. Aanval na aanval werd door de Duitsers onder generaal Kesselring afgeslagen. Het waren uiteindelijk de Polen die het veroverden. Over zee vielen de Amerikanen aan bij Salerno en Anzio en verenigden zich met de oprukkende troepen uit het zuiden. Op 25 juli 1943 werd Mussolini door zijn eigen regering afgezet en gearresteerd. Op 3 september werd na geheime onderhandelingen onder leiding van de Amerikaanse generaal Maxwell Taylor een wapenstilstand met de Geallieerden gesloten en op 13 oktober verklaarde Italië de oorlog aan Duitsland. Die grepen resoluut in: Mussolini werd bevrijd door Duitse parachutisten en werd leider in NoordItalië, maar had in de praktijk niets te vertellen. Op 28 april 1945 werd Mussolini door Italiaanse partizanen vermoord. De gevechten in Italië zouden voortduren tot de Duitse capitulatie in mei 1945. Ondanks de grote verliezen 143


had het wel een cynisch voordeel: sterke en ervaren Duitse eenheden werden aan het Italiaanse front gebonden en konden elders niet worden ingezet. Nieuwe Duitse voorstellen voor een wapenstilstand Eind december 1943 werd er door een Duitse dissident contact gezocht in Nederland en er vond in Coevorden een opmerkelijke ontmoeting plaats tussen de verzetsleider Van Heuven Goedhart (hij was ook hoofdredacteur van de illegale krant Het Parool) en de Duitse luitenant-kolonel Wilhelm Staehle. Hoe kwam deze ontmoeting tot stand? Het gebeurde in een schipperscafé dat gedreven werd door mevrouw Roelie Duinkerken. De verzetsbeweging maakte dankbaar gebruik van de gastvrijheid van haar. Ook de schippers, die veel illegale goederen vervoerden, deden daar aan mee. Haar broer, Piet Duinkerken, was schoolhoofd in Emmer-Compascuum en kwam al in 1942 in contact met Staehle. Dat was geen toeval: de moeder van Staehle kwam uit Coevorden en had de meisjesnaam Wildeboer. Hij moet daar al een bekend persoon zijn geweest. Door zijn moeder was hij tweetalig: hij sprak perfect Nederlands. Hij was een gelovig protestants-christelijk mens en antinazi. Hij was een bewonderaar van Carl Goerdeler, oud-burgemeester van Leipzig, een uitgesproken tegenstander van de nazi’s. Zo kwam hij in de kring van personen die Hitler wilden vermoorden. Dat waren personen uit allerlei groeperingen. Uiteindelijk zou het resulteren in de aanslag op Hitler in juli 1944 door kolonel Von Stauffenberg. Het was al eerder geprobeerd: toen Hitler het oostelijk front ging bezoeken waren er in het vliegtuig bommen aan boord die op een bepaalde hoogte moesten ontploffen, maar ze werkten niet. De broer van Roelie kwam in contact met mr. Jaap Cramer die een hoge functie in de provincie Drenthe had en actief was in het verzet. Piet Duinkerken vroeg zijn zuster het café te gebruiken voor de ontmoeting. Staehle stelde Van Heuven Goedhart het volgende voor: Hitler zou uit de weg worden geruimd, de Duitsers zouden zich uit Nederland en België terugtrekken. Staehle zou ‘stadhouder’ van Nederland en België worden. Hij deed dit voorstel mede namens Goerdeler, maar wel met alweer de voorwaarde dat Duitsland alleen tegen de Russen (lees het communisme) zou blijven vechten. Het gebeurde aan de vooravond van de invasie op West-Europa die de Duitsers natuurlijk zagen aankomen. Van Heuven Goedhart bracht het voorstel via een radioverbinding over naar de Nederlandse regering in Londen (die het vermoedelijk niet verder gegeven heeft) en kreeg als antwoord er niet op in te gaan. Hij ging via de zgn. ‘Spaanse weg’ naar Engeland, waar hij minister van justitie werd in de regering in ballingschap. Simon Carmiggelt werd zijn opvolger als hoofdredacteur van ‘Het Parool’. Na de oorlog bleek dat de voorstellen van Staehle wel degelijk 144


serieus waren. Hij maakte deel uit van de groep van kolonel Von Stauffenberg die in juli 1944 een aanslag op Hitler uitvoerden. In het voorjaar van 1945 werd hij met een nekschot vermoord. Generaal Morgan bereidt de invasie in West-Europa voor In 1943 werd de Britse generaal Frederick Morgan benoemd tot ‘Chief of Staff to the Supreme Allied Commander’ (COSSAC). In het Nederlands: chef-staf van de geallieerde opperbevelhebber, die toen nog niet bestond. Morgan had de taak de invasie in West-Europa voor te bereiden. Hij moest met alle denkbeeldige scenario’s rekening gaan houden. Eén scenario had hij niet in de hand: de meeste Britse en Canadese troepen waren in midden- en noordEngeland gelegerd. Voor de binnenstromende Amerikaanse troepen bleef dus alleen zuid-Engeland over, waar ook de Amerikaanse vliegvelden werden aangelegd. Al in een vroeg stadium kreeg de invasie de codenaam ‘Overlord’. De legering van de troepen had als consequentie dat de Amerikanen in het zuiden van het toekomstige landingsgebied zouden landen en de Britten en Canadezen in het noorden. Dat betekende ook dat de naoorlogse bezettingsgebieden in Duitsland van noord naar zuid zouden zijn. Er werd besloten in Normandië te landen. Waarom: de stranden waren geschikt en de enorme invasievloot had daar de ruimte om te manoeuvreren, in tegenstelling tot het Kanaal, waar de Duitsers de aanval verwachtten. Dit was het plan voor een ‘normale’ aanval, maar hij moest ook met andere scenario’s rekening houden: dat was het plan met de codenaam Rankin. • Rankin A: de Duitsers zouden zo verzwakt raken dat er slechts een invasie op kleine schaal nodig was; • Rankin B: de Duitsers zouden zich terugtrekken uit bepaalde bezette gebieden in West-Europa. We hebben gezien dat er geheime onderhandelingen waren over dit onderwerp en dat er dus nog steeds rekening mee werd gehouden; • Rankin C: Een plotselinge ineenstorting en revoluties in Duitsland (lees communisme) zoals die zich in 1918 had voorgedaan. Rankin A heeft zich niet voorgedaan. Kijken we naar Rankin B en C dan blijkt dat er wel degelijk rekening werd gehouden met een demilitarisering van delen van West-Europa wat aantoont, dat men voor Overlord eventueel bereid was de Duitsers alleen verder tegen de Russen te laten vechten. Rankin C spreekt voor zichzelf maar bij zowel B en C kan er sprake zijn van een staatsgreep of plotselinge ineenstorting van het gezag. In 1918 was men daar helemaal niet op voorbereid en de bedoeling was dat niet weer te laten gebeuren. In 1943 waren de Russen aan het oostfront aan de winnende hand en begonnen snel richting West-Europa op te rukken. De angst voor een commu145


nistische overheersing in West-Europa bij een plotselinge Duitse ineenstorting was groot. Dat verklaart de snelle opbouw van de luchtlandingstroepen. Die konden in een paar uur in heel Duitsland worden ingezet om in eerste instantie vitale objecten in te nemen (vooral regeringsgebouwen en vliegvelden). Zonder noemenswaardige tegenstand zouden de grondtroepen ze in een paar dagen kunnen bereiken. Bij de bespreking van Market Garden kom ik hier uitgebreider op terug. Generaal Eisenhower wordt de opperbevelhebber Begin 1944 kreeg generaal Morgan wel een opperbevelhebber: Eisenhower. Dat lag in de lijn der verwachting. Morgan had zijn (overigens voortreffelijke) voorbereidende werk gedaan en moest een stapje terug doen. Omdat de Amerikanen verreweg het grootste aandeel hadden in de oorlog was het vanzelfsprekend dat zij de opperbevelhebber leverden. Zijn plaatsvervanger werd de Britse luchtmaarschalk Arthur Tedder. Morgan zou een uitstekende plaatsvervanger zijn geweest. Waarom Tedder het werd weet ik niet. De planning en opbouw van operatie Overlord kon toen beginnen. Het was een gigantische onderneming: de troepen moesten tot het uiterste getraind worden, de inschepingen in de enorme invasievloot moesten precies op volgorde plaatsvinden, de aanvliegroutes van de jachtvliegtuigen en bommenwerpers moesten vaststaan, elk marineschip dat zou deelnemen aan het voorafgaande bombardement moest op tijd op de juiste positie aankomen. Maar het belangrijkste was wel de geheimhouding. Slecht een klein aantal militairen en politici was op de hoogte van doel van Overlord: Normandië. Bij de oefeningen werd de manschappen vaak verteld dat het doel Calais, België of Nederland was. Alles werd gedaan om de Duitsers in verwarring te brengen over de invasieplaats.

General Morgan

Generaal Percy Hobart 146

Generaal Miles Dempsey


Generaal Percy Hobart en zijn ‘funnies’ Daarin had de Britse generaal Percy Hobart een belangrijk aandeel. Deze man is een fenomeen: recht tegenover Calais bouwde hij een compleet imitatieleger. Voertuigen en vliegtuigen werden van hout, rubber of canvas nagebouwd en waren vanuit de lucht niet van echt te onderscheiden. De tanks waren van rubber konden worden opgeblazen met lucht. Voor de vorm liepen er echte militairen rond. Commandant van dat spookleger was George Patton, die de opdracht had zich zo veel mogelijk in het openbaar te vertonen en vooral te laten doorschemeren dat Calais het aanvalsdoel was. Vermoedelijk wist zelfs hij op dat moment niet beter dan dat Calais het aanvalsdoel was. Maar Hobart kon nog veel meer. Hij ontwierp de zogenaamde ‘funnies’: die waren niet zo ‘funny’. Het waren omgebouwde tanks met op de voorzijde een grote rol met kettingen. Al ze het strand reden begon de rol in een razend tempo te draaien, de kettingen sloegen met grote kracht in grond en bracht de landmijnen tot ontploffing. Hij zag kans tanks met canvas drijvend te maken, hij bouwde tanks met enorme vlammenwerpers aan boord en tanks die een brug konden vervoeren en over kanalen kon leggen. De ‘funnies’ werden in grote aantallen gebouwd. Eisenhower neemt een moeilijke beslissing: Overlord gaat van start De invasie in Normandië was begin mei 1944 gepland. Generaal Eisenhower begreep dat hij als opperbevelhebber eindverantwoordelijk was. Mocht Overlord (ook wel D-Day, ‘Decision Day’) genoemd mislukken, dan had hij zijn ontslagbrief al klaarliggen. De Amerikaanse landingstroepen stonden onder bevel van generaal Omar Bradley en de Britse onder generaal Miles Dempsey. Generaal Montgomery kreeg het opperbevel over de landingstroepen. De landingsstranden in Normandië kregen van zuid naar noord codenamen: Utah en Omaha zouden door de Amerikanen worden aangevallen. Gold, Juno en Sword door de Britten en Canadezen. Achter de Amerikaanse stranden werden twee luchtlandingsdivisies aan de grond gezet: de 82e onder commando van generaal James Gavin en de 101e onder generaal Maxwell Taylor. De Britten gebruikten hun nieuw geformeerde 6e luchtlandingsdivisie onder generaal Richard Gale (het had ook een voortreffelijk Canadees parachutistenbataljon in haar gelederen). De zomer van 1944 en later ook het najaar en de winter waren nat en koud. Overlord was afhankelijk van goede getijden en maanlicht voor de luchtlandingstroepen die ’s nachts zouden landen. Een paar keer werd de landing uitgesteld. In de avond van 5 op 6 juni was er een vergadering van de bevelhebbers. Het weer was slecht: het regende en waaide hard. De landingstroepen waren aan boord van de schepen. De volgende gelegenheid met 147


de juiste getijden en maanlicht zou veel later zijn. De meteorologen konden slechts een paar uur weersverbetering in de vroege morgen van 6 juni voorspellen. Eisenhower stond voor een moeilijke beslissing: de landingsschepen ontruimen was slecht voor het moraal, maar vooral voor de geheimhouding. Hij moest de knoop doorhakken en besloot aan te vallen. Ontelbare marineschepen en landingsvaartuigen begonnen uit te varen. Jachtvliegtuigen en bommenwerpers stegen op om het invasiegebied zwaar te bombarderen en te beschieten. De luchtlandingstroepen maken het (met alle respect) niet waar De drie luchtlandingsdivisies werden overgevlogen en neergelaten. Met van mijn kant alle respect voor de betoonde dapperheid was het net als in Sicilië een groot fiasco. Vooral de Amerikanen werden (mede door hevig Duits luchtafweergeschut) vaak ver van hun doelen gedropt. Wel zorgden ze voor grote verwarring achter de Duitse linies, maar een belangrijk aandeel in de strijd hebben ze niet geleverd. De Britse luchtlandingsdivisie trof hetzelfde lot: ver verspreid van elkaar kwamen ze aan de grond. Maar er was één belangrijke uitzondering. Majoor Howard van het ‘Oxford and Buckinghamshire Regiment’ (afgekort ‘Oxford Bucks) had van generaal Gale de opdracht gekregen de belangrijke brug over de rivier de Orne met zweefvliegtuigen te veroveren. Ze landden precies op het doel, schakelden de Duitsers binnen enkele minuten uit en verwijderden de springladingen van de brug. Urenlang hielden ze stand totdat ze ontzet werden door de commandotroepen van lord Lovat, die via de stranden waren opgerukt. Tot de dag van vandaag is de brug een pelgrimsoord van veteranen van de Britse 6e Luchtlandingsdivisie. Het heeft de naam ‘Pegasus Bridge’, naar het embleem dat de Britse luchtlandingstroepen droegen. De invasie vanuit zee begint In de vroege morgen verscheen de enorme invasiemacht voor de Normandische kust. Tientallen zware marineschepen begonnen de stranden en het achterliggende gebied te beschieten: het was een waar inferno. De invasietroepen werden ingescheept in de landingsvaartuigen en begonnen de stranden te bestormen. In het uiterste zuiden was dat strand Utah. Ze werden kilometers te ver afgezet wat uiteindelijk hun geluk was. Ze konden binnen korte tijd hun doelen bereiken. Verder naar het noorden was strand Omaha. Daar werden de landingstroepen bijna compleet afgeslacht. Generaal Omar Bradley keek verbijsterd toe vanaf het Amerikaanse slagschip Augusta. Enkele uren lang werd overwogen Omaha te evacueren. Het is Bradley zwaar aan te rekenen dat hij geen gebruik wilde maken van de Britse ‘Funnies’ van generaal Percy Hobart. Hij dacht met zijn Amerikaanse Eerste Divisie ‘de Big Red One’ het alleen 148


met infanterie te kunnen klaren. Met bovenmenselijke dapperheid werd ook bij Omaha een doorbraak geforceerd. De Britten en Canadezen maakten wel dankbaar gebruik van de ‘Funnies’. Ze ruimden de mijnenvelden op en de vlammenwerpers rekenden af met de beruchte Duitse mitrailleurs. Het was de bedoeling dat al op de eerste dag de Britten en Canadezen de stad Caen zouden innemen, een belangrijk verkeersknooppunt in het gebied. Ze stuitten echter op zware tegenstand van SS-pantsertroepen. Dat had wel het cynische voordeel dat de Duitse aanvallen op de Amerikanen verzwakt werden. Wekenlang werd er in het moeilijke Normandische terrein zwaar slag geleverd, maar uiteindelijk braken de Amerikanen door. Generaal Patton was in ere hersteld er commandeerde het Amerikaanse 3e Leger. Generaal Courtney Hodges commandeerde het Amerikaanse 1e Leger en veroverde de havenstad Cherbourg. Daar kon men lange tijd niets mee beginnen: de Duitsers hadden alle kades opgeblazen, de haveninstallatie verwoest in bij de haveningang veel schepen tot zinken gebracht. Vlak na de landing werden bij Normandië twee havenkades gebouwd: Mulberry A en B. Het waren staaltjes van de modernste technologie uit die tijd. Drijvende betonnen caissons werden afgezonken en vormden zo kilometers lange kades waarover honderden tonnen voorraden per dag werden aangevoerd. Na de watersnoodramp in 1953 werd nog diezelfde technologie gebruikt om het Veerse Gat in Zeeland af te sluiten in het kader van de Deltawerken. Mulberry A was bestemd voor de Britten en Canadezen en B voor de Amerikanen. Op 16 juni 1944 werden ze al in gebruik genomen. Drie dagen later was er één van de zwaarste stormen van de eeuw. Na afloop was Mulberry A totaal verwoest en B kon slechts provisorisch worden gerepareerd. Via deze kwesbare navelstreng moest vanaf die datum het enorme Geallieerde leger worden bevoorraad.

Majoor Howard

Courtney Hodges 149

Charles de Gaulle


In Groot-Brittannië en Amerika wachtten nog tientallen divisies op een oversteek naar het West-Europese vasteland. Langs de hele Kanaalkust gingen de Duitsers de havens fanatiek verdedigen en bij een terugtrekking onbruikbaar maken. Door haar noordelijke positie kreeg het 1e Canadese Leger onder generaal Crerar de moeilijke taak met zware gevechten te proberen een haven te veroveren. Het Duitse 7e Leger wordt ingesloten bij Falaise In week van 24 tot 31 juli braken de Amerikanen met enorme kracht door de Duitse linies en bogen langzaam naar het noorden af. Bij Falaise maakten ze contact met de Britten en sloten Het 7e Duitse Leger in. Kleine elementen konden over de Seine ontsnappen. Het was vergelijkbaar met de Duitse nederlaag bij Stalingrad. Het Duitse 15e Leger kon zich op tijd terugtrekken en zou een cruciale rol gaan spelen bij operatie Market Garden. Generaal De Gaulle mag Parijs ‘bevrijden’ Onweerstaanbaar rukten de Amerikanen toen op. Op 25 augustus staan ze voor Parijs en moeten stoppen. Eisenhower wilde de commandant van de ‘Vrije Franse troepen’, generaal De Gaulle, de eer geven zijn hoofdstad in te nemen. De Amerikaanse colonnes moesten van de weg af om de in de achterhoede verblijven de Franse troepen voorrang te geven. Generaal de Gaulle was een nationalist en doordrammer pur sang. President Roosevelt noemde hem zijn ‘politieke hoofdpijn’ en wilde absoluut niet in de naoorlogse Franse politieke perikelen betrokken raken. In het voorjaar van 1945 (toen de bezettingszones in Duitsland bekend waren) stelde hij zelfs voor om in een gigantische operatie de Amerikaanse legers naar het noorden van Duitsland te verplaatsen en de Britse naar het zuiden om zo van de toekomstige Franse perikelen af te zijn. Het was logistiek onmogelijk, maar anders was het doorgegaan. De Duitsers trekken zich bijna panisch terug Op 15 augustus landden de Amerikanen in Zuid-Frankrijk onder generaal Jacob ‘Jake’ Devers. Ze rekenden af met het Vichy-bewind en rukten onweerstaanbaar op naar het noorden. De Duitse legergroep G onder de eerdergenoemde generaal Johannes Blaskowitz kon alleen nog maar terugtrekken. Het Britse 2e Leger stak de Seine over. Op 3 september bevrijdden ze Brussel en een dag later bereikt de 11e Pantserdivisie Antwerpen. Het Belgische verzet heeft de wereldhaven onbeschadigd in handen gekregen. De kades en de hijskranen stonden klaar om voor de Geallieerden te gaan werken. Althans dat was de gedachte op dat moment. Om de haven te kunnen gebruiken moest het schiereiland Walcheren worden veroverd om de zo de Westerschelde te kunnen bevaren. Dat was uiteraard bekend en generaal 150


Eisenhower noemde het in zijn dagorders dan ook zijn grootste prioriteit voordat elke andere aanval werd ondernomen. Maar van de ene op de andere dag verdween die prioriteit om plaats te maken voor een onverantwoordelijke operatie naar het noorden richting Arnhem met de codenaam Market Garden.

151

richting ontknopinG Op 20 juli 1944 werd door kolonel Claus von Stauffenberg een aanslag op Hitler uitgevoerd. Van begin af aan was hij een antinazi. In Noord-Afrika was hij zwaar gewond geraakt en niet meer geschikt voor actieve dienst. Hij drong door tot de kring van vertrouwelingen van Hitler. Hij had medeplichtigen, maar dat waren er niet veel. Enkele hoge Duitse officieren waren op de hoogte, maar wilden pas dapper zijn als Hitler daadwerkelijk gedood was en zijn kliek van aanhangers was gearresteerd. Het was de bedoeling dat na de aanslag het garnizoen van Berlijn de regeringsgebouwen en de radiostations zou bezetten. Maar weer had Hitler geluk: de aanslag vond plaats tijdens een stafbespreking in zijn hoofdkwartier de ‘Wolfsschanse’ in Oost-Pruisen. Elke keer werden de besprekingen in een betonnen bunker gehouden, maar deze keer in een houten barak. Von Stauffenberg had twee zware bommen bij zich in een aktetas. Op het toilet probeerde hij ze van de tijdontstekers te voorzien, maar werd gestoord. Eén bom werd geactiveerd: hij hoopte dat de andere zou mee exploderen. Hij plaatste de aktetas onder de zware houten tafel recht tegenover Hitler en liet zich met een smoesje wegroepen. Enkele minuten later was de explosie: de tweede bom kwam niet tot ontploffing. De aktetas was door één van de aanwezigen met de voet verplaatst. Het dak van de barak werd weggeslagen. Had de explosie in de bunker plaatsgevonden dan had niemand het overleefd. Er vielen drie doden en vele gewonden. Hitler kwam er met de schrik en lichte verwondingen vanaf. Von Stauffenberg had de explosie afgewacht. Hij ging er van uit dat Hitler dood was. In de verwarring kwam hij van het zwaar beveiligde terrein af en

Claus von Stauffenberg

Roland Freisler 152

Günther von Kluge

Richting ontknoping

vloog naar Berlijn, waar hij zei dat Hitler was gedood. Zijn medestanders aarzelden. Hadden ze doorgezet, dan had het niet veel uitgemaakt of Hitler wel of niet dood was. Eén van die zogenaamde helden, generaal Fromm, werd bang en regelde een snelle krijgsraad. Een dag na de aanslag werden Von Stauffenberg en enkele van zijn medestanders in de avond onder het licht van koplampen van vrachtauto’s een voor een doodgeschoten. Het heeft Fromm niet mogen baten: hij werd ook gearresteerd en is op 12 maart 1945 in een concentratiekamp vermoord. De meedogenloze wraak van Hitler De wraak van Hitler was verschrikkelijk: iedereen van wie ook maar werd vermoed dat men betrokken was werd gearresteerd. Duizenden werden vermoord of in concentratiekampen gebracht (wat ongeveer hetzelfde was). De hoofdverdachten kregen een showproces dat werd voorgezeten door de nazirechter Roland Freisler, die optrad als er dergelijke rechtszaken gevoerd werden. Hij had in februari 1943 al naam gemaakt bij de ‘berechting’ van Hans en Sophie Scholl, die in Duitsland lid waren van het studentenverzet onder de naam ‘Witte Roos’. Ze verspreidden op de universiteit antinazi pamfletten. Het ‘proces’ vond achter gesloten deuren plaats en duurde maar even. Ze werden ter dood veroordeeld binnen een uur met de guillotine vermoord. Het ‘proces’ in Berlijn werd breed uitgemeten. Achter Freisler werd een camera verborgen die alles opnam. De beklaagden kregen nauwelijks kans zich te verdedigen en werden voortdurend door Freisler op de meest onbeschofte manier uitgekafferd. De riemen werden uit hun broeken gehaald, zodat die dreigden af te zakken. Freisler maakte er smerige ‘grappen’ over. Ook hier was het ‘proces’ binnen korte tijd afgelopen. De beklaagden werden allemaal ter dood veroordeeld. Eén van de echtgenotes vroeg aan een bewaker of zou haar man nog een keer mocht bezoeken. Hij keek haar meewarig aan en zei: ‘mevrouw, uw man leeft al niet meer’. En zo was het: ze werden meteen met pianosnaren aan vleeshaken opgehangen en stierven een langzame, gruwelijke dood. Hitler liet het filmen en had bij het bekijken het grootste plezier toen bij één van slachtoffers de broek afzakte. Voor Freisler kwam er gerechtigheid: begin 1945 werd er een Amerikaans bombardement op Berlijn uitgevoerd. Op weg naar de schuilkelder ging hij nog even terug om wat dossiers van nieuwe slachtoffers op te halen. Een bom trof het gerechtsgebouw en hij stierf bedolven onder houten balken. Maar de heksenjacht ging door: van hoog tot laag werd niemand ontzien. Veldmaarschalk Günther von Kluge werd verdacht. Hij moet zijdelings op de hoogte zijn geweest van het complot, maar meer ook niet. Hij werd teruggeroepen uit Noord-Frankrijk en wist toen hoe laat het was. Op 18 augustus 1944 liet hij zijn chauffeur stoppen in de buurt van Metz, waar hij in de Eerste 153


Wereldoorlog in de loopgraven had gevochten en pleegde daar zelfmoord. De grootste Duitse corifee, veldmaarschalk Erwin Rommel, kreeg thuis bezoek. Hij werd voor de keus gesteld: een gifpil in te nemen of een proces te krijgen waar uiteraard de uitslag al van tevoren vaststond. Bovendien zouden zijn vrouw en kinderen in een concentratiekamp belanden. Hij slikte de pil en kreeg een enorme staatsbegrafenis waarbij veel krokodillentranen gehuild werden. Admiraal Canaris, de Duitse Abwehr en weer een plan tot een staatsgreep Een misschien minder bekend, maar belangrijk slachtoffer, was admiraal Wilhelm Canaris. Hij was hoofd van de Duitse inlichtingendienst ‘Abwehr’, het enige onderdeel van de Duitse regering dat nog niet onder toezicht van de SS stond. Van twijfelend nazi veranderde hij al snel in een antinazi. Hij had goede contacten met de Spaanse dictator Franco die meer vertrouwen in hem had dan in Hitler (Canaris sprak vloeiend Spaans). Toen er in het begin van de oorlog een verzoek kwam om Duitse troepen vrije doorgang door Spanje te verlenen om Gibraltar te veroveren overtuigde Canaris hem dat niet te doen. In 1943 had Canaris in het Spaanse Santander een geheime ontmoeting met zijn Britse en Amerikaanse collega’s Menzies en Donovan. Hij stelde voor een staatsgreep te plegen en Hitler aan de Britten uit te leveren. Maar weer werd de voorwaarde gesteld dat Duitsland alleen tegen de Russen zou verder vechten. Weer werd dat voorstel afgewezen. Enkele dagen na de aanslag werd Canaris gearresteerd door Walter Schellenberg, waardoor de SS nu ook de controle over de Abwehr had en daarmee de definitieve macht in Duitsland. Canaris werd naar het concentratiekamp Flossenburg overgebracht. Op 9 april 1945 werd hij samen met de

Wilhelm Canaris

Generaal Komorowski 154

Von dem Bach-Zelewski

Richting ontknoping

beroemde Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer en de eerdergenoemde kolonel Hans Oster ook aan een pianosnaar opgehangen. Het Russische leger rukt snel op en de opstand in Warschau Midden 1944 begon het Russische leger onstuimig op te rukken. Het begon Polen binnen te trekken en overschreed de grenzen van Oost-Pruisen en daarmee Duistland. Daar werden verschrikkelijke wreedheden begaan en vooral verkrachtingen. Ooggetuigen verklaarden dat de aanvalstroepen zich hier in mindere mate aan schuldig maakten, maar dat het vooral de achterhoede was. Wie ben ik om dat goed te praten? Maar op hun opmars richting het westen werden de Russen dag na dag geconfronteerd met de afschuwelijke misdaden die de Duitsers hun hadden aangedaan. Ze deden dat zelfs nog tijdens hun terugtocht en verwoestten daarbij alles wat ze tegenkwamen. Op 23 juli veroverden de Russen de Poolse stad Lublin in het oosten en begonnen naar de hoofdstad Warschau op te rukken. Ze begonnen over de radio oproepen uit te zenden om in opstand te komen en zo de inname van de stad te vergemakkelijken. Op 29 juli bereikten de eerste Russische eenheden de voorsteden van Warschau. Daarop besloot (met toestemming van de Poolse regering in ballingschap) op 1 augustus de commandant van het Poolse ondergrondse leger, de ‘Armia Krajowa’, generaal graaf Tadeusz Bór-Komorowski, om in Warschau in opstand te komen. Ze hadden geen zware wapens, maar rekende op een snelle komst van de Russen. Die kwam niet. Stalin vond het beter dat de Duitsers zijn toekomstige tegenstanders uit de weg zouden ruimen en wachtte cynisch af. Zijn wens werd meer dan vervuld: generaal Erich Von dem Bach-Zelewski (oorspronkelijk heette hij Von Zelewski, maar hij voegde er een ‘Germaans’ tintje aan toe) kreeg de opdracht de opstand neer te slaan. Deze nazi-rat was eerder commandant van de drie eerdergenoemde ‘Einsatzkommandos’ die in Oost-Europa al zo’n miljoen joden vermoord hadden. Hij gaf ook aan Himmler het idee om in het Poolse dorpje Oswitze (Auschwitz) een vernietigingskamp te bouwen. Hij is nooit vervolgd voor zijn misdaden. Na de oorlog genoot hij van een riant pensioen en leefde in West-Duitsland. Hij beweert dat hij Hermann Goering in de gevangenis van Neurenberg zijn zelfmoordpil heeft gegeven. Hij kon daar gewoon op bezoek komen, terwijl hij er ook terecht had moeten staan. In het gebied van Warschau had de Armia Krajowa zo’n 50.000 man, waarvan de helft bewapend was. Er werd zwaar gevochten. De Duitsers probeerden het verzet te breken (de burgerbevolking deed enthousiast mee) door massa-executies: tussen de 40.000 en 60.000 burgers werden vermoord. Op 10 september bereikten voorhoedes van het Russische leger de rivier de Weichsel (Wisla) bij Warschau. Leden van de ‘Armia Krajowa’ begroetten de 155


Russen en hoopten dat hun moeilijkste periode voorbij was. Ze werden meteen gearresteerd en de meesten werden naar Siberië gedeporteerd. Er was een uitzondering aan de kant van de Russen: in de noordelijke sector was het leger van generaal Konstantin Rokossowski. Zijn vader was Pools en zijn moeder Russisch. Zijn vader overleed jong en het gezin verhuisde naar Rusland waar hij carrière maakte als officier. Veel kon hij niet doen zonder Stalin tegen de haren in te strijken, maar in het geheim liet hij wapens naar de stad smokkelen. Na de oorlog werd hij in Polen minister van defensie. Generaal Sosabowski wil met zijn parachutistenbrigade naar Warschau In Groot-Brittannië (Schotland) bevond zich de Eerste Onafhankelijke Poolse Parachutistenbrigade onder commando van generaal Stanislaw Sosabowki. Ze waren tot het uiterste getraind en gemotiveerd. Ze waren niet voor niets ‘onafhankelijk’. Men had hen beloofd mee te vechten bij de bevrijding van Polen. Aan het westelijk front vochten zo’n 200.000 Polen mee in de strijd tegen de Duitsers maar wel met de bedoeling om uiteindelijk hun vaderland te bevrijden. De Poolse regering in ballingschap in Londen smeekte om de inzet van de brigade bij Warschau. Sosabowski en zijn manschappen wisten dat ze daar grote verliezen zouden lijden, maar ze hadden het er graag voor over: hun hoofdstad was heilig en elke Duitser die ze konden uitschakelen (en dat zouden er heel veel zijn geweest) had de Russen waarschijnlijk gedwongen toch in te grijpen en dat wilden de westelijke geallieerden juist niet: elke kilometer die Russen niet naar westen zouden oprukken was meegenomen. Het was weer de angst voor het oprukkende communisme, mijn rode draad. Dat op dat moment duizenden Polen zich letterlijk aan het doodvechten waren in hun hoofdstad werd op de koop toe genomen. Het toppunt van cynisme, maar ja,

Generaal Sosabowski

Generaal Rokossowki 156

Henry Morgenthau

Richting ontknoping

de angst voor een snel naderend communisme werd met de dag groter. Vanuit Brindisi, Italië, werden er vluchten met voorraden naar Warschau uitgevoerd. Het was niet veel, het was meer een symbolische hulp voor de buitenwereld. Maar het was technisch goed mogelijk geweest om de brigade van 3000 man ten westen van Warschau te droppen, eventueel zonder zware wapens. Het is niet gebeurd: tijdens operatie Market Garden mochten ze als figuranten meedoen en zelfs toen deden ze meer dan hun plicht. Op 1 oktober capituleerden de Polen. Generaal (deze rat was dat nu eenmaal) Von dem Bach-Zelewski begon ook aan zijn toekomst te denken en liet de duizenden strijders als krijgsgevangen behandelen: in de praktijk kwam er niet veel van terecht, maar ze werden in ieder geval niet meteen vermoord en velen hebben daardoor de oorlog overleefd. Wat er van de stad nog over was (vooral historische gebouwen) werd met vlammenwerpers in brand gestoken en was grotendeels onbewoonbaar: de bevolking sloeg op de vlucht en het zou vele jaren duren voordat ze weer konden terugkeren. Het aantal slachtoffers aan Duitse kant was zo’n 20.000. Aan Poolse kant is het moeilijk in te schatten maar het moeten er tussen de 120.000 en 180.000 zijn geweest. Was de Poolse Brigade ingezet, dan was er in ieder geval een kans geweest om dit drama te voorkomen. Het omstreden Amerikaanse plan Morgenthau voor het naoorlogse Duitsland Al vlak na de Geallieerde invasie in Normandië op 6 juni 1944 begonnen president Roosevelt en zijn politieke en militaire staf plannen te maken over het naoorlogse Duitsland. De toch al zwakke gezondheid van de president ging hard achteruit: hij was bezig met zijn derde ambtstermijn en dat had zijn tol geëist. Mentaal was hij niet meer opgewassen tegen de haviken onder zijn adviseurs. Er werden plannen gemaakt om ten minste 50.000 Duitse officieren zonder vorm van proces te liquideren. De Duitse politieke en militaire top zou ‘op de vlucht’ doodgeschoten worden. Eind juli 1944 bezocht de Amerikaanse minister van financiën Henry R. Morgenthau Jr. Europa en bezocht daar de troepen. Op 10 augustus had Morgenthau een ontmoeting met Winston Churchill. Die had op dat moment grote zorgen. Het eens zo machtige Groot-Brittannië stond aan de rand van een bankroet. Het had een miljardenschuld aan Amerika en was niet meer kredietwaardig. Morgenthau had een plan. Het zag er in grote lijnen als volgt uit: Duitsland zou na de capitulatie in drie delen worden opgesplitst. Een noordelijk deel, een zuidelijk deel en in het westen een internationale zone. Een deel van Oost-Pruisen en Opper-Silezië zouden bij Polen komen, het noordelijke deel van Oost-Pruisen bij Rusland en het Saargebied bij Frankrijk. De hele Duitse industrie zou worden ontmanteld en de machines en gereed157


schappen zouden verdeeld worden tussen de Geallieerde Europese landen. Duitsland zou een agrarische staat moeten worden. De Duitse mark zou een waarde krijgen van 5 dollarcent (later werd dat 10 dollarcent), wat een fractie van de werkelijke waarde was. De consequenties zouden voor Duitsland desastreus zijn: meer dan de helft van de beroepsbevolking zou werkloos worden, ziekten en permanente hongersnood met vele slachtoffers zouden het gevolg zijn. Van 12-16 september 1944 (dus precies in de periode van de voorbereiding van Market Garden) werd in het Canadese Quebec een conferentie gehouden met als deelnemers Roosevelt, Churchill en de Canadese ministerpresident William Mackenzie King. Morgenthau presenteerde op 14 september daar zijn plan. Churchill was er fel op tegen: hij waarschuwde dat, net als

De verdeling en herinrichting van Duitsland volgens het Morgenthau-plan 158

Richting ontknoping

in 1918, de kiem voor een nieuwe wereldoorlog werd gelegd. Bovendien wees hij erop dat tussen het Russische leger en de Rijn een gedemilitariseerd gebied zou komen en men maar moest afwachten hoe Stalin zou reageren. Die mening was ook de Amerikaanse ambassadeur in Moskou, William Averell Harriman, toegedaan. Hij was een persoonlijke vriend van Roosevelt en waarschuwde hem herhaaldelijk voor de cynische Stalin die, als hem dat uitkwam, zijn beloftes aan zijn laars lapte. Ooggetuigen verklaarden dat Roosevelt tijdens de conferentie er slecht uitzag en een verwarde indruk maakte. Net als zijn voorganger president Wilson in 1918 (die getroffen was door de Spaanse griep) was hij niet meer in staat om de juiste beslissingen te nemen en ging helemaal af op zijn adviseurs. Churchill moest uiteindelijk instemmen met het plan omdat hij een enorme lening van de Amerikanen kreeg om Groot-Brittannië van een bankroet te redden. Maar ook vele Amerikaanse politici en militairen waren tegen het plan gekant en waren het met Churchill eens. De Amerikaanse luitenant-kolonel John Boettinger, de schoonzoon van Roosevelt, sprak de profetische woorden: ‘dit plan geeft Hitler 30 nieuwe uiterst gemotiveerde divisies’. En zo is het ook gebeurd: na het bekend worden van het plan ging de Duitse propaganda onder leiding van Jozef Goebbels op volle toeren draaien en werd het Duitse volk een toekomst voorgespiegeld die nog veel erger dan het plan zelf. De soldaten aan het front merkten het direct: de Duitse tegenstand werd met de dag sterker. Binnen Amerika groeide het protest tegen het plan met de dag. Rond eind november was het grotendeels van de baan, maar het kwaad was al geschied. De geheime bijeenkomst van de Duitse industrie en banken in hotel Rouge te Straatsburg Op 10 augustus 1944 vond er in Straatsburg in hotel Rouge (wat een toepasselijke naam voor mijn boekje!) een bijeenkomst plaats door de top van de Duitse industrie. Die werd gehouden vlak na de moordaanslag op Hitler door kolonel Von Stauffenberg. Op diezelfde dag veroverde een legerkorps van het Amerikaanse 3e Leger al Le Mans, vlakbij Parijs. Waarom dan een bijeenkomst in Frankrijk? Het moest allemaal in het diepste geheim gebeuren. Hitler was al lang psychisch niet meer op de wereld en Heinrich Himmler (lees zijn paladijn Walter Schellenberg) was in werkelijkheid de baas in Duitsland. Het zou me niet verbazen als Schellenberg één van de regisseurs van deze bijeenkomst was. Vandaar de keuze voor Straatsburg. In de geschiedschrijving wordt deze vergadering ook wel eens beschreven als een poging het nazi-kapitaal in veiligheid te brengen om na de oorlog weer een nieuw ‘Vierde Rijk’ te kunnen financieren. Ik beschouw dat als grote onzin: zelfs de meest fanatieke nazi moet in die tijd wel beseft hebben dat hun tijd voorbij was. Dezelfde Duitse industriëlen en banken die Hitler aan de 159


macht hadden gebracht en er vele miljarden aan hadden verdiend, probeerden toen hun geld en expertise in veiligheid te brengen om na de oorlog weer op de oude voet verder te kunnen gaan. Er waren vertegenwoordigers van Volkswagen, Krupp, Messerschmidt en IG-Farben en vele anderen alsook vertegenwoordigers van het ministerie van bewapening (namens minister Albert Speer) en het ministerie van financiën (namens minister Hjalmar Schacht). Het eerste land dat in aanmerking kwam om deze enorme kapitalen te beheren was Zwitserland dat er zelfs niet vies van was de vele goudstaven te accepteren die gemaakt waren van de ontelbare gouden tanden en kiezen van de slachtoffers uit de vernietigingskampen. Toen de Duitsers begin 1945 het nog nodig vonden de joden uit NoordItalë in de vernietigingskampen te gaan vermoorden, konden de (vee)treintransporten alleen nog via Zwitserland rijden. Het werd probleemloos toegestaan (we zijn officieel strikt neutraal, maar als het veel geld oplevert mag alles). Het zou me ook niet verbazen als er in Straatsburg ook Britse en Amerikaanse vertegenwoordigers bij zijn geweest om te bespreken hoe er na de oorlog een sterk economisch `9en later ook militair) Duitsland op de been kan worden gebracht als tegenwicht tegen het communisme dat verder naar het westen zou oprukken. Hoe ver wist men op dat moment nog niet, maar de enorme kapitalen zouden in ieder geval veilig gesteld zijn. Men kan het ook zien als een eerste vorm van de economische en politieke Bilderberg conferenties die op initiatief van prins Bernhard na de oorlog werden georganiseerd en vooral een anti communistisch karakter hadden. Het Amerikaanse plan Safehaven werd daarvoor al afgeblazen In het voorjaar van 1944 (dus al voor de landing op Normandië) was er het Amerikaanse plan Safehaven (veilige haven). Het was een initiatief van de Amerikaanse geheime dienst OSS (de voorloper van de latere CIA) om te voorkomen dat er grote Duitse kapitalen oncontroleerbaar naar het buitenland zouden verdwijnen om later weer op te duiken. Maar de Amerikaanse regering kreeg stevige kritiek van de industrie. Die had voor de oorlog al belangrijke contacten met de Duitse. De Amerikaanse wet schrijft voor dat in een staat van oorlog de contacten bevroren moeten worden. Dat is vooral belangrijk voor de ontwikkeling van oorlogswapens. Operatie Safehaven ging de grote industrieën te ver. Dat waren o.a. Standard Oil, Alcoa, Dupont, Remington Arms, General Motors, Goodyear, Proctor and Gamble en Union Carbide (dat een groot samenwerkingsverband had met IG-Farben). Ze hadden een argument: de Duitse technologie lag op vele punten ver voor op de rest van de wereld. De Duitsers ontwikkelden al een straalvliegtuig en ze waren ver in de ontwikkeling van raketten. De oorlog in Europa mocht 160

Richting ontknoping

dan bijna afgelopen zijn, die tegen Japan nog niet en daar kon Duitse technologie een belangrijke rol in gaan spelen. En weer kwam het argument communisme naar voren: wilde de Amerikaanse regering dan dat die kennis in handen van de Russen viel? En dus werd operatie Safehaven afgeblazen en werd Duits kapitaal en technologie al tijdens de oorlog naar het buitenland (vooral Zwitserland) verplaatst. En dat verklaart weer waarom ik eind jaren vijftig als kleine jongen in Ede jaloers bij de A12 stond te kijken naar de talloze auto’s met de witte Duitse nummerborden die naar de bollenvelden en de stranden reden. Mijn ouders konden nauwelijks een fiets voor mij betalen en de AOW werd in Nederland jaren na de Duitse ingevoerd, maar de Duitsers hadden hun ‘Wirtschaftswunder’. Het was geen wonder: samen met de Marshallhulp en de snel terugkerende enorme Duitse kapitalen en expertise, die op de rug van miljoenen dwangarbeiders en evenzovele doden waren verdiend en ontwikkeld werd de Duitse industrie volgens de nieuwste snufjes in een razend tempo opgebouwd. En dat alles om maar vooral een sterkte bufferstaat tegen het communisme te hebben. Praktisch hetzelfde gebeurde met Japan. Juist de twee landen die de oorlog veroorzaakt hadden en gruwelijke misdaden op hun geweten hadden werden om die reden aan alle kanten geholpen. Commando- en structuurwisselingen bij de Geallieerden Keren we terug naar de Geallieerde snelle opmars na de slag bij Falaise. Op 1 augustus 1944 werd generaal Montgomery ontheven van zijn taak als bevelhebber van de troepen. In plaats daarvan werd het hoofdkwartier SHAEF (Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force) vanuit Londen naar een hotel in Parijs verplaatst met generaal Eisenhower als opperbevelhebber. Er werden twee legergroepen gevormd: in de zuidelijke sector de Amerikaanse 12e Legergroep onder generaal Bradley. Die bestond uit het 1e Amerikaanse leger onder generaal Hodges en het 3e leger onder generaal Patton. Montgomery werd bevelhebber van de 21e Legergroep die bestond uit het Britse 2e leger onder generaal Dempsey, het Canadese 1e leger onder generaal Crerar, de Poolse pantserdivisie onder generaal Maczek, de Nederlandse Prinses Irene brigade onder prins Bernhard en diverse kleinere eenheden van verschillende nationaliteiten. Voor Montgomery was het een persoonlijke tragedie: in de Geallieerde bevelsstructuur was het normaal dat de Amerikanen met hun massale inbreng op alle gebieden de opperbevelhebber leverden en het was het logisch geweest dat hij zijn functie zou behouden. Als doekje voor het bloeden werd hij benoemd tot Brits veldmaarschalk. Waarom is het zover gekomen? Het is algemeen bekend dat hij eigenwijs en arrogant was, maar dat was geen beletsel voor zijn uitmuntende capacitei161


ten als generaal. Hij viel pas aan als hij de zekerheid had dat alles tot in de puntjes was voorbereid en dat was toen mogelijk door de overweldigende overmacht. Hij had in de Eerste Wereldoorlog als officier te vaak gezien waar onverantwoordelijke acties toe konden leiden met afschuwelijk grote verliezen. Britten en Amerikanen liggen elkaar (nog steeds) niet. De Britten zien Amerika nog steeds als een oude kolonie en de Amerikanen zien de Britten als oude kolonisators. De Amerikaanse generaal Patton kon niet door één deur met hem: ze konden elkaar wel schieten. Generaal Bradley was de commandant van Patton: hij diende in Noord-Afrika onder hem en beschouwde hem nog steeds als zijn mentor. Patton kon dankzij de strategie van Montgomery snel oprukken (nog steeds deed hij dat ten koste van onnodig hoge verliezen). Met zijn karakteristieke hese stem hield hij als een filmster uit een westernfilm met revolvers op zijn heupen drukbezochte persconferenties: ‘hadden ze me mijn gang laten dan was ik doorgebroken ‘like shit through a goose’ (als stront door een gans). Toen zijn leger in de buurt van Metz de Duitse grens bereikte was het afgelopen met zijn snelle opmars: hij kwam tegenover sterke Duitse troepen te staan die hem zware verliezen toebrachten. Toen het Duitse Ardennenoffensief in december 1944 was vastgelopen eiste Patton de eer voor zich op: hij had met zijn leger het belangrijkste aandeel daarin (hij had zijn leger inderdaad binnen ongelooflijk korte tijd naar het noorden laten afzwenken maar het was Montgomery die (samen met het Amerikaanse 1e Leger dat tijdelijk onder zijn commando viel) het leeuwendeel van de strijd succesvol leverde. Vlak na de Duitse capitulatie was Patton betrokken bij een verkeersongeluk met een vrachtwagen. Hij was zwaargewond en overleed enkele dagen later. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat de Amerikaanse geheime dienst OSS er achter zat. Bij elke gelegenheid schoffeerde hij Russische officieren en de Waffen SS noemde hij de enige soldaten met wie hij graag tegen de Russen (lees het communisme) verder zou willen vechten. Het kwam de Amerikaanse president Harry Truman (president Roosevelt was toen net overleden) in ieder geval niet slecht uit. Hij had al genoeg te stellen met generaal MacArthur die zich in de strijd met de Japanners steeds eigenzinniger ging opstellen en Patton had al aangekondigd dat hij graag in de oorlog met Japan zou meedoen. Maar nog een prima donna op dat strijdtoneel zou wel erg veel zijn geweest. Slechte communicatie en grote bevoorradingsproblemen Het hoofdkwartier van Eisenhower in Parijs functioneerde slecht. De verbindingen liepen meestal via telegrammen die regelmatig niet of in gedeelten aankwamen waardoor misverstanden ontstonden. Dat was tijdens de snelle opmars na Falaise geen grote ramp, maar toen het front zich begon te stabiliseren werd het een groot probleem. Montgomery verweet Eisenhower 162

Richting ontknoping

(terecht) dat hij geen ‘veldgeneraal’ was, maar een diplomaat. Op 6 september is de haven van Dieppe grotendeels hersteld en konden ook vanaf daar voorraden worden aangevoerd. Maar het was bij lange na niet genoeg. Operatie Overlord lag weken voor op de planning en de fronttroepen konden maar mondjesmaat bediend worden. Een extra complicatie was dat in voorbereiding op Overlord bijna alle bruggen en spoorlijnen in Noord-Frankrijk door bombardementen waren vernietigd. De ‘Red Ball Express’ Vier legers moesten worden bevoorraad en dat was een onmogelijke taak. De ‘Red Ball Express’ werd in het leven geroepen: van complete divisies die net aangekomen waren werden alle transportmiddelen afgenomen en zo reden dag en nacht vrachtauto’s over met rode ballen gemarkeerde wegen. De chauffeurs waren bijna allemaal kleurlingen: het Amerikaanse leger liet alleen hoog opgeleide kleurlingen toe in staffuncties, de anderen werden gebruikt in ondersteunende functies. Maar dit was nog niet genoeg om de troepen te bevoorraden en de opmars begon snel te haperen. Het Britse 2e Leger bestond uit drie legerkorpsen, waarvan alleen het 30e Korps onder generaal Horrocks verder oprukte. De beide andere werden tot stilstand gebracht, zodat dat korps alle voorraden kreeg. Ze bevrijdden Brussel en de grote havenstad Antwerpen in samenwerking met het plaatselijke verzet, die de springdingen aan de kades en hijskranen onklaar had gemaakt. Het laatste Britse wapenfeit voordat de opmars stokte, was de verovering van een brug over het Kempisch Kanaal bij Neerpelt. De tankbemanningen van de 11e Pantserdivisie die Antwerpen hadden ingenomen vielen in slaap waar ze maar ook waren. Ze hadden in drie dagen bijna 400 kilometer afgelegd. Maar toch hadden ze enkele kilometers verder naar het noorden moeten oprukken en zo

Generaal Horrocks

Generaal Von Zangen 163

Maarschalk Von Rundstedt


op zijn minst het Nederlandse schiereiland Walcheren moeten afgrendelen: Antwerpen is alleen bereikbaar via de Westerschelde en zolang Walcheren in handen van de Duitsers bleef was Antwerpen onbruikbaar. De ontsnapping van het Duitse 15e Leger Links van het Britse 2e Leger had het 1e Canadese Leger onder generaal Crerar de moeilijkste taak: waar de andere Geallieerde legers in een snel tempo konden oprukken, moesten zij het opnemen tegen het Duitse 15e Leger onder generaal Gustaf von Zangen dat de opdracht had langs de kust de havens te verdedigen en anders onbruikbaar te maken. De Canadezen deden meer dan hun best. Het 15e Leger kwam met de rug tegen de muur te staan: de Westerschelde. Het Duitse opperbevel raakte in paniek: bij Falaize was het 7e Leger ingesloten en nu dreigde hetzelfde te gebeuren met het 15e Leger. De eerder in ongenade gevallen veldmaarschalk Gerd von Rundstedt werd weer van stal gehaald en kreeg het opperbevel in het westen. Hij had een gloeiende hekel aan Hitler en noemde hem ‘die Boheemse korporaal’. Eén van zijn eerste daden was opdracht te geven tot de evacuatie van het 15e Leger. Het is één van de laatste bevelen die via het eerdergenoemde Enigma codeerapparaat door de Britten kon worden ontcijferd. De Duitsers trokken zich terug op hun landsgrenzen en berichten over lange afstanden waren niet meer nodig. Het kon veel directer via telefoon en ordonnansen. Maar dit Enigma-bevel werd nog ontvangen en gedecodeerd. Het Geallieerde opperbevel was dus volledig op de hoogte van de evacuatie van een compleet Duits leger dat via Breskens naar Vlissingen over de Westerschelde zou worden geëvacueerd. Ze deden het met vracht- en binnenvaartschepen. In totaal werden er ongeveer 80.000 man geëvacueerd. Ik kan niet geloven dat men een compleet leger kon laten ontsnappen. Dat kan maar één doel gehad hebben: de versterking van het Duitse leger tegen de Russen. Zie mijn rode draad verderop als er sprake zou zijn van een wapenstilstand. Waarom die enorme opbouw van de Geallieerde luchtlandingstroepen? Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden er in Amerika en Groot-Brittannië luchtlandingsdivisies geformeerd. De Britten hadden er twee: de 6e Luchtlandingsdivisie (die in Normandië werd ingezet) en 1e Luchtlandingsdivisie. Bovendien hadden de Britten nog de Schotse Lowland divisie die in zijn geheel door de lucht getransporteerd kon worden. De Amerikanen hadden uiteindelijk vijf luchtlandingsdivisies: de 82e en de 101e (die beide in Normandië werden ingezet. Verder was er nog de 11e Luchtlandingsdivisie, die op de Filippijnen tegen de Japanners werd ingezet, maar praktisch alleen als grondtroepen; de 17e Luchtlandingsdivisie, die in maart 1945 werd ingezet bij operatie ‘Varsity’, de grote aanval van de 21e 164

Richting ontknoping

Legergroep bij Wezel over de Rijn; en tenslotte de 13e Luchtlandingsdivisie die in februari 1945 in Europa arriveerde. Ze werd in de omgeving van Parijs gelegerd. Eén keer zou die in actie komen, maar ook dat werd afgeblazen. De divisie zou nog tegen de Japanners worden ingezet, maar ook dat ging niet door. Het is de enige Amerikaanse eenheid die in de Tweede Wereldoorlog niet in actie is gekomen. En dan was er ten slotte nog de Poolse Onafhankelijk Parachutisten Brigade die het onmogelijk werd gemaakt om mee te vechten tijdens de opstand in hun hoofdstad Warschau. Ik heb het al eerder gememoreerd maar doe het nog een keer: wat moesten de Geallieerden met zo’n enorme luchtlandingsstrijdmacht die ze maar bleven uitbouwen? Elke keer had de inzet van grote aantallen luchtlandingstroepen geleid tot onacceptabele verliezen en de tactische winst was bijna nul. Het Duitse opperbevel stopte al snel met de inzet er van na de mislukkingen in Nederland en op Kreta. De inzet van de Geallieerde luchtlandingstroepen op Sicilië en Normandië was, met alle respect, (op lokale successen na) ook een mislukking. Bovendien werden die troepen streng geselecteerd: het waren de beste en vooral gemotiveerde soldaten die in ‘gewone’ legeronderdelen juist het verschil konden maken. Het had alles te maken met de plotselinge ineenstorting van het Duitse keizerrijk in 1918. Toen was men er niet op voorbereid en die fout wenste men niet nog een keer te maken. Daarom had de Britse generaal Morgan er in zijn plan Rankin daarmee al rekening gehouden. Bij zo’n ineenstorting waren massale luchtlandingsstrijdkrachten wél inzetbaar: ze konden door heel Duitsland op elke gewenste plek worden neergelaten. En weer komt mijn rode draad naar voren: wat te doen bij zo’n ineenstorting? Ook het Russische leger begon last te krijgen van de lange aanvoerlijnen en de opmars begon te vertragen, maar er waren geen afspraken tussen de westelijke Geallieerden en de Russische generale staf (Stavka). Pas tijdens de conferentie van Yalta op de Russische Krim tussen 4 en 11 februari 1945 werden hierover globale afspraken gemaakt, maar Churchill had grote twijfels ten opzichte van Stalin en Roosevelt was toen al te ziek om nog tegengas te kunnen geven. Maar ondanks hun aanvoerproblemen bleven de Russen in 1944 naar het westen oprukken. De eerder beschreven opstand in Warschau duurde tot 1 oktober, maar ten noorden en ten zuiden van de stad werd het offensief weer hervat. Het tactisch denken van Eisenhower was niet de vraag: wordt Duitsland verslagen maar wanneer en hoever rukken de Russen naar het westen op en zijn er misschien oplossingen mogelijk met dissidente Duitsers om die opmars zo ver mogelijk naar het oosten te houden? Die laatste optie klinkt erg cynisch, maar ik stelde al eerder dat er enorme economische belangen op het spel stonden. Een eventuele staatgreep waarbij Hitler aan de kant werd gezet was voor de Amerikaanse publieke opinie goed te verkopen. 165


Bovendien was er nog de bloedige oorlog met Japan waarvan op dat moment het einde nog lang niet in zicht was. Het 1e Geallieerde Luchtlandingsleger wordt opgericht Begin augustus 1944 werd het 1e Geallieerde Luchtlandingsleger opgericht. De bedoeling was de slagkracht en de expertise van de luchtlandingsdivisies te combineren. En weer werd er volgens het boekje benoemd: de Amerikaanse luchtmachtgeneraal Lewis Brereton werd de bevelhebber en de Britse generaal Frederick Browning werd zijn plaatsvervanger. De Amerikaanse divisies vormden het 18e Amerikaanse Luchtlandingskorps onder Generaal Matthew Ridgway en de Britse divisies het 1e Britse Luchtlandingskorps onder generaal Frederick Browning. De benoeming van Brereton was niet onomstreden: aan zijn kwaliteiten als luchtmachtgeneraal werd niet getwijfeld. Hij had zijn sporen op de Filippijnen in de strijd tegen de Japanners verdiend, maar zijn kennis van luchtlandingstroepen was minimaal. Het was voor generaal Ridgway een grote teleurstelling: hij had een enorme expertise op het gebied van luchtlandingstroepen en was een kundig generaal. Begin jaren vijftig volgde hij in Korea de dolgedraaide generaal Douglas MacArthur op die door president Truman was ontslagen en bracht die oorlog tot een bevredigend einde. Generaal Browning had de Britse luchtlandingstroepen gevormd en was degene die de beroemde rode baret invoerde ter onderscheiding van de ‘gewone’ troepen. Maar hij was ook uiterst afstandelijk en ijdel. Hij kleedde zich volgens de laatste ‘militaire mode’, wat hem de bijnaam ‘Boy’ Browning opleverde. Bovendien liet er zich voortdurend op voorstaan dat hij met de beroemde Britse schrijfster Daphne du Maurier getrouwd was. Meteen na de vorming van het 1e Geallieerde Luchtlandingsleger begon

Generaal Brereton

Generaal Ridgway 166

Generaal Browning

Richting ontknoping

het aan de lopende band plannen te maken om de oprukkende grondlegers te ondersteunen, maar die deden dat zo snel dat geen enkele ervan doorging. Eén ervan was operatie Comet: de Britse 1e Luchtlandingsdivisie zou de bruggen tussen Eindhoven en Arnhem veroveren. Maar ook dit plan ging niet door. Het werd door Montgomery afgeblazen omdat de Duitse tegenstand in het gebied met de dag groter werd. Plannen voor de verovering van Walcheren om de haven van Antwerpen te kunnen gaan gebruiken Keren we terug naar begin september 1944. Frankrijk en België waren grotendeels bevrijd, maar het offensief was tot stilstand gekomen. De grote zeehaven Antwerpen was onbeschadigd veroverd maar kon pas gebruikt worden als Walcheren was veroverd en de Westerschelde mijnenvrij was gemaakt. Daar was Eisenhower zich heel goed van bewust, want op 9 september stuurde hij nog een telegram naar alle chefs van staven waarin hij stelde dat het vrijmaken van de Westerschelde (de verovering van Walcheren) zijn hoogste prioriteit had en niets anders. Op dezelfde dag vroeg Montgomery een luchtlandingsaanval aan op Walcheren die meteen door Brereton werd afgewezen: het terrein was ongeschikt en er zou te veel luchtafweer zijn. Dat moge waar zijn geweest, maar de staf van Brereton had eerder plannen voorgesteld waarbij niet eens kaarten beschikbaar waren voor de troepen. En als het ten koste van grote verliezen zou zijn gegaan dan had men Walcheren veroverd, was de haven van Antwerpen snel beschikbaar geweest, de bevoorradingsproblemen zo goed als opgelost en zou het 1e Canadese Leger een nog bloediger veldslag bespaard zijn gebleven die enkele weken later zou gaan plaatsvinden. Bovendien mag de vraag gesteld worden waarom Eisenhower en Montgomery Brereton niet hebben teruggefloten want de hun orders waren toch duidelijk.

De Britse Tetrarch tank

De Amerikaanse M22 Locust tank 167


De Britse luchtlandingstroepen hadden de beschikking over de lichte ‘Tetrarch’ tank die met een zweefvliegtuig aan de grond kon worden gebracht. Hij werd door drie personen bemand: chauffeur, commandant en schutter. Hij had een 40 mm kanon en een 7.92 mm machinegeweer en een snelheid van 63 km per uur. Ook de Amerikaanse luchtlandingstroepen hadden de beschikking over een dergelijk wapen: de M22 Locust tank. Hij was nog lichter, had een 37 mm kanon, een .30 machinegeweer en was in combinatie met de infanterie uiterst effectief. Op Walcheren zou het een geduchte ondersteuning zijn geweest voor de luchtlandingstroepen: daar waren geen of nauwelijks Duitse tanks. Ingezet bij een luchtlanding en in combinatie met Britse en Canadese grondtroepen moet het toen mogelijk zijn geweest Walcheren in korte tijd te veroveren en daarmee de haven van Antwerpen in gebruik te nemen. De veelbesproken vliegtuigconferentie bij Brussel op 10 september 1944 Maar blijkbaar waren er belangrijker dingen op komst om zo’n kans niet te benutten. En die gebeurden op zondag 10 september op een vliegveld bij Brussel. Daar landde Eisenhower voor een bespreking met Montgomery. Eisenhower zou een bezeerde knie hebben. Dat was gebeurd bij noodlanding met een klein vliegtuigje toe hij onderweg was vanuit Engeland. Hij had de piloot geholpen het vliegtuigje op de grond in veiligheid te brengen en had daarbij zijn knie geblesseerd. Volgens de tot nu toe bekende geschiedschrijving kon de bespreking alleen in het vliegtuig plaatsvinden omdat Eisenhower niet in staat was uit te stappen. Hij had als opperbevelhebber altijd de gewoonte om met de soldaten (al was het maar kort) te praten. Dat had dus ook gekund bij het hoofdkwartier van Montgomery. Dan is meteen mijn volgende vraag: als je met een bezeerde knie in een vliegtuig kunt stappen waarom kan je met diezelfde bezeerde knie er niet uitstappen en in ieder geval zittend in een jeep gesprekjes met de soldaten te voeren? Naar mijn mening moesten er in het vliegtuig uiterst geheime besprekingen gevoerd worden. Dat blijkt al uit het feit dat er meteen ruzie was tussen Eisenhower en Montgomery over wie er wel en niet daarbij aanwezig mochten zijn. Alweer volgens de geschiedschrijving zou Montgomery toen met een uitgebreidere versie van het plan Comet zijn gekomen In plaats van de Britse 1e Luchtlandingsdivisie zou deze uitgevoerd worden door vier luchtlandingsdivisies en een luchtlandingsbrigade: de Britse 1e, de Amerikaanse 82e en 101e, de Schotse Lowland Divisie en de Poolse Luchtlandingsbrigade wat we nu kennen als operatie Market Garden. Het Britse 30e Legerkorps zou over de grond vanuit het bruggenhoofd bij Neerpelt aan het Kempisch Kanaal via Eindhoven en Nijmegen naar Arnhem oprukken en dat ook nog over een smalle weg (vierbaanswegen kende men toen nog niet). Eisenhower zou er 168

Richting ontknoping

mee ingestemd hebben onder de voorwaarde dat het een beperkte aanval zou zijn. Ik weet dat ik nu op heel veel lange tenen ga staan, maar daar geloof er helemaal niets van. Tijdens Market Garden moesten vijf bruggen worden veroverd: de brug bij Son over het Wilhelminakanaal, bij Veghel over de Zuid-Willemsvaart, bij Grave over de Maas, bij Nijmegen over de Waal en tenslotte bij Arnhem over de Rijn. De eerste de beste amateurstrateeg (dat ben ik ook, ik was maar een eenvoudig dienstplichtig korporaal) had kunnen en moeten zien dat deze aanval onverantwoordelijk was. Want zelfs al was de operatie geslaagd dan had men naar het oosten moeten oprukken over de rivier de IJssel (de zesde overgang dus). En dan nog: er waren op dat moment gewoonweg niet genoeg voorraden om zo’n offensief langere tijd te ondersteunen en de flanken zouden uiterst kwetsbaar zijn.. Bovendien is het helemaal in strijd met de natuur van Montgomery, die altijd pas ging aanvallen als hij alles tot in de puntjes had voorbereid. Natuurlijk zal hij in die periode van euforie symptomen van overmoed hebben gehad, maar een dergelijk waagstuk past echt niet bij hem. Generaal Bradley zei toen hij van het plan hoorde: ‘Als de vrome geheelonthouder Montgomery het hoofkwartier was binnen gewankeld met een gigantische kater had ik niet verbaasder kunnen zijn’. Generaal Bradley werd uitgebreid ingelicht over het plan. Hij ontving van Eisenhower een telegram waarin sprake was van een grote doelstelling van Market Garden. Hij heeft het hier over de verovering van Rotterdam en Antwerpen. Hieruit blijkt dat het helemaal niet de bedoeling was ‘via een achterdeur’ Duitsland binnen te vallen, maar dat de aanval naar het westen zou afzwenken. En dan zou men via de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden Walcheren moeten veroveren. In dat geval had men in één klap twee wereldhavens tot de beschikking gehad en waren de bevoorradingsproblemen (volgens Eisenhower) meer dan opgelost. Maar als amateurstrateeg zie ik de problemen al opdoemen: je valt één van de dichtstbevolkte gebieden ter wereld aan die ook nog grotendeels onder ze zeespiegel liggen. Stel dat je Rotterdam en de haven hebt veroverd, dan moet je ook nog richting Walcheren over brede waterwegen oprukken en dat was onmogelijk. Maar toch stond het in dat telegram. Ook in de officiële geschiedschrijving staat dat de 1e Britse Luchtlandingsdivisie de brug bij Arnhem moest veroveren. In de oorspronkelijke planning was dat de 82e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie. Toen generaal Bradley dat hoorde greep hij in: deze divisie was zijn favoriet: oorspronkelijk was het de 82e Infanteriedivisie waarvan hij in de dertiger jaren de commandant was en had nog meegemaakt dat de ze werd omgevormd tot de eerste operationele Amerikaanse luchtlandingsdivisie. Ook dat is merkwaardig: toen (weer volgens de officiële geschiedschrijving) Montgomery het plan aan Eisenhower 169


voorlegde waren de indelingen van de divisies al vastgelegd. Ik kan me voorstellen dat Montgomery en zijn staf op dat gebied plannen maakte, maar dat doe je toch op zijn minst in overleg met de staf van het 1e Geallieerde Luchtlandingsleger. In 1958 schreef generaal Urquhart een boek over zijn visie op de Slag om Arnhem. Hij zegt dat hij na de oorlog inzage had in Amerikaanse documenten waarin stond dat de Amerikaanse 101e Luchtlandingsdivisie bij Arnhem zou worden ingezet. Brereton was gevoelig voor de argumeten van Bradley en het werd de Britse 1e Luchtlandingsdivisie. Toen Eisenhower het plan met Montgomery had doorgesproken kreeg generaal Frederick Browning, die het commando zou gaan voeren, het pas ter inzage en zou de historische woorden ‘Misschien gaan we wel een brug te ver’ hebben gesproken. Dat alles duidt op een uiterst geheime vooral Amerikaanse voorbereiding. Volgens mij was het helemaal geen plan van Montgomery, hoewel het wel zijn initialen droeg: MG, maar van Eisenhower zelf die via geheime diplomatieke kanalen signalen kreeg van een komende staatsgreep in Duitsland. Vandaar die geheime bespreking op een afgelegen deel van het vliegveld bij Brussel. De V2 raket en de angst voor een Duits atoomwapen Drie dagen eerder vielen de eerste V2 raketten op Londen. Ze werden afgeschoten in de buurt van Den Haag. Er was geen kruid tegen gewassen. Vanuit de stratosfeer vielen ze zonder een geluid te maken recht naar beneden, ze droegen een enorme explosieve lading die grote verwoestingen aanrichtte. Meteen daarop berichtte de chef van Eisenhower, de Amerikaanse opperbevelhebber generaal George Marshall dat hij zich grote zorgen maakte: niet alleen om de raket zelf maar meer nog om het feit dat er ook een eventueel Duits atoomwapen mee kon worden vervoerd. Op velerlei gebied lagen de Duitsers technologisch voor op de rest van de wereld: ze ontwikkelden bijvoorbeeld het eerste straalvliegtuig. Maar in de ontwikkeling van de rakettechnologie waren ze heel ver. Maar ze hadden dan ook een wonderkind in huis: Wernher Magnus Maximilian Freiherr von Braun, beter bekend onder de naam Werner von Braun. Hij was op raketgebied zo geniaal dat hij al eind jaren dertig op 25-jarige leeftijd hoofd werd van het Duitse ontwikkelingsprogramma. Dat gebeurde op een enorm terrein bij het kleine dorpje Penemünde aan de Oostzee vlakbij de Poolse grens. De eerste raket was eigenlijk geen raket. Het was een onbemand vliegtuigje met op de rug een raketmotor. Het vliegtuigje zelf zat boordevol explosieven. Het kreeg de naam ‘V1’; de V stond voor het woord ‘Vergeltungswaffe’ (vergeldingswapen). Het was voor die tijd een geniaal ontwerp: de huidige kruisraketten zijn er nu nog op gebaseerd. De V1 raketten werden naar GrootBrittannië afgevuurd. In het begin veroorzaakten ze grote paniek. Tijdens hun 170

Richting ontknoping

vlucht hadden ze een kenmerkend brommend geluid. Als dat in jouw omgeving ophield werd het gevaarlijk: dan stortte hij loodrecht naar beneden en volgde er een enorme explosie. In het begin veroorzaakte het grote paniek in de Britse steden, maar al snel ontdekte men dat de V1’s door middel van radar ontdekt en onderschept konden worden: ze werden grotendeels door speciaal daarvoor opgeleide squadrons uit de lucht geschoten. De V2 was echter de eerste raket in de menselijke geschiedenis die over lange afstanden doelen kon aanvallen en dat begon het tactisch denken van de Geallieerden te beheersen: het zal toch niet gebeuren dat wij vlak voor een overwinning door raketten met kernwapens worden verslagen? Het was toen een reële optie. Toen de V2 raket uiteindelijk in grote aantallen kon worden geproduceerd gebeurde dat in het Harz-gebergte. Onder dat gebergte werd door middel van twee enorme toegangstunnels de zgn. ‘Dorafariek’ gebouwd. Duizenden, vooral buitenlandse, dwangarbeiders moesten daar de raketten in elkaar zetten en velen verloren daarbij door de extreem slechte arbeidsomstandigheden en ondervoeding het leven. Toen de productie daardoor in gevaar kwam, greep Werner von Braun in: hij selecteerde in het concentratiekamp Buchenwald persoonlijk vele gevangenen die naar de Dorafabriek werden overgeplaatst. Zijn geesteskind moest worden geproduceerd hoeveel mensenlevens het ook mocht kosten. Diezelfde Werner von Braun (ook daarover later meer) kwam na de oorlog in dienst van de Amerikaanse NASA, ontwikkelde de Apolloraket die het mogelijk maakte dat de mens de maan bereikte. Werner von Braun heeft ook nog een meertrapsraket ontwikkeld die in het najaar van 1944 vanaf Nijkerk of Nunspeet richting Antwerpen werd afgevuurd, maar de explosieve lading was niet groter dan die van een kleine granaat en werd daardoor niet opgemerkt.

De V1 na de lancering

De V2 voor de lancering 171

Werner von Braun


Nog meer aanwijzingen die het tactisch denken gingen beïnvloeden De Britten bombardeerden Duitsland ’s nachts en de Amerikanen overdag. Van de terugkerende bemanningen kwamen steeds meer berichten over de Messerschmidt straaljager waartegen zij geen enkel verweer hadden, ook niet de escorterende jagers. Nu weten we dat die straaljager veel te laat in productie werd genomen en er te weinig van waren, maar toen maakte het wel deel uit van het taktisch denken. Er kwamen ook berichten dat de Duitsers op grote schaal in de Beierse en Oostenrijkse Alpen enorme hoeveelheden wapens, munitie en gifgas in geheime bergplaats aan het verbergen waren om na de de oorlog in dat gebied een grote guerilla oorlog te gaan voeren. Het gebied zou de naam ‘Alpenfestung’ (Alpenvesting) dragen. Na de oorlog bleek dat het maar op heel kleine schaal is gebeurd, maar ook hier moest rekening mee worden gehouden. Maar de grootste angst was dat de Duitsers voorlagen met de ontwikkeling van een atoomwapen. Het was bekend dat ze ermee bezig waren. In Noorwegen hadden ze een fabriek waar ‘zwaar water’ (deuterium) werd vervaardigd. De fabriek is meerdere malen gebombardeerd en aangevallen door Britse luchtlandingstroepen en met redelijk succes. Een grote hoeveelheid zwaar water was op een veerboot geladen en die werd met behulp van het Noorse verzet met explosieven tot zinken gebracht. Maar niemand wist precies hoe ver de Duitsers waren gevorderd en een Duitse atoombom bleef een schrikbeeld. Via de Britten kwam hierover informatie van de wetenschappelijk redacteur van de Duitse uitgeverij Springer, Paul Rosbaud. Met gevaar voor eigen leven bleef hij de hele oorlog door informatie doorspelen. Daardoor wist men vrij nauwkeurig dat de Duitsers aan een atoomwapen werkten en in de zomer van 1944 plannen maakten om Britse en Amerikaanse steden aan te vallen met

De Messerschmidt:

Robert Oppenheimer 172

Paul Rosbaud

Richting ontknoping

een ‘vuile’ atoombom. Dat was geen echte bom maar een groot zwaar explosief gevuld met uiterst radioactief zand dat op grote hoogte boven de steden tot ontploffing zou worden gebracht. Daarvoor werd een vliegtuig ontwikkeld dat eigenlijk alleen maar grote vleugels had en met weinig brandstof de vlucht over de Atlantische Oceaan heen en terug kon maken. Ook daarmee moest dus serieus rekening mee worden gehouden. In Amerika was men begonnen met de ontwikkeling van de atoombom. Het gebeurde onder de codenaam ‘Project Manhattan’ en was zo geheim dat zelfs vicepresident Harry Truman erbuiten gehouden werd. Hij werd pas ingelicht na het overlijden van president Roosevelt. De leiding van het project was in handen van de Amerikaanse natuurkundige Robert Oppenheimer. In zijn staf zaten natuurkundigen van naam en faam uit de hele wereld zoals Fermi, Bohr en Teller. Uiteindelijk werd het project om veiligheidsredenen ondergebracht in Los Alamos, in de woestijn van Arizona. Voor de ontwikkeling van de bom hadden ze grote hoeveelheden schoon uranium nodig. Die waren in Amerika niet voorhanden. Via geheime kanalen verkregen ze die van de Belgische firma Union Minière in het toenmalige Belgisch Congo. Uiteindelijk slaagden ze erin een atoombom te ontwikkelen die in juli 1945 tot ontploffing werd gebracht. Tenslotte was bekend dat de Duitsers een voortreffelijk uitgebreid netwerk van geheime agenten en informanten in Rusland hadden. Deze organisatie had de naam ‘Fremde Heere Ost’ en stond onder leiding van generaal Reinhard Gehlen. Ze voorzagen de Duitse generale staf met betrouwbare informatie over de Russische plannen. Dat er aan het eind van de oorlog niet of nauwelijks gebruik van werd gemaakt lag meer aan de gek geworden Hitler en zijn meelopers dan aan de kwaliteit van de informatie. Dat netwerk was uiterst belangrijk voor de naoorlogse periode. Gehlen zag na de oorlog kans zich bij de Amerikanen te melden. Hij was na de oorlog jarenlang hoofd van de toenmalige West-Duitse inlichtingendienst BND (Bundes Nachrichten Dienst) en zijn oude netwerk werd naadloos ingepast, bleef functioneren en werkte nauw samen met andere westerse inlichtingendiensten. Maar in 1944 was zijn dienst een kostbare prooi in de toekomstige strijd tegen het communisme. Dat waren in grote lijnen de keuzes waar generaal Eisenhower voor kwam te staan. Eisenhower gaat een gok wagen Bij de geheime bijeenkomst op 10 september moet Eisenhower informatie hebben gehad dat er in het opmarsgebied van de 21e Legergroep van Montgomery mogelijkheden waren. Volgens mij was dat een demilitarisatie van Nederland boven de rivier de Rijn. Dat verklaart ook zijn telegram aan generaal Bradley over het gebruik van de havens van Rotterdam en Antwerpen. We hebben gezien dat voorstellen tijdens de oorlog op dat gebied 173


regelmatig voorkwamen, mits de Duitsers de oorlog tegen de Russen alleen mochten voortzetten. Groot-Brittannië was op dat moment aan het einde van haar latijn. Het land stond aan de rand van een bankroet en de regimenten waren dusdanig uitgedund dat ze niet of nauwelijks konden worden aangevuld. Financieel werd het land door Amerika op de been gehouden. In het Verre Oosten vochten de Amerikanen en de Britten ook nog tegen de Japanners (dat zou uiteindelijk nog tot in augustus 1945 gaan duren). En dan was er nog de publieke opinie in Amerika en Canada: zij hadden niet om de oorlog gevraagd. Amerika was in de Europese oorlog beland geraakt maar dat was gebeurd door een Duitse oorlogsverklaring. De Canadezen waren automatisch in de oorlog gekomen doordat ze lid waren van het Britse Gemenebest. De vele duizenden doden maakten de oorlog in Europa niet populair. Het waren de Amerikanen en Canadezen en niet te vergeten de Australiërs en Nieuw-Zeelanders die nog geen 30 jaar na de Eerste Wereldoorlog weer de Europese kastanjes uit het vuur mochten halen. In die landen wordt de Engelse taal gesproken en dan denken Europeanen al snel dat zij zich sterk met hen verbonden voelen, maar vaak is het tegendeel waar. En dan is het, gezien het voorgaande, niet meer zo vreemd dat Eisenhower een gok ging wagen. Het mag cynisch klinken (we hebben het over duizenden levens die ingezet werden), maar van zijn enorme strijdmacht gebruikte hij een legerkorps, vier luchtlandingsdivisies en een luchtlandingsbrigade. Ter vergelijking: het Russische leger maakte er bijna dagelijks geen probleem van om dergelijke aantallen in de strijd te brengen, ongeacht de verliezen. Het geheime Duitse aanbod aan de Geallieerden Wat was dan dat aanbod? We hebben gezien dat de Nederlandse NSB-leider Anton Mussert een bezoek bracht aan Nederlands-Indië en hartelijk werd ontvangen door de gouverneur-generaal jonkheer De Jonge, een uiterst autoritair persoon. Hij was voor een vorm van democratie, maar dan wel het minste van het minste. In de Eerste Wereldoorlog was hij minister van defensie en had (zoals eerder beschreven) een groot conflict gehad met koningin Wihelmina. Zij zouden na die tijd niet meer door één deur kunnen gaan. Na zijn gouverneurschap leefde hij een teruggetrokken bestaan in een riant huis in Oosterbeek dat, toeval of niet, vlak achter hotel Hartenstein lag, het latere hoofdkwatier van generaal Urquhart. Hij was in 1940 één van de kandidaten bij de voorbereiding van de Nederlandse Unie onder professor Jan de Quay die verregaande samenwerking zocht met de Duitse bezetter maar ging dat ging hem toen al niet ver genoeg en hij trok zich terug. Maar hij moet op de één of andere manier in beeld zijn gebleven want hij werd benaderd door broer en zuster jonkheer Laurens en jonkvrouwe Julia Op ten Noort. Beiden waren fanatieke aanhangers van de 174

Richting ontknoping

SS-ideologie. Ze waren lid van de NSB, maar van de extreme nazi-tak van Feldmeier en Rost van Tonningen. Julia Op ten Noort was een persoonlijke vriendin van Heinrich Himmler. Ze kende hem al jarenlang door ontmoetingen in Groot-Brittannië via de eerdergenoemde Oxford-groep. Voor iedereen was Himmler een onneembare veste, maar Julia Op ten Noort kon zonder probleem contact met hem hebben. Er gaan geruchten dat ze een kind van hem had, maar dat is twijfelachtig. Ze had een in geval een ‘Lebensborn’-kind. Operatie Lebensborn was een plan van de SS om ‘raszuivere Germaanse kinderen’ voort te brengen. ‘Raszuiver’ betekende dat er vele generaties werd teruggekeken en als dat allemaal ‘Übermenschen’ waren dan kon er ‘gefokt’ worden. Vermoedelijk heeft ze niets eens geweten wat de naam van de vader van haar kind was. Als broer en zus Op ten Noort in actie kwamen dan zaten daar Heinrich Himmler en zijn paladijn Walter Schellenberg achter. Ze hadden een persoonlijke uitnodigingsbrief van Himmler aan De Jonge. Pro forma was Hitler toen nog steeds de baas, maar die was (vooral na de aanslag op hem) helemaal dolgedraaid door zijn overmatig gebruik van medicijnen tegen de ziekte van Parkinson en werd alleen nog maar omringd door jaknikkers die hem vooral niet tegenspraken. In werkelijkheid beheerste het enorme SS-complex Duitsland met Himmler als grote directeur. Tot het eind van de oorlog bleef hij achter de schermen onderhandelen om tot een vrede met de westelijke Geallieerden te komen. Waarom jonkheer De Jonge? Himmler en Schellenberg waren op zoek naar een ‘tussenpaus’ die tijdelijk het bewind (met strakke hand) in Nederland zou kunnen overnemen à la Pétain in Vichy-Frankrijk. De Nederlandse regering in ballingschap kwam niet in aanmerking en koningin Wilhelmina helemaal niet. De uiterst rechtse De Jonge was ideaal: hij had regeringservaring als minister

Reinhard Gehlen

Julia Op ten Noort 175

Walter Bedell Smith


van defensie, was gouverneur-generaal van Nederlands-Indië geweest en proDuits. Hij had leiding kunnen geven aan de secretarissen-generaal die na de vlucht van de regering in 1940 hun werk waren blijven doen. Ik denk dat er in het geheim een voorstel tot een wapenstilstand aan de Geallieerden is gedaan en Market Garden was de ‘verzekeringspolis’: het bruggenhoofd over de Rijn bij Arnhem en de vliegbasis Deelen vlak ten noorden van de stad. De Geallieerden zouden onbeperkt voorraden kunnen aanvoeren. De Duitsers zouden alleen tegen de Russen verder vechten (dat is dan meteen een verklaring voor de praktisch ongestoorde evacuatie over de Westerschelde van het 15e Duitse Leger van generaal Gustav von Zangen). Het aanbod aan de Geallieerden eind augustus-begin september 1944 gedaan en dat maakt mijn theorie over de geheime bijeenkomst op 10 september op het vliegveld bij Brussel waarschijnlijk. De aanvallen met de V2’s zouden zijn gestopt (die vonden vanuit Nederland plaats) en misschien wel een Duitse atoomaanval: daar moest toen ernstig rekening mee worden gehouden. Misschien ben ik wel heel cynisch als ik denk dat de Geallieerden in alle rust de tijd kregen een enorme troepenmacht op te bouwen om eventueel (als het nodig was) de Duitsers in de rug te dekken in de strijd tegen de Russen (mijn rode draad) want er moest en zou na de oorlog een sterke bufferstaat gevormd worden om de Russen zo ver mogelijk naar het oosten te houden. Pas na de conferentie van Yalta in 1945 werd er pas gesproken over een onvoorwaardelijke overgave van Duitsland en waren er afspraken gemaakt waar de demarcatielijnen en bezettingsgebieden zouden zijn. Dan is er de vraag waarom niet prins Bernhard als tussenpaus? We hebben eerder gezien dat hij in beeld was bij de discussie over de zgn. ‘stadhoudersbrief’. Was het hem aangeboden, dan had hij het vermoedelijk geaccepteerd: hij kon leven als een kameleon als hij maar op de voorgrond kon treden, een uniform mocht dragen en vooral een comfortabel leven kon hebben. Maar op 3 september 1944 was hij benoemd tot opperbevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten. Hij ging mee met de Prinses Irene Brigade die bij de 21e Legergroep van Montgomery was ingedeeld. Zowel Eisenhower als Montgomery waren tegen de benoeming gezien zijn naziverleden, maar prins Bernhard had goede contacten met de chef-staf van Eisenhower generaal Walter Bedell Smith, een notoire communistenvreter. Die ging Eisenhower bewerken en tenslotte stemde die ermee in. Montgomery moest hem als ondergeschikte accepteren, maar bleef hem wantrouwen. Bedell Smith was voor Eisenhower onmisbaar: hij was de opperbevelhebber met de eeuwige glimlach. Hij was de diplomaat die legers van allerlei nationaliteiten moest samenbinden en dus moest hij populair blijven. Bedell Smith voerde de ‘moeilijke’ gesprekken met officieren die niet voldeden en ontslagen of overgeplaatst moesten worden: hij riep zelfs een keer generaal 176

Richting ontknoping

George Patton op het matje. Hij deed het vuile werk voor Eisenhower. Na de oorlog werd Bedell Smith ambassadeur in Moskou en na een paar jaar hoofd van de CIA. Prins Bernhard organiseerde vanaf de jaren vijftig de zgn. ‘Bilderbergconferenties’ in Oosterbeek. Bedell Smith werkte daar van harte aan mee: hier kwamen politici en industriëlen samen. Ze konden hier ongestoord vergaderen en meningen spuien die in het openbaar niet mogelijk waren. Politici komen en gaan, maar ook hier waren het vooral de grootste industriëlen en bankiers ter wereld die voor de oorlog Hitler aan de macht hadden gebracht en na de oorlog nog altijd aan het brainstormen waren hoe ze het communisme ver van hun bed konden houden. De snelle dood van Himmler en de toenmalige kennis van de holocaust Na dit intermezzo over prins Bernhard en Bedell Smith kan ik me voorstellen dat u zich afvraagt waar het monster Himmler en zijn paladijn Schellenberg de moed en de brutaliteit vandaan haalden om deze wapenstilstand voor te stellen. Nu weten we dat er na de oorlog het proces tegen de grootste oorlogsmisdadigers in Neurenberg plaatsgevonden heeft en dat meesten hun leven aan de galg lieten. Maar dat is een noviteit in de geschiedenis. Daarvoor was het heel gebruikelijk dat dergelijke figuren onderdak kregen in een land dat hun wel wilde hebben (met een levenslange gouden handdruk). Toen NSBleider Anton Mussert in de gevangenis van Scheveningen zat maakte hij al plannen over lezingen die hij aan de Amerikaanse universiteit van Harvard zou gaan houden. Na de Duitse capitulatie in mei 1945 trok Heinrich Himmler een soldatenuniform aan en mengde zich onder de duizenden krijgsgevangenen. Dat was in Noord-Duitsland in het gebied van de 21e Legergroep van Montgomery. Die hadden net het concentratiekamp Bergen Belsen bevrijd en de afschuwelijke misdaden gezien die daar gebeurd waren (Anne Frank en haar zusje waren daar enkele weken daarvoor aan ondervoeding gestorven). Daarom werden de Duitse krijgsgevangenen door de Britten niet al te zachtzinnig behandeld. Himmler had zo’n 20 jaar als de gevreesde ongekroonde koning geleefd. Het had hem aan niets ontbroken en toen werd hij plotseling op het bestaansminimum teruggeworpen. Hij voelde zich beledigd en maakte zich bekend. Hij werd meteen afgezonderd, zijn identiteit werd bevestigd en toen pas zou hij beseft hebben dat hij ter verantwoording zou worden geroepen voor zijn daden. Hij had een cyaankalipil bij zich verstopt en pleegde zelfmoord. Dat is de officiële lezing waar ik dus niets van geloof. Er is ook een versie dat hij herkend werd, toen gearresteerd en meteen uit de weg geruimd om te voorkomen dat zijn plan tot een staatsgreep en wapenstilstand in augustus 1944 aan het licht zou komen. Het is wel vreemd dat hij 177


van onder tot boven nagekeken zou zijn en dan toch zelfmoord kon plegen. Ik vind het allemaal wel erg onwaarschijnlijk. In ieder geval kwam zijn dood niet ongelegen. De miljoenenmoord in de vernietigingskampen was in september 1944 nauwelijks bekend. Dat er concentratiekampen bestonden waar onmenselijk hard werd opgetreden was al lang voor de oorlog bekend, de massamoorden op joden in Oost-Europa waren deels bekend, maar dat er op een industriële schaal miljoenen mensen werden vermoord was niet bekend of men wilde het onvoorstelbare niet geloven. Men had het kunnen weten: op 7 april 1944 ontsnapt de joodse Slowaak Rudolf Vrba uit Auswitz. Hij had daar een ‘bevoorrechte positie’: dat wil zeggen dat hij niet meteen vermoord werd en een paar maanden langer mocht leven omdat hij functie in het kamp kreeg. Hij wist dat de Hongaarse joden aan de beurt waren om vermoord te worden. Hij zag kans om Boedapest te bereiken om de joodse gemeenschap daar te waarschuwen, maar werd niet geloofd. Men dacht nog steeds (zoals al die miljoenen mensen voor hen) dat men naar werkkampen zou worden gedeporteerd. Het leven zou daar zwaar zijn, maar men had goede hoop het te overleven. Hij heeft een gedetailleerd rapport geschreven over de gebeurtenissen en dat is naar de Geallieerden doorgespeeld. Het is op 20 juni 1944 in de New York Times gepubliceerd en de Britse BBC besteedde er uitgebreid aandacht aan. Maar men kon zich niet voorstellen dat het waar was. Ik geloof dat: wie had zich in die tijd kunnen voorstellen dat er miljoenen mensen jarenlang, dag en nacht, op industriële wijze vermoord werden. Dat was in de menselijke geschiedenis nog nooit gebeurd en daarom niet te begrijpen. Zelf nu nog is het onvoorstelbaar. Pas toen de Russen in 1945 de vernietigingskampen hadden bereikt kwam langzamerhand de waarheid aan het licht. Himmler en Schellenberg wisten dat dit lugubere hoofdstuk nog steeds grotendeels geheim was: het gebeurde ver weg in Polen en mocht het Duitse leger er in geslaagd zijn de Russen terug te dringen dan hadden ze kans gehad hun misdaden te verbergen en had het nog vele jaren langer geduurd voordat de hele geschiedenis van de holocaust bekend zou zijn geworden. De ongelooflijk optimistische planning en uitvoering van Market Garden Komen we nu op de planning van Market Garden. Voordat ik hiermee begin wil ik nogmaals stellen dat alle grootscheepse luchtlandingsoperaties, zowel van Geallieerde en Duitse kant (op incidentele plaatselijke successen na) allemaal mislukt zijn. En nu stond de grootste op dat gebied op het punt van beginnen. Waren alle voorgaande luchtlandingen op een relatief beperkte schaal uitgevoerd (met de grondtroepen er vlak achter), deze keer betrof het tot Arnhem een afstand van bijna 180 kilometer en dat in een situatie dat de 178

Richting ontknoping

grondtroepen nauwelijks voldoende bevoorraad konden worden om maar te zwijgen over de bevoorrading bij een eventuele succesvolle doorstoot. Ik heb het voorrecht vele Poolse en Britse veteranen te hebben gekend en persoonlijke gesprekken met hen te hebben gehad. Als het over Market Garden ging viel mij de mening van de ‘oude rotten’ op. In de Britse 1e Luchtlandingsdivisie bevonden zich veel militairen die al in Noord-Afrika, Sicilië en Normandië gevochten hadden. Ze ergerden zich mateloos over de nonchalance waarmee de nieuwe rekruten werden opgeleid: ‘het leek wel of we op vakantie gingen, wij kenden de ‘Jerries’ (Moffen) en wisten dat ze tot het laatste moment bleven doorvechten’. Ook hadden ze het over de slechte geheimhouding: dat de brug bij Arnhem het doel was wist bijna iedereen. De Britse 1e Luchtladingsdivisie kende enkele commandowisselingen: de eerste commandant was in Zuid-Italië gesneuveld, werd opgevolgd door een andere die weer naar India werd overgeplaatst om daar een luchtlandingsdivisie op te richten. Begin februari 1944 werd de Schot Robert ‘Roy’ Urquhart benoemd tot nieuwe commandant van de divisie. Hij was succesvol als brigade-generaal in Noord-Afrika en Sicilië, maar had totaal geen ervaring met luchtlandingstroepen en had bovendien last van luchtziekte. Insiders hadden verwacht dat brigade-generaal Gerald Lathbury zou worden bevorderd tot de nieuwe commandant. In Sicilië had hij met grote moed zijn vaardigheden bewezen, maar werd het niet. Hij heeft zijn teleurstelling nooit laten merken en heeft als commandant van zijn parachutistenbrigade meer dan zijn plicht gedaan, maar het blijft een raadsel waarom zo’n ervaren officier toen op een zijspoor werd gezet. Lang niet alle mogelijkheden werden benut Men zou verwachten dat bij de grootste luchtlandingsoperatie uit de geschie-

Generaal Urquhart

Generaal Lathbury 179

Majoor Freddie Gough


denis (vooral gezien de fiasco’s uit het verleden) alles uit de kast zou worden gehaald dat een succes mogelijk zou maken. Het tegendeel is waar: het lijkt wel of er een euforie van onoverwinnelijkheid was. Van meerdere kanten werd aangedrongen op de inzet van de eerdergenoemde lichte Britse en Amerikaanse tanks in alle landingsgebieden (ook de Amerikaanse), maar dit werd door generaal Browning afgewezen: ze zouden niet nodig zijn en teveel zweefvliegtuigen gebruiken. Daarom bestond het belangrijkste deel van het plan van Urquhart de inzet van de gespecialiseerde onafhankelijke compagnie (de enige in het Britse leger) van majoor Freddie Gough, bestaande uit motorrijders en jeeps die met zware mitrailleurs bewapend waren en als eersten naar de brug bij Arnhem moesten racen en die veroveren. Dat is wel erg weinig als je bedenkt dat ze vanaf de landingsplaats zo’n 18 kilometer zouden moeten afleggen dwars door vijandelijk gebied. Dan kan er snel iets misgaan. Dan is er nog het sprookje van de slechte radioverbindingen: pas tijdens de slag om Arnhem zou blijken dat ze ondeugdelijk waren. Dat is niet waar. De toestellen die meegenomen werden hadden maar een bereik van vijf kilometer en waren gefabriceerd voor de strijd tegen de Japanners in Birma. Dat was bekend. Voorgesteld werd om een behoorlijk aantal zwaardere zender/ontvangers mee te nemen die een veel groter bereik hadden en betrouwbaar waren. Dit werd door generaal Urquhart afgewezen omdat er dan minder militairen konden worden meegenomen. Vanaf de verst afgelegen landings- en droppingsgebieden moesten de troepen zo’n 18 kilometer naar de brug bij Arnhem oprukken en generaal Urquhart nam genoegen met radioapparatuur die in het gunstigste geval een bereik van vijf kilometer had. Zijn hele divisie werd neergelaten over een gebied dat vele malen groter was. Hij had moeten weten dat als het fout ging hij geen radioverbindingen meer zou hebben met zijn brigades en toch heeft hij het gedaan. . Generaal Browning (de commandant van de hele luchtlandingsoperatie) vond het nodig zijn hoofdkwartier mee te laten overvliegen. Daarvoor waren 36 zweefvliegtuigen nodig. Hij landde bij Groesbeek tussen de 82e en 101e Amerikaanse luchtlandingsdivisies. Voor de commandant van de 82e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie, generaal Gavin, was hij een blok aan het been. Die moest troepen afstaan om dat hoofdkwartier te beschermen, die hij beter had kunnen gebruiken. Browning was daar volmaakt overbodig. Zijn enige wapenfeit was dat hij na de landing snel naar buiten rende om te urineren in Duitsland (het was vlakbij de grens en dat was zijn grote wens). Hij had dezelfde radioapparatuur bij zich en was dus net zo onbereikbaar als Urquhart. Met die zweefvliegtuigen hadden de eerdergenoemde lichte tanks en betrouwbare zendapparatuur kunnen worden vervoerd. Blijkbaar was het voor Browning ineens niet meer ‘een brug te ver’ en stond er iets te gebeuren wat hij eerder niet wist en wat hij toen absoluut niet wilde missen. 180

Richting ontknoping

De keuze van de aanvalsprioriteiten is opmerkelijk: de Amerikaanse 101 Luchtlandingsdivisie onder generaal Maxwell Taylor zou vlak voor het Britse 30e Korps neergelaten worden en had de ‘makkelijkste’ opdracht, hoewel ze meerdere kleine bruggen moesten veroveren, maar kregen de meeste voorraden en manschappen tijdens de eerste ‘lift’. Maar de bruggen over de Maas, de Waal en de Rijn moesten door de 82e Amerikaanse en de Britse 1e Luchtlandingsdivisies worden veroverd. Zowel de generaals Urquhart als Gavin kozen voor landingsgebieden ver van die bruggen. Er zijn voorstellen gedaan om bij alle bruggen troepen neer te laten om deze als eerste te veroveren (een logische gedachtengang). Dat werd afgewezen vanwege vermeende zware Duitse luchtafweer en een drassige grond bij de bruggen. Maar het merkwaardige feit doet zich voor dat bij de eerdergenoemde operatie Comet op 8 september om 04.30 uur 18 zweefvliegtuigen bij de Arnhemse brug zouden landen om hem dan stormerderhand te veroveren. De hoofdmacht zou daarna om 06.45 uur arriveren. Toen was een directe aanval op de brug bij Arnhem blijkbaar geen enkel bezwaar. Door slecht weer werd Comet een dag uitgesteld. Toen Montgomery berichten kreeg dat in het hele gebied de Duitse tegenstand steeds sterker werd blies hij de aanval af, meteen gevolgd door het eerdergenoemde bevel aan Brereton Walcheren aan te vallen. Dat was dus nog steeds zijn eerste prioriteit en dat hij op dat moment helemaal niet geobsedeerd was in een grote aanval naar Duitsland zoals veel wordt gesuggereerd. De volgende dag was de conferentie met Eisenhower bij Brussel en zou hij met operatie Market Garden op de proppen zijn gekomen. Ik kan het niet geloven. Het plan kwam van Eisenhower en blijkbaar was de verwachte grote Duitse tegenstand ineens geen bezwaar meer en kwam de belangrijke verovering van Walcheren op het tweede plan.

Maxwel Taylor

Generaal James Gavin 181

Walter Model


De landingsgebieden van generaal Urquhart lagen ver weg van de Arnhemse brug (bij Ede, Wolfheze, Renkum en Heelsum). De Poolse brigade van generaal Sosabowski zou pas op de derde dag worden gedropt bij Elden (later werd dat Driel) toen de restanten van de de Britse divisie in Oosterbeek ingesloten waren. Maar het zware materieel (zoals transport en artillerie) werd al op de eerste dag op de noordoever van de Rijn neergelaten (onder groot protest van Sosabowski). Het lijkt er sterk op dat de Poolse Brigade in de planning ‘nog een beetje mocht meedoen’. De Polen waren uiterst gemotiveerd en graag als eersten op de zuidoever van de Rijn geland. Ze wilden de Duitsers zo snel mogelijk verslaan en naar hun vaderland Polen oprukken (samen met de 200.000 andere Poolse militairen die aan het westelijk front vochten) om het te bevrijden. De opstand in Warschau was nog steeds aan de gang. Ik heb in de loop van de tijd meerdere Poolse veteranen gesproken die mij vertelden dat hun brigade op de eerste dag al zou landen en de Arnhemse brug stormerderhand moest veroveren samen met de brug bij Nijmegen. Het zou een perfecte verrassingsaanval zijn geweest en heel goed uitvoerbaar. Maar ook hier heerste er een optimisme dat deze verrassingsaanval niet meer nodig zou zijn. Generaal Gavin met zijn 82e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie moest de verkeers- en/of de spoorbrug over Waal bij Nijmegen veroveren. Maar ook hij koos niet voor een directe aanval op de bruggen. Het merendeel van zijn troepen concentreerde hij rond Groesbeek waar hij een Duitse tegenaanval vanuit het Duitse ‘Reichswald’ verwachtte. Maar één directe aanval liet hij wel uitvoeren. Een compagnie van het 504 Regiment voerde die aanval uit op de brug over het Maas bij Grave en die was meteen succesvol. Maar ook hij had een aanval met zweefvliegtuigen, parachutisten en jachtvliegtuigen op de noordoever van de Waal kunnen uitvoeren. De verkeersbrug was zijn belangrijkste doel: maar hij nam ook een afwachtende houding aan. Het was onmogelijk de drie divisies en de Poolse brigade in één ‘lift’ over te vliegen, daarvoor was er onvoldoende capaciteit. Toen werd besloten de aanval op zondag 17 september overdag in te zetten om één uur ’s middags. Slechts één derde van alle troepen zou kunnen worden overgevlogen met als argument dat de terugkerende vliegtuigen dringend onderhoud nodig hadden en er te weinig grondpersoneel was om dat te doen. Dat zou dus betekenen dat de vliegtuigen na een korte vlucht naar Nederland datzelfde niet nog een keer konden doen. Was er wel een oorlog aan de gang? Nu konden de eerste troepen maar enkele uren bij daglicht in actie komen en moesten bovendien de landingsterreinen ’s nachts verdedigen voor de tweede ‘lift’ die pas de volgende dag zou komen. De Duitsers kregen dus alle tijd om te reageren en deden dat dus ook. Aan het einde van de dag was het voor hen een fluitje van een cent om te begrijpen wat het doel van de luchtlandingen was. In een neergestort Amerikaans zweefvliegtuig werd nog een aanvalsplan gevonden, maar 182

Richting ontknoping

dat hadden ze niet meer nodig. Ik denk dat men er bij de planning vanuit ging dat er een snelle Duitse ineenstorting zou plaatsvinden (staatsgreep) en dat de rest van de luchtlandingstroepen alleen nog maar nodig waren om alles zeker te stellen. Een gok die helemaal verkeerd uitpakte. Vanaf het begin vertragingen en er ging meteen van alles fout In het opmarsgebied van het Britse 30e Legerkorps over de grond werd in het begin al op hevige tegenstand gestoten en er werd meteen achter op het tijdschema geraakt. Bovendien bliezen de Duitsers de eerste brug op die moest worden veroverd: die over het Wilhelminakanaal. Er moest een zgn. ‘Baily’brug worden aangelegd. Dat veroorzaakte urenlange vertraging. Zoals eerder vermeld had bij Nijmegen het een compagnie van het 504e Regiment de brug over de Maas met een bliksemaanval veroverd. Het volgende obstakel was het Maas-Waal Kanaal: die had drie bruggen. Twee werden er opgeblazen, maar de derde veroverd. Bleven nog over de belangrijkste doelen: de spoor- en de verkeersbrug over de Waal bij Nijmegen. Maar in het gebied van de 1e Britse Luchtlandingsdivisie ging alles fout wat er maar fout kon gaan. In het begin verliepen de landingen voorspoedig. De luchtlandings- en de parachutistenbrigade landden voorspoedig. Tijdens de overtocht waren maar enkele vliegtuigen verloren gegaan. Maar precies de zweefvliegtuigen met het materieel van majoor Freddy Gough waren daarbij en daarmee was de angel uit plan van generaal Urquhart gehaald. Hij was vele kilometers van de spoor- en verkeersbruggen bij Arnhem verwijderd. Onmiddellijk diende zich het te verwachten verbindingsprobleem aan: het was bijna onmogelijk om onderling contact te hebben en het oprukken richting Arnhem verliep moeizaam. Als door een wonder slaagde het bataljon van luitenant-kolonel John Frost erin via de uiterst zuidelijke route, de brug te bereiken en de noordkant ervan te veroveren. Toen de volgende dag de laatste parachutistenbrigade landde was de Duitse tegenstand zo sterk geworden dat er geen sprake van aanvallen meer was, maar terugtrekken richting hotel Hartenstein in Oosterbeek, waar Urquhart zijn hoofdkwartier had gevestigd. Daar had de Duitse veldmaarschalk Model kort daarvoor het hoofdkwartier van zijn legergroep gevestigd. Het zag eruit als een rustige plek ver van het front. Model was een overtuigd nazi en een favoriet van Hitler: die had een gloeiende hekel aan officieren van Pruisische afkomst, die hij als de veroorzakers van de nederlaag in 1918 beschouwde en daar was Model het helemaal mee eens. Toen de Britse luchtlandingen begonnen trok hij zich terug naar de omgeving van Doetinchem en gaf daar leiding aan de strijd. In het voorjaar van 1945 was hij in het Duitse Ruhrgbied omsingeld. Toen hij geen uitweg meer zag pleegde hij met zijn dienstpistool zelfmoord. 183


In datzelfde gebied bevonden zich de restanten van de 9e en 10e Duitse SSpantserdivisies die uit ‘de zak van Falaise’ bij Normandië over de Seine waren ontsnapt. Nog steeds wordt er beweerd dat de aanwezigheid van die troepen het gevolg van verraad is. Vooral de Nederlandse dubbelagent Christiaan (Chris ‘King Kong’) Lindemans wordt hiervan verdacht. Hij was kind aan huis op het hoofdkwartier van prins Bernhard en daar heeft hij inderdaad gevoelige informatie gekregen van o.a. Kas de Graaf, een medewerker van de prins die hij ooit via Frankrijk naar Spanje heeft helpen ontsnappen. Lindemans werkte als dubbelagent nauw samen met de Duitse Abwehr-officier Giskes en is verantwoordelijk voor de dood van vele mensen. Lindemans had gehoord van Geallieerde luchtlandingen in de omgeving van Eindhoven en dat probeerde hij aan Giskes door te spelen. Die was in de tussentijd overgeplaatst en in de villa in Driebergen waar normaliter Giskes resideerde trof hij majoor Kiesewetter aan die hem niet vertrouwde en de inlichtingen niet verder gaf. Overigens is Lindemans na de oorlog, na door de Britten op hardhandige wijze te zijn verhoord, op voor mij mysterieuze wijze in een Haags ziekenhuis om het leven gekomen. Was de aanwezigheid van de SS-pantsertroepen het gevolg van verraad? Ik geloof het niet. Toen veldmaarschalk Von Rundstedt kort daarvoor het commando in het westen overnam zag hij al (daar hoef je geen veldmaarschalk voor te zijn) dat er uiteindelijk een aanval richting de Rijn zou komen. Daarom positioneerde hij de overgebleven troepen van generaal Bittrich in een strategisch en dichtbebost gebied. Had de aanval bijvoorbeeld bij Wezel plaatsgevonden dan had Bittrich binnen korte tijd ook daar kunnen zijn. Bovendien bevonden zich in een depot bij Kleef zo’n 30 ‘Tiger’ tanks, de modernste van de wereld uit die tijd, waar alleen de Russische T34 tank tegen opgewassen was.

Christiaan Lindenmans

De Duitse ‘Tiger’ tank 184

Wilhelm Bittrich

Richting ontknoping

De aanwezigheid van de Duitse pantsertroepen was overigens al voor Market Garden bekend. Inlichtingenrapporten beschreven redelijk precies de terugtocht naar het noorden, men kende de namen van de divisies en wist dat ze zich in het gebied in de driehoek Arnhem-Apeldoorn-Doetinchem bevonden. Men wist ook dat de divisies zwaar gehavend waren, maar nog steeds gevechtsklaar. Die inlichtingenrapporten kwamen ook onder de ogen van Eisenhower en Montgomery die Market Garden gewoon lieten doorgaan. Er is nog voorgesteld om op derde dag extra luchtlandingstroepen van de Britse 6e Luchtlandingsdivisie bij Arnhem neer te laten, maar dat werd afgewezen. Voor mij weer een bewijs dat men een omwenteling in Duitsland verwachtte en dat dan die pantsertroepen dan niet meer van belang waren. In de staf van generaal Browning was een inlichtingenofficier: majoor Brian Urquhart (geen familie van). Die werd zo ongerust door de stroom van ongunstige inlichtingen dat hij toestemming vroeg en kreeg om in de omgeving van Arnhem fotoverkenningsvluchten te laten uitvoeren. Op die foto’s waren zware Duitse tanks te zien die gecamoufleerd onder bomen stonden. Toen hij bleef protesteren tegen de aanval werd hij door generaal Browning op nonactief gesteld omdat hij psychische problemen zou hebben. Dat viel wel mee, want in zijn latere carrière is hij nog jarenlang plaatsvervangend secretarisgeneraal van de Verenigde Naties geweest. Browning was blijkbaar alweer teruggekomen van zijn opmerking dat Arnhem wel eens ‘een brug te ver’ was, anders zou hij als verantwoordelijk commandant toch wel alarm hebben geslagen. Ik denk dat hij toen op de hoogte was over de werkelijke bedoeling van Market Garden. Generaal Urquhart reageert paniekerig Als we terugkeren naar de gevechtshandelingen zien we dat bij Arnhem generaal Urquhart in paniek begint de raken: door de falende verbindingen heeft hij totaal geen contact meer met zijn commandanten. Daarom gaat hij zelf op zoek naar hen. Hij vindt ze niet en in een huis in een Arnhemse woonwijk zit hij dagenlang ondergedoken. Dat is voor een divisiecommandant een ongelooflijke blunder. Hij had op zijn post moeten blijven en leiding moeten geven, hoe moeilijk dat ook was. Bovendien had hij niet aangegeven wie zijn plaatsvervanger was als hij dood, gewond of vermist was. Nu werd dat, volgens de militaire traditie, de oudste generaal. Dat was brigade-generaal Hicks, de generaal van de luchtlandingstroepen die met de zweefvliegtuigen waren geland. Hij moest leiding gaan geven aan de verdediging van het gebied rond hotel Hartenstein in Oosterbeek. Hem wordt verweten dat hij als een archaïsch officier uit de Eerste Wereldoorlog zijn troepen tot onnodige verliesgevende tegenaanvallen dwong, maar hij had op dat moment helemaal geen overzicht over de situatie en moest improviseren. Hij had ook te maken met 185


een fout van generaal Urquhart tijdens de planning van Market Garden: de hooggelegen gebieden van de Westerbouwing ten westen van Oosterbeek. Dat had hij nooit over het hoofd mogen zien. Daar tegenover was nog de veerpont over de Rijn vanaf het dorpje Driel op de zuidoever. De Westerbouwing was militair gezien ‘makkelijker’ te verdedigen geweest en vanaf daar hadden de Polen van generaal Sosabowski de Britten via het Drielse veer goed kunnen versterken. Toen generaal Urquhart weer terug was op zijn hoofdkwartier had luitenant-kolonel Frost de noordoever van de brug nog steeds in handen, maar het was onmogelijk om nog versterkingen aan te voeren. Intussen was ook de Poolse Brigade bij Driel in plaats van bij Lent neergekomen. Dat had alles te maken met de (te late) ontdekking van de Westerbouwing en het veer bij Driel. Generaal Sosabowski deed wat hij kon en zag kans om delen van zijn troepen op de noordkant te krijgen. Dat ging ten koste van zware verliezen bij de overtocht in rubber bootjes. Het was te weinig en te laat, maar dat kon hem niet aangerekend worden. Zijn troepen hebben meer dan hun best gedaan. Het Britse 30e korps onder generaal Horrocks rukte langs de smalle corridor op: regelmatig werden ze in de flanken aangevallen en af en toe doorbroken, maar uiteindelijk bereikten ze Nijmegen, waar zware straatgevechten uitbraken. De spoor- en de verkeersbrug waren voorzien van springladingen. De Nijmeegse verzetsstrijder Jan van Hoof zou leidingen naar de springladingen hebben doorgeknipt, maar een onderzoekscommissie heeft na de oorlog geconcludeerd dat dat niet het gewenste effect heeft gehad. Jan van Hoof stierf op 19 september toen hij als gids mee reed op een jeep. De dappere Amerikaanse aanval over de Waal Generaal Gavin besloot een aanval uit te voeren die de geschiedenis is ingegaan als één van de gedurfdste en dapperste uit de oorlog. Een bataljon van het 504 Regiment van kolonel Reuben Tucker (dat regiment had ook al in een individuele actie de brug over het Maas-Waal kanaal veroverd) is onder dekking van rookgranaten in canvasbootjes de Waal overgestoken en heeft vanaf de noordkant de verkeersbrug brug veroverd. Het ging ten koste van onstellend zware verliezen. De tanks van het Britse 30e Korps begonnen toen de brug over te steken. Eenmaal aan de overkant werd er gestopt met het argument dat er moest worden gewacht op de infanterie die nog steeds in de Nijmeegse binnenstad aan het vechten was. Op dat moment was de brug bij Arnhem nog steeds in Britse handen. Ik weet het: in het gebied tussen Nijmegen en Arnhem was zware Duitse tegenstand, maar als men de Arnhemse brug echt had willen veroveren had men dit ten koste van grote verliezen kunnen doen. In plaats daarvan werd er voorzichtig opgerukt en uiteindelijk werd het besluit geno186

Richting ontknoping

men de restanten van de Britse 1e Luchtlandingsdivisie over de Rijn terug te trekken. Alle moeite en soms uitzonderlijke dapperheid waren voor niets geweest. Het resultaat was de verovering van de Noord-Brabant en een uitstulping tot Nijmegen. In het gebied tussen Arnhem en Nijmegen ontstond een niemandsland waar tot het einde van de oorlog bloedige gevechten geleverd werden. Montgomery noemde Market Garden ‘voor 90% geslaagd’; daarna heeft hij consequent geweigerd er inhoudelijk over te spreken. Voor Eisenhower geldt hetzelfde: in zijn memoires wordt er maar summier over gesproken. Volgens mij was het belangrijkste argument dat er gestopt werd omdat er maar geen bericht van een Duitse staatsgreep kwam en dan zou de verovering van de Arnhemse brug zinloos zijn geweest. Een verdere opmars naar Duitsland was op dat moment logistiek onmogelijk. Was er Duitse hulp bij de ondermijning van de bruggen? Vanaf de start van Market Garden is er veel misgegaan. We hebben gezien dat, ondanks de eerdere slechte ervaringen met luchtlandingstroepen op grote schaal, de planning zich kenmerkte door een groot optimisme en nonchalance. De inzet van alle beschikbare wapens en directe aanvallen op de belangrijkste bruggen werden niet gebruikt en uitgevoerd. Op de eerste dag werd slechts een derde van de troepen overgevlogen, terwijl het mogelijk was bijna de hele strijdmacht in een dag over te vliegen. Er is nog een merkwaardig fenomeen: de ondermijning van de bruggen. Je zo toch mogen verwachten dat de Duitsers begin september 1944 alle strategische bruggen in het gebied van de Rijn zwaar bewaakt en van springladingen hadden voorzien. Er zou hoe dan ook een aanval in die richting komen. In het gebied van de 101e Amerikaanse luchtlandingsdivisie werd de brug over het Wilhelminakanaal opgeblazen. De compagnie van de 82e Amerikaanse Luchtlandingsdivisie die de brug over het Maas-Waal Kanaal veroverde, vond die wel ondermijnd, maar de springladingen konden niet tot ontploffing worden gebracht. Hetzelfde gebeurde bij de verkeersbrug bij Nijmegen over de Waal en de brug bij Arnhem was helemaal niet ondermijnd. Het is waar: in eerste instantie weigerde veldmaarschalk Model de brug bij Nijmegen op te blazen omdat hij (terecht) meende nog kansen te hebben naar het zuiden op te rukken. Maar toen het 30e Britse Korps de brug begon over te trekken werd geprobeerd die op te blazen en dat mislukte. Naar mijn bescheiden mening zijn er voor Market Garden van Duitse kant voorbereidingen getroffen om de Geallieerden een handje te helpen. Waarom? Ik denk dat op zaterdag 16 september of op zondagmorgen 17 september 1944 er bekend zou worden gemaakt dat er een staatsgreep had plaatsgevonden en dat de Duitsers Nederland ten noorden van de Rijn zouden demilitariseren. Oud-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië De Jonge 187


zou (tijdelijk) het bewind over dat Nederlandse gebied gaan voeren. De Geallieerden zouden zowel de stad Arnhem op de noordoever in handen krijgen, alsmede de vliegbasis Deelen vlak ten noorden daarvan om tenminste één sterk bruggenhoofd over te Rijn te hebben. De haven van Antwerpen zou ter beschikking komen en (misschien) Rotterdam. De Geallieerden zouden hun verdere opmars staken en het Duitse leger zou de handen vrij krijgen om alleen tegen de Russen (lees het communisme) te vechten. De aanvallen met de V1 en V2 wapens zouden daardoor ook worden gestopt. Terwijl de Duitsers zouden proberen de Russen terug te dringen, zouden Geallieerden in alle rust hun enorme strijdmacht kunnen opbouwen en eventueel (hoe cynisch ook) tegen de Russen kon worden ingezet. Die hadden dan waarschijnlijk genoegen moeten nemen met de terugtrekking van hun troepen tot aan ongeveer de Curzon-grens tussen Polen en Rusland die na de Eerste Wereldoorlog werd vastgesteld. Het Morgenthau-plan heeft de Duitse staatsgreep verijdeld Wat is er dan misgegaan? Volgens mij is generaal Eisenhower ingegaan op een Duits aanbod waarvan hij de gevolgen niet goed kon inschatten, maar blijkbaar de moeite van het proberen waard was en hij heeft de gok gewaagd. Zijn opmars richting Duitsland was door gebrek aan voorraden vastgelopen en het zag er niet naar uit dat dat snel zou verbeteren. Van zijn immense strijdmacht gebruikte hij een Brits legerkorps, vier luchtlandingsdivisies en een parachutistenbrigade. Het klinkt cynisch: maar als het zou mislukken dan zou dat de sterkte van zijn strijdmacht nauwelijks beïnvloeden. Het is bekend dat Laurens Op ten Noort met een uitnodigingsbrief van Himmler in opdracht van zijn zuster Julia tijdens de gevechten in Oosterbeek was waar De Jonge woonde, maar hij was niet te bereiken. Blijkbaar werd er van hem verwacht dat hij zich op de één of manier zich zou openbaren als de tijdelijke stadhouder van Nederland. Pas begin november werd hij gevonden in Amerongen bij baron Bentinck die er uitgesproken NSB-sympathieën op nahield. Vermoedelijk is De Jonge naar Amerongen gegaan toen de verwachte staatsgreep niet kwam en hield hij zich verder van de domme. Ik kan daar geen andere verklaring voor vinden. De Jonge wist wat zijn rol in het geheel zou moeten zijn, maar moet het gevoel hebben gehad dat er te weinig garanties waren en is toen in Amerongen ondergedoken. Heinrich Himmler en zijn paladijn Walter Schellenberg hadden vermoedelijk Adolf Hitler aan de kant hebben moeten zetten en dat is niet gebeurd. Waarom? President Roosevelt en minister-president Churchill waren van 12-16 september 1944 aan het confereren in het Canadese Quebec en moeten op de hoogte zijn geweest. En daar werd ook door de Amerikanen het eerdergenoemde ‘Morgenthau-plan’ gepresenteerd genoemd naar de Amerikaanse 188

Richting ontknoping

minister van financiën, om van Duitsland na de oorlog een boerenstaat te maken zonder zware industrie. Het plan verdween al snel van tafel, maar werd in de internationale pers breed uitgemeten. De Duitse propaganda (lees Josef Goebbels) maakte er dankbaar gebruik van om in Duitsland een stemming te kweken tot de laatste man door te vechten. Churchill zag in Quebec de bui al hangen en was fel tegen het plan in verband met de oprukkende Russen en de situatie na een Duitse capitulatie waar dan weer net als in 1918 grote onlusten zouden uitbreken en daar zouden de Russen graag gebruik van maken om in heel Duitsland het communisme aan de macht te brengen. Ik denk dat op dat moment Himmler en Schellenberg hebben afgehaakt. Vóór de presentatie van het Morgenthau-plan zagen zij de Geallieerden als eventuele bondgenoten in de strijd tegen de Russen en hadden daarmee de afzetting van de dolgedraaide Hitler en zijn kliek makkelijk kunnen verkopen. Het grootste deel van het leger had hun waarschijnlijk gevolgd. Nu lagen de kaarten anders. Het naoorlogse Duitsland zou (net als in 1918) weer diep vernederd worden en daar konden ze niet aan meewerken. Het bezoek van Albert Speer aan generaal Bittrich Toen de gevechten bij Arnhem op het eind liepen was er nog een bezoeker die je daar niet zou verwachten: ‘Reichsminister’ Albert Speer, de minister van bewapening. Hij had alle belang bij een welslagen van Market Garden: zijn industriëlen moesten in bescherming worden genomen tegen het naderend communisme en dat verklaart zijn aanwezigheid in deze uithoek van het front. Ik denk dat hij op de hoogte was van het geheime aanbod aan de Geallieerden. Hij had ooit plannen Hitler te vermoorden door middel van het gifgas Tabun, dat door de ventilatoren van de commandobunker naar binnen zou moeten worden gebracht. Albert Speer was de persoonlijke gast van generaal Bittrich, waarvan bekend is hij een uitgesproken tegenstander van Hitler was. Hij klom op in rangen van de Waffen-SS, maar al snel kreeg hij een aversie tegen Hitler. Hij heeft aan veldmaarschalk Rommel zijn steun uitgesproken dat als Hitler uit de weg zou zijn geruimd hij hem met zijn troepen ten volle zou steunen. Albert Speer sprak zijn bewondering uit voor de wapenstilstand die Bittrich beval om de Britse en Poolse gewonden uit het slagveld te halen voor medische behandeling. Voor Bittrich was het een fluitje van een cent geweest om de Britten en de Polen rond Hartenstein en bij de brug in Arnhem tot de laatste man uit te schakelen. Hij heeft het niet gedaan. Hij heeft openlijk fel geprotesteerd toen een Amerikaanse vliegtuigbemanning na een noodlanding door SS’ers werd vermoord. Was de Duitse omwenteling geslaagd, dan had Bittrich vermoedelijk meegewerkt aan de demilitarisering van Nederland en samengewerkt met de Britse en Poolse troepen om 189


daarna naar het oostfront te vertrekken. Veldmaarschalk Von Rundstedt, had er na de landingen in Normandië er bij Hitler al op aangedrongen met de Geallieerden tot een wapenstilstand te komen en (alweer!) alleen tegen de Russen verder te vechten. Tijdens de oorlog is hij enkele malen in ongenade gevallen, maar telkens weer werd hij weer opgeroepen. Deze keer om veldmaarschalk Model als westelijk opperbevelhebber op te volgen die na de zelfmoord van veldmaarschalk Von Kluge deze functie maar 18 dagen vervulde. Tot nu toe is het me niet gelukt te ontdekken wie er achter deze snelle commandowisseling zit. Model bleef tot en met zijn zelfmoord in 1945 een felle nazi en bewonderaar van Hitler, maar moest deze regelrechte degradatie accepteren. Ik denk dat het Himmler en Schellenberg zijn geweest. Wie waren er op de hoogte van het plan? Dat zullen er niet veel geweest zijn. Bij een mislukking (wat dus gebeurd is) moet het geheim blijven voor de Russen. Eisenhower zal het niet in z’n eentje beslist hebben. Het Duitse voorstel zal zo rond eind augustus via mistige internationale kanalen gedaan zijn, maar moet heel serieus zijn overgekomen. Er zal overleg geweest zijn tussen Roosevelt en Churchill en met de opperbevelhebbers de generaals Marshall en Alanbrook. Die zullen het groene licht hebben gegeven, waarop op 10 september 1944 de beroemde bijeenkomst in het vliegtuig bij Brussel plaatsvond. Op dat moment werd pas Montgomery ingelicht. Die heeft toen een woede uitbarsting gehad waarop Eisenhower hem er geduldig en fijntjes eraan herinnerde hij zijn chef was en naar hem moest luisteren. Ik heb het al eerder gememoreerd: Market Garden was helemaal in strijd met het voorzichtige karakter van Montgomery. Dat verklaart ook de eerste planning van Market Garden: de Amerikaanse 82e Luchtlandingsdivisie zou de aanval op Arnhem uitvoeren. Als Brits veldmaarschalk zou je dat toch door je eigen Britse 1e Luchtlandingsdivisie laten doen: daar was de hoofdprijs te verdienen. Toen de commandant van de 12e Legergroep, generaal Bradley, op de hoogte van het plan was greep hij in: hij protesteerde heftig en wenste ‘zijn’ oude 82e Infanteriedivisie niet in de punt van de aanval, waarop de aanvalsdoelen van de beide divisies werden omgedraaid. Volgens generaal Urquhart is er ook nog sprake van geweest dat de Amerikaanse 101e Luchtlandingsdivisie bij Arnhem zou landen. Waar Eisenhower Montgomery op de vingers tikte gaf hij toe aan de wensen van Bradley zodat het er steeds meer op lijkt dat het een Amerikaanse operatie was: ‘wij leveren het grootste aantal troepen en materieel en laten de Britten en de Polen maar het grootste risico lopen, want het gaat over de toekomst van hun continent’. En wat voor de Amerikanen (en niet te vergeten de Canadezen) het belangrijkste was: ‘hoe verder we de Russen naar het oosten houden, hoe beter het is. Wij hebben geen zin om voor 190

Richting ontknoping

de derde keer in deze eeuw jullie te helpen, los nu maar eens een keer je eigen Europese problemen op’. Het moet uit het hart gegrepen zijn van president Roosevelt: de Franse generaal De Gaulle noemde hij zijn ‘politieke hoofdpijn’ (die wilde ‘definitief’ met de Duitsers afrekenen) en in de opmars van de Russen zag hij alweer een nieuwe Europese oorlog in het verschiet, waar alweer de Amerikanen het leeuwendeel voor hun rekening zouden moeten nemen. Samengevat is het dan niet zo vreemd dat generaal Eisenhower de gok Market Garden gewaagd heeft. Alleen hooggeplaatste officieren en politici zullen van het hele plan op de hoogte zijn geweest. Generaal Browning zal het geweten hebben maar zijn ondercommandanten Maxwell Taylor, Gavin, Urquhart en Sosabowki niet of misschien kleine details. Pas na de werkelijke staatsgreep zouden ze zijn ingelicht. Misschien moet ik een uitzondering maken voor Urquhart die al vlak na de landing van zijn troepen in paniek raakte en met een deel van zijn stafofficieren op zoek ging naar de brigade van Lathbury maar misschien ook wel naar een soort van ‘ontvangstcomité’ (jonkheer De Jonge?), waar hij op gerekend had. De nonchalance waarmee hij zijn deel van de operatie voorbereidde kan er alleen op wijzen dat hij er op rekende dat hij het niet helemaal op eigen kracht hoefde te doen. Trouwens, we hebben eerder gezien dat na de slechte ervaringen met de inzet van luchtlandingstroepen men weigerde gebruik te maken van alle middelen die men tot zijn beschikking had. Korpscommandant Browning vond het zelfs nodig zijn hoofdkwartier uit Groot-Brittannië over te laten komen, waar het volmaakt overbodig was en een last voor generaal Gavin. In ieder geval was het voor hem ineens geen ‘brug te ver’ meer., Alles wijst op een (mijn verontschuldigingen voor het woord) ‘feestelijke aanval’ die met geringe verliezen Zuid-Nederland zou hebben bevrijd en Arnhem en de vliegbasis Deelen ten noorden van Arnhem, waarna de oorlog voor de Geallieerden afgelopen zou zijn geweest. Ik wil ter aanvulling nog een opmerkelijk feit vermelden. Rond 14 september werden er ter hoogte van Heveadorp/Oosterbeek drie leden van de SAS met een watervliegtuig afgezet. Ze waren in burgerkleding. Ze hadden de opdracht met ‘iemand’ contact te zoeken. Toen dat niet lukte en de slag begonnen was, trok één van het uniform van een gesneuvelde sergeant aan trok verder op met generaal Hacket. Deze informatie heb ik van die persoon. Ik heb hem rond 1992 ontmoet. De Polen krijgen de schuld Na de slag werden er ter camouflage zondebokken gezocht. Het meest kregen de Polen van generaal Sosabowski het te verduren: ze werden pas aan het einde van slag ingevlogen (niet eens allemaal). Ze deden meer dan ze eigenlijk konden. Zonder de hulp van de Polen zou het onmogelijk geweest zijn om nog 191


zo’n 3000 man van de Britse divisie terug over de Rijn te evacueren. Sosabowski werd nog geschoffeerd door een Britse generaal die hem eindelijk in de buurt van Driel bereikt had en generaal Browning vond het nodig (voordat hij al snel naar Ceylon werd weggepromoveerd) een achterbakse brief aan de generale staf te schrijven waarin hij Sosabowski afschilderde als een eigenwijze generaal, die zijn plaats niet kende en voortdurend er op uit was de zaak te traineren. De Poolse brigade werd ontbonden en Sosabowski sleet de rest van zijn leven in Groot-Brittannië in armoede als een eenvoudige fabrieksarbeider. Net als de meeste andere Poolse militairen kon hij niet terug naar zijn geliefde vaderland waar hij door de communistische regering als verrader werd beschouwd. Van de degenen die het wel geprobeerd hebben, hebben de meesten het niet overleefd. In Amerika en Groot-Brittannië kreeg de Poolse brigade nooit erkenning. Alleen van Nederland ontving Sosabowski het postuum hert Bronzen Kruis en de brigade als geheel de Militaire Willemsorde uit handen van koningin Beatrix. Generaal Urquhart werd overgeplaatst naar Malakka en later naar Australië als commandant van de Britse troepen aldaar (dat was een behoorlijke degradatie). Het lijkt wel of alle Britse ingewijden van Market Garden naar een ander deel van de wereld werden overgeplaatst. Julia op ten Noort en haar broer Laurens hebben ondanks hun extreme naziverleden nauwelijks last gehad. Waar andere prominente nazi’s in Nederland tot de doodstraf of lange gevangenisstraffen werden veroordeeld ontsprongen zij de dans. Ze zijn allebei in vredige omstandigheden overleden: Laurens in 1977 in Nederland en Julia ongeveer tegelijkertijd in ZuidDuitsland. De urn met haar as staat ergens op een kerkhof aldaar. Vooral Julia was een beschermelinge van Heinrich Himmler en was volgens mij de belangrijkste nazi van Nederland. Nooit is er serieus onderzoek gedaan naar haar rol rond Market Garden. Hetzelfde geldt voor jonkheer De Jonge. Daar is een goede reden voor: stelt u zich eens voor als zou blijken dat ik de waarheid zou hebben opgeschreven (waar ik volledig achter sta) dan zou dat vandaag de dag nog grote ruzie met de Russen betekenen: zij leverden het leeuwendeel van de strijd tegen nazi-Duitsland en als nu zou blijken dat de Geallieerden in september 1944 het op een akkoordje met de Duitsers wilden gooien, dan is de wereld nu nog te klein en terecht. Zonder de inzet van het Russische leger was nazi-Duitsland nooit verslagen, daar ben ik van overtuigd. Maar grote economische en politieke belangen en vooral de angst voor het communisme voerden in die tijd de boventoon. Dat zou nog tot 1989 duren toen de Sowjet Unie uiteen viel.

192

De nasleep Na afloop van de mislukking van Market Garden kreeg het Canadese 1e Leger onder commando van generaal Guy Simonds (in plaats van generaal Crerar die ziek was), van Montgomery het bevel de Scheldemonding van Duitse troepen te zuiveren. Dat bestond uit het Canadese 2e korps, de Poolse 1e Pantserdivisie, de Britse 49e en 52e divisies. De Britten bevrijdden WestBrabant en de Polen Breda en omgeving, alles ten koste van zware verliezen. Maar het waren de Canadezen het hardst getroffen werden: zij moesten door Zuid-Beveland en Walcheren oprukken richting Vlissingen door open terrein en praktisch zonder enige dekking. Het was de slagersrekening die betaald moest worden voor het laten ontsnappen van het 15e Duitse Leger van generaal Von Zangen en door Market Garden begon de aanval weken te laat en hadden de Duitsers de verdediging kunnen voorbereiden. Op 8 november 1944 waren de gevechten ten einde. De dijken van Walcheren moesten worden gebombardeerd om amfibische operaties mogelijk te maken: hieraan deden ook nog Franse commandotroepen aan deel. Toen kon de Westerschelde mijnenvrij worden gemaakt en op 28 november 1944 legde het eerste schip aan in Antwerpen. Om de Canadezen te eren was het Canadees: de Fort Cataraqui. De Amerikaanse troepenopbouw kwam in een stroomversnelling: Het Amerikaanse 7e Leger, dat in Zuid-Frankrijk was geland, positioneerde zich ten zuiden van Amerikaanse 3e Leger van generaal Patton onder generaal Alexander Patch en werd versterkt door een provisorisch Frans leger onder generaal Jean De Lattre de Tassigny. Boven het Amerikaanse 1e Leger kwam nog het Amerikaanse 9e Leger onder generaal William Simpson. In totaal had Eisenhower dus zes legers tot zijn beschikking en vooral niet te vergeten een luchtmacht die zo ongeveer de alleenheerschappij had. Het bloedbad in het Hürtgenwald De Amerikanen rukten op naar de dammen van de rivier de Ruhr in de buurt van Aken. Men wilde voorkomen dat ze werden opgeblazen en de opmars naar het Ruhrgebied zouden vertragen. Dat had met een omtrekkende beweging langs twee kanten kunnen worden gedaan. Maar generaal Hodges was optimistisch en koos voor een directe aanval: recht door het ‘Hürtgenwald’, heuvelopwaarts door een dicht bebost gebied. Hier waren de Sherman tanks onbruikbaar en moest de infanterie het alleen doen met catastrofale gevolgen: het Amerikaanse leger verloor in die slag in maar korte tijd zo’n 50.000 man. De (thans nog bestaande) 28e Infanteriedivisie leed toen dermate grote verliezen, dat ze nog steeds de ‘Bloody Bucket’ divisie genoemd wordt. Het 193


embleem van de divisie heeft een vorm die aan een emmer doet denken. In die korte periode verloor het Amerikaanse leger bijna evenveel mensen als tijdens de hele Vietnamese oorlog. De lessen uit de Eerste Wereldoorlog waren vergeten. Eisenhower gaat een afwachtende houding aannemen Eisenhower werd toen uiterst voorzichtig, nog meer dan de gezonde voorzichtigheid van Montgomery. Hij had te maken met de publieke opinie in Amerika en een oorlog tegen Japan die nog lang niet afgelopen was en ook grote verliezen eiste. In die periode moet hij ook inlichtingen gekregen hebben dat de aanvoerlijnen van de Russen tot het uiterste waren opgerekt: hetzelfde probleem dat hij ook gekend had, maar voor de Russen waren dat duizenden kilometers. Na Warschau rukten ze nog langzaam op en waren zich achter rivier de Weichsel (Wisla) aan het hergroeperen voor de grote aanval richting Berlijn, waartoe ze op dat moment na de zware gevechten nog niet volledig in staat waren. Wat nog belangrijker was dat er steeds meer aanwijzingen waren dat de Duitsers met de ontwikkeling van de atoombom jarenlang op het verkeerde spoor waren: de Italiaanse professor Fermi (die in het Amerikaanse Manhattan-team was) had in de eerste ontwikkeling aangetoond dat een explosieve reactie kon worden onderdrukt door te werken met grafietstaven. De Duitse geleerden kenden die theorie maar hebben dat niet geprobeerd en zijn toen de weg naar de bom kwijtgeraakt. Het Amerikaanse opperbevel kon er toen van uitgaan dat dat een Duitse atoombom geen reële dreiging meer was. Eisenhower had nog een probleem: het moreel van zijn troepen. Die hadden het idee met Kerstmis 1944 weer thuis te zijn, maar daar was nu geen enkele kans meer op. Voor de fronttroepen werd het een sport om een zgn. ‘loopgraafvoet’ te krijgen. Door vooral je voeten niet te wassen en je sokken niet te verschonen kreeg je gangreen en moesten er tenen worden geamputeerd en dat was je vliegticket naar huis. Binnen het Amerikaanse leger werd er veel gedeserteerd. In de Duitse en Russische legers werd daar meedogenloos tegen opgetreden, maar Eisenhower ging hier voorzichtig mee om. Achter de frontlinie werd er door de aanvoertroepen op grote schaal zwart gehandeld in sigaretten en (broodnodige) benzine. Het is niet mijn bedoeling Eisenhower te bekritiseren. Hij was geen Europeaan en zijn Canadese en Amerikaanse troepen ook niet. Na iets meer dan 20 jaar mochten zij weer de kastanjes uit het Europese vuur halen en gezien de militaire situatie kan ik heel goed begrijpen dat hij een afwachtende houding ging aannemen en zijn troepen alleen maar veilig naar huis wilde laten terugkeren. Bovendien was er een begin van overeenkomst tussen de 194

De nasleep

Russen en de westelijke Geallieerden: het plan Eclips. Het voorzag in een verdeling van de bezettingszones na de Duitse capitulatie en komt grotendeels overeen wat we in werkelijkheid hebben zien gebeuren. Het noorden zou door de Britten worden bezet, het zuiden door de Amerikanen en ruwweg ten oosten van de Elbe zouden de Russen de bezettende macht zijn. Berlijn lag in het Russische gebied en zou ook in drie delen worden bezet. Het is overigens voor de zoveelste keer dat het Poolse volk in de steek gelaten werd, maar dat kan de Amerikanen en Canadezen niet worden aangerekend: het was het resultaat van eeuwenoude Europese intriges waar zij hun handen (terecht) niet aan wensten te branden. Dat alles veroorzaakte een verlamming van het offensief in het westen. Ik ben ervan overtuigd dat als de Russen met een dergelijke enorme strijdmacht aan de Rijn hadden gestaan de oorlog misschien wel rond Kerstmis 1944 afgelopen zou zijn ondanks het slechte weer (het najaar van 1944 en de winter van 1945 waren nat en koud) . Het zou een paar miljoen mensenlevens hebben gescheeld en de wereld zou er nu heel anders hebben uitgezien, maar voor Eisenhower was het een onuitvoerbare opdracht gezien de te verwachten enorme verliezen en de publieke opinies in Amerika en het Britse Gemenebest. Het Duitse Ardennenoffensief Ook de Duitse generale staf bemerkte de Russische vertraging en de aarzelende tactiek van Eisenhower en besloot tot een laatste (wanhoops)aanval in het westen. Eind oktober 1944 werden er in het geheim ervaren gevechtstroepen aan het oostelijk front onttrokken en samen met de nieuwste Tiger-tanks en nieuw opgeleide troepen werden die achter de Maas in het gebied van de Ardennen opgesteld. De Duitsers wisten dat het de zwakste sector in het front was, eigenlijk een soort ‘vakantieoord’ voor Amerikaanse troepen die rust kregen. De Amerikaanse 101e Luchtlandingsdivisie had in Normandië, bij Eindhoven en in het niemandsland in de Betuwe gevochten en probeerde hier weer wat op adem te komen. De bedoeling van de aanval, die op 16 december 1944 werd ingezet, was diagonaal door België op te rukken en Antwerpen te heroveren. De 21e Legergroep van Montgomery zou dan afgesneden zijn van de 12e Legergroep van Bradley. De aanval kwam als een complete verrassing: de Duitse tanks en infanterie rukten snel op door de dunne verdedigingslinies. Niemand had er rekening mee gehouden dat de Duitsers nog tot zo’n aanval in staat waren en het duurde meer dan 24 uur voordat de volledige omvang ervan bekend was. Toen greep Eisenhower in: de 9e en 1e Amerikaanse Legers werden onder het bevel van Montgomery geplaatst en het Amerikaanse 3e Leger van generaal Patton kreeg de opdracht naar het noorden af te zwenken. Patton leverde toen een 195


ongelooflijke prestatie, dat moet hem nagegeven worden. De Amerikaanse 101 Luchtlandingsdivisie bevond zich in stadje Bastonge (Bastenaken) dat zich op een kruispunt van strategisch belangrijke wegen bevond. De divisie was compleet ingesloten, maar weigerde zich over te geven en werd uiteindelijk door eenheden van het Amerikaanse 3e Leger ontzet. Maar Montgomery leverde in het noorden een grotere prestatie: hij gaf de Duitsers de illusie dat ze steeds verder konden oprukken, maar hij versloeg hen op meesterlijke wijze. De Duitse aanval kon nog enige tijd doorgaan door een voortdurende dichte mist, waardoor de Geallieerde luchtmacht aan de grond moest blijven. Toen die eenmaal opgetrokken was, werden de Duitsers genadeloos aangevallen en was het offensief doodgebloed. De conferentie van Yalta en de valse Russische beloftes aan Polen Van 4 tot 11 februari werd in de Russische stad Yalta op de Krim een conferentie gehouden tussen de Roosevelt, Churchill en Stalin. Hier werden de afspraken over een naoorlogse verdeling bevestigd en bovendien zou er daarna alleen sprake zijn van een onvoorwaardelijke Duitse capitulatie. Tijdens de conferentie verklaarde Stalin een groot voorstander te zijn van een sterk onafhankelijk Polen als buffer tussen Duitsland en Rusland. In Moskou waarschuwde de Amerikaanse ambassadeur en persoonlijke vriend van Roosevelt, William Averell Harriman, hem voor de zoveelste keer voor de ‘beloftes’ van Stalin. Op dat moment waren er zo’n 200.000 Poolse militairen actief in West-Europa en vochten met een enorme inzet, maar wel met als doel een onafhankelijk Polen. Ook de Poolse regering in ballingschap in Londen waarschuwde Roosevelt. Maar hij was toen al ernstig ziek en had niet meer lang te leven. Het is te vergelijken met de conferentie van Versailles in 1918 toen de Amerikaanse president Wilson besmet was met de Spaanse griep en zo ziek was dat hij elke beslissing wel goed vond. De grote aanval over de Rijn In de nacht van 23 op 24 maart 1945 (een half jaar na Market Garden en er in West-Nederland duizenden mensen stierven van de honger) vielen de Geallieerden Duitsland massaal aan. De Britten, Polen en Canadezen bij Wezel, de Amerikanen over de pas veroverde brug over de Rijn bij Remagen en in het zuiden het Amerikaanse 3e Leger onder generaal Patton. Er was voor de Duitsers geen houden meer aan: binnen de kortste keren was het Ruhrgebied omsingeld en pleegde veldmaarschalk Model, die daar de verdediging leidde, zelfmoord. Toen werd het een race naar het oosten. De Britten, Polen en Canadezen rukten gestaag op door Nederland en Noord-Duitsland, de Amerikanen door de rest van Duitsland. De Amerikanen veroverden nog een brug over de Elbe bij Maagdenburg en hadden Berlijn nog kunnen berei196

De nasleep

ken voordat de Russen dat konden. Maar Eisenhower stopte de opmars: wat had het voor zin om de Duitse hoofdstad, die nog zwaar verdedigd werd, ten koste van enorme verliezen te veroveren om zich later weer achter te Elbe te moeten terugtrekken. Bovendien bestond het gevaar van een plotselinge ontmoeting van Amerikaanse en Russische troepen. De Duitsers was hetzelfde in 1939 bij de inval van Polen overkomen en braken toen urenlange zware gevechten uit. Er was hierover tussen Eisenhower en de staf van het Russische leger geen enkele vorm van overleg. Harry Truman wordt de nieuwe Amerikaanse president Op 12 april 1945 rond één uur ’s middags, stierf president Roosevelt achter zijn werktafel. Hij werd opgevolgd door zijn ‘running mate’ en vicepresident Harry Truman. Rond de kliek van Hitler ontstond er hysterische euforie: dit zou het begin zijn van de uiteindelijke overwinning, maar bij de ‘gewone’ Amerikaanse soldaat aan het front was het tegendeel het geval: men wist dat hij ernstig ziek was. Ze betreurden het overlijden van een groot president maar gingen over tot de orde van de dag en hoopten dat de nieuwe president Truman voor hen hetzelfde zou betekenen. Overigens noemde 83e Amerikaanse Infanteriedivisie die de brug over de Elbe had veroverd haar na de nieuwe president: de Harry Truman brug. De Russen veroveren Berlijn De Russen bereikten de Oder vlakbij Berlijn. Stalin had de veldveldmaarschalken Georgy Zhukov en Ivan Koniev de opdracht gegeven de stad te veroveren. Maar hij speelde ze tegen elkaar uit: de hoofdprijs zou het parlementsgebouw de ‘Reichstag’ zijn. Naar verliezen werd niet gekeken. De eerzuchtige veldmaarschalken waren alleen maar uit op eigen roem. Toen Zhukov vertraging opliep bij zijn opmars deinsde hij er niet voor terug zijn artillerie in te zetten tegen de troepen van Koniev. Hitler pleegde samen met zijn vrouw Eva Braun (met wie hij enkele dagen daarvoor was getrouwd) zelfmoord. Jozef Goebbels deed dat samen met zijn vrouw Magda hetzelfde, maar zij vonden wel nodig vlak daarvoor hun zes kinderen te vergiftigen. Hoe gek kunnen mensen worden. De Duitse capitulatie Er was geen commandostructuur meer in het Duitse leger. Daarom werd er op enkele plaatsen apart gecapituleerd (zoals op 5 mei 1945 in Wageningen door de Duitse generaal Blaskowitz (dat waren onderhandelingen en pas op de volgende dag vond de ondertekening in een verlaten boerderij bij Wageningen plaats). Maar de werkelijke algehele capitulatie was op 8 mei in Berlijn, waar veldmaarschalk Wilhelm Keitel de documenten ondertekende. Daarmee was 197


de oorlog in Europa voorbij. Het was toen voor de eerste keer dat Winston Churchill officieel de woorden ‘iron curtain’ (ijzeren gordijn) gebruikte. Hij bedoelde daarmee Rusland en het gevaar van een communistische invasie. We hebben gezien dat het in werkelijkheid sinds het einde van de Eerste Wereldoorlog al speelde De werkelijke gruwelen van de concentratiekampen worden ontdekt Tijdens hun opmars ontdekten de Russische en Geallieerde troepen steeds meer de gruwelijke details van de concentratiekampen. Het was zo onvoorstelbaar, maar toch was het gebeurd. Daarom werd voor de eerste keer in de geschiedenis tegen de leidinggevenden van een oorlogvoerende natie een groot proces gehouden. Het gebeurde in stad Neurenberg, waar Hitler grote triomfen gevierd had. De belangrijkste nazi-prominenten werden ter dood veroordeeld en eindigden hun leven aan de galg. Ook Walter Schellenberg sterft een mysterieuze dood Himmler had al eerder zelfmoord gepleegd (vermoedelijk is hij uit de weg geruimd) en Hermann Göring deed hetzelfde in zijn dodencel met een cyaankalipil. De paladijn en plaatsvervanger van Himmler, Walter Schellenberg, werd op een ‘lager’ proces tot slechts zes jaar gevangenis veroordeeld, maar werd na drie jaar al weer vrijgelaten omdat hij leverkanker zou hebben. Hij stierf op 31 maart 1952. Hij is uitgebreid verhoord en profileerde zich toen als een soort idealistische padvinder die alleen maar probeerde Himmler af te remmen. Hij heeft zelfs nog zijn memoires geschreven. Ook hier zijn er steeds meer aanwijzingen dat ook hij uit de weg geruimd is. Als Himmler en Schellenberg naar buiten waren gekomen met hun voorstel tot een staatgreep en wapenstilstand in augustus 1944 had dat grote problemen met de Russen gegeven, zelfs nu 70 jaar nog. Het moest allemaal onder de pet blijven. Vele nazimisdadigers ontsprongen de dans. Velen vluchtten naar ZuidAmerika (ook met hulp van het Vaticaan) en anderen leefden een ongestoord leventje in West-Duitsland. Men vond het daar wel genoeg en de Koude Oorlog was daar een ideale rem op. De oorlog met Japan gaat bloedig verder De capitulatie van Duitsland betekent in de Engelse taal VE-Day (Victory Europe Day), maar VJ-Day (Victory Japan Day) was nog ver weg. De Britten hadden vanuit India uiteindelijk Birma en de hoofdstad Rangoon veroverd. De Chinezen onder president Tsjang Kai Tjek, de leider van de Kwo Ming Tang beweging, vochten een bloedige strijd tegen de Japanners, die zich steeds verder moesten terugtrekken. Maar het leeuwendeel van de strijd werd ook hier door de Amerikanen geleverd: eiland na eiland in de Stille Oceaan werd vero198

De nasleep

verd, Nieuw Guinea en de Filippijnen en uiteindelijk werd Japan bereikt: dat wil zeggen de eerste eilandjes in de buurt. Het waren Okinawa en Iwo Jima. Toen de Amerikanen daar aanvielen vochten de Japanners zich letterlijk dood: het was een aanval op hun vaderland en hun keizer. Het waren niet alleen de militairen, zelfs de burgers pleegden massaal zelfmoord: ze vonden dat ze dat aan hun keizer verplicht waren. De Amerikaanse verliezen waren ontstellend. De Amerikaanse vloot werd aangevallen door zgn. Kamikaze-vliegtuigen: de piloot werd geacht na het drinken van een glas saké (Japanse jenever) niet meer terug te keren. In het vliegtuig bevond een grote bom. Ze probeerden door een enorm afweervuur zich op de Amerikaanse marineschepen te storten en hadden regelmatig succes. Er is berekend dat een aanval op het vasteland van Japan tussen de 500.000 en 700.000 Amerikaanse slachtoffers zou gaan eisen. Het atoomwapen wordt ingezet We hebben gezien dat in juli 1945 de Amerikanen een atoombom hadden ontwikkeld en dat dat plan (operatie Manhattan) zo geheim was dat de Amerikaanse vicepresident Harry Truman pas na zijn inauguratie ervan op de hoogte werd gesteld. Maar nu moest hij de loodzware beslissing nemen om de bom daadwerkelijk in te zetten. Achteraf is het makkelijk oordelen dat hij dat niet had moeten doen. Nu kennen we de jarenlange gevolgen van radioactieve straling, maar dan nog: ik denk dat president Truman de juiste beslissing genomen heeft. De ontelbaren die toen nog in Japanse kampen in gevangenschap waren en/of als dwangarbeiders in gruwelijke omstandigheden werkten hebben toen de dag gezegend dat de atoombommen zijn gevallen en dat zij in leven zijn gebleven en ongeveer een half miljoen Amerikaanse militairen zijn niet gedood of verminkt bij de aanval op Japan die anders had moeten plaats vinden. Op 6 augustus viel de eerste bom op de stad Hiroshima. De Amerikanen wachtten vijf dagen maar er kwam geen enkele reactie van de Japanse regering. Stalin reageerde wel en berekenend: op 8 augustus verklaarde Rusland de oorlog aan Japan (nu had hij de handen vrij) en viel aan in Mantsjoerije, Korea, het schiereiland Sachalin en de Koerillen, een eilandengroep ten noorden van Japan Daarmee had Rusland binnen de kortste keren een groot gebied heroverd dat aan het begin van de eeuw door de tsaar verloren was aan Japan. Op 11 augustus viel de tweede bom op Nagasaki en toen was Japan bereid te capituleren. Voor het eerst in hun leven hoorden de Japanners de stem van hun keizer Hirohito: hij sprak in een bijna onverstaanbare Japanse ‘hoftaal’ en gaf de opdracht tot capitulatie. Op 2 september 1945 werd deze ondertekend op een Amerikaans slagschip in de baai van Tokyo. 199


Ook in Japan werd een soort Neurenberg-proces gehouden: er werden oorlogsmisdadigers en verantwoordelijke regeringsleiders opgehangen. Ook hier bleven er velen ongestraft, maar de grootste boef van allemaal, keizer Hirohito, in wiens naam en met zijn medeweten de afschuwelijkste oorlogsmisdaden werden begaan, werd buiten schot gehouden. Hij bleef keizer, maar mocht zich niet meer ‘goddelijk’ noemen. Dat was het werk van generaal MacArthur die toen een soort gouverneur van Japan was. Dat had alles te maken met de snelle Russische opmars in het gebied: vooral de Russische bezetting van de Koerillen zag men als een regelrechte communistische bedreiging van Japan en daarom werd het feodale Japanse volk in een sneltreinvaart verwesterd en, net als in West-Europa, gefinancierd met Amerikaanse dollars tegen een lage rente. De keizer mocht blijven zitten als een bindmiddel om het Japanse volk rustig te houden. Generaal MacArthur wordt ontslagen Er kwam nog een oorlog in Korea met miljoenen doden, toen het communistische noorden het zuiden aanviel. In het begin slaagde generaal MacArthur er in, door middel van een briljante operatie vanuit zee de aanval de stoppen. Maar toen China onder Mao Tsje Toeng ook ging aanvallen draaide hij helemaal door en verloor het overzicht. Hij wilde toen grote Chinese steden met atoombommen gaan aanvallen. Rusland had toen ook al de atoombom en een nucleaire oorlog stond voor de deur. President Truman ontnam hem het commando en hij werd vervangen door generaal Matthew Ridgway die we bij Market Garden al tegenkwamen. Hij bracht die oorlog tot een redelijk goed eind. De atoombom heeft de ‘koude oorlog’ gelukkig niet ‘warm’ gemaakt Naar mijn mening is de atoombom de garantie geweest dat de ‘koude oorlog’ niet is geëscaleerd in een ‘warme oorlog’. Dan waren er weer ontelbare miljoenen mensen gedood, gewond of ontheemd geweest. Maar met de bom waren dan ook de regeringsleiders en generaals, die normaliter altijd buiten schot bleven, leiders geworden van een onleefbare wereld als ze hun bomvrije bunkers zouden gaan verlaten. Dat is na 1945 onze verzekeringspolis geweest. Met dank aan de inwoners van Hiroshima en Nagasaki die dat mede mogelijk hebben gemaakt. Hun lijden van de explosies en de stralingsziektes die hun nog tientallen jaren daarna teisterden hebben de ogen van de ‘strategen’ geopend en doen beseffen dat een nucleaire oorlog alleen maar verliezers kent. De onterechte beloning van Duitsland en Japan Er moet mij nog wel iets van het hart: ik en velen met mij, hebben het er nog steeds moeilijk mee dat de verliezers van de Tweede Wereldoorlog econo200

De nasleep

misch de grote winnaars zijn geworden. Duitsland in Europa en Japan in Azië. Na de oorlog hoefden ze voor mij niet tot op het bot vernederd te hoeven worden. Ook daar wonen mensen die net als iedereen een normaal leven wil voor zichzelf en hun kinderen. Maar de angst voor het communisme veranderde deze landen van militaire in economische heersers en dat gaat mij nog steeds te ver. Zij zijn de oorlog begonnen maar werden vorstelijk beloond voor hun agressie en gruwelijke oorlogsmisdaden. Tenslotte nog een keer 1914: de gemiste kans op vrede en een welvarend Europa Ik kan het niet nalaten nog even terug te gaan naar 1914. Wat hebben de toenmalige regeringsleiders hun bevolking en nageslacht in die dagen aangedaan: hele generaties zijn in twee wereldoorlogen omgekomen, verminkt of getraumatiseerd en de joodse bevolking van Europa is bijna in haar geheel uitgemoord. Was de Eerste Wereldoorlog niet uitgebroken en had men onderhandeld op basis van redelijke compromissen, dan hadden we tussen 1940 en 1950 al een Europese Unie kunnen hebben inclusief Rusland. Een verloren eeuw dus, ja zelfs de eeuw die in de toekomst de grootste schandvlek in de menselijke geschiedenis zal blijven.

201

Literatuur en andere bronnen Brongers, E.H. De slag om de residentie 1940. 1968. Hollandia NV, Baarn. Brongers, E.H. Grebbelinie 1940. 1971. Hollandia NV, Baarn. Chandler, Alfred D. Jr., ed. & Ambrose, Stephen E., ass. ed. The Papers of Dwight David Eisenhower. Part I-V. 1970. The Johns Hopkins Press, Baltimore & London. Davies, Norman. Rising ’44 – The Battle for Warsaw. 2004. Pan Books. Diverse auteurs. Grote geïllustreerde Wereldgeschiedenis. 1972. Amsterdam Boek. Dröge, Philip. Beroep: Meesterspion. Het geheime leven van Prins Bernhard. 2002. Vassallucci, Amsterdam. Gehlen, Reinhard. Nu spreek ik! Herinneringen 1942-1971. 1972. De Boekerij NV, Baarn. Vert. Pieter Grashoff. Haffner, Sebastian. Het Duivelspact. De Duits-Russische betrekkingen van de Eerste tot de Tweede Wereldoorlog. 2003. Mets en Schilt, Amsterdam. Vert. Piet Jaarsma. Hastings, Max. De slag om Duitsland 1944-1945. 2005. Uitgeverij Balans, Amsterdam. Vert. Fred Hendriks & Bookmakers. Heijden, Chris, van der. Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog. 2001. Uitgeverij Contact, Amsterdam, Antwerpen. Jong, L, de, prof. dr. Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Staatsuitgeverij. Klaauw, Bart, van der & Rijnhout, Bart. Luchtbrug Market Garden. 1984. Teleboek BV, Amsterdam. Launay, De, Jacques. Geheime diplomatie. De strijd achter de schermen in de Tweede Wereldoorlog 39-45. 1963. Uitgeverij Helmond, Helmond. Vert. C.D.T. Sikkink. Lonsdale, Gordon. Meesterspion. Mijn twintig jaren bij de Russische inlichtingendienst. Tijdsignalen, Nederlands Boekhuis, Tilburg. Vert. Kees Kaas. McKee, Alexander. De race naar de Rijnbruggen 1940-1944-1945. 1972. Hollandia BV. Vert. Elisabeth Swildens. Presser, J., prof. dr. Amerika. Van kolonie tot wereldmacht. 1969. Uitgeverij Elsevier, Amsterdam/Brussel. Romein, Jan & Annie. De lage landen bij de zee. Een geschiedenis van het Nederlandse volk. Vijfde geheel herziene druk. 1973. E.M. Queridoís Uitgeverij, Amsterdam. Ryan, Cornelius. De langste dag. Normandië 6 juni 1944. Tiende druk. Uitgeverij Holkema & Warendorf NV, Amsterdam. Vert. Hans Edinga. 202

Literatuur en andere bronnen

Ryan, Cornelius. De laatste slag. Berlijn 1945. 1966. Van Holkema & Warendorf, Bussum. Vert. mr. G.P. Kiës, Den Haag. Ryan, Cornelius. Een brug te ver. 1974. Unieboek BV, Bussum. Vert. Ton Stam. Schomakers, G. De Amerikaanse Burgeroorlog. 1976. Fibula-Van Dishoeck, Haarlem. Vert. mevr. dr. G.C. Mohr-Horsman. Thomas, Hugh. Mei 1941: de liquidatie van Rudolf Hess. 1979. Elsevier, Amsterdam/Brussel. Vert. Nico Kuipers. Tiemens, Willem H. Facetten van de Slag om Arnhem. 1984. De Gooise Uitgeverij, Weesp. Tute, Warren, Costello, John & Hughes, Terry. D-Day, Normandië 6 juni 1944. 1973. Van Holkema & Warendorf, Bussum. Vert. Innes de VriesWilliams. Urquhart, R.E. De Slag om Arnhem. 1970. Elfde druk – A.W. Sijthoff, Leiden. Vert. J.F. en H.L.J. Kliphuis. Veer, Paul, van het. De Atjeh-oorlog. 1969. Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam. Verkijk, Dick. Radio Hilversum 1940-1945. De omroep in de oorlog. 1974. Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam. Warren, John C., Dr. Airborne operations in World War II. European Theater. USAF Historical Studies nr. 97. USAF Historical Division, Research Studies Institute. Air University. September 1956. MA/AM Publishing. Eisenhower Hall. Manhattan Kansas 66506 USA. Whitaker, Denis & Whitaker, Shelagh. De strijd om de Schelde. 1984. Uitgeverij Hollandia BV. Vert. luitenant-kolonel drs. Th. H.J. Tromp. Wilmot, Chester. De strijd om Europa. 1952. Elsevier, Amsterdam/Brussel. Vert. John Kooy. Zolling, Hermann & Höhne, Heinz. Meesterspion Gehlen. De man zonder gezicht. 1971. Forum Boekerij. Vert. Hans de Vries. Tot zover mijn geraadpleegde literatuur. Toen ik jaren geleden met mijn eerste pogingen begon om dit boekje te schrijven waren dit zo ongeveer mijn enige bronnen aangevuld met mondelinge informatie die ik van andere geïnteresseerden kreeg. Er kwam veel aanvullende informatie uit gesprekken die ik had met veel veteranen en het ook internet gaf mij later informatie. Ook de televisie, in het bijzonder Discovery Channel en History Channel gaven me vooral de laatste jaren nieuwe kennis en inzichten. Een papieren versie heb ik laten rondgaan bij diverse personen met de vraag om (opbouwende) kritiek. Die heb ik verwerkt. Mijn dank daarvoor. Het boekje heeft een uitgebreid geschiedkundig begin. Ik was bang dat het mijn lezers zou gaan vervelen of afschrikken, maar de meeste lezers vonden 203


het juist interessant omdat het mijn stelling, de angst voor het communisme, extra verduidelijkt. Ze waren het met me eens dat het met de tegenwoordige kennis van de geschiedenis droevig gesteld is en zonder dat begin velen de samenhang niet zouden begrijpen. Mijn beschrijving van fascistische personen en partijen in andere landen dan Duitsland bijvoorbeeld was bij velen grotendeels onbekend. Ik weet dat ik regelmatig in herhalingen ben gevallen, maar voor mijn gevoel kon ik niet genoeg benadrukken dat de angst voor het communisme de grootste drijfveer was. Natuurlijk is mijn boekje niet compleet. Ik ben geen historicus maar autodidact. Wel hoop ik dat het aanleiding zal zijn voor verder onderzoek en nieuwe feiten. Maar vooral na 70 jaar de waarheid.

204

index van personen Alfonso, koning 82 Ashwin, prins 130 Averell Harriman, William 159, 196 Al Capone 66, 143 Alan Brooke 124 Alexander, tsaar 26 Armgard, prinses 53, 130 Arnal, Pierre 104 Augagneur 47 Bakoenin, Michael 17 Barbarossa 123 Beck, Józef 103 Bedell Smith 177 Bedell Smith, Walter 176 Bentinck 188 Beria, Lavrenti 65 Bernhard, prins 53, 129, 160-161, 176-177, 184 Bismarck 35 Bittrich 184, 189 Blaskowitz, Johannes 107, 150, 197 Blunt, Anthony 94 Boettinger, John 159 Bohr 173 Bonaparte, Napoleon 13 Bonhoeffer, Dietrich 155 Botha, Pieter 29 Bradley 161-162, 169, 173, 190 Bradley, Omar 113, 140-141, 143, 147-148 Brahms 32 Brandt, Karl 112 Braun, Eva 197 Brereton 167, 181 Brereton, Lewis 166 Briand 59

Briand, Aristide 58 Bronstein, Lev Davidowitz 44 Browning 180, 185, 191-192 Browning, Frederick 166, 170 Brüning 76 Brüning, Heinrich 73 Buchman, Frank N.D. 126 Bullit 109 Burckhardt, Carl 104, 106 Burgess, Guy 94 Burns, Mary 17 Butler, Smedley 68 Cairncros, John 94 Calvin Coolidge, John 65 Canaris, Wilhelm 154 Capet, Louis 8 Carlyle, Thomas 17 Carmiggelt, Simon. 144 Carnegie, Andrew 24 Cézanne 32 Chamberlain 104, 121 Chamberlain, Neville 99-100, 113 Chaplin, Charlie 10 Chopin 32 Chotek, Sophie 34 Churchill 41, 122, 125, 131, 158-159, 165, 190, 196 Churchill, Winston 29, 40, 50, 113, 121, 124, 157, 198 Clemenceau, George 50 Colijn 92 Colijn, Hendrikus (Hendrik) 119 Corday, Charlotte 13 Cort van der Linden 91 Cramer, Jaap 144 Crerar 150, 164, 193 205


Curzon 59 Czernin 41

Erzberger 54 Erzberger, Mathias 56

Daladier 109 Daladier, Édouard 99 Danton 13 David, Jacques-Louis 9 Dawes, Charles G. 57 De Bruyne 129-130 De Gaulle 150, 191 De Geer 115 De Jonge 174-175, 187, 191-192 De Jonge, Cornelis 91 De Lattre de Tassigny 193 De la Rey, Koos 29 De Medici, Catharina 29 De Quay, Jan 120, 174 De Wet, Christiaan 29 Deckers, L.N. 115 Dempsey, Miles 147 Deterding 88, 92 Devers, Jacob ‘Jake’ 150 Dietrich, Otto 104 Dijxhoorn 114 Donovan 154 Doorman, Karel 133 Dregrelle 110 Du Maurier, Daphne 166 Duinkerken, Piet 144 Duinkerken, Roelie 144 Dzugasvili, Josef Vissarinovitsj 44

Feldmeier 175 Feldmeijer, Henk 92 Fermi 173, 194 Foch 54 Foch, Ferdinand 50 Fokker, Anthonie 88 Ford, Henry 25, 74-75 Forster 104 Franco 154 Franco, Francisco 82 Frank, Anne 177 Frans Ferdinand 34-35 Frans Jozef 34 Fredendall, L.R. 141 Freisler, Roland 153 Freud, Sigmund 32 Fromm 153 Frost 186 Frost, John 183 Fugger 24 Furness, Thelma 86

Ebert, Friedrich 55 Edward VII 31 Einthoven, Louis 120 Eisenhower 5, 146, 151, 162, 165, 167-168, 173-174, 185, 187, 190, 194-195, 197 Eisenhower, Dwght D. 139 Engels, Friedrich 17-18 Ernst, Karl 77, 79

Gale, Richard 147 Gamelin, Maurice 109 Gatling, Richard Jordan 22 Gaugin 32 Gavin 180-182, 186, 191 Gavin, James 147 Gehlen. Reinhard 173 George V, koning 86 George VI, koning 87, 121 George, prins 128 Gerretson, Carel 89 Giskes 184 Gladstone 29 Goebbels, Josef 71, 101, 121, 159, 189, 197 Goerdeler, Carl 144 206

Index van personen

Hoare, Samuel 121, 127-128 Hobart, Percy 147 Hodges 161, 193 Hodges, Courtney 149 Hollander, Han 88 Hönmanns, Erich 110 Hoover, Herbert 66 Horrocks 163, 186 Howard 148 Hudson, Robert Spear 103

Goering 121 Goering, Hermann 128, 155 Gorbatsjov 129 Göring 72, 77 Göring, Hermann 71, 109, 198 Gough, Freddiy 180, 183 Grant, Ulysses 22 Groener 52, 56 Grynszspan 101 Guderian 81 Guderian, Heinz 110

Iljitz Oeljanow, Vladimir 17 Hacha, Emil 100 Hacket 191 Haig 39 Halifax 121-122 Hamilton 128 Hamilton, Douglas 126 Hegel 18 Helfrich 133 Hemingway, Ernest 82 Hendrik, prins 53, 89 Henlein, Konrad 99 Hess, Rudolf 71, 72, 75, 106, 125, 127-128, 131 Heydrich 100 Hicks 142, 185 Hiedler, Georg 69 Himmler 106, 130, 155, 177-178, 188-190, 198 Himmler, Heinrich 71, 78, 111, 127, 132, 159, 175 Hindenburg 38, 51, 82 Hirohito 200 Hitler 7, 72-73, 75-76, 97-98, 100-101, 104, 109, 111, 118, 121, 123-124, 130, 152, 159, 197 Hitler, Adolf 25, 69, 78, 80, 87, 95-96, 125 Hitler, Alois 69

Jackson 21 Jefferson Davis 21 Joffre 38 Juan Carlos, koning 83 Juliana, prinses 130 Kamenjev, Lev 64-65 Kant, Immanuel 12 Kemsley 104 Kerenski 43 Kiesewetter 184 Kipling, Rudyard 20 Kirov, Sergej 65 Klop, Dirk 111 Koch, Robert 32 Komorowski, Tadeusz Bór 155 Koniev, Ivan 197 Kornilow 43 Köstring, Erst 81 Kruger, Paul 29-30, 53 Krupp 24 Kuper, Abraham 30 Lascelles, Alan 86 Last, Jef 82 Lathbury 142, 191 Lathbury, Gerald 179 Laurens 192

207


Laval 110 Lee, Robert E. 21 Léhar 32 Leinster, Edward Fitzgerald van 86 Lenin 43, 45, 59, 63, 65, 81 Leopold III, koning 121 Liebknecht, Karl 52, 55 Lincoln 23 Lincoln, Abraham 21 Lindemans, Christiaan (Chris ‘King Kong’) 184 Linthorst Homan, Hans 120 Lissauer, Ernst 35 Lloyd George 59-60, 63 Lodewijk XVI, koning 8 Longstreet, James 21, 23 Lucky Luciano 143 Ludendorff 38, 50-52, 55-56, 72-73 Luxemburg, Rosa 55, 93 Lwow 42 Mac-Mahon 27 MacArthur 134, 162, 200 MacArthur, Douglas 166 Mackenzie King, William 158 Maclean, Donald 94 Macleod, Rudolf 48 Maczek 161 Mannerheim, Gustaf 110 Mannesmann 24 Mao Tsje Toeng 94, 200 Marconi 33 Marie Antoinette 8, 47 Maring 94 Marshall 139 Marx, Hirschel 17 Marx, Karl 17, 65 Mata Hari 48 Maxwell Taylor 147, 181, 191 McCarthy, Joseph 10

McCormack-Dickstein 68 Meijer, Arnold 120 Menzies 154 Menzies, Robert 121 Miklas, Wilhelm 98 Mitchell, Albert 51 Model 183, 187, 190, 196 Molotov 26, 123 Molotov, Vjatsjeslav 105 Monet 32 Montague Norman 57, 100 Montgomery 141, 147, 161-162, 167-168, 176, 185, 187, 190, 195-196 Montgomery, Bernhard Law 138 Morgan 146 Morgan, Frederick 145 Morgan, John Pierpont 24 Morgenthau 158, 188 Morgenthau Jr., Henry 157 Mosley, Oswald 85 Mussert 89 Mussert, Anton 87, 174, 177 Mussolini 78, 109, 121-122, 125, 143 Mussolini, Benito 62, 99 Napoleon 15 Napoleon, keizer 27 Napoleon, Lodewijk (Louis) 13 Nelson, Horatio 13 Ney, Michel 16 Nicolaas II 42 Nicolaas, tsaar 46 Nietzsche, Friedrich 20 Nimitz, Chester 134 Oeljanow, Vladimir Iljits 43 Op ten Noort, Julia 127, 174-175, 192 Op ten Noort, Laurens 127, 188 Oppenheimer, Robert 173 208

Index van personen

Oster, Heinrich 113, 155 Owens, Jesse 97 Patton 141-142, 149, 161-162, 193, 195 Patton, George 140, 147, 177 Payne Best, Sigismund 111 Pershing 50, 55 Pétain 118, 121-122, 175 Philby, Harold ‘Kim’ 94 Picasso, Pablo 83 Pickett 21 Pilgrim Fathers 20 Pius VII 13 Pilsudski 59 Pilsudski, Józef 58 Princip, Gavrilo 34 Quisling, Vidgun 113 Ramsay, Archibald 84 Rathenau 60 Rathenau, Walter 56 Reinberger, Helmuth 110 Renoir 32 Reynders 115 Reynders, Izaak Herman 114 Rhodes, Cecil 29 Ridgway, Matthew 166 Robespierre 13 Rockefeller, John D. 24, 74 Röhm, Ernst 71-72, 77, 79 Rokossowski, Konstantin 156 Roland Holst, Henriette 93 Rommel 138-139, 189 Rommel, Erwin 131, 154 Röntchen 32 Roosevelt 109, 131, 133, 150, 157-159, 162, 165, 173, 190, 196-197 Roosevelt, Eleanor 67

Roosevelt, Franklin Delano 66 Rosbaud. Paul 172 Rosenberg, Alfred 71, 73 Rosenburg, Ethel 9 Rosenburg, Julius 9 Rost van Tonningen 92-93, 175 Rothschild 69 Salazar 87 Samosonov 38 Sanson, Charles-Henri 9 Sas, Bert 113 Schacht, Hjalmar 56, 100, 160 Schämmle 111 Scheidemann, Philip 52 Schellenberg 177-178, 189-190 Schellenberg, Walter 106, 111, 127, 130, 154, 159, 175, 188, 198 Schicklgruber, Maria Anna 69 Schmitz, Hermann 75 Scholl, Hans en Sophie 153 Schuschnigg, Kurt 98 Seyffardt, H.A. 115 Seyss-Inquart, Arthur 98, 118 Shoup, J.G. 74 Simonds, Guy 193 Simpson, Ernest 86 Simpson, Wallis 86-87 Simpson, William 193 Sneevliet, Henk 93 Snijders 91 Sosabowki 191 Sosabowki, Stanisislaw 156 Sosabowski 182, 186, 192 Speer, Albert 126, 160, 189 Speidel, Hans 81 Staehle, Wilhelm 144 Stalin 44, 63-65, 80, 95, 103, 108, 110, 124, 141, 155, 159, 196-197, 199 209


Stephenson, George 16 Stevens, Richard 111 Strauss 32 Streicher 72 Streicher, Julius 71 Stresemann 59 Stresemann, Gustav 58 Stroop 138 Stuart 21 Student, Kurt 113, 125 Summer Welles 109-110 Tedder, Arthur 146 Teller 173 Thomas, Hugh 128 Thorbecke 17 Thyssen, Fritz 75 Tiso, Josef 100 Trotski 44, 59, 64, 94 Truman 166, 200 Truman, Harry 162, 173, 197, 199 Tsjaikowski 32 Tsjang Kai Tjek 94, 198 Tsjitsjerin 61 Tsjitsjerin, Georgi 60 Tsolakogloe 125 Tucker, Reuben 186 Turing, Alan 135-136 Ulbricht, Walter 137 Urquhart 174, 180-182, 186, 191-192 Urquhart, Brian 185 Urquhart, Robert ‘Roy’ 179 Van der Lubbe 78 Van der Lubbe, Marinus 77 Van Geelkerken, Cornelis 89 Van Gogh 32 Van Heutz 53, 119 Van Heuven Goedhart 144

Van Hoof, Jan 186 Van Oorschot 87 Van Riebeeck, Jan 28 Van Starkenborgh Stachouwer 92 Van Voorst tot Voorst 115 Vogt, Willem 88 Von Bismarck, Otto 26 Von Brauchitsch, Walther 107 Von Braun. Wener 170-171 Von dem Bach-Zelewski 157 Von dem Bach-Zelewski, Erich 155 Von Dirksen 103 Von Hindenburg, Paul 73, 76 Von Kluck 38 Von Kluge 190 Von Kluge, Günther 153 Von Metternich 14 Von Moltke 33, 38 Von Neurath 100 Von Papen, Franz 76 Von Paulus 137 Von Paulus, Friedrich 136 Von Rath, Ernst 101 Von Ribbentrop 26, 109 Von Ribbentrop, Joachim 87, 105 Von Roon, Albrecht 26 Von Rundstedt 184, 190 Von Rundstedt, Gerd 164 Von Sachsen Coburg, Leopold 15, 19 Von Schirach, Baldur 96, 126 Von Schleicher, Kurt 76 Von Schlieffen 37, 114 Von Sponeck, Hans 116 Von Stauffenberg 144, 153, 159 Von Stauffenberg, Claus 152 Von Westphalen, Jenny 18 Von Zangen, Gustaf 164, 176, 193 Warburg, Sidney 74 Warfield, Wallis 86 210

Index van personen

Washington, George 12 Wavell 112 Wellington 15 Wildeboer 144 Wilhelm I 26 Wilhelm II 29, 35 Wilhelmina 53 Wilhelmina, koningin 30, 101 Wilkie. Wendell 68 Willem II 17 Willem V 13 Willem VI 14 Wilson 52, 58, 104, 159, 196 Wilson, Horace 103

Wilson, Woodrow 41, 49, 51 Winkelman 115, 117 Wohlthat, Helmut 103 Wood, Edward 121 Yamamoto 133 Zelle, Margaretha 48 Zhukov, Georgy 136, 197 Zinovjef, Grigori 65 Zinovjev, Grigori 63-64, 65 Zu Waldeck und Pyrmunt, Emma 53 Zur Lippe Bisterfeld, Bernhard, prins 130

211

Op 17 september 1944, nu meer dan 70 jaar geleden, begon operatie Market Garden. Drie luchtlandingsdivisies en een parachutistenbrigade moesten de weg vrijmaken voor het Britse 30e Legerkorps dat vanuit Neerpelt in Noord-België zou oprukken. De uitslag is bekend. Maar was de operatie echt militair of waren er politieke en economische belangen? Dat laatste probeer ik aan te tonen. Ik ben geboren en getogen in Ede waar elk jaar in september op de Ginkelse Heide de Slag om Arnhem met grote luchtlandingen wordt herdacht. Door de jaren heen had ik de eer en het voorrecht vele Poolse en Britse veteranen te mogen ontmoeten en begeleiden. Vooral mede door hun informatie ben ik steeds meer gaan twijfelen aan de geschiedschrijving over Market Garden. Boekenplanken vol zijn er hierover. Maar al die boeken kunnen mijn vraag niet beantwoorden waarom er op dat moment zo’n onverantwoordelijke operatie werd uitgevoerd. Hoe men het ook wendt of keert het was op dat moment logistiek onmogelijk en de verovering van Walcheren om de haven van Antwerpen te kunnen gebruiken was het belangrijkst. Dat werd van de ene op de andere dag door de Geallieerde opperbevelhebber, generaal Eisenhower, terzijde geschoven. Waarom? Tot op de dag van vandaag leren de kinderen op school dat de westelijke Geallieerden en de Russen samen nazi-Duitsland hebben verslagen, wat natuurlijk waar is. Maar er wordt niet geleerd dat de Russen alleen als militair bondgenoot werden geaccepteerd zolang ze de Duitsers grote verliezen toebrachten maar wel op afstand bleven. Dat veranderde midden 1944 toen het Russische leger onstuimig ging oprukken. Roemenië werd veroverd, de Balkan en Griekenland lagen in het opmarsgebied, het toenmalige Duitse Oost-Pruisen werd binnengevallen en de Poolse hoofdstad Warschau werd bereikt. Dat alles binnen een paar weken. Op dat moment waren er geen afspraken over waar het Russische leger zou stoppen. Bovendien werden vanuit Nederland de eerste V2raketten op Groot-Brittannië afgevuurd. Het was de eerste raket die via de stratosfeer vloog, eventueel een atoomwapen kon vervoeren en er was geen afweer tegen mogelijk. Bovendien was er sinds de Russische revolutie in 1918 een diepgewortelde angst voor het communisme. Die feiten veranderden het tactisch denken van een militair in een politiek/economisch toen er een kans kwam via een staatsgreep in Duitsland de oorlog in West-Europa snel te beëindigen. De Duitsers zouden de oorlog tegen de Russen voortzetten.

De rode draad naar Arnhem

Recommend Documents