De inspecteur en de uitgeverij. De invloed van De Geus op de beeldvorming van Zweedse misdaadromans in Nederland

De inspecteur en de uitgeverij De invloed van De Geus op de beeldvorming van Zweedse misdaadromans in Nederland

Redacteur/Editor Universiteit van Amsterdam Masterscriptie Melanie Augustinus 0557668 Begeleider: Gaston Franssen Tweede lezer: Thomas Vaessens Afstudeerdatum: 22 december 2010

2

Inhoudsopgave Inleiding ..................................................................................................................................... 4 Theoretisch kader ....................................................................................................................... 6 Het literaire veld..................................................................................................................... 6 Het omslag.............................................................................................................................. 7 De kritiek.............................................................................................................................. 10 Reeksvorming....................................................................................................................... 11 Nationale identiteit ............................................................................................................... 12 Methode.................................................................................................................................... 14 Context en voorgeschiedenis.................................................................................................... 16 Sjöwall en Wahlöö ............................................................................................................... 16 Uitgeverij De Geus............................................................................................................... 17 Productie................................................................................................................................... 19 Henning Mankell.................................................................................................................. 19 Overzicht .......................................................................................................................... 24 Liza Marklund ...................................................................................................................... 25 Overzicht .......................................................................................................................... 30 Een kleine steekproef ........................................................................................................... 31 Receptie.................................................................................................................................... 34 Referenties............................................................................................................................ 34 Engagement .......................................................................................................................... 36 Man/Vrouw .......................................................................................................................... 37 Zweedse identiteit (‘typisch Zweeds’) ................................................................................. 40 Onderdeel reeks.................................................................................................................... 42 Conclusie.................................................................................................................................. 43 Bibliografie............................................................................................................................... 47 Bijlagen .................................................................................................................................... 51

3

Inleiding Mannen die vrouwen haten, deel een van de Millennium-trilogie van Stieg Larsson, is het best verkochte boek van 2009. 1 De tiende Wallander, De gekwelde man, van Henning Mankell komt in februari 2010 direct na verschijnen op nummer zeven van de Bestseller 60 binnen. Op dat moment staan alle drie de delen van de Millennium-trilogie in de top 5. 2 Het is duidelijk: de Zweedse misdaadroman is tegenwoordig niet meer weg te denken uit de Nederlandse boekwinkel. Toch heeft de Zweedse krimi al een redelijk lange geschiedenis in Nederland: Sjöwall en Wahlöö is een klinkende naam voor veel spanningsliefhebbers. Vanaf de jaren zestig zijn ze erg populair geweest met hun vernieuwende, maatschappijkritische detectives en zijn daarmee voor velen hét ijkpunt geworden voor ‘de (Zweedse) misdaadroman’. René Appel noemt Sjöwall en Wahlöö ‘lichtend voorbeeld’ 3 wat thrillers betreft en Lieneke Dijkzeul, Goudenstropwinnaar 2009, zegt dat De man op het balkon de thriller is waarmee zij alle andere thrillers vergelijkt. 4 Lange tijd is het duo alleenheerser geweest, maar in de jaren negentig begint er iets te veranderen. Er is meer aandacht voor Zweedse romans in het algemeen en langzaamaan worden er ook meer Zweedse misdaadromans in het Nederlands gepubliceerd. In 1997 verschijnt de eerste Wallander, Moordenaar zonder gezicht, bij uitgeverij De Geus. Na dit boek volgen er nog vele nieuwe titels en herdrukken. De Zweedse misdaadroman wordt in het decennium erna steeds populairder. In die periode is de productie bijna vertienvoudigd en meer dan de helft van deze boeken werden uitgegeven door De Geus. 5 Ik vraag me af hoe het kan dat juist deze uitgeverij er zo’n grote rol in heeft gespeeld. Daarom wil ik in deze scriptie onderzoeken hoe dit is gekomen en wat dat heeft betekend voor de Zweedse misdaadroman in Nederland. Mijn onderzoeksvraag luidt dan ook: Wat is de invloed van uitgeverij De Geus op de beeldvorming van Zweedse misdaadromans in Nederland?

Waarom is nu juist die Zweedse misdaadroman zo interessant en geschikt als object van onderzoek? Dit kan worden verduidelijk door de opkomst van de Scandinavische (misdaad)literatuur in het algemeen nader te bekijken. In 2000 schreef Kester Freriks dat de 1

‘Mannen die vrouwen haten best verkochte boek 2009’ 2010. Zie Bestseller 60 van week 7, 2010. 3 Haveman 1996. 4 Dijkzeul 2009. 5 Zie tabel 1 in de bijlagen. 2

4

Scandinavische literatuur ‘een grote bloei’ doormaakte. 6 Het jaar ervoor werd al in Trouw opgemerkt dat er ‘een kleine invasie van Scandinavische thrillers’ gaande was. 7 Een paar jaar later, in 2003, schreef Vrij Nederland dat ‘de vikingen’ 8 eraan kwamen en in hetzelfde jaar werd Scandinavië gezien als ‘vruchtbare bodem’ voor de misdaadroman. 9 Ook in 2004 is de opkomst van de Scandinaviërs nog steeds noemenswaardig volgens Vrij Nederland. 10 In 2010 is de Scandinavische misdaadliteratuur zelfs zo ingeburgerd dat de Maand voor het Spannende Boek eraan wordt gewijd. Tussen 1997 en nu heeft de Scandinavische thriller zich ontwikkeld van noviteit tot nieuwe standaard. Dat werpt de vraag op welke factoren een rol hebben gespeeld in die ontwikkeling. Gezien het feit dat het Zweedse taalgebied het grootste is van Scandinavië 11 en ook bij De Geus het meest wordt vertegenwoordigd, 12 met Henning Mankell en Liza Marklund als bekendste auteurs, is het logisch te kiezen voor de Zweedse misdaadroman als afbakening van het onderwerp van deze scriptie.

6

Freriks 2000. Wielek 1999. 8 ‘De vikingen komen eraan!’ 2003. 9 List 2003b. 10 ‘Meer thrillers dan ooit!’ 2004. 11 Dit valt af te leiden uit het feit dat er ruim negen miljoen inwoners van Zweden zijn, tegenover ruim vijf miljoen Denen en ruim vier miljoen Noren, zie bijvoorbeeld ‘Economic key-figures for the Nordic countries by year, key-figure and country’. 12 Zie het landenoverzicht op de website van De Geus. 7

5

Theoretisch kader Het literaire veld Dorleijn en Van Rees beschrijven in De productie van literatuur (2006) hoe de literaire wereld, of ‘veld’, in Nederland werkt. Het literaire veld bestaat uit verschillende spelers die ‘actoren’ worden genoemd. Denk hier aan uitgeverijen, schrijvers, lezers en bibliotheken. Elk neemt een bepaalde positie in binnen dat veld. Een actor is verantwoordelijk voor materiële productie, distributie en/of symbolische productie. Deze rollen staan niet vast, want het literaire veld is dynamisch. De functie van een actor kan veranderen, nieuwe actoren komen in het veld en andere verdwijnen. Traditioneel is de pers door het schrijven van kritieken verantwoordelijk voor het genereren van symbolische productie, maar de laatste jaren spelen ook de uitgeverijen hier een grotere rol in. In feite is dit onderzoek er een naar de (veranderende) rol van een actor in het literaire veld. Als we inzoomen op de functie van de uitgeverij, zie je dat deze in de negentiende eeuw zowel een producerende als distribuerende rol had, terwijl nu de distributie juist uit handen van de uitgeverij is. De rol van de uitgeverij in de productie van symbolische waarde is juist belangrijker geworden. Met symbolische waarde wordt bedoeld: ‘de toekenning van eigenheid (eigenschappen) en kwaliteit (waarde) aan literaire werken, hun classificatie (naar soort) en hun rangordening (in vergelijking met andere werken).’ 13 Door nieuwe promotiemiddelen en instrumenten, denk aan de Maand van het Spannende Boek, weet de boekenbranche de laatste decennia meer aandacht te krijgen en zo symbolische waarde te produceren. Een ander goed middel om aandacht te genereren is het in het leven roepen van een literaire prijs. Commerciële prijzen die een boek van het afgelopen jaar bekronen zijn steeds meer in zwang geraakt, terwijl traditionele prijzen als de P.C. Hooftprijs juist aan prestige hebben moeten inboeten. Bovendien blijkt vaak een combinatie van literaire en populaire titels de nominatielijst van een publieksprijs te halen. Ook bestsellerlijsten zijn belangrijker geworden in het literaire veld. Vanuit deze lijsten, in de vorm van een lijst in de krant, maar ook de top-10 in een boekhandel, gaat een grote stimulerende kracht uit naar potentiële kopers. Naast deze verandering in de symbolische productie is er ook een wijziging gaande in de opvattingen over wat literatuur is. Waar eerst vooral aandacht uitging naar hoge literatuur (in

13

Dorleijn en Van Rees 2006, p. 18.

6

de kranten en het onderwijs) is er nu ook aandacht voor lage(re) literatuur. Daarnaast zijn er meer ‘omnivoren’ gekomen: lezers die verschillende soorten (hoog en laag) literatuur lezen en geen specifieke voorkeur hebben. Literatuur is niet langer enkel voor de elite en er is minder verschil tussen hoge en lage literatuur. Deze trend wordt door Dorleijn en Van Rees ‘nivellering’ genoemd. Ook is gebleken dat binnen de journalistiek meer aandacht is voor de verschillende soorten cultuur en literatuur en dat er meer sprake is van specialismen. 14 Hoewel Dorleijn en Van Rees het in hun boek over journalistiek in ‘periodieken’ hebben, heeft naar mijn mening het internet gezorgd voor een nog verdere specialisatie van de kritiek. Zowel professionals als amateurs kunnen op hun website hun mening ventileren en zo een rol gaan spelen in het literaire veld. Populaire websites als Crimezone.nl spelen een belangrijke rol in de receptie van een boek, maar ook door prijzen die zij toekennen, zoals De Zilveren Vingerafdruk voor de beste thriller van het jaar. De definitie van symbolische waarde zal erg bruikbaar blijken bij mijn onderzoek naar de omslagen en receptie. Wat voor eigenschappen worden genoemd, hoe worden de boeken geclassificeerd en hoe worden ze vergeleken met andere boeken? Uit De productie van literatuur blijkt dat het literaire veld in Nederland in het laatste decennium van de twintigste eeuw en het eerste decennium van de eenentwintigste eeuw de perfecte omstandigheden zijn voor de opkomst van de Zweedse misdaadroman. Er is minder verschil tussen hoge en lage literatuur, mensen lezen meer genres en er is in de media meer aandacht voor andere soorten literatuur. Concreet betekent dat dat er meer aandacht is voor spanning, zowel in gedrukte media als op internet, en er wordt meer spanning gelezen (er zijn meer alleslezers). Het ‘probleem’ dat spanning geen ‘echte’ literatuur is, is minder relevant. Bovendien zijn er verschillende instrumenten in het leven geroepen ter promotie van (misdaad)romans, zoals de Maand voor het Spannende Boek, de bestsellerlijsten (CPNB top 60) en commerciële prijzen in binnen- en buitenland. Ook is er meer aandacht voor de Scandinavische roman in het algemeen. 15

Het omslag In mijn onderzoek ga ik de omslagen van een aantal succesvolle boeken bekijken, om vast te stellen wat bijgedragen kan hebben aan het succes. Voor ik hiermee begin is het nuttig te kijken wat voor kennis en onderzoek er al beschikbaar is over het boekomslag. Er is niet veel

14 15

Dorleijn en Van Rees 2006, p. 280-283. Freriks 2000.

7

(markt)onderzoek geweest op dit gebied en het maken van een omslag is lang een intuïtieve bezigheid geweest van uitgevers. Als uit onderzoek blijkt dat bepaalde dingen wel of niet werken om de aandacht van potentiële kopers te trekken, is het interessant na te gaan in hoeverre dit wordt toegepast door De Geus. Een goede ingang zal het artikel ‘Flapteksten – een verkennend onderzoek’ (2007) van Klaus Beekman zijn, waarin hij een overzicht geeft van al bestaande onderzoeken, kenmerken van flapteksten en de verhouding tussen verschillende actoren en een flaptekst. Hij noemt een flaptekst een soort paratekst, daarmee volgt hij G. Genette in zijn werk Paratexts. Thresholds of interpretation (1997). De paratekst is tekst die buiten de tekst in het boek staat, maar er wel bij hoort. De paratekst kan informatie geven over hoe een boek gelezen kan worden, maar ook gebruikt worden als marketingmiddel. In het geval van een flaptekst kan dus informatie over de inhoud worden gegeven, maar ook waardeoordelen en andere zaken die invloed kunnen hebben op de aankoopbeslissing. 16 Beekman haalt ook een onderzoek van Frank de Glas uit 1992 aan, die hierin vaststelde dat de volgende zaken vaak in een flaptekst stonden: ‘inhoudsbeschrijving, foto van de auteur, uitgeversnaam, andere titels van de auteur, recensies van deze of eerdere titels, biografische auteursgegevens, intrinsieke kwaliteitsargumenten, eerder door de auteur behaalde bekroningen.’ 17 Uit mijn onderzoek zal blijken dat dit nog steeds veelvoorkomende onderdelen van de flaptekst zijn. Hoe de verschillende elementen worden gebruikt op verschillende titels zegt mogelijk wat over het succes van een titel. De aandacht die Beekman schenkt aan de verhouding tussen de uitgeverij en de flaptekst zal voor mij het interessantst zijn. Hij citeert Hugo Brems, die schrijft dat een flaptekst ‘een middel [is] om de aandacht en de interesse van een zo ruim mogelijk publiek te trekken’. 18 Om dit ‘ruime publiek’ dan ook aan te spreken moet een uitgeverij wel een strategie bepalen en een aantal keuzes maken met betrekking tot dat publiek. Het is interessant te kijken hoe dat gebeurt in een flaptekst en op de rest van het omslag. 19 Beekman besteedt ook nog aandacht aan de verhouding tussen de pers en de flaptekst, waarin hij opmerkt dat het wel eens voorkomt dat recensenten zich ‘misleid’ voelen door een flaptekst, bijvoorbeeld als een bepaalde aanprijzing wordt gedaan, die niet waar wordt gemaakt. Als voorbeeld neemt hij de ‘tagline’ van Ik Jan Cremer 2: ‘Sex, Spanning &

16

Beekman 2007, p. 1-2. De Glas 1992. 18 Brems 2005. 19 Beekman 2007, p. 4. 17

8

Sensatie’, waarover werd geschreven dat hij die drie dingen niet heeft weten te leveren. 20 In dit geval heeft de flaptekst een duidelijke, negatieve invloed op de ontvangst van een boek. Ik zal onderzoeken of er in de pers ook uitingen worden gedaan over de omslagen en flapteksten van de Zweedse misdaadromans en of deze enig effect hebben op de status ervan. 21

Hein Leemans onderzoekt in Het veelvormige boek welke informatie een koper gebruikt om tot de keuze voor een bepaald boek te komen. Hij beschrijft eerst wat voor informatie de uitgevers aan een boek meegeven: het genre, het thema of het persoon van de schrijver zelf, maar vaak ook de (hoge) kwaliteit. Deze wordt benadrukt door middel van citaten uit de recensies of het noemen van gewonnen prijzen. Er wordt gepoogd het boek zoveel mogelijk te onderscheiden van andere en ‘[h]ierbij wordt “uniek” min of meer als substituut voor “hoge kwaliteit” gebruikt.’ Daarnaast merkt hij terecht op dat eigenlijk alle boeken die waardering van kwaliteit meekrijgen, en dat dit juist ‘weinig onderscheidend en daarom van beperkte waarde in keuzeprocessen van consumenten’ is. 22 De zaken die volgens zijn onderzoek uiteindelijk het belangrijkst blijken, zijn de auteur, het thema, het genre, de uitvoering en informatie uit externe bronnen.

In Is dit boek wat voor mij? tracht Ronald Piters een antwoord te geven op de vraag hoe het omslag van belang is voor kopers om een keuze maken welke boeken mogelijk interessant voor hen zijn. Hij gaat hierbij uit van dat het genre een belangrijke eigenschap van een boek is waarop de eerste schifting wordt gebaseerd en onderzoekt in hoeverre kopers bij het bekijken van omslagen kunnen vaststellen tot welk genre een boek behoort. De onderzochte genres zijn literatuur en spanning. Hij laat zijn testpersonen beoordelen om welk genre het gaat op basis van het omslag als geheel (in dit geval omslagbeeld en titel), enkel de titel en enkel het beeld. Het blijkt dat ze goed het onderscheid tussen de genres weten te maken als ze de gehele cover te zien krijgen, maar met slechts een titel of beeld is dat veel minder. Titel en beeld blijken elkaar te versterken. Het maakt daarbij niet uit of iemand veel of weinig leest of welk genre ze liever lezen. 23

Tevens concludeerde hij dat literatuurliefhebbers een sterke voorkeur hadden voor literatuuromslagen en een afkeer van spanningsomslagen. Bij spanningslezers bleek dat niet 20

Bisschof 1967, citaat te vinden in het artikel van Beekman. Beekman 2007, p. 6-7. 22 Leemans 1994, p. 144-145. 23 Piters 2000, p. 115-124. 21

9

zo te zijn. Piters oppert dat dat mogelijk komt, doordat deze lezers meer informatie nodig hebben of het boek wat voor hen is. Ik wil hieraan toevoegen dat ik het gevoel heb dat dit te maken heeft met de vele subgenres van het misdaadgenre en lezers vaak niet alle subgenres leuk vinden, terwijl literatuurlezers eerder ‘alle’ soorten literatuur lezen. Wat ik hieruit mee wil nemen, is het gegeven dat de lezer dus aan de hand van het omslag goed kan bepalen of een boek een roman of een thriller is. Voor een uitgeverij betekent dat, dat een spannend boek er ook echt uit moet zien als een spannend boek. Ik verwacht dat een deel van het succes van de Zweedse thrillers hier aan te danken is. Dit is mogelijk waar te nemen als een omslagbeeld dat niet typisch is voor een spannend boek in een herdruk wordt gewijzigd naar een ‘spannendere’ versie.

De kritiek In het kader van mijn onderzoek is het ook belangrijk te kijken naar de rol van de literaire kritiek. De aandacht die in kranten en tijdschriften aan het genre wordt gegeven, is een belangrijk onderdeel van de beeldvorming. In het licht van de kritiek van Susanne Janssen geeft een goed beeld van hoe consensusvorming onder literatuurcritici werkt en hoe het komt dat er uiteindelijk één algemeen geldende mening lijkt te bestaan. De literatuurkritiek heeft een rol in de receptie van een werk, een rol in het onder de aandacht brengen van een werk en een rol als producent van symbolische waarde. De overige instituties kunnen deze rollen nauwelijks aanvechten, maar ze kunnen ze wel bevestigen. Dit uit zich onder andere in het plaatsen van quotes op boekomslagen. De uitgeverij maakt daarmee gebruik van de autoriteit van de kritiek, maar past deze wel aan aan haar wensen door slechts dat te laten zien wat een positieve boodschap overbrengt. Het geven van kritiek is een subjectieve aangelegenheid, maar veel kritieken lijken toch op elkaar. Janssen laat zien dat critici veel kijken naar het werk van andere critici en daar ook rekening mee houden, vaak door standpunten over te nemen. Zo gebeurt het dat na een tijd critici consensus hebben bereikt over hoe over een bepaald werk of auteur wordt gedacht. 24 Uiteindelijk is er dan orkestratie; zonder duidelijke leider en zonder duidelijke verwijzingen naar elkaar geldt er één oordeel. Afwijkende stemmen kunnen zich dan gaan conformeren aan die heersende mening. 24

Het proces van consensusvorming en orkestratie werd voor het eerst in het Nederlandse taalgebied beschreven door Van Rees, zie: C.J. van Rees, ‘Consensusvorming in de literatuurkritiek.’ In: Hugo Verdaasdonk (red.), De regels van de smaak. Joost Nijsen, Amsterdam 1985, p. 59-85. De term ‘orkestratie’ werd door Bourdieu in dit verband geïntroduceerd, zie P. Bourdieu. ‘La production de la croyance: contribution à une économie des biens symboliques’. Actes de la recherche en sciences sociales 13(1977): 3-43.

10

Het proces van consensusvorming heeft ook consequenties voor hoe de kritiek in de toekomst over andere werken van een auteur denkt en in hoeverre er aandacht aan zal worden besteed. De consensus wordt dus niet bepaald door één criticus, maar er kan wel één criticus zijn die een bepaalde voortrekkersrol speelt. Als een criticus alom wordt gerespecteerd, zal zijn mening eerder overgenomen worden dan die van een minder gerespecteerde of zelfs onbekende criticus. Hoe vergroot een criticus dan zijn status? Aan de ene kant kan dat door zijn mening in meer media of meer vormen te ventileren dan alleen een recensie in de krant; hij kan bijvoorbeeld essays schrijven en zo duidelijker zijn standpunt uit de doeken doen. Aan de andere kant moet hij zich onderscheiden van de anderen, hij moet origineel en authentiek te werk gaan. Hij kan bijvoorbeeld genegeerde werken gaan bespreken, afgekraakte werken juist prijzen, gerespecteerde critici in twijfel trekken of pleitbezorger worden van een onbekend auteur. Hij houdt dus wel rekening met de gangbare mening, maar wijkt hier binnen bepaalde grenzen van af. Het is belangrijk dat hij binnen die grenzen blijft. Zodra hij erover heen gaat, loopt hij het risico ongeloofwaardig te worden. 25 Mijn verwachting is dat ik bij het onderzoek naar relevante recensies en artikelen ook een of meer voortrekkers aan kan wijzen.

Reeksvorming Uit mijn onderzoek zal blijken dat succesvolle Zweedse misdaadromans vrijwel altijd in een serie zitten. Lisa Kuitert heeft onderzoek gedaan naar literaire series in Nederland in Het uiterlijk behang: reeksen in de Nederlandse literatuur. De definitie die zij aan een serie toebedeelt, is ‘een reeks boeken van verschillende auteurs, die door een uitgever als serie is gepresenteerd onder vermelding van een serienaam, en met een beoogde meerdeligheid.’ Daarnaast specificeert ze de ‘zichtbare verwantschap tussen boeken’ als hét element dat een reeks boeken tot een serie maakt. Maar de definitie van wat een serie is, is volgens Kuitert niet absoluut. 26 In het spanningsgenre is het gebruikelijk dat één auteur verantwoordelijk is voor een serie, vaak met dezelfde hoofdpersoon. Daarom kies ik ervoor de definitie in het context van mijn onderzoek aan te passen op het punt van de ‘verschillende auteurs’. Dit zou een van de succesfactoren kunnen zijn van ‘de Zweedse misdaadroman’. Vandaar dat ik ga kijken of er sprake is van een serie en in hoeverre de uitgeverij dit communiceert. Concreet

25 26

Janssen 2008. Kuitert 1997, p. 8-9.

11

levert dit de volgende vragen op: hebben de boeken eenzelfde soort uiterlijk en worden de boeken verder gepresenteerd als serie? Daarnaast zal ik ook kijken of er titels ook in een serie vallen die wel volgens de definitie van Kuitert zijn, waarbij meerdere auteurs in een serie zitten. Zij noemt bijvoorbeeld de pocketserie van Maarten Muntinga (Rainbow) en de Geuzenpockets, series die als doel hebben vernieuwde aandacht voor een titel te scheppen op een voordelige manier, vanwege de goedkope verschijningsvorm. 27 Het is goed mogelijk dat deze series ook een aandeel in het succes hebben. Ik kijk dus enerzijds naar de manier waarop de serie van één auteur wordt gepresenteerd en anderzijds naar losse titels die in een (pocket)serie met verschillende auteurs verschijnen.

Nationale identiteit De aandacht voor Scandinavische spanning in de Maand voor het Spannende Boek 2010 toont aan dat de herkomst van de misdaadromans een niet te onderschatten eigenschap is. Er is onderzoek gedaan naar de perceptie van nationale identiteit in het misdaadgenre en wat het belang daarvan is binnen dat genre. Eva Erdmann schetst in Investigating Identities 28 de geschiedenis en de huidige staat van de misdaadromans. De misdaad is slechts een gegeven van het verhaal en er ligt meer nadruk op politieke, sociale, culturele of historische feiten. Daarnaast blijkt dat misdaadromans zich, vergelijkbaar met de globalisatie in de twintigste eeuw, op steeds meer verschillende plaatsen zijn gaan afspelen. Erdmann onderzoekt specifiek de rol van nationale identiteit als belangrijker geworden gegeven. Ze stelt vast dat er een type misdaadroman is waarbij de blik van de buitenstaander belangrijk is. In dat opzicht lijken de misdaadromans op reisliteratuur. Ook als de biografische informatie van een schrijver blijk geeft van een reislustig auteur, vermelden uitgevers dat graag. Ze noemt onder meer Henning Mankell, die in Mozambique woont. Deze auteur blijkt tevens een goed voorbeeld van een auteur waarbij de nationale identiteit een belangrijk thema in de boeken is. Ze meent dat die daarmee een grote internationale lezersgroep bereiken. 29 Erdmann merkt ook op dat nationale stereotypes goed werken en dat het niet zozeer om de droge feiten gaat, maar vooral om de sfeer die wordt opgeroepen. Lezers ervaren die sfeer vaak als typisch voor dat land. Misdaadromans werken dus als een soort van culturele 27

Kuitert 1997, p. 181-186. Erdmann 2009. 29 Mankell situeert zijn boeken niet alleen in Zweden, maar ook in Afrika en de Balkan. 28

12

vertegenwoordigers met zowel stereotypes als ruimte voor kritische reflectie op die stereotypering. Ik verwacht in de context van mijn onderzoek dat de typische ideeën die bestaan over Zweden in het algemeen ook van toepassing zullen zijn op de misdaadromans en dus genoemd zullen worden in recensies in artikelen. Ik denk dan aan de verzorgingsstaat, emancipatie, donker en koud weer, afgelegen gebieden, eenzaamheid, gesloten personen. Deze identiteitsfactoren zijn mogelijk een onderdeel van het succes van het genre.

13

Methode Om een idee te hebben om hoeveel titels het gaat, maak ik eerst een inventaris van de Zweedse misdaadromans die zijn uitgekomen in Nederland tussen 1987 en 2008. De boeken zoek ik aan de hand van de catalogus van de Koninklijke Bibliotheek (KB). Een boek moet voldoen aan de volgende kenmerken om relevant te zijn: vertaald uit het Zweeds; NUGI/NUR-code voor spannend boek (305/330/331/332) en/of genreaanduiding ‘detective’ of ‘thriller’. Door dit laatste zo breed op te zetten, hoop ik zoveel mogelijk relevante boeken te vinden: ook als ze door de uitgever als ‘vertaalde literatuur’ (NUR 302) zijn gecodeerd, maar als genre toch ‘thriller’ mee hebben gekregen. Het resultaat van de zoekactie levert de bibliografie op zoals te zien in tabel 4 in de bijlagen. Het valt op dat naast eerste drukken, er ook latere drukken zijn opgenomen, maar niet allemaal. Dit komt door hoe de catalogus van de KB is opgebouwd. Niet elke herdruk wordt opgenomen in de collectie (en de catalogus), de herdrukken die er wél in staan, zijn feitelijk vaak herexploitaties. Ik heb ervoor gekozen deze in mijn bibliografie te laten staan, 30 omdat ze een maat van succes aantonen. Bovendien kan het onderdeel van de strategie van de uitgeverij zijn ten aanzien van profilering van een auteur; bij het verschijnen van een nieuwe titel kunnen oudere titels opnieuw worden uitgegeven om zo extra aandacht aan het werk van de auteur te geven. Aan de hand van de bibliografie kan ik meer zeggen over welke uitgeverijen een rol spelen, hoe de groei is binnen het genre en hoe het fonds van de verschillende uitgeverijen is opgebouwd.

Vervolgens ga ik het omslag van de Zweedse misdaadroman verder onderzoeken. Omdat het binnen het kader van deze scriptie niet te doen is daadwerkelijk álle omslagen uit de bibliografie te bestuderen kies ik ervoor de boeken van Henning Mankell en die van Liza Marklund als onderzoeksobject te nemen. Dit zijn beide auteurs uit het fonds van De Geus, zij hebben veel boeken gepubliceerd, zijn het meest succesvol en beslaan samen de gehele onderzoeksperiode (1997-2008). Ik verwacht dat ik hieruit duidelijk keuzes van de uitgeverij kan zie qua omslagbeeld, flaptekst, serieaanduiding en auteursprofilering. Keuzes die niet goed werken, zullen niet worden herhaald en succesvolle onderdelen van het omslag juist wel. Het is zeer waarschijnlijk dat De Geus dezelfde keuzes voor het hele fonds maakt.

30

Anders dan bijvoorbeeld Liesbeth Immink heeft gedaan in haar scriptie Spanning in het literaire veld (2006), waar zij juist een inventarisatie maakt van alleen eerste drukken om iets te kunnen zeggen over de uitgave van thrillers in het algemeen.

14

Daarna zal ik mijn aandacht gaan richten op de receptie van het Zweedse spannende boek. Hierbij zal ik niet meer enkel naar Mankell en Marklund kijken. Ik ga zowel recensies als algemene artikelen over Zweden en Zweedse (misdaad)literatuur onderzoeken. Hoewel ik enkel de Zweedse misdaadromans in mijn onderzoek betrek, kies ik ervoor om in het geval van de receptie ook breder te kijken naar ‘Scandinavische’ misdaadromans. Naar mijn mening wordt er vaak geen onderscheid gemaakt tussen Scandinavië of een bepaald Scandinavisch land, iets dat niet geheel onterecht is gezien de culturele verwantschap tussen de landen.

De artikelen vind ik door met LexisNexis te zoeken op trefwoorden als ‘Zweeds’, ‘Scandinavisch’, ‘thriller’, ‘misdaadroman’, ‘De Geus’ en een aantal auteursnamen. Uit de artikelen zal blijken dat bepaalde zaken vaker genoemd worden, bijvoorbeeld de Zweedse identiteit van de schrijver en het verhaal. Aan de hand van citaten zal ik laten zien welke aspecten kennelijk belangrijk of interessant worden geacht door de Nederlandse pers. Dit is een manier om de beeldvorming over Zweedse misdaadromans helder te maken. De uitkomsten van mijn onderzoek hoop ik dan in de conclusie te kunnen koppelen aan de boeken van De Geus en het succes ervan.

15

Context en voorgeschiedenis Om een beeld te kunnen schetsen van de voorgeschiedenis van de Zweedse misdaadroman voor de verschijning van Moordenaar zonder gezicht heb ik een periode van tien jaar ervoor onder de loep genomen. In de periode 1987-1996 zijn er totaal 36 Zweedse misdaadromans verschenen. 31 Meer dan de helft hiervan zijn herdrukken van Sjöwall en Wahlöö. Een bijzonder boek is de coproductie van de Nederlandse misdaadauteur Tomas Ross en Maj Sjöwall, De vrouw die op Greta Garbo leek (1990). Daarnaast is er werk te vinden van Jan Guillou en Kerstin Ekman. Zwart water (1994) van Ekman, een literaire auteur met een zetel in de Zweedse Academie, is een roman die op de grens van literatuur en spanning verblijft. 32 Als Kester Freriks in 2000 een artikel wijdt aan de opkomst van ‘de Scandinavische roman’, is Zwart water een van de boeken die hij noemt. De kwaliteiten die hij de Scandinavische roman toedicht is ‘stilistische kracht, spanning als van een beklemmende thriller en (...) een nauwgezette weergave van relaties tussen mannen en vrouwen’. 33 Deze kwalificaties zijn volgens mij zeer terecht en zullen ook van toepassing blijken te zijn op de misdaadromans.

Sjöwall en Wahlöö Uit het voorgaande is al gebleken dat Sjöwall en Wahlöö een belangrijke rol spelen in wat Nederland voor 1997 als Zweedse spanning kende. Maj Sjöwall (1935) en Per Wahlöö (19261975) publiceerden in de periode 1965-1975 een succesvolle tiendelige serie met als hoofdpersoon inspecteur Martin Beck. Deze verschenen in Nederland bij Bruna in de Zwarte Beertjes-reeks. Het schrijversechtpaar wordt gezien als de vernieuwers van het klassieke detectivegenre in Zweden: van klassieke speurders naar maatschappijkritische misdaadromans. De boeken werden vertaald naar tientallen talen en ze werden ook enkele malen verfilmd. Bovendien zijn er twee televisieseries gemaakt met als hoofdpersoon Martin Beck. 34 In Zweden worden de boeken nog steeds herdrukt. In Nederland beleefde de serie voor het laatst een herdruk in 2003 bij uitgeverij Signature (tegenwoordig Signatuur). Hoe belangrijk deze boeken zijn is te zien door hoe vaak er nog gerefereerd wordt naar Sjöwall en Wahlöö om een nieuwe Zweedse schrijver te categoriseren en van status te voorzien. Mankells hoofdpersoon Kurt Wallander wordt door de Volkskrant bijvoorbeeld al

31

Zie tabel 2 in de bijlagen. Zie bijvoorbeeld Heijne 1994 en Eymers 2004. 33 Freriks 2000. 34 Zie de Wikipediapagina ‘Sjöwall and Wahlöö’. 32

16

vanaf het eerste boek vergeleken met Martin Beck. 35 En ook Liza Marklund doet met ‘haar heldin Annika’ hetzelfde als Maj Sjöwall en Per Wahlöö die ‘met hun serie over commissaris Martin Beck (…) de Zweedse maatschappij kritisch tegen het licht [houden]’.36

In 2000 werd een nieuw tijdschrift op de Nederlandse markt gebracht, Kaliber, met als focus de misdaadliteratuur. Daar was onder meer een kort verhaal van Sjöwall en Wahlöö in opgenomen. 37 Hieruit kun je twee zaken concluderen: ten eerste dat deze auteurs dus erg belangrijk zijn geweest voor Nederland en ten tweede dat in er 2000 nog geen opvolger (zoals Henning Mankell) werd opgemerkt.

Uitgeverij De Geus Een zeer groot deel van de Zweedse misdaadromans is verschenen bij De Geus. Wat voor soort uitgeverij is dat en hoe komt het dat zij zich zo op dit genre zijn gaan richten? Aan de hand van De wereld begint in Breda van Anneloes Timmerije, zal ik beknopt hun geschiedenis en uitgangspunten weergeven. 38 Uitgeverij De Geus werd in 1983 opgericht als eenmanszaak door Eric Visser. Reeds vanaf het begin waren er een aantal speerpunten die belangrijk waren voor de fondsvorming: gelijkwaardigheid (vanuit humanistisch en feministisch oogpunt), geëngageerdheid, maatschappelijke relevantie en internationaliteit. Aandacht voor niet-Engelstalige landen, maar ook voor migrantenauteurs zoals Halil Gür en Kader Abdolah. Daarnaast is de uitgeverij veel bezig geweest met een optimale situatie creëren voor succes: merkontwikkeling, klantenbinding, mooi verzorgde boeken, het genereren van publiciteit. De uitgeverij is in al die tijd, met perioden van succes, maar ook mindere tijden, haar onafhankelijkheid nooit kwijtgeraakt. Door die onafhankelijkheid hoeft er geen verantwoordelijkheid te worden afgelegd aan aandeelhouders en kunnen slechte jaren worden ondervangen met betere. De winst kan onder meer worden geïnvesteerd in meer personeel en een goed onderkomen voor de uitgeverij. Boekhandelaar Ad Quist zegt zelfs: ‘Waarschijnlijk zit een deel van het succes daarin.’ 39 35

De Boer 1997. Amelink 2001. 37 Den Hartog Jager 2000. 38 Dit boek verscheen ter ere van het vijfentwintigjarige bestaan van de uitgeverij. Hoewel het in opdracht van De Geus is geschreven, ben ik van mening dat het een kritisch boek is geworden, met aandacht voor de minder goede keuzes. Daarnaast wordt ook regelmatig het woord gegeven aan recensenten, boekhandelaren en andere professionals uit het boekenvak. 39 Timmerije 2008, p. 107. 36

17

Visser heeft altijd de publiciteit rond het verschijnen van een boek erg belangrijk gevonden. Maarten Muntinga vertelt dat Visser altijd de publiciteit rond wilde hebben voor hij een boek uitbracht. ‘Dat deed niemand (…). Heel opmerkelijk.’ 40 De eerste tien jaar werd er niet geadverteerd, maar vanaf 1994 werd een goede deal met Vrij Nederland gesloten met betrekking tot het plaatsen van een advertorial, op dat moment een nieuwe manier van adverteren. Vrij Nederland wijzigde nooit iets aan de tekst en plaatste er zelfs niet het kopje ‘Advertentie’ bij, waardoor de tekst onderdeel leek van de ‘Republiek der Letteren’, de literaire bijlage. 41 Maarten Asscher van boekhandel Athenaeum noemt met name de marketingtechnieken als een van de succesfactoren van de uitgeverij: ‘Met het Geuzennieuws en de digitale Nieuwsbrief (voor de boekhandel, AT), zijn zij altijd aanwezig. (…) De Geus vraagt voortdurend aandacht.’ 42 Door het inzetten van deze middelen kon de promotie van Kader Abdolah ongekende hoogten bereiken. In 2007 stond zijn boek Het huis van de moskee op de shortlist voor ‘de beste Nederlandse roman aller tijden’. De Geus verstuurde 75.000 brieven en e-mails aan lezers met een oproep te stemmen. Hier werd duidelijk gehoor aan gegeven, want het boek eindigde uiteindelijk met slechte enkele tientallen stemmen tekort op de tweede plaats, na Mulisch’ De ontdekking van de hemel. Vanaf 1990 is De Geus gebonden boeken gaan uitgeven, zonder de verkoopprijs veel hoger te maken. Dit was een opmerkelijke stap omdat vanaf de jaren zeventig paperback de norm was. Nog steeds worden de meeste boeken van De Geus gebonden uitgegeven.

Al vanaf de tweede helft van de jaren tachtig zijn de Scandinaviërs goed vertegenwoordigd in het fonds, al waren die toen nog niet erg succesvol. De Geus is altijd blijven investeren in het Scandinavische fonds. In 1998 leverde dat De Geus een enorm verkoopsucces op met Anna, Hanna en Johanna van de Zweedse auteur Marianne Frederiksson. Het boek werd ook verkozen tot Boek van het Jaar 1998. De andere uitgeverijen hebben niet stilgezeten en zijn ook naar het Noorden gaan kijken. Om bovenop de nieuwe ontwikkelingen te blijven heeft De Geus sinds augustus 2007 een fondsredacteur Scandinavisch.

40

Timmerije 2008, p. 25. Timmerije 2008, p. 55. 42 Timmerije 2008, p. 108. 41

18

Productie Henning Mankell Henning Mankell (Stockholm, 1948) is een van de meest productieve auteurs van Zweden. Hij woont tegenwoordig in Mozambique waar hij een theater leidt. Hij schrijft romans, toneelstukken, essays en kinderboeken, maar is in Nederland lange tijd alleen bekend geweest van zijn misdaadromans. Hij schrijft niet alleen in veel verschillende genres, hij schrijft ook veel binnen één genre. Als we kijken naar de misdaadromans, heeft hij naast de Wallanderreeks, waarmee hij in Nederland de meeste bekendheid verwierf, nog vijf misdaadromans gepubliceerd: De terugkeer van de dansleraar (2005), Voor de vorst (2006) (over Linda Wallander), Labyrint (2007), Kennedy’s brein (2007) en De Chinees (2008). In het romangenre schrijft hij zowel literaire fictie als geëngageerde romans over Afrika. 43

De Inspecteur Wallander-reeks van Henning Mankell bestaat in 2009 uit negen titels: Moordenaar zonder gezicht (1997), Honden van Riga (1998), De witte leeuwin (1999), De man die glimlachte (2000), De vijfde vrouw (2001), Dwaalsporen (2002), Midzomermoord (2003), De blinde muur (2004) en De jonge Wallander (2004). De reeks was niet meteen een succes; pas toen in 2003 de vierde druk van Moordenaar zonder gezicht in een speciale goedkope pocketversie van 3 euro op de markt kwam, gingen de boeken echt goed verkopen. Van deze uitgave gingen 100.000 exemplaren over de toonbank. 44 Mankell en zijn inspecteur zijn nu echt doorgebroken: in 2004 vraagt het CPNB aan Mankell om het geschenk voor de Maand van het Spannende Boek te schrijven. Het werd een nieuw verhaal over Wallander, Het graf. In 2006 wordt ter ere van de Nationale Pocketweek een van de verhalen uit De jonge Wallander, getiteld De piramide, apart als geschenkboekje uitgegeven. Op dat moment is de hele serie, die in Zweden overigens tussen 1991 en 1999 verscheen, al uitgegeven. Als eind 2006 de tiende Wallander dan toch door Mankell wordt aangekondigd, komt dit als een grote verrassing. Nummer tien, die vier jaar later zal verschijnen, is echter definitief het laatste boek. 45

43

Zie www.henningmankell.se en www.degeus.nl. Timmerije 2008, p. 120. 45 Moll 2006. 44

19

Bij de eerste twee drukken van Moordenaar zonder gezicht en de eerste druk van Honden van Riga is er nog geen vermelding van dat het om een reeks gaat, terwijl er wel vier delen zijn aangekocht. 46 Pas op de eerste druk van De witte leeuwin staat ‘Inspecteur Wallander-reeks’.

De eerste paar uitgaven is De Geus duidelijk nog op zoek naar de beste vormgeving en aanprijzing van Mankells boeken. Ze hebben allemaal een harde kaft, in eerste instantie geplakte band, maar de verschillende titels en uitgaven verschillen verder nog redelijk sterk van elkaar. 47 De eerste drie drukken van Moordenaar zonder gezicht hebben als enige overeenkomst dat er een afbeelding van paarden op staat, verder is de vormgeving geheel verschillend. De eerste druk van Honden van Riga (1998) lijkt sterk op die van de tweede druk van Moordenaar zonder gezicht (1998): ongeveer tweederde foto en een derde gekleurd vlak met grote belettering, maar deze vormgeving wordt niet doorgezet. De witte leeuwin (1999) en De man die glimlachte (2000) zijn weer heel anders vormgegeven: de cover is een grote foto, er is geen gekleurd vlak en de titel is groot aangegeven. Het zijn zeker geen typische spanningsomslagen, afgezien van de vermelding ‘spannende roman’ had het ook prima een literaire cover kunnen zijn. Ook deze vormgeving volstaat dus niet. De uitvoering van hardcover met stofomslag blijft echter wel behouden, iets wat al lange tijd een typisch kenmerk van boeken van De Geus is. 48 Vanaf de eerste druk van De vijfde vrouw (2001) is duidelijk een vorm gevonden die naar wens is, want de daaropvolgende titels zien er allemaal ongeveer hetzelfde uit: de basiskleur is een aardetint, er staat een uitsnede van een schilderij op, meestal een afbeelding van een persoon, en daarboven een gekleurd vlak met de titel groot vermeld, de naam van de auteur iets kleiner en ‘Inspecteur Wallander-reeks’ in nog wat kleinere letters. Het is opvallend dat de afbeeldingen waarvoor gekozen is wel spanning oproepen, iets wat toch wel ontbrak bij de eerdere uitgaven, maar geen ‘Scandinavische sfeer’ hebben. Op de binnenflap staat een fragment van het boek. Op de achterflap staat een samenvatting en citaten uit kranten of van personen (zoals een citaat van Sean ‘Nicci’ French op Midzomermoord). Op de binnenflap van het achterplat staat een korte biografie, een foto van Henning Mankell en een verwijzing naar de andere titels. Vanaf 2003, Midzomermoord, staat op het voorplat een verwijzing naar de ‘bestseller’ Moordenaar zonder gezicht. In 2006 komen pocketuitgaves uit van de Wallander-titels, waarbij weer gebruik is gemaakt van

46

Timmerije 2008, p. 117. Eric Visser beaamt dit ook in Timmerije 2008, p. 119, waarin hij zegt dat de covers als te artistiek werden beschouwd. 48 Timmerije 2008, p. 33. 47

20

dezelfde afbeelding, maar het omslag heeft een iets andere vormgeving en andere typografie. Op deze covers staat geen verwijzing meer naar Moordenaar zonder gezicht.

Quotes en uitroepen zijn bedoeld om de aandacht te trekken en duidelijk te maken waarom je juist dit boek zou moeten lezen. Er zijn Nederlandse en buitenlandse quotes op de boeken te vinden en soms verwijst zo’n quote naar een eerdere titel, bijvoorbeeld bij een eerste uitgave. Buitenlandse quotes zijn ook vaker op eerste uitgaves te vinden, waarschijnlijk omdat er verder nog niets voor handen is. Regelmatig wordt de Vrij Nederland Detective & Thrillergids aangehaald, vaak alleen met het aantal sterren dat een boek krijgt. De eerste paar jaar zijn er verder vooral quotes te vinden uit de dagbladen als Trouw en NRC Handelsblad. Voor de eerste uitgave van Moordenaar zonder gezicht is er nog geen Nederlandse quote om te gebruiken; het gebruikte citaat weet echter wel meteen het boek in een traditie te plaatsen: ‘Henning Mankell is door Maj Sjöwall de opvolger genoemd van Sjöwall en Wahlöö, topauteur van misdaad-bestsellers.’ Verwijzingen naar dit duo zal nog vele malen voorkomen. Een andere melding is dat het boek is verkozen tot beste Scandinavische misdaadroman en het bovendien verfilmd is. Vanaf de tweede druk zijn er wel Nederlandse quotes. Maar liefst drie hebben hun weg gevonden naar de omslag: een van Trouw, een van NRC Handelsblad en een van Vrij Nederland. Het citaat van Vrij Nederland verwijst ook naar Sjöwall en Wahlöö. Die van Trouw komt uit een stuk van Willy Wielek en zal nog vaker terugkomen op de omslagen, zij schrijft: ‘Helaas ben ik hier nog nooit zo’n goede thrillerschrijver tegengekomen als Mankell blijkt te zijn.’ De derde druk doet het weer met minder quotes; alleen die van Trouw staat er nog op. Er is wel een melding bijgekomen over de verkoop: er zijn wereldwijd meer dan 6 miljoen van zijn misdaadromans verkocht. Op Dwaalsporen (2002) staan twee quotes die beiden iets zeggen over de kwaliteit van het boek als thriller: NRC Handelsblad schrijft dat de lezer even ‘hardnekkig’ als Wallander wil weten wie de dader is en de Volkskrant noemt de boeken verslavend. Later op De blinde muur (2004) komt er weer een quote van Vrij Nederland bij en wordt de auteur, Rinus Ferdinandusse, zelf misdaadauteur en ex-Vrij Nederland hoofdredacteur, met naam genoemd. Hij schrijft dat Mankell ‘unieke intriges’ bedenkt. Ook dit is een kwaliteitsduiding. Als centrale quote (groter afgedrukt dan de rest van de tekst op de achterflap) is gekozen voor een Volkskrantcitaat: Mankell is ‘een echte toptrillerauteur’. Op het omslag van de (op dat moment) laatste deel, De jonge Wallander (2004), staat een kortere inhoudsbeschrijving (die overigens verwijst naar Moordenaar zonder gezicht) en meer 21

citaten dan op de andere omslagen. We treffen er weer dezelfde citaten uit Vrij Nederland, NRC Handelsblad en de Volkskrant aan, maar daarnaast is er ook een quote van De Morgen bij gekomen, die verwijst naar Sjöwall & Wahlöö (‘S&W zijn in eigen land ondertussen afgelost, en overigens overtroffen door de maatschappijkritische Henning Mankell.’). Deze quote plaatst het werk van Mankell dus in een context (S&W), geeft een kwaliteitsduiding (overtroffen) én een typering (maatschappijkritiek). Als dit citaat niet van De Morgen was geweest, maar van een van de Nederlandse dagbladen, kan ik me zo voorstellen dat deze quote de rest overbodig zou maken, omdat hij zo mooi alles omschrijft waar Mankell en De Geus voor staan.

Op de pocketversies van 2006/2007 is gekozen voor een andere lijn; het aantal sterren van de Vrij Nederland Detective & Thrillergids voor die titel wordt genoemd en er staat nog maar één quote op de achterflap. Dit zijn allemaal citaten die al eerder op de omslagen werden gebruikt, maar per titel is wel gekozen voor een ander citaat.

Na het verschijnen van de (op dat moment) laatste Wallandertitel in 2004 worden ook de andere spanningstitels van Mankell geïntroduceerd op de Nederlandse markt. In 2005 verschijnt De terugkeer van de dansleraar. Dit boek ziet eruit zoals de andere boeken van De Geus op dat moment: een gebonden boek met stofomslag, op de voorbinnenflap een fragment en op de achterbinnenflap de auteursbiografie, waar in dit geval vooral veel wordt gezegd over de verkoopsucces van Mankell in binnen- en buitenland. Het omslagbeeld is een foto van een dansend paar, maar het is niet een typisch spanningsbeeld en ook niet typisch Zweeds, het doet eerder een beetje Zuid-Europees aan. Op de achterflap staat groot aangegeven dat dit Mankells nieuwe misdaadroman is na Wallander. De quotes op de eerste druk zijn bekende van de Volkskrant en De Morgen. Later, zoals bij een herdruk uit 2008, staat op het voorplat dat het boek winnaar is van ‘De Zilveren Vingerafdruk’. Deze prijs wordt toegekend door de bezoekers van Crimezone.nl voor de beste thriller van dat jaar. Ik vraag me af hoe bekend zo’n prijs is zonder de naam van de website te noemen en daarmee hoe effectief zo’n mededeling op een cover is. Op de achterflap staan nu quotes over het boek zelf: het Parool vindt dat Mankell ‘verontrustend goed’ is en het boek zelf ‘overrompelend goed en ook de Volkskrant prijst het boek inhoudelijk. De biografische informatie noemt weer verkoopcijfers en andere titels. De volgende titel, Voor de vorst (2006), is een soort Wallander-spin-off, omdat Wallanders dochter hier de hoofdrol in speelt. Dit wordt uiteraard gecommuniceerd op het voorplat. Qua 22

stijl lijkt het omslag op de eerdere. Het omslagbeeld, een foto van een groep zwanen in het water, is weer niet erg spannend of Scandinavisch. Op het achterplat is er dit keer geen centrale quote, maar wel een citaat van Mankell zelf, met commentaar op het thema van het boek. Daarnaast is er de oude Volkskrant-quote weer te vinden (‘ernstig verslavend’) en ook een verwijzing naar de prijs die De terugkeer van de dansleraar van Crimezone.nl heeft gekregen. Nu wordt het echter ‘Beste misdaadroman van 2005’ genoemd. Mijn vermoeden dat het noemen van ‘De Zilveren Vingerafdruk’ niet het juiste effect heeft, is waarschijnlijk juist. Labyrint (2007) lijkt ook op de eerdere boeken, maar het omslagbeeld, stenen in het water met een dreigende lucht, heeft nu wel een uitgesproken spannende uitstraling. Qua type beeld lijkt het op die van Voor de vorst, eenzelfde soort uitsnede, kleur en compositie, maar toch ziet Labyrint er wel uit als een spannend boek, terwijl Voor de vorst ook een roman had kunnen zijn. Dit kan duiden op een koerswijziging bij De Geus, maar ook op interpretatieverschillen tussen mij (‘de lezer’) en de redactie. De gebruikte beelden voor boeken die hierop volgen zullen meer uitsluitsel geven. Op het achterplat staat een nieuwe quote van de Volkskrant over de echtheid van de personages. Nieuw is het auteursportret, die verhuisd is van binnenflap naar achterflap. Kennedy’s brein (2007) komt in hetzelfde jaar uit als Labyrint en heeft ook een typisch spannend omslagbeeld, een man staat op het punt in een donkere trap/tunnel af te dalen, al lijkt het niet op de twee voorgaande titels. De achterflap is beduidend anders dan eerdere titels: de hele ruimte wordt ingenomen door een auteursportret en er staat enkel een quote om aandacht te trekken. De quote is van het Zweedse Aftonbladet, voor het eerst wordt dus gekozen voor een citaat uit een niet-Nederlandstalig dagblad. De krant bestempelt Kennedy’s brein tot Mankells beste misdaadroman. Dat is een erg goede aanprijzing, maar wel van een bron die veel lezers weinig zal zeggen. Aan de andere kant is Mankell op dit moment al zo bekend, dat de bron mogelijk minder uitmaakt. Het zal interessant zijn te zien wat De Geus hierna voor keuzes zal maken. De samenvatting van het verhaal is nu verhuisd van achterflap naar voorbinnenflap. Er staat ook een (bekend) citaat van de Volkskrant onder. Het fragment is in zijn geheel verdwenen. In 2008 verschijnt tenslotte De Chinees. Het omslag ziet er wederom uit als een spanningsroman. Er staat een typering op het voorplat, namelijk ‘Actuele topthriller’. Op het achterplat staat weer een beeldvullend auteursportret, maar met meer tekst deze keer. Er is voor gekozen de auteursbiografie erbij te plaatsen. Hier staat iets over het verkoopsucces, de Wallander-reeks, de overige spanningstitels en dat hij nog meer boeken schrijft. Op de voorbinnenflap is het fragment weer terug, op de achterbinnenflap staat de samenvatting en de 23

Volkskrant-quote die ook bij de vorige titel werd gebruikt. Geen buitenlandse citaten op dit werk dus.

Overzicht In het begin van Mankells carrière bij De Geus is de uitgeverij nog zoekende naar de juiste omslag. Het type beeld wisselt nogal eens, totdat wordt besloten dat een spannende uitsnede van een schilderij geschikt is voor de Wallander-reeks. Als er nog geen Nederlandse quotes beschikbaar zijn, wordt gekozen Henning Mankell duidelijk neer te zetten in geschiedenis van de Zweedse misdaadromans: Maj Sjöwall heeft hem benoemd tot opvolger. Zodra de boeken lof oogsten in de pers, worden bijna uitsluitend citaten van Nederlandse kwaliteitsdagbladen gebruikt. Daarnaast speelt ook Vrij Nederland een belangrijke rol met de Vrij Nederland Detective & Thrillergids, zowel de toegekende sterren als quotes worden vaak op de covers geplaatst. De andere misdaadromans van Mankell zien er anders uit. Er zijn foto’s gebruikt in plaats van schilderijen en de omslagbeelden van de eerste paar titels zijn weinig spannend te noemen; ze zouden ook goed voldoen voor een gewone roman. Gaandeweg kunnen de omslagbeelden toch steeds beter getypeerd worden als ‘spannend’. Opvallend is dat geen van de boeken, niet de Wallander-reeks en niet de andere, een typisch Zweedse sfeer ademt. Ook bij deze boeken wordt vooral gebruikt gemaakt van quotes uit de Nederlandse dagbladen en Vrij Nederland. Sommige van de citaten zijn eerder bij de Wallander-reeks ook al gebruikt. De gebruikte citaten geven meestal een oordeel over de inhoudelijke kwaliteit en maken soms een verwijzing naar de Zweedse context, zoals geëngageerdheid en Sjöwall & Wahlöö. Een enkele keer staat er meer tekst op het voorplat dan alleen titel en auteur. In het geval van de Wallander-reeks is het opmerkelijk te noemen dat op de eerste paar uitgaven juist niet stond aangegeven dat het onderdeel van een reeks was. Later werd dit wel duidelijk aangegeven. Op een enkel boek staat een typering, zoals ‘actuele topthriller’. Op een prijswinnende titel staat op het voorplat aangegeven welke prijs het heeft gewonnen. De naam is echter weinig bekend, op latere uitgaven is dit ook veranderd in een wat meer herkenbare naam.

24

Liza Marklund Drie jaar na de eerste Mankell wordt de eerste Zweedse vrouw aan het spanningsfonds van De Geus toegevoegd: Liza Marklund. Ook zij is een productief auteur. Elk jaar komt er een nieuwe titel uit: Springstof (2000), Studio Zes (2001), Paradijs (2002), Prime time (2003), De rode wolf (2004), Ondergedoken (2005), Asiel (2006), Het testament van Nobel (2007) en Levenslang (2008). Ondergedoken en Asiel zijn op zichzelf staande boeken, gebaseerd op ware gebeurtenissen. De overige boeken vormen een serie over journaliste Annika Bengtzon. Hoewel Ondergedoken en Asiel ook zijn aangemerkt als thrillers, laat ik ze in mijn verdere onderzoek buiten beschouwing, omdat er over de serie meer te zeggen zal zijn. 49 Alle eerste drukken zijn gebonden uitgevoerd met stofomslag. Het omslagbeeld is een foto met een vrouwelijk thema, er staat een vrouw of een close-up van een vrouw op en er is vaak gekozen voor een kleurfilter over de afbeelding heen. Typografisch is er eenheid in de serie, de titel en auteursnaam staat steeds op dezelfde plaats in dezelfde letters op het omslag. Verder staat er op het voorplat ofwel een quote ofwel een korte typering. De bronnen van de quotes zijn nogal uiteenlopend. Op Springstof staat een citaat van de Zweedse auteur Barbara Voors, schrijfster van de zeer succesvolle roman Zusje van me (1999). Verder kom ik een citaat tegen uit het Zweedse lokale dagblad Folkbladet (Studio Zes), een uit het Zweedse opinieblad Arena (Paradijs), een uit vrouwenblad Viva (Prime time) en maar liefst tweemaal een citaat uit Cosmopolitan (op De rode wolf en op een goedkope pocket van Springstof). Het testament van Nobel en Levenslang hebben geen quote op de cover, maar een verwijzing naar hoofdpersoon Bengtzon en het feit dat het een reeks is. Vanaf de uitgave van Paradijs in 2002 is er duidelijk gekozen voor een bepaalde vormgeving: de naam van de auteur staat in kleinkapitaal boven aan de cover, daaronder een rode streep en dan de titel in onderkast, beide in schreefloze letter. Het lettertype dat gebruikt is voor de titel heeft ook nog een soort textuur, alsof het in steen is uitgehakt. Het omslagbeeld is een foto, vaak een close-up, met een hoofdkleur die er als een filter overheen is gelegd. Deze kleur wordt ook voor de rest van het stofomslag gebruikt. Als er een quote op het voorplat staat, is die onderaan geplaatst. De covers zijn erg herkenbaar als spannende boeken. Op het achterplat staat een grote foto van Marklund in de lengte over iets minder dan de helft van het beschikbare vlak. Daarnaast staat een korte samenvatting van het boek en een aantal quotes. De binnenflap aan het voorplat bevat een fragment uit het boek, zoals we ook al bij

49

Deze twee boeken zijn bijvoorbeeld niet herdrukt, terwijl de boeken uit de serie al meerdere malen zijn herdrukt en/of geherexploiteerd.

25

Mankell zagen. De binnenflap aan het achterplat bevat een uitgebreide biografie en vaak nog een quote. De eerste uitgaven van Springstof en Studio Zes hebben nog een afwijkende vormgeving ten opzichte van de rest van de serie, bij herexploitatie van deze titels is de vormgeving aangepast. De laatste twee titels, Het testament van Nobel en Levenslang, verschillen op subtiele wijze van de eerdere boeken. Het omslagbeeld is geen close-up, maar een foto van een blonde vrouw, mogelijk Marklund zelf. Daarnaast is gekozen voor een schreefloze letter in plaats van een lettertype met schreef voor de teksten op het achterplat en de binnenflappen. Ook wordt een andere portretfoto gebruikt.

Op de eerste druk van het eerst boek, Springstof, staat een uitspraak van Barbara Voors: ‘Een moderne, schitterende thriller.’ Hier worden een paar dingen mee gezegd, namelijk dat het een kwalitatief goed boek is, dat een min of meer bekende auteur dat vindt en dat het een vrouwenboek is. Dit laatste baseer ik op dat Voors wel succesvol is, maar vooral bij de vrouwelijke boekenlezers bekend zal zijn en niet bij het algemene publiek. Het uiterlijk van het boek oogt vrij vrouwelijk, met een zeer esthetische zwart-wit foto van een vrouw en roze belettering. Op het achterplat staat een sterke quote van Der Spiegel die de kwaliteit van het boek aanprijst: ‘Geloofwaardig, knap opgebouwd en bovendien erg spannend.’ In de biografische informatie op de achterbinnenflap is te lezen dat Marklund een achtergrond heeft in tv- en dagbladjournalistiek. Daarnaast staat er iets over haar andere titels (die dus nog niet in het Nederlands zijn verschenen) en over prijzen, filmrechten en verkoopsucces: ‘[Springstof en Studio Zes] werden in Zweden regelrechte bestsellers.’ Er staat een klein portret van Marklund boven de tekst waarop ze, gekleed in een coltrui, nogal gewoontjes overkomt. Als je dat vergelijkt met de foto’s op volgende boeken, valt dat op, omdat ze daar veel meer als een ‘diva’ geportretteerd staat. Dit eerste boek ziet er dus uit als een typisch vrouwenboek, met een vrouwelijke uitstraling van het cover, het gebruik van citaat van een bekende vrouwelijke auteur. Er is nog vrij weinig aandacht voor de status, vrouwelijkheid en herkomst van de auteur. Er wordt wel iets over gezegd, maar meer als algemene informatie dan als verkooppunten. Het tweede citaat, uit Der Spiegel, is erg sterk en komt uit een serieuze, betrouwbare, buitenlandse bron.

De eerste druk van Studio Zes bevat een quote over de kwaliteit van het boek: ‘De nieuwe Marklund bevat alles wat een goede thriller nodig heeft.’ schrijft Folkbladet. De naam van 26

deze krant zal weinig mensen wat zeggen, maar de quote is wel sterk. Het is positief en positioneert het boek. Op de achterbinnenflap zijn nog twee citaten te vinden, waarvan de eerste enigszins lijkt op die op het voorplat, omdat het ook uit een onbekend blad komt (Länstidningen Södertalje), maar toch wel erg sterk is: ‘Liza Marklund is het beste wat [Zweden] is overkomen sinds (…) Sjöwall en Wahlöö dertig jaar geleden (…).’ Het duo komt ook hier weer van pas om een Zweedse misdaadschrijver in een historie te plaatsen en lof toe te zwaaien. Daarnaast valt over de bronnen van deze twee citaten te zeggen dat, hoewel onbekend, ze wel herkenbaar zijn als Zweedse kranten. NRC Handelsblad is nog wat behoudender, maar wel positief: ‘Het is te hopen dat Liza Marklund Bengtzons beproevingen verder uit gaat werken. Ze heeft alles in zich van een heldin van de toekomst.’ Hier weegt het feit dat het NRC Handelsblad aandacht geeft aan Marklund waarschijnlijk zwaarder mee dan dat het een geweldige quote is. Op het achterplat staat een relatief lange tekst (twee keer zo lang als de samenvatting over het verhaal) over het avontuurlijke leven van Marklund voor zij journalist werd. Naast de tekst staat een mooie portret met echte glamouruitstraling: zwarte, leren jas, make-up, sieraden, zelfverzekerde blik recht in de camera. Deze foto zal tot en met De rode wolf terugkomen op haar boeken. Op de achterbinnenflap staat nog een korte biografie vergelijkbaar met die van Springstof. Met betrekking tot verkoopsucces staat er dat er 600.000 exemplaren van Springstof zijn verkocht in Zweden en dat het boek vier sterren kreeg van Vrij Nederland. Er is dus veel meer aandacht voor de auteur als persoon, wat zij bereikt heeft in het leven, wat haar motiveert en hoe ze zichzelf presenteert. Verder is er meer aandacht voor de Zweedse herkomst van de boeken, door het gebruik van Zweedse citaten en de link met Sjöwall en Wahlöö. De Nederlandse citaten zijn uit serieuze media.

Op het voorplat van Paradijs prijkt weer een goede quote van een weinig bekende bron: ‘Liza Marklunds beste thriller tot nu toe’ schrijft Arena. De naam van dit blad is zelfs niet herkenbaar als afkomstig uit Zweden. De quote is wel erg positief en geeft ook aan dat er meerdere boeken van Marklund zijn, net als die op Studio Zes. Op het achterplat staat dezelfde quote van NRC Handelsblad. Op de binnenflap staat een langere versie van de Arena-quote op het voorplat: ‘Paradijs is onbetwist de beste Zweedse thriller van het jaar.’ wordt toegevoegd. Eronder staat nog een Zweedse quote: ‘Het is zonneklaar dat Marklund na Paradijs tot de allerbeste Zweedse misdaadauteurs moet worden gerekend.’ van Nerikes Allehanda. Met deze quotes wordt het boek in de top van het Zweedse misdaadgenre gezet. Op het achterplat is deze keer geen biografisch verhaal te bekennen, deze staat op de 27

achterbinnenflap en houdt het midden tussen eerde teksten. Er is geen aandacht meer voor haar jeugdavonturen, maar wel voor haar journalistieke loopbaan en haar succes in Zweden en Duitsland. In Zweden verkocht ze al meer dan twee miljoen boeken en van Paradijs waren er al honderdduizenden over de toonbank gegaan. In Duitsland is ze ‘inmiddels doorgebroken’. Dit boek lijkt dus sterk op de vorige, qua auteurspresentatie en soort citaten. Er wordt nu ook duidelijk gemaakt dat Liza Marklund meerdere boeken heeft geschreven. De bronnen van de citaten zijn iets minder sterk, omdat ze minder herkenbaar zijn als Zweedse kranten.

Voor het omslag van Prime time worden andere keuzes gemaakt. Op het voorplat staat een quote uit de Viva: ‘Sinds ik Marklunds eerste thriller heb gelezen, kan ze bij mij niet meer stuk.’ Het is wel een positief geluid en duidelijk gemikt op vrouwen, maar nogal lang en een beetje vaag, wie is die ‘ik’ bijvoorbeeld. Onder het fragment op de voorbinnenflap staat een quote uit Aftonbladet: ‘Ondanks de zwakheden die Annika Bengtzon diep vanbinnen herbergt, is ze vaak halsstarrig, verschrikkelijk eigenwijs en gaat ze als een bulldozer te werk.’ Op het achterplat staan de sterwaarderingen die de eerdere titels kregen in de Vrij Nederland Detective & Thrillergids (Springstof vier sterren, Studio Zes en Paradijs drie) en een quote van Elsevier: ‘Nieuwe belevenissen van de doortastende journaliste Annika Bengtzon. Paradijs is misschien wel nog geschikter voor bij het zwembad dan de laatste Grisham.’ Op de achterbinnenflap prijkt dan nog een quote van Dagens Nyheter: ‘Annika Bengtzon, journaliste en moeder van twee kleine kinderen, is een perfecte combinatie van eerzucht en zorgzaamheid.’ Daarboven staat een vrij lange biografische tekst, waar haar avontuurlijke leven en loopbaan worden genoemd en ook dat ze inmiddels 700.00 exemplaren van Springstof en totaal drie miljoen boeken heeft verkocht in Zweden. De citaten op dit boek komen van andere bronnen dan eerder, het meest opvallend is die uit Viva, omdat daar erg duidelijk een vrouwelijke doelgroep mee wordt bediend. Daarnaast is het noemen van Grisham zeker interessant, omdat dat Marklund plaatst in het rijtje ‘grote thrillerschrijvers’ en juist uit het Scandinavische hoekje haalt. De aandacht voor Marklunds persoon blijft groot.

Op het voorplat van De rode wolf staat: ‘Marklund schrijft krimi’s die zwaar verslavend zijn. Lezen!’, dit is een quote uit Cosmopolitan. Op het achterplat staan alleen de sterren die eerdere titels kregen (zie hierboven, Prime time kreeg er ook drie). Naast de al bekende citaten uit Elsevier en Viva staat op de achterbinnenflap een hele verzameling aan quotes: 28

‘Net als Sjöwall en Wahlöö houdt Marklund via haar heldin Annika de Zweedse samenleving kritisch tegen het licht.’ uit Trouw, ‘Springstof is een spannend en hecht gecomponeerd boek.’ uit HP/De Tijd, ‘Een mooi opgebouwde thriller.’ uit NRC Handelsblad en ‘Studio Zes is minstens even goed geschreven en spannend als Springstof.’ uit De Telegraaf. Door deze grote hoeveelheid is er nog maar weinig ruimte over voor de biografische informatie, die is dan ook heel kort. Over verkoopsucces staat alleen gemeld dat er in Zweden meer dan drie miljoen exemplaren van Marklunds boeken zijn verkocht. Op dit omslag prijken erg veel citaten, uit zeer verschillende bronnen. Een damestijdschrift naast de ‘krant van wakker Nederland’ en een rechts opinietijdschrift staat naast een linkse krant. Voor elk wat wils dus. Weer is er een directe referentie naar Sjöwall en Wahlöö te vinden. De informatie over de auteur zelf is op deze uitgave schaars.

Op het voorplat van Het testament van Nobel staat geen quote, maar de kreet ‘Nieuwe roman in de succesvolle reeks rond misdaadjournaliste Annika Bengtzon’. Op het achterplat is een citaat uit Stockholm City, een gratis krant, te vinden: ‘Marklunds beste… De boeken over journaliste Annika Bengtzon worden alleen maar beter naarmate het slechter gaat met Annika’s werk. De gedeelten over haar gezinsleven behoren tot de spannendste van Het testament van Nobel.’ Op de achterbinnenflap staan nog twee Zweedse quotes: ‘Een knappe thriller. In Het testament van Nobel lijkt alles weer recht op de verdoemenis af te gaan, zowel mensen als kranten.’ schrijft Dagens Nyheter en Västerbottens Folkblad meldt: ‘Een schoolvoorbeeld van een pageturner.’ Vanaf deze editie wordt een andere foto van Marklund gebruikt, eentje die wat minder spannend is dan de eerdere foto, maar wel erg uitnodigend en open. Ze is gekleed in een eenvoudige witte trui en lacht met een grote, vriendelijke lach naar de camera. De biografische informatie is beperkt tot de mededeling dat ze al jong van misdaadromans hield. Verder worden de eerdere titels genoemd, plus dat er wereldwijd zeven miljoen stuks van zijn verkocht in 29 talen. Ook is er aandacht voor haar andere titels die niet in de serie zitten. Er is dus een andere weg ingeslagen. Er is voor het eerst duidelijk sprake van de serie, eerder werd dit niet zo op het voorplat vermeld. Opvallend genoeg staan er geen Nederlandse quotes op het omslag, maar alleen Zweedse, die allemaal duidelijk identificeerbaar zijn als Zweeds. Dagens Nyheter is zelfs een erg bekende krant, dat lezers mogelijk zullen herkennen. Ze loven allemaal de goede kwaliteit van het boek. De vrouwelijk doelgroep is losgelaten. De 29

presentatie van Marklund is sterk gewijzigd. Ze wordt niet meer als de glamoureuze, avontuurlijke schrijfster neergezet, maar meer als een succesvol, kundig auteur.

Ook op het voorplat van Levenslang staat geen quote, maar ‘Nieuwe roman met de eigenzinnige journaliste Annika Bengtzon’. Op het achterplat staat in vette letter een citaat uit het Gazet van Antwerpen: ‘Hoe slechter het haar hoofdpersonage, journaliste Annika Bengtzon, vergaat, hoe spannender de boeken.’ Opvallend genoeg lijkt dit citaat nogal op die van Stockholm City op Het testament van Nobel. Op de achterbinnenflap staan quotes over Het testament van Nobel uit de Nederlandstalige media: ‘Een spannende thriller waarin elke carrièrevrouw die haar gezin probeert te combineren met een veeleisende job en een sociaal leven zich ongetwijfeld zal herkennen.’ uit Metro, ‘Een meesterwerk, zowel qua inhoud als vorm. Het zou mij sterk verbazen als er dit jaar nog een beter boek zou verschijnen!’ van Crimezone en ‘Met vaart geschreven en uiterst actueel.’ uit Het Parool. Hier staat ook de biografische informatie, die erg lijkt op die van Het testament van Nobel, met de toevoeging dat Marklund een eigen uitgeverij heeft, actief is voor Unicef en tegenwoordig in Spanje woont. Deze uitgave lijkt sterk op de voorgaande. De quotes komen echter weer uit Nederlandstalige kranten. De citaten zeggen allemaal iets over de kwaliteit en vaak wordt ook de hoofdpersoon en haar problemen genoemd. Dit zal weer een grotere vrouwelijke doelgroep aanspreken. Ik vraag me af hoe het kan dat het citaat uit de Gazet van Antwerpen zo lijkt op die van Stockholm City, al is het antwoord daarop waarschijnlijk niet relevant voor dit onderzoek. Er is nieuwe informatie over Marklund te lezen op dit boek, wat haar nieuwe imago van ‘succesvol, kundig auteur’ versterkt.

Overzicht Er zijn verschillende stadia te ontwaren in de loopbaan van Marklund bij De Geus. De eerste twee boeken, Springstof en Studio Zes, lijken nog op zichzelf te staan, maar vanaf Paradijs is zowel visueel als tekstueel duidelijk dat het hier om een serie gaat van een interessante schrijfster. Het gekozen omslagbeeld en de opmaak is vergelijkbaar en er is veel aandacht voor de persoon van Marklund: het auteursportret wordt prominent op het achterplat geplaatst en ook de foto zelf is uitdagend te noemen. Waar Mankell een norse, oude man in een oud jasje is, is Marklund een echte diva. Deze uitstraling wordt wel iets neutraler met de jaren,

30

maar haar knappe uiterlijk blijft belangrijk. Dit zal uit de receptie in het volgende hoofdstuk ook duidelijk worden. Er is duidelijk gekozen voor een vrouwelijke doelgroep, door de nadruk op de vrouwelijke hoofdpersoon en het gebruik van citaten uit vrouwenbladen. Op sommige titels is deze keuze duidelijker dan op andere. Er worden quotes gebruikt uit binnen- en buitenlandse kranten en tijdschriften met verschillende mate van bekendheid en zeer verschillende doelgroepen. In de citaten wordt veel aandacht besteed aan de hoofdpersoon en haar strijd om haar professionele leven en gezinsleven te combineren. Bovendien heeft ze een tot de verbeelding sprekend beroep. Als typische moderne vrouw, met al haar ambities en tekortkomingen, zal ze veel vrouwelijke lezers aanspreken. De citaten uit (relatief) onbekende Zweedse kranten zijn doorgaans kort en krachtig. Vaak zijn die citaten door de naam ook wel herkenbaar als Zweeds, wat bij kan dragen aan het Zweedse imago. Ook de kwaliteit van de boeken wordt vaak genoemd. Er worden vergelijkingen gemaakt met Sjöwall en Wahlöö en John Grisham. Vaak wordt genoemd dat het boek onderdeel uitmaakt van een serie, hoewel dat door de uitgever zelf pas de laatste twee titels uitdrukkelijk op het voorplat wordt vermeld.

Voor de twee meest recente titels zijn andere keuzes gemaakt. Er wordt een ander soort omslagbeeld gebruikt, de quote op het voorplat is weg en heeft plaatsgemaakt voor een serieaanduiding en er wordt een behoudender beeld van de auteur geschetst. Ook de citaten uit de damesbladen worden niet meer gebruikt, maar we komen quotes van zowel binnen- als buitenlandse bladen tegen, die vaak iets zeggen over de kwaliteit van het verhaal en de hoofdpersoon. De boeken lijken minder op vrouwen gericht en meer op lezers van kwalitatief goede spanning. Hoewel de vrouwelijkheid van zowel de auteur als de hoofdpersoon zeker niet wordt verhuld, worden beide minder als glamoureuze types en meer als professionele personen naar voren gebracht.

Een kleine steekproef Omdat het binnen deze scriptie niet mogelijk is om naar alle boeken van het spanningsfonds van De Geus te kijken, heb ik besloten enkel de twee grootste auteurs te bestuderen. Om vast te stellen of de patronen die ik ontdek bij deze auteurs ook bij andere auteurs te vinden zijn, doe ik een kleine steekproef onder de andere Zweedse misdaadromans uit de periode 19972008. In 2000 wordt het eerste boek van een andere Zweed dan Henning Mankell

31

gepubliceerd. Ik neem een boek uit 2000, 2004 en 2008 en kies daarbij voor boeken van auteurs die vaker (zullen) publiceren bij De Geus.

Het vierde offer (2000) van Håkan Nesser is uitgegeven als hardcover met stofomslag. Het boek ziet eruit als een typisch spannend boek: het omslagbeeld is een vage foto van een bijl op witte achtergrond. De belettering is rood en bruin. Er staan geen quotes op het voorplat. De basiskleur voor de achter- en binnenflappen is bruin. Op de voorbinnenflap staat een fragment uit het boek. Op de achterbinnenflap staat een auteursportret en een korte biografie, waar de Van Veeteren-reeks wordt genoemd. Op de achterflap staat een vrij lange samenvatting van het verhaal en twee citaten uit Zweedse kranten. Dit boek is gepubliceerd in dezelfde tijd als Springstof (2000) en Studio Zes (2001) van Liza Marklund en De man die glimlachte (2000) en De vijfde vrouw (2001) van Henning Mankell. Qua kleurstelling lijkt Het vierde offer erg op De vijfde vrouw. Er is wel een heel ander type beeld gebruikt (foto vs. schilderij). Een duidelijk verschil is dat er op het boek van Nesser nog geen concrete verwijzing naar zijn reeks te vinden is, terwijl dat op de boeken van Mankell wel al aan de orde is. Als je kijkt naar de presentatie van de informatie, lijken de boeken van Mankell, Nesser en Springstof erg veel op elkaar. Studio Zes wijkt echter totaal af, met name door de keuze het auteursportret op de achterflap te plaatsen met veel biografische informatie.

Verraad (2004) van Karin Alvtegen is ook een hardcover met stofomslag. Het ziet er niet typisch spannend uit, maar ook niet typisch als een roman, het lijkt een beetje een mengvorm. Door de titel is het wel duidelijk een spanningsboek. Het omslagbeeld is een zwartwit foto van een vrouw, het lijkt uit de jaren veertig/vijftig te komen. Er staat geen citaat, maar een soort typering, die nieuwsgierigheid opwekt: ‘Een psychologische thriller die je kippenvel bezorgt’. De belettering is rood en wit. De basiskleur is verder rood. Op de voorbinnenflap staat een fragment. Op de achterbinnenflap staat een vrij neutrale, zwartwit foto en een korte biografie. Hierin is geen aandacht voor eventuele professionele verdiensten, maar wel dat ze onder meer de prijs voor de Beste Scandinavische Misdaadroman heeft gewonnen. Op de achterflap staat een grote quote: ‘Beste thriller 2003’ van Dagens Nyheter. Verder een korte samenvatting en citaten van Zweedse kranten over het boek. Daaronder, weer in grotere letters, dat het boek genomineerd is voor beste Scandinavische en beste Zweedse misdaadroman. Als je dit boek vergelijkt met Prime time (2003) en De rode wolf (2004), zie je dat het qua omslag waarschijnlijk ook eerder vrouwen dan mannen aan zal spreken, door het onderwerp 32

van het omslagbeeld en omdat het er veel minder als een echt spanningsboek uitziet. Het auteursportret is echter heel anders: Alvtegen staat op een redelijk standaard foto, die geplaatst is op de binnenflap, terwijl Marklund op uiterst zelfverzekerde wijze de lezer vanaf de achterflap aankijkt. Op Prime time staat ook een zeer uitgebreide biografie van Marklund, terwijl die op De rode wolf net zo kort is als die op Verraad. Er staan veel meer citaten op de boeken van Marklund en vooral van Nederlandse dag-, week- en vrouwenbladen. De vormgeving en uitstraling van Verraad lijkt dus wel veel op De rode wolf, maar bij die laatste is duidelijk wel gekozen voor een heel andere marketing van een vrouwelijke auteur.

De uitlevering van Roslund en Hellström (2008) ziet er op het eerste oog niet uit als een typisch spannend boek, het omslagbeeld is een close-up van een man, van wie je het hoofd niet kan zien, in T-shirt en spijkerbroek en daarachter een meisje. Dat dit een spannend boek is wordt wel al gauw duidelijk: op het voorplat staat dat dit boek van de auteurs van Kluis 21 is en dat dat boek vijf sterren heeft gekregen in de Vrij Nederland Detective & Thrillergids. De belettering is rood en wit, de basiskleur is donkergrijs, afgeleid van de kleur van het Tshirt van de man op het omslagbeeld. De uitvoering is paperback met flappen. Op de voorbinnenflap staat een fragment. Op de achterbinnenflap staat een korte biografie van het duo, waarin enkel professionele feiten staan vermeld, en twee citaten van websites, namelijk boekentijd.nl en Crimezone.nl. Op het achterplat staat in de lengte een zwartwit foto van de auteurs, die een erg spannende uitstraling heeft. De ene auteur staat dichtbij en is scherp geportretteerd, de ander staat op een afstandje en is onscherp. Beide dragen donkere kleren. Met name de auteur die iets naar achter staat heeft een onheilspellende uitstraling, doordat hij een zonnebril draagt en je hem ook niet goed kan zien. Op de andere helft van het achterplat staat een korte samenvatting plus twee lange citaten van Liza Marklund en de Vrij Nederland Detective & Thrillergids. Daarin lijkt het meer op de pocketuitgaven van de Wallander-reeks, waar de Vrij Nederland-waardering ook erg belangrijk was. Verder volgt het de lijn van de meest recente Mankell- en Marklund-titels, in die zin dat er vooral quotes van Nederlandse bronnen worden gebruikt en dat het auteursportret op het achterplat is geplaatst. Een verschil is dat De uitlevering een paperback is, terwijl de eerste drukken van Mankell en Marklund en ook de boeken van Nesser en Alvtegen die ik hierboven beschreven heb, gebonden uitgaven zijn. Ergens tussen 2004 en 2008 heeft De Geus dus besloten om niet meer standaard voor gebonden boeken te kiezen.

33

Receptie Zelfs zonder uitgebreid onderzoek te doen kan je wel zien dat de aandacht van de Nederlandse pers voor de Zweedse misdaadroman in ruim tien jaar exponentieel is gegroeid. Waar Moordenaar zonder gezicht eind jaren negentig eigenlijk alleen in Trouw aandacht krijgt, 50 wordt tien jaar later welhaast elke min of meer bekende Zweedse misdaadschrijver omarmd door de serieuze media. Het CPNB zet de Zweedse misdaadroman maar liefst twee maal in het zonnetje: in 2004 wordt Henning Mankell uitgenodigd het geschenk voor de Maand van het Spannende Boek te schrijven en in 2010 staat zelfs de hele maand in teken van de Scandinavische misdaad.

Aan de hand van een aantal thema’s ga ik kijken wat er is geschreven over de Zweedse thrillers, wat voor lijn en wat voor verschillen daarin te vinden zijn. Ik verwacht commentaar te vinden op de Zweedse identiteit, man-vrouwverhoudingen, biografische informatie van de auteur en reeksen. Daarnaast zal ik letten op verbanden die worden getrokken tussen Zweedse misdaadauteurs en andere auteurs. Mijn speciale aandacht gaat hierbij uit naar vergelijkingen met Sjöwall en Wahlöö. In het verlengde hiervan ligt het noemen van sociaal engagement van een Zweedse schrijver.

Referenties Sjöwall en Wahlöö worden in de pers regelmatig genoemd als de voorlopers of grondleggers van de Zweedse misdaadroman. Dit wordt soms uitgelegd als ‘formule’ of ‘concept’. 51 Met name Henning Mankell wordt vaak gezien als opvolger van het werk van het duo: Mankell wordt beschouwd als ‘de erfgenaam van het legendarische paar’52 , ‘een van de succesvolste erfgenamen van deze [Scandinavische krimi-]traditie’ 53 , hij werd ‘door de Zweedse pers gezien als hun opvolger’ 54 . Als we nu weer terugkijken naar het eerste boek van Mankell, zien we dat De Geus de noodzakelijk gegevens heeft geleverd voor het maken van deze vergelijkingen. Op het achterplat van Moordenaar zonder gezicht werd immers al geschreven dat Mankell ‘door Maj Sjöwall de opvolger [is] genoemd van Sjöwall en

50

Zie Wielek 1997. Bovendien prijsde Wielek een jaar later Mankell aan ten tijde van de uitverkiezing van de boek van het jaar voor de Trouw Publieksprijs (tegenwoordig NS Publieksprijs), zie Wielek 1998. 51 Botman 2005. 52 Wielek 2001. 53 Van der List 2003a. 54 Roes 2000.

34

Wahlöö’. Vervolgens wordt de vergelijking nog vele malen versterkt door citaten op de omslagen te plaatsen die iets over Sjöwall en Wahlöö zeggen.

Maar ook Liza Marklund ‘past in een typisch Scandinavische traditie van krimi-schrijvers die het beroemde echtpaar Maj Sjöwall en Per Wahlöö als grondleggers heeft’. 55 Niet op alle boeken van Marklund wordt de link gelegd met het duo, alleen op Studio Zes en op De rode wolf zijn citaten te vinden die refereren aan Sjöwall en Wahlöö. Kennelijk is het voor de uitgeverij minder belangrijk geworden om die connectie te maken. Een mogelijk verklaring zou kunnen zijn dat de pers het vanzelf lijkt te doen. Zo wordt bijvoorbeeld geschreven dat Håkan Nesser en Kjell Eriksson ‘het S&W-concept’ 56 volgen. De heren Roslund en Hellström worden zelfs ‘de gedoodverfde erfgenamen van het befaamde maatschappijkritische thrillerechtpaar Sjöwall en Wahlöö’ genoemd. 57

De redenen die worden genoemd waarom dat dan zo is, hebben vaak te maken met de maatschappijkritiek die het werk van Sjöwall en Wahlöö kenmerkt. Over Mankell wordt geschreven: ‘Net als het schrijvende echtpaar sombert ook hij flink wat af over de Zweedse maatschappij.’ 58 Al wordt dit ook genuanceerd: ‘Bij Sjöwall en Wahlöö was de maatschappijkritiek hoofdzaak. Door die in een spannende vorm te gieten, wilden zij hun ideeën aan de man brengen. Maar bij Mankell is het verhaal, de sfeer het belangrijkst, en dat zijn hoofdpersoon Wallander, een gevoelig mens, soms op sociale misstanden stuit, spreekt vanzelf.’ 59 Over Roslund en Hellström wordt geschreven dat zij maatschappijkritisch schrijven ‘zonder de doffe mokerslagen waarmee Sjöwall en Wahlöö hun gelijk plachten te serveren.’ 60 In de volgende paragraaf zal ik nog dieper ingaan op engagement in de Zweedse misdaadromans. Het ‘S&W-concept’ dat ik hierboven al even noemde, bestaat uit een inspecteur die ‘tobt met zijn privé-leven’, bovendien heeft hij ‘een pessimistische kijk op de samenleving’ en ‘de moordenaar is meestal een gestoorde zielepoot.’ 61

55

Van der List 2003a. Botman 2005. 57 Gooijer 2008. 58 Bos 2001. 59 Wielek 2001. 60 Gooijer 2008. 61 Botman 2005. 56

35

Deze ideeën over de geestelijke gesteldheid van ‘de Zweed’, of hij nou de held of de dader is in het verhaal, zullen vaker naar voren komen in het paragraaf over de typisch Zweedse dingen die volgens de pers naar voren komen in de boeken.

Niet alleen Sjöwall en Wahlöö zijn goed vergelijkingsmateriaal, maar de wereldberoemde filmregisseur Ingmar Bergman wordt ook genoemd. Zwart water van Kerstin Ekman is ‘beklemmend als een film van Bergman’ 62 en Stieg Larsson ‘is Ingmar Bergman in thrillervorm’. 63

Een recensie van een nieuw boek van John Grisham wordt geïntroduceerd met een analogie van een boek van Mankell: ‘Zoals de Zweedse auteur Henning Mankell in zijn pas vertaalde roman De Witte Leeuwin twee verhaallijnen in twee verschillende landen liet beginnen, zo plaatst John Grisham in zijn nieuwste, The Brethren (De Broederschap), twee milieus tegenover elkaar. Net als in De Witte Leeuwin is het onduidelijk hoe die twee lijnen met elkaar in verband staan. Maar ook in De Broederschap ontmoeten ze elkaar uiteindelijk, als levenslijnen in een handpalm.’ Maar helaas voor Grisham, hij komt ondermaats uit de vergelijking: ‘Voor de schrijver is het de kunst om zijn geschiedenis ook na de oplossing van die kwestie interessant te houden. Mankell slaagde daar in, Grisham een stuk minder.’ 64 In dit artikel wordt De witte leeuwin verder niet gerecenseerd, dus is de vergelijking enigszins opmerkelijk te noemen. Grisham is een gevestigde naam, Mankell is op dat moment (2000) nog in opkomst.

Engagement Zoals ik eerder al schreef, wordt maatschappelijke betrokkenheid vaak als een van de eigenschappen van de Zweedse misdaadroman genoemd. Dit wordt in algemene termen bewoord, zoals het commentaar op De stenen kist van Kjell Eriksson, dat geschreven is volgens ‘de beste Scandinavische thriller-principes: niet louter sensatie, ook de nodige maatschappijkritiek, maar nooit met opgeheven vinger.’ 65 Of zoals Willy Wielek schrijft: ‘Een Scandinavische thriller, dat is geheel andere koek. Daarin is vanouds veel aandacht voor politiek en maatschappelijk engagement.’ 66 62

Heijne 1994. Jensen 2008. 64 Carvalho 2000b. 65 Wielek 2003c. 66 Wielek 2002a. 63

36

Als dan wordt ingezoomd op een auteur, is vaak ook nog een persoonlijke noot te ontdekken in dat engagement, zoals bij Henning Mankell die vanuit ‘persoonlijke en sociale betrokkenheid’ schrijft en het ‘“spannende verhaal” nooit een doel op zich’ is. 67 Een concreet verhaal als aanleiding tot het schrijven van een boek: ‘Woede dreef hem tot het schrijven van Kennedy's brein, vertelt Mankell in zijn nawoord. Twintig jaar geleden zag hij een jonge Afrikaan aan aids sterven.’ En ook in de Wallander-reeks ‘schuwde hij de maatschappijkritiek nooit.’ 68 Of simpeler gezegd: ‘In de boeken geeft Mankell ongezouten kritiek op zaken die spelen in de Zweedse maatschappij.’ 69

Roslund en Hellström worden geroemd om hun genuanceerde en goed onderbouwde manier van kritiek, zoals in De uitlevering, waarin ‘een overtuigende case tegen het barbaarse instrument van de doodstraf wordt opgebouwd.(…) In De uitlevering wordt via de onderhoudende weg van de thriller haarscherp getekend dat de doodstraf geen gerechtigheid is maar zuivere wraak.’ 70 Eigenlijk is het boek een ‘als thriller vermomde aanklacht’. 71

Ook Liza Marklund ‘past in de Zweedse school van misdaadauteurs die het aan de kaak stellen van wantoestanden in de maatschappij, de politiek en bij de politie niet schuwen.’ 72 Omdat het in haar geval vaak gaat om feministische zaken en dit een vaker voorkomend thema blijkt te zijn, heb ik ervoor gekozen kwesties hieraan verwant onder de paragraaf ‘Man/Vrouw’ te scharen.

Man/Vrouw Zweden staat bekend als een land dat veel doet op het gebied van gelijkwaardigheid en emancipatie en ook in de Zweedse boeken is dit goed te merken. Kester Freriks schrijft in 2000 dat ‘een nauwgezette weergave van relaties tussen mannen en vrouwen’ een van de kenmerkende zaken van de Scandinavische literatuur is. 73 Daarnaast is bekend dat De Geus haar best doet evenveel mannen als vrouwen in het fonds te hebben. Daarom is het interessant om de aandacht op te vestigen is de man-vrouwverhoudingen in de Zweedse krimiwereld, zowel qua auteurs als qua inhoud. 67

Carvalho 2000a. Salm 2007b. 69 Roes 2000. 70 Gooijer 2008. 71 Salm 2008a. 72 Botman 2004. 73 Freriks 2000’ 68

37

Een korte blik op de spanningsfondsen van De Geus, Signatuur en Anthos laat zien dat bij De Geus inderdaad ongeveer evenveel vrouwen als mannen in het fonds zitten, terwijl bij Signatuur de mannen in de meerderheid zijn en bij Anthos juist de vrouwen. 74 Kijkend naar de rest van het spannende fonds van Anthos valt te zeggen dat zij zich richten op vrouwelijke auteurs, met de bekendste Nederlandse thrillerschrijvers als Saskia Noort, Marion Pauw en Lieneke Dijkzeul in hun fonds. In 2003 wordt in Elsevier al opgemerkt dat ‘vrouwelijke thema’s’ belangrijker worden in het genre en dat niet alleen Nicci French hier verdienstelijk in is, maar dat ‘de rij van “zusters in het kwaad” imponerend [is], van Ruth Rendell en Patricia Highsmith tot Karin Fossum75 en Liza Marklund.’ 76 Vijf jaar later signaleert Afra Botman in Trouw dat de vrouwelijke thrillerschrijver met vrouwelijke hoofdpersoon in opkomst is. De vrouwelijke auteur speelt al langer een rol in een lang door mannen gedomineerde wereld, maar de oudere generaties kozen vaak toch nog voor een mannelijke hoofdrolspeler. ‘Voortrekkers zijn de Scandinavische auteurs (Camilla Läckberg, Liza Marklund), die hun heldinnen een realistisch vrouwenleven geven, met een zware baan, de stress om de kinderen op tijd van de crèche te halen en mannelijke collega's die graag aan haar stoelpoten zagen.’ 77 Zo is Annika Bengtzon, hoofdpersoon in de boeken van Marklund, een succesvol onderzoeksjournalist en doet ze tegelijkertijd ook haar best een goede moeder en echtgenote te zijn, iets wat niet altijd lukt. Ze wordt geconfronteerd met ‘alle perikelen die een geëmancipeerde, werkende moeder zoal kan hebben’, zoals ‘beledigde mannen die zelf chef hadden willen worden, schuldgevoelens over te laat arriveren bij de crèche en werken in het weekend, ruzie met de geëmancipeerde maar toch tekortgedane echtgenoot.’ 78

De ‘feministische, Zweedse journaliste’ Liza Marklund, die ‘besloot haar baan op te geven om schrijfster te worden’ is een interessante verschijning in het misdaadlandschap.79 Ze wordt omschreven als: ‘scherpzinnig en feministisch, en vaak in een moeite door als een heuse schoonheid.’ 80 De manier waarop haar boeken zijn vormgegeven, draagt hier duidelijk aan bij: ‘Vanaf de achterflap kijkt ze haar potentiële kopers arrogant aan, de lippen felrood gestift. 74

Zie tabel 3 in de bijlagen. Karin Fossum is overigens afkomstig uit Noorwegen, dus maar liefst twee van de vier genoemde auteurs is Scandinavisch. 76 Van der List 2003b. 77 Botman 2008. 78 Carvalho 2000c 79 Freriks 2001. 80 Amelink 2001. 75

38

“Kom maar op als je durft”, straalt ze uit. Het heeft er alles van dat Marklund welbewust als een hapklaar product aan de man wordt gebracht.’ 81 Dit wordt geschreven over het tweede boek van Marklund, Studio Zes. Zoals in het vorige hoofdstuk te lezen is, is dit het eerste boek waar de vrouwelijkheid van de auteur veel nadruk krijgt. Ook haar professionele leven wordt breed uitgemeten op het omslag. De artikelen die verschijnen rond het uitkomen van Studio Zes, zijn vaak ook interviews en langere artikelen, met meer aandacht voor de schrijver als persoon. 82 De uitgeverij kon al meer aandacht verwachten, omdat Studio Zes de opvolger is van een succesvol boek. Als de uitgeverij dan meer informatie geeft over een auteur en deze bovendien op bepaalde interessante punten focust, is het goed mogelijk dat de pers dan deze punten weer overneemt. Het lijkt erop dat dat in dit geval in enige mate gebeurd is.

Uit een interview met Liza Marklund blijkt dat zij vanuit een feministisch oogpunt haar misdaadromans schrijft, om zo de situatie van vrouwen wereldkundig te maken. Geweld jegens vrouwen en de onvoltooide emancipatie. In Zweden blijkt de positie van de vrouw toch nog niet zo gelijkwaardig te zijn als we denken. Ze zegt: ‘De Zweedse maatschappij is een mannenmaatschappij, nog steeds wemelt het van de verkrachtingen, is vernedering aan de orde van de dag.’ 83 Het creëren van Annika Bengtzon, een ‘een geëmancipeerde, werkende moeder’, 84 was een soort noodzaak, omdat er helemaal geen sterke, vrouwelijke protagoniste was in Zweden. ‘In de Zweedse misdaadromans, zoals die van Sjöwall en Wahlöö, waren vrouwen armzalige wezens, door mannen gedumpt, altijd verwikkeld in kortstondige liefdes, ze hadden geen kinderen en werden nooit verkracht. Hun erotiserende uitstraling was nihil.’ 85

En het zijn juist de mannen die ze denkt te bereiken met haar boeken; ‘“De enige door vrouwen geschreven boeken die Zweedse mannen lezen zijn crimi's”, zegt ze.’ 86 Of dat ook voor Nederland geldt, vraag ik me af. De eerste boeken zijn dermate op vrouwen gericht, als je kijkt naar het omslagbeeld en de quotes, dat enkel een ‘hapklaar gepresenteerde’ auteur waarschijnlijk niet meer de mannelijke lezer aan weet te trekken. Het feit dat de recentere uitgaven wat meer getemperd zijn, met een minder uitdagende

81

Amelink 2001. Zie onder meer Amelink 2001 en Freriks 2001. 83 Amelink 2001. 84 Carvalho 2000c 85 Freriks 2001. 86 Amelink 2001. 82

39

auteursportret, meer citaten uit algemene media en een ander soort omslagbeeld, zou er mee te maken kunnen hebben dat ook in Nederland die mannelijke doelgroep wordt opgezocht.

De Zweeds-Finse Monika Fagerholm schrijft vanuit een gelijksoortige achtergrond. Ze is actief feministe en droeg bij aan de oprichting van de feministische politieke partij. Ze hecht veel waarde aan de sterke rol van de vrouw in de Zweedse literaire traditie. ‘Nog steeds is de literatuur geschreven door vrouwen in Zweden erg avant-gardistisch. Als ik die vergelijk met literaire heldinnen van elders - Bridget Jones bijvoorbeeld - dan is die onvergelijkbaar veel beter, veel complexer.’ Ze vindt dat het schrijven over hoe vrouwen zíjn in plaats van hoe zij zouden móéten zijn erg belangrijk. Ze zegt: ‘In Zweden wordt dat soort literaire onderwerpen geaccepteerd en gewaardeerd.’ en ‘Ik houd van de wijze waarop vrouwen zichzelf ter discussie stellen, zichzelf onderzoeken’. 87 Er is dus veel ruimte voor vrouwelijke thema’s in de Scandinavische literatuur.

Zweedse identiteit (‘typisch Zweeds’) De Zweedse identiteit is iets dat duidelijk wordt waargenomen door de Nederlandse pers. Hoewel het misschien een wat abstract begrip lijkt, komt het in vele vormen naar voren. Volgens Stine Jensen is ‘het hoge Scandinavische gehalte’ zelfs een van de succesfactoren van de Millenniumtrilogie. ‘In een land waar het vaak donker is, individualisme hoogtij viert, de emancipatie meer dan voltooid lijkt, richt veel van de Zweedse literatuur en filmkunst zich op duistere familiegeheimen, geperverteerde man-vrouwverhoudingen en de kwellingen van de psyche.’ 88 Deze donkere motieven komen vaker voor, over Carambole van Håkan Nesser wordt bijvoorbeeld geschreven: ‘De knappe plot ontkomt niet aan de zwarte troosteloosheid, die de sfeer in veel Scandinavische detectives bepaalt.’ 89 In andere artikelen wordt gesproken over ‘de typisch Zweedse zwaarmoedigheid’ 90 , ‘de Scandinavische traditie van wat sombere spannende boeken.’ en ‘een boek vol treurige, eenzame mensen’ 91 . Kortom, ‘Het Zweden van Mankell is geen land waar je graag zou willen wonen, de sfeer is beklemmend, de relaties tussen mensen weinig hartelijk.’ 92 Die sfeertekening blijkt echter wel 87

Dijkgraaf 2005. Jensen 2008. 89 Salm 2007a. 90 Salm 2008a. 91 Salm 2008b. 88

40

iets te zijn wat gewaardeerd wordt: ‘Zweedse misdaadauteurs juist meesterlijk de sfeer van het kille, eenzame noorden weten op te roepen.’ 93

De donkere sfeer en personages komen ook tot uiting in het Zweedse landschap, dat ook een geliefd onderwerp blijkt. Zoals in Zwart water, dat zich afspeelt in ‘de woeste natuur rondom het dorp’ in een ‘verstild Noord-Zweeds landschap’. ‘Het ondoorgrondelijke water van het meer’ blijkt bovendien een symbool van ‘innerlijke duisternis’ te zijn. 94 En ook Schemeruur van Johan Theorin speelt zich af in ‘een eenzaam dorp, met de alvaret aan de ene kant en een dreigende zee aan de andere. Moord en doodslag gebeuren hier in de woeste natuur.’ 95 Of zoals Wielek treffend omschrijft: ‘Denk ik aan Scandinavische detectives dan zie ik pijprokende mannen traag door oneindige bossen gaan.’ 96

De Scandinavische sfeer blijkt zelf zo opvallend te zijn, dat het ook in boeken uit andere landen lijkt voor te komen, zoals in de Zwitserse thriller IJsdood: ‘“Met november kwam ook de mist.” Na zo'n beginzin in het debuut van de Zwitser Michael Theurillat waan je je eerder in een Scandinavische thriller.’

Het kan ook neutraler, over IJsprinses van Camilla Läckberg: ‘Pretentieloos en sympathiek, met veel couleur locale’ 97 en over Midzomermoord van Mankell: ‘Het [ritme] voert je mee naar de Zweedse steden, naar de eilanden en scheren van de Zweedse kust en naar Zweedse mensen die allemaal heel gewoon en toch interessant zijn.’ 98 Soms is het zelfs ronduit positief: ‘Springstof speelt tegen de achtergrond van naderend Kerstmis, en dat betekent dat er in Zweden volop peperkoekjes worden gebakken.’ 99

Hoewel veel dingen als typisch Zweeds gezien worden, spreekt de gelijkenis tussen Zweden en Nederland ook aan: ‘Het is een plot die even goed in Nederland als in Zweden gesitueerd had kunnen zijn.’ Eigenlijk is een Zweed ‘bijna eigen volk, zij het wat somberder.’100 92

Bos 2001. Salm 2007c. 94 Heijne 1994. 95 Salm 2008b. 96 Wielek 2003a. 97 Gooijer 2006. 98 Wielek 2003b. 99 Carvalho 2000c. 100 Wielek 1997. 93

41

Onderdeel reeks Uit de beschrijving van het werk van Henning Mankell en Liza Marklund in het vorige hoofdstuk, blijkt dat beide een succesvolle reeks hebben geschreven. Vooral bij Mankell blijkt dit vaker genoemd te worden, meestal in combinatie met het feit dat er (op moment van schrijven) nog meerdere delen in het verschiet liggen: ‘Sinds kort kunnen ook wij in onze eigen taal met de vriendelijke rechercheur kennismaken, onlangs verschenen De witte leeuwin, Moordenaar zonder gezicht en Honden van Riga. Meer titels zijn in voorbereiding.’ 101 en ‘Vijf vertalingen werden tot nu toe door De Geus uitgegeven. In Zweden staat de teller al op negen. We kunnen gelukkig nog even voort met Wallander.’ 102 Op het moment dat de artikelen waar deze citaten uit komen verschenen, was de reeks immers al compleet.

101 102

Roes 2000. Bos 2001.

42

Conclusie Sinds 1997 is een stijgende interesse te zien voor de Zweedse misdaadroman. Waar eerst Sjöwall en Wahlöö en een enkele literaire schrijver de Zweedse spanning in Nederland vertegenwoordigden, is met de komst van de boeken van Henning Mankell in het fonds van De Geus een hele nieuwe generatie Zweedse misdaadschrijvers en -lezers opgestaan. In deze scriptie heb ik getracht helder te krijgen hoe de beeldvorming omtrent deze boeken ontstaan is en wat voor rol De Geus daarin heeft gespeeld. De eerste paar jaar na Moordenaar zonder gezicht is een misdaadroman afkomstig uit Zweden duidelijk nog een rariteit en wordt er niet erg veel aandacht aan gegeven. Het is vooral Willy Wielek die de eerste drie jaar regelmatig in Trouw over Mankell schrijft. Vanaf 2000 hebben de andere kranten ook aandacht, maar Trouw blijft het meest over de Zweedse thrillerauteurs schrijven. Mankell wordt veelvuldig geroemd, maar wordt in 2002 wel nog een ‘exoot in thrillerland’ genoemd. 103 In 2004 is er iets veranderd, Marklund wordt beschreven als ‘gevestigd misdaadschrijver’. 104 In datzelfde jaar verzorgt Mankell ook het geschenk voor de Maand van het Spannende Boek. Ik meen daarom ook te kunnen stellen dat vanaf dat moment consensus is gevormd en de Zweedse misdaadroman duidelijk een geaccepteerd subgenre is. Veruit de meeste Zweedse misdaadromans in de periode 1997-2008 zijn door De Geus uitgegeven. Hun fonds bestaat uit een evenwichtige verdeling tussen mannen en vrouwen. Henning Mankell en Liza Marklund zijn de twee grootste Zweedse spanningsauteurs uit het fonds en van hen zijn in de onderzochte periode 23 titels gepubliceerd. Beide zijn verantwoordelijk voor een succesvolle reeks en daarnaast heeft Mankell een aantal losstaande thrillers geschreven.

De rol van de uitgeverij met betrekking tot de beeldvorming is aanschouwelijk te maken door de omslagen nader te bestuderen. Het omslag behelst over het algemeen de volgende elementen: naam auteur, titel, beeld, quote, uitroep of reeksaanduiding op het voorplat, auteursportret, korte biografie, korte samenvatting, quotes en een fragment. Het omslagbeeld is in de meeste gevallen een spannend beeld (als in: typisch voor een thriller of detective). In de gevallen dat het niet zo is, is in elk geval samen met de titel en eventueel een aanduiding op het voorplat duidelijk dat het om een spannend boek gaat.

103 104

Wielek 2002a. Botman 2004.

43

Er is duidelijk een aanloopperiode waarin de uitgeverij de juiste vorm nog niet heeft gevonden. Mankells boeken zien er in de eerste instantie meer uit als gewone romans en Marklunds boeken zijn erg op vrouwelijke lezers gericht. Na een aantal titels kiest De Geus voor een andere ‘look’ voor de boeken van Mankell, waarin duidelijk eenheid te zien is in de Wallander-serie en ook duidelijk wordt gecommuniceerd dat het om spanning gaat. Er wordt veel gebruik gemaakt van quotes om een boek aan te prijzen en te positioneren. In de beginjaren worden vaak buitenlandse citaten aangewend en wordt Mankell regelmatig vergeleken met Sjöwall en Wahlöö. Later worden Nederlandse quotes belangrijker en dan met name die van de serieuze dag- en weekbladen. De boeken van Liza Marklund zijn de eerste jaren erg op een vrouwelijk leespubliek gericht. Dit is bijvoorbeeld te zien in de aanbeveling van Barbara Voors, maar ook in de keuze van citaten van onder meer Viva en Cosmopolitan. Voor de laatste twee boeken is een wat algemener publiek beoogd en worden quotes uit buitenlandse en Nederlandse algemene bladen gebruikt.

Uit de analyse van de receptie blijkt dat de Zweedse nationale identiteit erg belangrijk is voor de Nederlandse lezer. Worden deze zaken nu ook op het omslag overgebracht? Het omslagbeeld is in elk geval nauwelijks herkenbaar als Zweeds. Er wordt wel vaak gebruik gemaakt van citaten uit Zweedse kranten, maar hoe makkelijk die identificeerbaar zijn als Zweeds wisselt erg. De citaten gaan eigenlijk nooit over de stereotype ideeën, maar bijna altijd over de kwaliteit (hoe spannend en goed geschreven het is). De boeken zijn op uiterlijk dus niet ‘typisch Zweeds’ te noemen. Ik denk dat dit te maken kan hebben met dat het eerst een onbelangrijk gegeven was en later, toen de Zweedse misdaadroman populairder werd, zowel Mankell als Marklund al zo bekend waren dat het niet meer nodig was duidelijk aan te geven dat ze uit Zweden afkomstig waren. Ik verwacht dat bij verder onderzoek, met name naar andere uitgeverijen die zich later zijn gaan interesseren voor dit genre, je wel duidelijker de Zweedse boeken kan herkennen.

Voor zowel de Wallander- als de Annika-reeks geldt dat pas na een paar boeken er een duidelijk herkenbare verschijningsvorm was gevonden. Toen die vorm er eenmaal was, werden de daaropvolgende boek in diezelfde lijn uitgegeven. Hier blijkt uit dat de ‘zichtbare verwantschap’ inderdaad een belangrijk gegeven is in deze reeksen. Hoe verder gecommuniceerd wordt dat een boek in een reeks hoort, is wisselend. Soms staat een aanduiding op het voorplat, soms wordt het alleen duidelijk in de flaptekst.

44

In de pers is het verschijnen in een reeks meer een algemeen gegeven dan een interessant feit. Een enkele keer wordt er wel iets over gezegd, zoals dat Mankell ‘de schepper van de prachtige Wallander-reeks’ is.105 De reeks wordt dus erkend en gewaardeerd. Ik heb maar één geval gevonden van een titel die in een andere serie valt: Springstof is ook als een goedkope pocket bij Maarten Muntinga uitgegeven. Dit soort series zijn kennelijk nauwelijks van belang voor dit genre. Dat de succesvolle misdaadboeken vaak onderdeel uitmaken van een reeks, is niet iets dat in het bijzonder genoemd wordt. Wel blijkt het feit dat de Wallander-reeks al enkele jaren oud was voor hij in het Nederlands verscheen iets dat opvalt.

De uitgeverij draagt bij aan de symbolische productie door te vermelden hoe succesvol de auteur of het boek is en door te vermelden hoe hoog de kwaliteit is. Dit uit zich in het gebruiken van quotes waarin de kwaliteit wordt geroemd, het noemen van nominaties en gewonnen prijzen en het noemen van verkoopsucces in Nederland of buitenland. Er zijn trends te ontwaren in het gebruik van deze middelen. Eerst wordt vooral gebruik gemaakt van quotes uit nationale dagbladen met hoog aanzien en diverse internationale bladen. Dan wordt er ook gebruik gemaakt van algemenere bladen (onder andere De Telegraaf) en komt ook het gebruik van de Vrij Nederland Detective & Thrillergids op. Tot slot worden de websites belangrijker. Dit toont zowel specialisatie aan (er komen speciale tijdschriften en websites voor spanningsboeken, die steeds meer aanzien krijgen) als nivellering (een quote uit Trouw kan net zo belangrijk zijn als een quote van Crimezone.nl). In de kritiek is geen referentie gevonden naar een uitlating op de flaptekst, maar wel over de presentatie van een auteur in het algemeen (Liza Marklund). Er is een verband te zien tussen het noemen van Sjöwall en Wahlöö op de flaptekst en het noemen van het duo in de kritiek. Er is mogelijk een verband tussen de hoeveelheid auteursinformatie op het omslag, en de aandacht voor de auteur in de pers, maar dit kan ook aan andere factoren liggen (zoals de beschikbaarheid van de auteur voor interviews). Het noemen van literaire prijzen gebeurt ook veel. Hierbij is het wel belangrijk een herkenbare titel te gebruiken.

In de receptie is een aantal trends te onderscheiden. Zo is er juist veel aandacht voor ‘typisch Zweedse’ elementen in de boeken. Dit kan over veel verschillende dingen gaan, zoals het

105

Bos 2001.

45

afgelegen boslandschap, de sombere instelling van de personages, de sfeer, maar ook over het bakken van peperkoek. Het is in elk geval iets dat vaak wordt opgemerkt en wordt gewaardeerd. Verder wordt het duo Sjöwall en Wahlöö regelmatig genoemd als invloed en grondlegger van het genre. Regelmatig wordt een vergelijking getrokken met de besproken auteur. Dit kan ook een nuancering of juist een tegenstelling zijn. De sociale betrokkenheid, die zo kenmerkend is geweest voor het werk van Sjöwall en Wahlöö, wordt ook vaak onderstreept bij de hedendaagse auteurs. In het geval van een vrouwelijke auteur is die betrokkenheid vaak vanuit een feministisch standpunt. De pers blijkt daar ook zeer geïnteresseerd in. Als over Liza Marklund wordt geschreven, gaat het vaak over feminisme. Ook in relatie tot haar hoofdpersoon Annika Bengtzon, is het zo dat het ‘sterke, succesvolle, werkende moeder’gedeelte van het verhaal erg belangrijk is.

Uitgeverij De Geus heeft de hierboven beschreven kenmerken verenigd gevonden in Henning Mankell en Liza Marklund en ze juist in de markt weten te zetten. Met enige aanlooptijd is een goedwerkende vorm gevonden en vergrootte de aandacht voor deze boeken, zowel in de pers als bij andere uitgeverijen. Gaandeweg zijn er steeds meer Zweedse misdaadromans op de Nederlandse markt verschenen. Anno 2010 is de spanning uit het hoge Noorden zelfs een nieuw subgenre te noemen. Het valt ernstig te betwijfelen of dat ook zo zou zijn geweest zonder de inspanningen van uitgeverij De Geus.

46

Bibliografie Amelink, A. (2001), ‘Wantoestanden te lijf met misdaadboeken ; “Ik ben geen product, ik ben een mening”’. In: Trouw 05-06-2001. Beekman, K. (2007), ‘Flapteksten – een verkennend onderzoek’. In: Neerlandistiek.nl, 07.07a, 2007. Bisschoff, (1967), ‘Recensie Ik Jan Cremer 2’. In: Nieuwsblad van het Noorden 17-01-1967. Boer, A. de (1997), ‘Thrillers – Tweede Beck’. In: de Volkskrant 10-12-1997. Bos, R. (2001), ‘Sokken stoppen’. In: de Volkskrant 29-06-2001. Botman, A. (2004), ‘Annika moet ook nog langs de creche’. In: Trouw 31-07-2004. – (2005), ‘Zweedse moordenaars zijn altijd zielepoten’. In: Trouw 19-03-2005. – (2008), ‘Gewapend met een elegant pistool; De onstuitbare opmars van de stoere thrillervrouw’. In: Trouw 07-06-2008. Bourdieu, P. (1977) ‘La production de la croyance: contribution à une économie des biens symboliques’. In: Actes de la recherche en sciences sociales 13. Parijs 1977, p. 3-43. Brems, H. (2005), Altijd weer die vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. Amsterdam 2005. Carvalho, H. (2000a), ‘“Niemand moordt terloops’; Gesprek met Henning Mankell over Zuid-Afrikaans drama’. In: NRC Handelsblad 04-02-2000. – (2000b), ‘Een wereld vol verrotte geesten’. In: NRC Handelsblad 25-02-2000. – (2000c), ‘Peperkoek & dynamiet’. In: NRC Handelsblad 11-08-2000. Dijkgraaf, M. (2005), ‘Finnen weten niet waar ze bijhoren’. In: NRC Handelsblad 02-12-2005. Dijkzeul, L. (2009), ‘Naar de dader hoef je niet te gissen’. In: NRC Handelsblad 05-06-2009. Dorleijn, G.J. en C.J. van Rees (2006), De productie van literatuur. Het Nederlandse literaire veld 1800-2000. Nijmegen 2006. Erdmann, E. (2009), ‘Nationality International’. In: M. Krajenbrink & K. Quinn (red.), Investigating identities : questions of identity in contemporary international crime fiction. Amsterdam 2009, p. 11-26. Eymers, H. (2004), ‘Ingefrid keert terug naar Svartvattnet ; Kerstin Ekmans 'Krasloten' is geen veredelde streekroman Het dorp takelt af, de jongeren trekken weg’. In: Trouw 10-07-2004. Freriks, K. (2000), ‘Eeuwig zingen de moeders ; Scandinavische romans doortrokken van

47

Strindberg’. In: NRC Handelsblad 18-08-2000. – (2001), ‘“Ik schrijf dicht bij mezelf”; Liza Marklund over vrouwen en thrillers’. In: NRC Handelsblad 08-06-2001. Genette, G. (1997), Paratexts : thresholds of interpretation, vertaald door J. Lewin. Cambridge 1997. Glas, F. de (1992), ‘Hebben uitgeverijen invloed op de literaire canon?’ In: Spiegel der letteren 34, 1992, p. 289-304. Gooijer, R. (2006), ‘Thrillers’. In: NRC Handelsblad 25-08-2006. – (2008), ‘Vrienden, wij hebben een lijk gearresteerd’. In: NRC Handelsblad 25-01-2008. Hartog Jager, H. den (2000), ‘Schijnwerpers op criminele actualiteit’. In: NRC Handelsblad 24-05-2000. Haveman, B. (1996), ‘Een thriller moet verontrusten’. In: de Volkskrant 18-10-1996. Heijne, B. (1994), ‘Moord aan het bergmeer; Geraffineerde roman van Kerstin Ekman’. In: NRC Handelsblad 30-09-1994. Immink, L. (2006), Spanning in het literaire veld: een onderzoek naar de uitgave van thrillers in Nederland, 1985-2004. Masterscriptie Universiteit van Amsterdam. Janssen, S. (1994), In het licht van de kritiek. Variaties en patronen in de aandacht van de literatuurkritiek voor auteurs en hun werken. Hilversum 1994. Jensen, S. (2008), ‘Waarom mannen vrouwen haten’. In: NRC Handelsblad 12-09-2008. Kuitert, L. (1997), Het uiterlijk behang. Reeksen in de Nederlandse literatuur 1945-1996. Amsterdam 1997. Leemans, H. (1994). Het veelvormige boek. Informatiegebruik bij de aankoop van een hedonistisch produkt. Delft 1994. List, G. van der (2003a), ‘Thriller: Meevaller’. In: Elsievier 28-06-2003. – (2003b), ‘Overvloedige spanning’. In: Elsevier 09-08-2003. Moll, M. (2006), ‘Kurt Wallander keert terug’. In: Het Parool 30-11-2006. Piters, R. (2000), Is dit boek wat voor mij? Genreherkenning en voorkeursvorming op basis van het boekomslag. Maastricht 2000. Rees, C.J. van (1985), ‘Consensusvorming in de literatuurkritiek’. In: H. Verdaasdonk (red.), De regels van de smaak. Amsterdam 1985, p. 59-85. Roes, E. (2000), ‘“Wallander is mijn spreekbuis”. Zweedse auteur Henning Mankell verovert de wereld met zijn detective’. In: De Telegraaf 11-02-2000. Salm, H. (2007a), ‘Het leven is als een spelletje biljart’. In: Trouw 11-08-2007. 48

– (2007b), ‘Mankell is kwaad’. In: Trouw 22-09-2007. – (2007c), ‘Lasse hield iets geheim’. In: Trouw 01-12-2007. – (2008a), ‘Ontsnapt aan de doodstraf’. In: Trouw 23-02-2008. – (2008b), ‘Sinds die mistige dag op de alvaret was Jens spoorloos’. In: Trouw 02-08-2008. Timmerije, A. (2008), De wereld begint in Breda. Uitgeverij De Geus 1983-2008. Breda 2008. Wielek, W. (1997), ‘Fijn om weer eens zo'n echt Europese policier te lezen’. In: Trouw 21-11-1997. – (1998), ‘Drie aanbevelingen’. In: Trouw 17-10-1998. – (1999), ‘Een zee van geweld en een web vol intriges’. In: Trouw 11-03-1999. – (2001), ‘Een niet onverdienstelijke dichter over vogels’. In: Trouw 21-07-2001. – (2002a), ‘Twee verdroogde mummies, bewaakt door een herdershond’. In: Trouw 11-05-2002. – (2002b), ‘De een is een zielig mannetje de ander door en door slecht’. In: Trouw 07-09-2002. – (2003a), ‘Welk design-pak draagt de commissaris nu weer?’. In: Trouw 18-01-2003. – (2003b), ‘Wallender [sic] is moe, ziek en balorig’. In: Trouw 08-02-2003. – (2003c), ‘Bij nacht en ontij moet ze eropuit’. In: Trouw 14-06-2003.

Websites en artikelen zonder bekende auteur ‘De vikingen komen eraan!’ In: Vrij Nederland 24ste Detective & Thrillergids, 31-05-2003, p. 19. ‘Mannen die vrouwen haten best verkochte boek 2009’, http://www.cpnb.nl/dotnet/pb/PB_Detail.aspx?Persbericht_ID=349, gezien 25-03-2010. ‘Meer thrillers dan ooit!’ In Vrij Nederland 25ste Detective & Thrillergids, 29-05-2004, p. 27. ‘Sjöwall and Wahlöö’, http://en.wikipedia.org/wiki/Sj%C3%B6wall_and_Wahl%C3%B6%C3%B6, gezien 25-03-2010. ‘Bestseller 60 van week 7 2010’, http://www.cpnb.nl/bs/index.html, gezien 27-03-2010. ‘Economic key-figures for the Nordic countries by year, key-figure and country’, 49

http://ww3.dst.dk/pxwebnordic/Dialog/viewplus.asp?ma=KEY_front_page&ti=KEY0 1%3AEconomic+key-figures+for+the+Nordic+countries+by+year%2C+keyfigure+and+country.&path=../Database/front/front/&lang=1, gezien 03-10-2010.

‘Landenoverzicht’, http://www.degeus.nl/author/list/country.html, gezien 17-05-2010.

50

Bijlagen Tabel 1. Periode 1997-2008. Overzicht aantal uitgaven per jaar en per uitgeverij Jaar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Aantal titels 4 3 4 9 3 13 29

2004

22

2005 2006

25 28

2007

27

2008

33

Totaal 1997-2008

200

Aantal titels per uitgeverij Bakker: 2; De Geus: 1; Signature: 1 De Geus: 2; Bakker: 1 Ooievaar: 2; De Geus: 1; Bakker: 1 De Geus: 7; Signature: 1; Ooievaar: 1 De Geus: 3 De Geus: 11; Signature: 1; Ooievaar: 1 De Geus: 13; Signature: 12; Anthos: 1; Van Buuren: 1; Muntinga Pockets: 1; Pockethuis: 1 De Geus: 15; Signatuur: 2; Anthos: 2; De Fontein: 1; Luitingh-Sijthoff: 1; CPNB: 1 De Geus: 17; Signatuur: 5; Anthos: 3 De Geus: 22; Signatuur: 3; Anthos: 2; De Rode Kamer:1 De Geus: 10; De Rode Kamer: 5; Signatuur: 5; Anthos: 3; De Bezige Bij: 1; Cargo: 1; Q: 1; The House Of Books: 1 De Geus: 16; Signatuur: 5; Anthos: 4; Cargo: 2; Zwarte Beertjes: 2; De Rode Kamer: 2; A.W. Bruna Uitgevers: 1; The House Of Books: 1 De Geus: 118; Signature/Signatuur: 35; Anthos: 15; De Rode Kamer: 8; Bakker: 4; Ooievaar: 4; Cargo: 3; The House Of Books: 2; Zwarte Beertjes: 2; De Bezige Bij: 1; Van Buuren: 1; Muntinga Pockets: 1; Pockethuis: 1; De Fontein: 1; LuitinghSijthoff: 1; CPNB: 1; Q: 1; A.W. Bruna Uitgevers: 1

51

Tabel 2. Periode 1987-1996. Overzicht aantal uitgaven per jaar en per uitgeverij Jaar 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Totaal 1987-1996

Aantal titels 1 7 10 1 0 5 7 2 2 1 36

Aantal titels per uitgeverij Bruna: 1 Bruna: 7 Bruna: 10 Het Spectrum: 1 (NL-ZW co-auteurs) Bruna: 3; Conserve: 2 Bruna: 6; Conserve: 1 Bakker: 1; Conserve: 1 Rainbow: 2 Conserve: 1 Bruna: 27; Het Spectrum: 1; Conserve: 5; Bakker: 1; Rainbow: 2

52

Tabel 3. Man-vrouwverhouding De Geus - Henning Mankell (m) (1997) - Åke Beckérus (m) (2000) - Liza Marklund (v) (2000) - Håkan Nesser (m) (2000) - Karin Alvtegen (v) (2002) - Aino Trosell (v) (2003) - Åsa Nilsson (v) (2003) - Kjell Eriksson (m) (2003) - Arne Dahl (m) (2003) - Björn Hellberg (m) (2003) - Åke Smedberg (m) (2003) - Theodor Kallifatides (m) (2003) - Helena von Zweigberg (v) (2004) - Anna Jansson (v) (2005) - Anders Roslund (m) (2005) - Börge Hellström (m) (2005) - Monika Fagerholm (v) (2005) - Eva-Marie Liffner (v) (2007) - Helene Tursten (v) (2008) - Johan Theorin (m) (2008) - Maria Ernestam (v) (2008) Totaal 11 mannen en 10 vrouwen, waarvan 2 mannen een duo vormen. Signatuur - Leif Silbersky (m) (1997) - Olov Svedelid (m) (1997) - Åke Edwardson (m)(2000) - Willy Josefsson (m)(2003) - Maj Sjöwall (v)(2003) - Per Wahlöö (m)(2003) - Leif G.W. Persson (m) (2005) - Mari Jungstedt (v) (2005) - Stieg Larsson (m) (2006) - John Ajvide Lindqvist (m) (2007) Totaal 8 mannen en 2 vrouwen waarvan 1 mannenduo en 1 man-vrouwduo. Anthos - Inger Frimansson (v) (2003) - Åsa Larsson (v) (2004) - Liselott Willén (v) (2005) - Camilla Läckberg (v) (2006) - Mons Kallentoft (m) (2008) Totaal 4 vrouwen en 1 man.

53

Tabel 4. Bibliografie van de Zweedse misdaadroman 1987-2008 *) Dit is de eerste druk Genre

NUGI

Bruna Bruna

1e druk NL 1987 1979 1988 1969

thriller detectiveroman

332 332

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna

1988 1972

detectiveroman

332

Maj Sjöwall en Per Wahlöö Per Wahlöö

Bruna

1988 1976

detectiveroman

332

Bruna

1988 1975

detectiveroman

331

De generaals

Per Wahlöö

Bruna

1988 1978

thriller; politieke roman

331

Springveer De verschrikkelijke man uit Säffle

Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna Bruna

1988 1975 1988 1974

detectiveroman detectiveroman

331 332

De brandweerauto die verdween

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna

1989 1973

detectiveroman

332

De man op het balkon

Maj Sjöwall en Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna

1989 1969

detectiveroman

332

Bruna

1989 1976

detectiveroman

332

Bruna

1989 1972

detectiveroman

332

Bruna

1989 1972

detectiveroman

332

Maj Sjöwall en Per Wahlöö Per Wahlöö Per Wahlöö Per Wahlöö Per Wahlöö Tomas Ross en Maj Sjöwall

Bruna

1989 1973

detectiveroman

332

Bruna Bruna Bruna Bruna Het Spectrum

1989 1989 1989 1989 1990

1979 1977 1977 * *

thriller thriller politieke roman thriller thriller

331 331 331 331 331

Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö Per Wahlöö

Bruna Bruna

1992 1978 1992 1973

thriller detectiveroman

331 332

Bruna

1992 1975

detectiveroman

?

De vijand van de vijand : Zweedse spionageroman

Jan Guillou

Conserve

1992 *

spionageroman

331

Coq Rouge: spionageroman De man die in rook opging

Conserve Bruna

1992 * 1993 1972

spionageroman detectiveroman

331 332

Bruna

1993 1969

detectiveroman

332

De brandweerauto die verdween

Jan Guillou Maj Sjöwall en Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna

1993 1973

detectiveroman

332

De verschrikkelijke man uit Säffle

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna

1993 1974

detectiveroman

332

De terroristen

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna

1993 1976

detectiveroman

332

De man die even wilde afrekenen

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Bruna

1993 1972

detectiveroman

332

Vendetta: Coq Rouge contra de maffia: Zweedse spionageroman

Jan Guillou

Conserve

1993 *

spionageroman

331

Titel

Schrijver

Uitgeverij

Het opperhoofd De vrouw in het Götakanaal

Per Wahlöö Maj Sjöwall en Per Wahlöö

De lachende politieman De politiemoordenaar De moord op de eenendertigste verdieping

De terroristen De man die in rook opging De man die even wilde afrekenen De gesloten kamer Het opperhoofd De vrachtwagen De opdracht Noodweer De vrouw die op Greta Garbo leek De generaals De gesloten kamer De moord op de eenendertigste verdieping

De man op het balkon

Jaar

NUR

54

Zwart water

Kerstin Ekman

Bert Bakker

1994 *

psychologische roman; detectiveroman

301

Niemandsland: Russische kernwapens op de zwarte markt

Jan Guillou

Conserve

1994 *

spionageroman

331

De vijand van de vijand Vendetta: de Zweese geheime dienst contra de maffia

Jan Guillou Jan Guillou

Rainbow Rainbow

1995 1992 1995 1993

spionageroman spionageroman

335 331

De uiteindelijke overwinning : de jacht op een gestolen kernbom : Zweedse spionageroman

Jan Guillou

Conserve

1996 *

spionageroman

331

Een stem voor de dood

Leif Silbersky, Olov Svedelid

Signature

1997 *

detectiveroman

332

Onder de sneeuw

Kerstin Ekman

Bert Bakker

1997 *

psychologische roman; detectiveroman

301

Zwart water

Kerstin Ekman

Bert Bakker

1997 1994

psychologische roman; detectiveroman

301

Moordenaar zonder gezicht Onder de sneeuw

Henning Mankell Kerstin Ekman

De Geus Bert Bakker

1997 * 1998 1997

detectiveroman psychologische roman; detectiveroman

331 301

Moordenaar zonder gezicht Honden van Riga: misdaadroman

Henning Mankell Henning Mankell

De Geus De Geus

1998 1997 1998 *

detectiveroman detectiveroman

301/331 301/331

Onder de sneeuw

Kerstin Ekman

Ooievaar

1999 1997

psychologische roman; detectiveroman

?

Zwart water

Kerstin Ekman

Ooievaar

1999 1994

psychologische roman; detectiveroman

?

Doodsklokken

Kerstin Ekman

1999 *

thriller

301

De witte leeuwin

Henning Mankell

Bert Bakker De Geus

1999 *

detectiveroman

301

Dans met een engel Doodsklokken Duivelstranen Springstof Honden van Riga Moordenaar zonder gezicht De man die glimlachte

Åke Edwardson Kerstin Ekman Åke Beckérus Liza Marklund Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell

Signature Ooievaar De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000

* 1999 * * 1998 1997 *

detectiveroman thriller thriller thriller detectiveroman detectiveroman detectiveroman

332 ? 301/331 301/331 331/301 331/301 301/331 332/305

De witte leeuwin Het vierde offer Studio Zes De vijfde vrouw

Henning Mankell Håkan Nesser Liza Marklund Henning Mankell

De Geus De Geus De Geus De Geus

2000 2000 2001 2001

1999 * * *

detectiveroman detectiveroman thriller detectiveroman

331 331/301 331/301 301/331 332/305

Het grofmazige net

Håkan Nesser

De Geus

2001 *

detectiveroman

301

Paradijs

Liza Marklund

De Geus

2002 *

thriller

305/332

Springstof

Liza Marklund

De Geus

2002 2000

thriller

305/332

Studio Zes

Liza Marklund

De Geus

2002 2001

thriller

332/305

Dwaalsporen

Henning Mankell

De Geus

2002 *

detectiveroman

305

331/332/305

305/331

55

De man die glimlachte Moordenaar zonder gezicht De witte leeuwin Honden van Riga Voortvluchtig

Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Karin Alvtegen

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2002 2002 2002 2002 2002

2000 1997 1999 1998 *

detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman

305 313 305 305 305/332

Het vierde offer

Håkan Nesser

De Geus

2002 2000

detectiveroman

313/331

De vrouw met de moedervlek

Håkan Nesser

De Geus

2002 *

detectiveroman

305/331

Roep uit de verte

Åke Edwardson

Signature

2002 *

detectiveroman

305/332

Zwart water

Kerstin Ekman

Ooievaar

2002 1994

psychologische roman; detectiveroman

?

Welterusten, mijn liefje

Inger Frimansson

Anthos

2003 *

thriller, psychologische roman

?

Midwinteroffer

Anna Jansson

Van Buuren

2003 *

detectiveroman

331

Springstof

Liza Marklund

Muntinga Pockets

2003 2000

thriller

302/332

Prime time

Liza Marklund

De Geus

2003 *

thriller

305/332

Onder druk

Aino Trosell

De Geus

2003 *

thriller

305/332

Midzomermoord

Henning Mankell

De Geus

2003 *

detectiveroman

305/331

Dwaalsporen

Henning Mankell

De Geus

2003 2002

detectiveroman

332/305

Moordenaar zonder gezicht

Henning Mankell

De Geus

2003 1997

detectiveroman

332/305

Rivalen

Åsa Nilsson

De Geus

2003 *

detectiveroman

305/331

De stenen kist

Kjell Eriksson

De Geus

2003 *

detectiveroman

305/331

Kentucky killer

Arne Dahl

De Geus

2003 *

detectiveroman

332/305

Eremoord

Björn Hellberg

De Geus

2003 *

detectiveroman

331/305

Schuld

Karin Alvtegen

De Geus

2003 *

detectiveroman

332/305

De terugkeer

Håkan Nesser

De Geus

2003 *

detectiveroman

305/331

Verdwijningen

Åke Smedberg

De Geus

2003 *

detectiveroman

331/305

Een simpele misdaad

Theodor Kallifatides

De Geus

2003 *

detectiveroman

331/305

In deze donkere dagen

Willy Josefsson

Signature

2003 *

thriller

305/332

Een vreemd gezicht De vrouw in het Götakanaal

Åke Edwardson Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature Signature

2003 * 2003 1969

detectiveroman detectiveroman

305 332

De man die in rook opging

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1972

detectiveroman

332

De man op het balkon

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1969

detectiveroman

332

De lachende politieman

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1971

detectiveroman

332

56

De man die even wilde afrekenen

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1972

detectiveroman

332

De brandweerauto die verdween

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1973

detectiveroman

332

De verschrikkelijke man uit Säffle

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1974

detectiveroman

332

De politiemoordenaar

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1976

detectiveroman

332

De gesloten kamer

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1973

detectiveroman

332

De terroristen

Maj Sjöwall en Per Wahlöö

Signature

2003 1976

detectiveroman

332

Zwart water

Kerstin Ekman

Pockethuis

2003 1994

psychologische roman; detectiveroman

311

Dans met een engel Tot in eeuwigheid Zonnestorm

Åke Edwardson Åke Edwardson Åsa Larsson

Signatuur Signatuur Anthos

2004 * 2004 * 2004 *

detectiveroman detectiveroman psychologische roman; thriller

305 305 305

Duister spoor

Inger Frimansson

Anthos

2004 *

psychologische roman; thriller

305

Het kwaad

Jan Guillou

De Fontein

2004 *

[geen genre aangegeven]

332

De schijndode

Per Källen

LuitinghSijthoff

2004 *

thriller

332

In het verborgene

Helena von Zweigberg

De Geus

2004 *

psychologische roman; thriller

305

Voortvluchtig Verraad

Karin Alvtegen Karin Alvtegen

De Geus De Geus

2004 2002 2004 *

detectiveroman psychologische roman; detectiveroman

305 332

De commissaris en het zwijgen

Håkan Nesser

De Geus

2004 *

detectiveroman

331

De rode wolf Prime time Dwaalsporen

Liza Marklund Liza Marklund Henning Mankell

De Geus De Geus De Geus

2004 * 2004 2003 2004 2002

thriller thriller detectiveroman

332/305 331 305/332

Midzomermoord De jonge Wallander

Henning Mankell Henning Mankell

De Geus De Geus

2004 2003 2004 *

detectiveroman detectiveroman; verhalenbundel

305/332 331

De blinde muur De man die glimlachte De vijfde vrouw De witte leeuwin Honden van Riga Moordenaar zonder gezicht Het graf Brandmerk De dragers van de samenleving

Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Willy Josefsson Leif G.W. Persson

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus CPNB Signatuur Signatuur

2004 2004 2004 2004 2004 2004 2004 2005 2005

detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman

331 332 332 332 332 332 330 305 305

Tussen het verlangen van de zomer en de kou van de winter

Leif G.W. Persson

Signatuur

2005 *

detectiveroman; politieke roman

305

De hemel is een plek op aarde

Åke Edwardson

Signatuur

2005 *

detectiveroman

305

Die je niet ziet Het vrouweneiland

Mari Jungstedt Inger Frimansson

Signatuur Anthos

2005 * 2005 *

detectiveroman psychologische roman; thriller

305 305

Midzomernacht

Åsa Larsson

Anthos

2005 *

psychologische roman; thriller

305

* 2000 2001 1999 1998 1997 * * *

57

Steen voor steen

Liselott Willén

Anthos

2005 *

psychologische roman; thriller

305

Voortvluchtig De stenen kist De dode in de sneeuw De blinde muur De jonge Wallander

Karin Alvtegen Kjell Eriksson Kjell Eriksson Henning Mankell Henning Mankell

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2005 2005 2005 2005 2005

2002 * * 2004 2004

detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman; verhalenbundel

305 313 331 331 331

De zesde passagier Doodskruid Misterioso Ondergedoken Paradijs Studio zes De rode wolf Springstof Schuld Vaderwraak

Theodor Kallifatides Anna Jansson Arne Dahl Liza Marklund Liza Marklund Liza Marklund Liza Marklund Liza Marklund Karin Alvtegen Anders Roslund & Börge Hellström

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2005 2005 2005 2005 2005 2005 2005 2005 2005 2005

* * * * 2002 2001 2004 2000 2003 *

thriller detectiveroman detectiveroman thriller thriller thriller thriller thriller detectiveroman thriller

331 331 331 331 331 331 332 332 331 331

Voyeur Het Amerikaanse meisje

Björn Hellberg Monika Fagerholm

De Geus De Geus

2005 * 2005 *

detectiveroman psychologische roman; thriller

331 302

IJsprinses De vuurvlek

Camilla Läckberg Liselott Willén

Anthos Anthos

2006 * 2006 *

detectiveroman psychologische roman; thriller

305 302

Mannen die vrouwen haten Een zeil van steen Dichterbij dan je denkt De blinde muur De jonge Wallander

Stieg Larsson Åke Edwardson Mari Jungstedt Henning Mankell Henning Mankell

Signatuur Signatuur Signatuur De Geus De Geus

2006 2006 2006 2006 2006

* * * 2004 2004

thriller detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman; verhalenbundel

305 305 305 305 305

De man die glimlachte De vijfde vrouw De witte leeuwin Dwaalsporen Honden van Riga Midzomermoord Moordenaar zonder gezicht De terugkeer van de dansleraar

Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell Henning Mankell

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2006 2006 2006 2006 2006 2006 2006 2006

2000 2001 1999 2002 1998 2003 1997 2005

detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman detectiveroman

305 305 305 305 305 305 332 331

Voor de vorst De zaak van Münster Valse vriendinnen Kentucky Killer Misterioso Schijnoffer Kluis 21

Henning Mankell Håkan Nesser Håkan Nesser Arne Dahl Arne Dahl Arne Dahl Anders Roslund & Börge Hellström

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2006 2006 2006 2006 2006 2006 2006

* * * 2003 2005 * *

detectiveroman detectiveroman thriller detectiveroman detectiveroman detectiveroman thriller

331 331 331 331 331 331 331

Nachtzwaluw De rode wolf Prime time Asiel Verraad

Kjell Eriksson Liza Marklund Liza Marklund Liza Marklund Karin Alvtegen

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2006 2006 2006 2006 2006

* 2004 2003 * 2004

detectiveroman thriller thriller thriller psychologische roman; detectiveroman

331 332 332 331 332

Retour Stockholm

Kjell Genberg

De Rode Kamer

2006 *

thriller

331

Brug naar Malmö

Kjell Genberg

De Rode Kamer

2007 *

thriller

305

58

De duiker

Håkan Östlundh

De Rode Kamer

2007 *

detectiveroman

305

Stank

Håkan Östlundh

De Rode Kamer

2007 *

detectiveroman

305

De laserman: non-fictie thriller Gellert Tamas

De Rode Kamer

2007 *

thriller

305

Dossier Göteborg

Kjell Genberg

De Rode Kamer

2007 *

thriller

305

Dans met een engel De goden verzoeken De vrouw die met vuur speelde

Åke Edwardson Mari Jungstedt Stieg Larsson

Signatuur Signatuur Signatuur

2007 2000 2007 * 2007 *

detectiveroman detectiveroman thriller

305 305 305

Kamer nr. 10 Laat de ware binnenkomen De schaduw in het water Het zwarte pad Predikant Linda Linda Vuurvreter Dodelijke bloemen

Åke Edwardson John Ajvide Lindqvist Inger Frimansson Åsa Larsson Camilla Läckberg Leif G.W. Persson Leif G.W. Persson Kristian Lundberg Karin Wahlberg

Signatuur Signatuur Anthos Anthos Anthos Bezige Bij Cargo Q The House of Books

2007 2007 2007 2007 2007 2007 2007 2007 2007

detectiveroman thriller thriller thriller detectiveroman detectiveroman detectiveroman thriller detectiveroman

305 305 305 305 305 305 305 305 332

Vaderwraak

Anders Roslund & Börge Hellström

De Geus

2007 2005

thriller

313

Verdwijningen Bloed van mijn bloed Als het hart nog slaat Carambole Het testament van Nobel Kennedy's brein Labyrint De wrede sterren van de nacht

Åke Smedberg Åke Smedberg Aino Trosell Håkan Nesser Liza Marklund Henning Mankell Henning Mankell Kjell Eriksson

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2007 2007 2007 2007 2007 2007 2007 2007

detectiveroman detectiveroman thriller detectiveroman thriller detectiveroman detectiveroman detectiveroman

313 331 331 331 331 331 331 331

Imago

Eva-Marie Liffner

De Geus

2007 *

detectiveroman; historische roman

302

Besmet Vrije val Verwrongen levens De doden keren terug

Katarina Wennstam Leif G.W. Persson Mari Jungstedt John Ajvide Lindqvist

Cargo Cargo Signatuur Signatuur

2008 2008 2008 2008

thriller detectiveroman detectiveroman griezelverhaal; thriller

305 305 305 305

Mannen die vrouwen haten De vrouw die met vuur speelde

Stieg Larsson Stieg Larsson

Signatuur Signatuur

2008 2006 2008 2007

thriller thriller

305 305

Gerechtigheid Die je niet ziet

Stieg Larsson Mari Jungstedt

Signatuur Zwarte Beertjes

2008 * 2008 2005

thriller detectiveroman

305 313

Roep uit de verte

Åke Edwardson

Zwarte Beertjes

2008 *

detectiveroman

313

Het experiment

Lennart Ramberg

A.W. Bruna 2008 * Uitgevers

thriller

332

De schaduw van een groot man

Björn Sundell

De Rode Kamer

2008 *

detectiveroman

305

Onder vuur

Kjell Genberg

2008 *

thriller

305

IJsprinses Midwinterbloed Steenhouwer Zusje

Camilla Läckberg Mons Kallentoft Camilla Läckberg Camilla Läckberg

De Rode Kamer Anthos Anthos Anthos Anthos

2008 2008 2008 2008

detectiveroman thriller detectiveroman detectiveroman

305 305 305 305

* * * * * * 2007 * *

2003 * * * * * * *

* * * *

2006 * * *

59

Grensgebied

Thomas Kanger

The House of Books

2008 *

thriller

332

De Chinees De terugkeer van de dansleraar

Henning Mankell Henning Mankell

De Geus De Geus

2008 * 2008 2005

detectiveroman detectiveroman

331 331

De dode op het strand De zwaluw, de kat, de roos en de dood

Håkan Nesser Håkan Nesser

De Geus De Geus

2008 * 2008 *

detectiveroman detectiveroman

331 331

Van Veeteren en de zaak-G. De man uit de bergen De uitlevering

Håkan Nesser Kjell Eriksson Anders Roslund & Börge Hellström

De Geus De Geus De Geus

2008 * 2008 * 2008 *

detectiveroman detectiveroman psychologische roman; thriller

331 331 331

Europa blues Levenslang Studio zes Springstof Novemberval Schaamte Schaduw

Arne Dahl Liza Marklund Liza Marklund Liza Marklund Helene Tursten Karin Alvtegen Karin Alvtegen

De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus De Geus

2008 2008 2008 2008 2008 2008 2008

detectiveroman thriller thriller thriller detectiveroman detectiveroman psychologische roman; thriller

331 331 332 331 331 331 332

Schemeruur De oren van Buster

Johan Theorin Maria Ernestam

De Geus De Geus

2008 * 2008 *

thriller psychologische roman; thriller

331 302

* * 2001 2000 * 2006 *

60