www.deswaene.be
DE JAARMARKT I ADERLECHT
Foto © Ineke De Vleminck (op http://www.editiepajot.com)
Iedere rasechte Anderlechtenaar weet dat in onze gemeente een Jaarmarkt plaatsvindt op de eerste dinsdag die volgt op de zondag na 12 september, zijnde de herdenkingsdag van de dood van Sint-Guido († 12 september 1012). Weinigen weten echter waarom de Jaarmarkt er is, sinds wanneer hij bestaat en hoe het fenomeen kan verklaard worden.
bron : Neutraal Ziekenfonds Brussel
2.
Daarom vonden wij het nuttig om een lezing te organiseren rond dit fenomeen. Niemand minder dan mevrouw Annemie Swaelens wond één en ander uit de doeken op 27 december 2009 en zij was zo vriendelijk om toestemming te geven om een verslag op te stellen van haar uiteenzetting. In april 1825 besliste de Anderlechtse gemeenteraad het inrichten van een jaarmarkt voor vee en allerlei waren aan de Koninklijke sanctie van Willem I voor te leggen (wij waren op dat ogenblik inderdaad onder Hollands bewind). Bij koninklijk besluit van 27 mei 1825 heeft Willem I toelating gegeven aan de gemeente om een jaarlijkse veemarkt te organiseren “op dinsdagen na den zondag volgende op de 12den september”. En zo werd in dat jaar in Anderlecht, die toen nog een landbouwgemeente was met uitzondering van een meer industriële wijk Kuregem, de eerste jaarmarkt georganiseerd. Anderlecht was een zeer agrarisch gebied in de 19de eeuw, met velden en akkers tot vlak in de buurt van de collegiale kerk van Sint-Guido en Sint-Pieter. Het uitzicht van de gemeente is weliswaar veranderd door de jaren heen maar prijskampen voor vee en klein gevogelte tijdens de jaarmarkt vinden nog altijd plaats, en het middelpunt van de jaarmarkt is nog steeds het Dapperheidsplein. De Jaarmarkt vangt thans steeds aan om 9 uur ’s morgens en eindigt in de late uurtjes, waarbij het volledige centrum van de gemeente overspoeld wordt door markthandelaars en waarbij meestal minstens 600 marktkramers op een afstand van 4 km hun waren aan de man proberen te brengen.
foto : http://www.fmbrussel.be
Elke Anderlechtenaar weet ook dat men op de maandagavond vóór de Jaarmarkt zeker moet langslopen op het Verzetsplein waar planten en bloemen te koop aangeboden worden en er ieder jaar een sierteeltwijdstrijd plaatsvindt, die aanvangt op maandag 10 uur en eindigt op dinsdagavond. Rond het geheel is er dan ook nog steeds een kermis met attracties in en op Wayezstraat, Lindeplein en Dapperheidsplein.
3.
foto : Sébastien Vanhove (op http://www.panoramio.com/photo/1062818)
Jaarmarkten zou men kunnen definiëren als georganiseerde samenkomsten van handelaars uit verschillende streken, op regelmatige tijdstippen en op vaste plaatsen. Van de Middeleeuwen tot het midden van de 16de eeuw hadden sommige jaarmarkten een Europese en zelfs internationale uitstraling. Er werden vaak zeldzaam geïmporteerde goederen verkocht en de boeren verkochten er hun veestapel of trekpaard naast de gebruikelijke landbouwgoederen.
foto : Herman Ricour voor Het Nieuwsblad
4.
Wij gaan er van uit dat er al jarenlang jaarmarkten bestonden in Keltische tijden en zeker in de Romeinse tijden. Denken wij maar eens aan de jaarmarkt in Sint-Amandsberg, die vroeger de De negenmeimarkt genoemd werd. Uit onderzoek blijkt dat jaarmarkten soms reeds bestonden voordat ze officieel werden ingericht. In Keltische tijden vestigden mensen zich rond versterkte burchten en daarrond onstonden ook markten. Een perfect gekend voorbeeld is de markt van Montbauvrais in Frankrijk. Tijdens de Romeinse periode werden de jaarmarkten vooral georganiseerd in de garnizoenssteden en het Rijnland. In feite gaan jaarmarkten terug op voorkristelijke tradities en is er een hechte band met het religieuze, omdat ze ingericht worden omheen de feestdag van de lokale patroonheilige, zoals dit bv. het geval is in Anderlecht, of naar aanleiding van een religieus feest of kerkwijding. Zoals gezegd hadden in de Middeleeuwen jaarmarkten vaak een internationaal belang. In de 12de eeuw had men zeker reeds jaarmarkten in de Champagnestreek (Lagny, Troyes-surAube, Provins) doch ook in Vlaanderen (Antwerpen, Bergen-op-Zoom, Leipzig en in Frankfurt). De redenen waren talrijk : -
-
er was vaak een enorme bevolkingstoename in de streek, er was sprake van verstedelijking, het Vlaams laken was alom bekend en er waren heel wat geïnteresseerde kopers voor die ook allerlei waren afkomstig uit hun streek meebrachten, er was de rol van de graaf die toelating moest geven en de veiligheid verzekeren. Bv. ging de voogd in de Champagne over tot het aanstellen van foorvoogden om de veiligheid te garanderen en te ageren tegen wanbetalers, er was een strakke kalender van de foren (bestaan al sinds het einde van de 12de eeuw), bv. 6 foren in Champagne, er waren Hanzen van de 17 steden (steden die lakens produceerden + Henegouwen + Noord Frankrijk) die opgericht werden om deel te nemen aan markten in de Champagnestreek,
Er ontstond een geleidelijk verval vanaf het einde van de 13de eeuw. Ook hier waren de redenen talrijk, te weten : -
Italianen kopen Vlaams laken direct in Vlaanderen, belastingen van de Franse koning, Frans/Vlaams conflict in 1302, in 1315 was het voor Vlamingen verboden aanwezig te zijn op jaarmarkten in de Champagnestreek.
Ook Vlaanderen kende zijn jaarmarkten vanaf het einde van de 11de eeuw. Torhout, Rijsel, Ieper, Brugge en Mesen zijn slechts enkele voorbeelden. Rond het feest van de heilige Bavo op 1 oktober werd reeds een jaarmarkt georganiseerd in Gent waar men zeker is dat er al sprake was van een Bamisfoor in 1013, doch er zijn bronnen die melden dat deze reeds zou bestaan hebben in de 9de eeuw.
5.
Bloei kwam er vooral in de 13de eeuw omwille van het Vlaamse laken, de reglementering, de strakke kalender voor de foren, de regionale verdeelcentra voor producten van buitenaf. Vanaf de 14de eeuw overheerst echter Brugge en verliezen de andere jaarmarkten hun internationaal belang. De Schepenbanken bleven bevoegd voor de ordehandhaving. In het Hertogdom Brabant kende men ook jaarmarkten zoals : Antwerpen (1825), Bergen-opZoom (1838). Het was een scharniergebied tussen Engeland en het Rijngebied, waar bovendien de magistraat van Antwerpen en de Markies van Bergen een belangrijke rol speelden en ook de hand hadden in een strakke kalender van foren, waardoor de jaarmarkten aldaar georganiseerd een internationaal belang kenden in de 15de eeuw en het begin van de 16de eeuw. Men mag niet vergeten dat gedurende 50 jaar Antwerpen geamendeerd gebied was van het Graafschap Vlaanderen, en dit door Lodewijk van Maele omdat Brugge niet wou achterblijven. Ook in de noorderlijke Nederlanden kenden men jaarmarkten waarvan de oudste zeker Utrecht is, die al bekend is uit de 12de eeuw. Een andere is Deventer die zeker een grote bloei kende in de 15de en de 16de eeuw. In Frankrijk kenden men jaarmarkten in Chalons-sur-Sône, Lyon en ook in andere Europese landen zoals Zwitserland met Genève, Duitsland met Frankfurt, Mannheim en Leipzig, en in Italië kende men het fenomeen. Wanneer men het nu heeft over de kenmerken van de jaarmarkten, kan men ook deze samenvatten als volgt : instellen en reglementeren is het prerogatief van de Vorst, marktvrede en marktbegeleiding, represaillerecht en vrijgeleide, vrije handel, snelle en efficiënte rechtspraak, jaarmarktperiode en deelperiode, belastingen, tekens van de marktvrijheid. In de industriële tijd hebben jaarmarkten toch ook hun belang gehad. Er was een sterke expansie in de distributiesector in de tweede helft van de 19de eeuw waardoor sommige jaarmarkten ook meer evolueerden naar kermissen en aldus bekend waren zoals bv. de Sinksenfoor in Antwerpen. Er werden toen ook zeer grote handelshallen gebouwd en er werden meer paarden- en veemarkten georganiseerd, al dan niet met keuring gepaard gaande.
Antwerpse Sinksenfoor (op http://www.allesoverantwerpen.nl/zien-en-doen)
6.
Wat nu Anderlecht betreft, gaan wij terug naar de Hollandse tijd (1815-1830). Er was het Congres van Menen in 1814-1815 waarvoor de dominantie van Frankrijk en Napoleon heerste. Thans wenste men bufferstaten te maken tegen Frankrijk en een Europees evenwicht te zoeken waardoor er ook een hertekening kwam van de Europese kaart en men sprak van de Verenigde Koninklijke ederlanden. Willem I had enorme ambities. Zijn spreuk was trouwens “L’amalgame le plus parfait”. Hij wou komen tot een eenheidstaat, een natiestaat, met een gemeenschappelijke taal en cultuur en een economische expansie. Hij wou ook een verlichte staat en een unificerende taal- en onderwijspolitiek voeren. De realiteit was dat er een enorme tegenstelling was tussen het noorden en het zuiden en binnen het zuiden er ook nog tal van contradicties bestonden.
7.
Niettemin heeft men onder zijn bewind toch de jaarmarkt ingevoerd in Anderlecht. Inderdaad had men al enkele jaren ervoor, in 1817, het wapenschild van de gemeente ontworpen met Sinter-Wijen erin. In 1824 werd de lagere school ingericht maar de eerste onderwijzer werd pas drie jaar later aangeworven. Het is trouwens ook in 1827 dat men start met het kanaal Brussel-Charleroi en twee jaar ervoor, in diezelfde periode, wordt de eerste jaarmarkt ingericht. Men moet zich ook bewust zijn dat de katoennijverheid in Kuregem van start ging, vooral sinds 1827, met de komst van stoommachines. Nog vóór de revolutie van 1830 was er een belangrijke telling gehouden in Anderlecht, waardoor bleek dat een jaarmarkt van zeker belang was. Tijdens de revolutie van 1830 hadden blijkbaar bendes in Anderlecht en in Ukkel zich laten opvallen, waardoor Anderlecht ook een wimpel kreeg. Thans is de Anderlechtse Jaarmarkt nog steeds een trefpunt voor al wie er woont of er ooit gewoond heeft of gewoon geboren is. Ook al ziet men de laatste jaren meer en meer wekelijkse markten overal te lande ontstaan, toch blijft de Jaarmarkt een bijzonder gegeven en er is ook een soort van concurrentiestrijd ontstaan binnen het Brussels Gewest wie nu uiteindelijk de grootste Jaarmarkt heeft. Jette claimt regelmatig die titel maar het zou nuttig zijn dat wij dit eens objectief laten onderzoeken want alle Anderlechtenaren zijn ervan overtuigd dat hun Jaarmarkt de grootste is.
tekst Myriam Van Varenbergh september 2010
foto © Ineke De Vleminck (op http://www.editiepajot.com)
8.
