Theologische aanpassing ontbreekt in herziening
Drie vertalingen naast elkaar Kan de Herziene Statenvertaling het obstakel van verouderde taal van de Statenvertaling wegnemen zónder de inhoudelijke kritiek op te roepen die op de Nieuwe Bijbelvertaling (2004) kwam? Een belangrijke vraag nu het begrip van de Statenvertaling dramatisch daalt. Een vergelijking tussen Statenvertaling (SV), Herziene Statenvertaling (HSV) en Nieuwe Bijbelvertaling (NBV).
D M.M.C. van der Wind-Baauw uit Hollandscheveld is theoloog en HSVmedewerker.
e HSV streeft ernaar om van dezelfde principes uit te gaan als de Statenvertaling. De instructie van de synode van Dordt (1617-1618) om zich zorgvuldig te houden aan de oorspronkelijke tekst heeft ook de medewerkers van de HSV voortdurend voor ogen gestaan. De Statenvertalers moesten de manier van spreken van de oorspronkelijke talen behouden, voor zover het Nederlands dat toeliet. In dit principe zit enige rek. Op grond van onze taalontwikkeling en vanwege de afnemende taalbeheersing van de gemiddelde Nederlander is nu niet meer hetzelfde mogelijk als in de zeventiende eeuw. Met hetzelfde principe in de hand komt het daarom in de HSV bijvoorbeeld vaker dan in de SV voor dat één lange zin in verschillende kortere zinnen is geknipt. Afwijkingen De NBV is een geheel nieuwe vertaling vanuit de grondtekst. De HSV is een herziening van de SV. Waar de taal van de SV een belemmering vormt, is de tekst gewijzigd. Naamvallen zijn bijna helemaal verdwenen (‘der aarde’ wordt ‘van de aarde’). Verouderde woorden zijn vervangen (‘het volk pijpte met pijpen’ wordt ‘het volk blies op
14
de waarheidsvriend
fluiten’). Ingewikkelde zinsconstructies zijn aangepast. De HSV heeft geen kanttekeningen, maar wel een aantal voetnoten. Daarin staan onder andere letterlijke weergaven van de grondtekst en afwijkingen van de SV. Inhoudelijk volgt de HSV de keuzes van de SV. Steeds is er gebruik gemaakt van de uitleg in de Kanttekeningen. Regelmatig kregen vertaalmogelijkheden die de Kanttekeningen aanreiken de voorkeur. Nieuwere inzichten op grond van de vondst van de Dode Zeerollen kregen soms een plaats in de tekst (Jes.19:18 en Jes.33:8); altijd met vermelding van de SV in een noot. Hoewel de HSV geen compleet nieuwe vertaling is, lag de grondtekst wel altijd op tafel. Het ging hierbij om (nagenoeg) dezelfde grondtekst als die van de Statenvertalers, de Textus Receptus. Bij het Nieuwe Testament is dus geen gebruik gemaakt van de zogeheten kritische tekst. Hierop zijn wel de NBV en de meeste andere nieuwe vertalingen gebaseerd. Het gevolg is dat verschillende bijbelgedeelten in de NBV onvertaald bleven. Markus 15:28 en Handelingen 8:37 zijn bijvoorbeeld naar een voetnoot verhuisd. Mattheüs 27:35 is zonder enige toelichting gehalveerd. Zulke weglatingen komen in de HSV niet voor.
zijn schuin gedrukt, zoals ook in de SV gebeurt. Woorden die voor het Nederlands overbodig zijn, laat de NBV regelmatig weg. De NBV ziet die als taalkenmerk (eigen aan Hebreeuws of Grieks) en niet als tekstkenmerk. Taalkenmerken beschouwt men als niet-wezenlijk voor de boodschap. De HSV hecht evenals de SV sterk aan concordant vertalen. Dat wil zeggen dat overal waar hetzelfde woord in de grondtekst in dezelfde betekenis voorkomt, waar mogelijk ook in de vertaling eenzelfde woord wordt gebruikt. De NBV kiest juist vaker voor afwisseling. Als de betekenis van woorden nauwelijks verschilt, lijdt het begrip van de tekst hier niet onder. Toch heeft variëren een groot nadeel, omdat de lezer daardoor de grotere verbanden in de Bijbel uit het oog kan verliezen. Zeker bij theologische kernbegrippen is concordant vertalen van groot belang.
NBV is totaal Hoofdletters De NBV gebruikt als Godsheer. De nieuwe vertaling naam SV heere (vijf hoofdletters) en vanuit grondtekst de(ookHSV:vijf heere hoofd-
Concordant Net als in de SV keert in de HSV – op enkele uitzonderingen na – elk woord of zinsdeel uit de grondtekst terug. Eventuele toevoegingen omwille van het Nederlands
letters, maar iets kleiner afgedrukt). Om eerbied voor God tot uitdrukking te brengen, is de e aan het eind blijven bestaan. De NBV gebruikt vaak ‘je’ en ‘jullie’. De HSV doet dit alleen wanneer het past bij een familie- of gezagsverhouding. Verder houdt de HSV het bij ‘u’. Het hoofdlettergebruik is in de HSV nagenoeg hetzelfde als in de SV. Woorden die naar God verwijzen (Ik, Hij, Die, Deze, Mijn, Zijn) hebben in de HSV hun hoofdletter
25 november 2010
behouden. Wanneer God met iets vergeleken wordt, heeft het zelfstandig naamwoord meestal een kleine letter. Bij vergelijking met een persoon is de hoofdletter gebleven. Dus: De heere is mijn licht. (Ps.27:1) En: De heere is mijn Herder (Ps.23:1). De HSV sluit hiermee aan bij wat oudere versies van de SV. De NBV gebruikt geen hoofdletters voor verwijswoorden. Daardoor is veel minder duidelijk wanneer een bijbeltekst over God of Jezus gaat. Dat Psalm 45 een Messiaanse psalm is, blijkt in de NBV nergens meer uit. Theologische verschillen De vertaalprincipes achter de NBV verschillen van die van de SV. De belangrijkste kritiek komt echter voort uit het verschil in theologisch uitgangspunt, schreef ds. H.J. Lam in 2002 in Kanttekeningen bij de [Nieuwe Bijbelvertaling]. ‘De vertaalprincipia zijn op zichzelf genomen niet onjuist. Helaas zijn er echter tal van momenten waarin de hantering van deze principia toch een andere vertaling oplevert dan ons vanuit reformatorischtheologisch perspectief voor ogen staat.’ Daarom is ook nu de vraag: Zijn er inhoudelijke, theologische verschillen tussen de HSV en de SV? Tussen de SV en de NBV zijn die er duidelijk wel. Het komt onder andere tot uitdrukking in het gebruik van theologische begrippen, zoals genade, geloof, bekering, recht-
vaardiging, heiliging, verlossing, vlees. Deze zijn in de NBV gedeeltelijk vervangen of anders ingevuld. De NBV is een interconfessionele vertaling. Medewerkers uit meer dan twintig kerken, waaronder de Rooms-Katholieke, hebben eraan gewerkt. Er zijn theologische compromissen gesloten. Waar in het Grieks ‘broeders’ staat, heeft de NBV ‘broeders en zusters’ vertaald. De gedachte hierachter is dat ook vrouwen destijds waren inbegrepen in deze aanspreekvorm. De ‘vaderen’ zijn veranderd in de ‘voorouders’. Waarschijnlijk is dit gebeurd onder invloed van de feministische theologie. De HSV doet dit niet. In eerder verschenen publicaties is het verschil tussen de NBV en de SV onder andere aan de hand van bijbelteksten aangetoond. Een aantal ervan breng ik opnieuw voor het voetlicht, maar nu met toevoeging van de HSV-versie. Romeinen 9:5 (over de Israëlieten) SV Welker zijn de vaders, en uit welke Christus is, zoveel het vlees aangaat, Dewelke is God boven alles te prijzen in der eeuwigheid. Amen. HSV Tot hen behoren de vaderen, en uit hen is, wat het vlees betreft, de Christus voortgekomen, Die God is, boven alles, te prijzen tot in eeuwigheid. Amen! NBV omwille van het volk dat van de aartsvaders afstamt en waaruit Christus is voortgekomen. God, die boven alles verheven is, zij geprezen tot in eeuwigheid. Amen. Dat Christus God is, is in de NBV verdwenen uit deze tekst en als mogelijkheid in een voetnoot vermeld.
Handelingen 11:18b SV Zo heeft dan God ook den heidenen de bekering gegeven ten leven! HSV Zo heeft God dus ook aan de heidenen de bekering gegeven die tot het leven leidt. NBV ‘Dan geeft God dus ook de
de waarheidsvriend
heidenen de kans om tot inkeer te komen en het nieuwe leven te ontvangen.’ Gegeven bekering is verzwakt tot een kans om zelf tot inkeer te komen.
Handelingen 4:32a SV En der menigte van degenen, die geloofden, was één hart en één ziel; HSV En de menigte van hen die geloofden, was een van hart en een van ziel; NBV De groep mensen die het geloof had aanvaard, leefde eendrachtig samen. Geloven is veranderd in het geloof aanvaarden. Geloven is niet alleen gericht op de inhoud van de geloofsleer, maar ook de door God gegeven werkzaamheid van de mens. Deze dubbele notie is in de NBV verdwenen en in de HSV gebleven.
Jesaja 7:14 SV Daarom zal de Heere Zelf ulieden een teken geven: Zie, een maagd zal zwanger worden, en zij zal een Zoon baren, en Zijn Naam IMMANUËL heten. HSV Daarom zal de Heere Zelf u een teken geven: Zie, de maagd zal zwanger worden. Zij zal een Zoon baren en Hem de naam Immanuel geven. NBV Daarom zal de Heer zelf u een teken geven: de jonge vrouw is zwanger, zij zal spoedig een zoon baren en hem Immanuël noemen. In de NBV is geen sprake meer van een maagd. Profetie in tegenwoordige tijd wijst niet langer vooruit naar komst van Jezus, maar vindt plaats in tijd van Jesaja.
25 november 2010
>>
15
Theologische aanpassing ontbreekt in herziening
Drie vertalingen naast elkaar Kan de Herziene Statenvertaling het obstakel van verouderde taal van de Statenvertaling wegnemen zónder de inhoudelijke kritiek op te roepen die op de Nieuwe Bijbelvertaling (2004) kwam? Een belangrijke vraag nu het begrip van de Statenvertaling dramatisch daalt. Een vergelijking tussen Statenvertaling (SV), Herziene Statenvertaling (HSV) en Nieuwe Bijbelvertaling (NBV).
D M.M.C. van der Wind-Baauw uit Hollandscheveld is theoloog en HSVmedewerker.
e HSV streeft ernaar om van dezelfde principes uit te gaan als de Statenvertaling. De instructie van de synode van Dordt (1617-1618) om zich zorgvuldig te houden aan de oorspronkelijke tekst heeft ook de medewerkers van de HSV voortdurend voor ogen gestaan. De Statenvertalers moesten de manier van spreken van de oorspronkelijke talen behouden, voor zover het Nederlands dat toeliet. In dit principe zit enige rek. Op grond van onze taalontwikkeling en vanwege de afnemende taalbeheersing van de gemiddelde Nederlander is nu niet meer hetzelfde mogelijk als in de zeventiende eeuw. Met hetzelfde principe in de hand komt het daarom in de HSV bijvoorbeeld vaker dan in de SV voor dat één lange zin in verschillende kortere zinnen is geknipt. Afwijkingen De NBV is een geheel nieuwe vertaling vanuit de grondtekst. De HSV is een herziening van de SV. Waar de taal van de SV een belemmering vormt, is de tekst gewijzigd. Naamvallen zijn bijna helemaal verdwenen (‘der aarde’ wordt ‘van de aarde’). Verouderde woorden zijn vervangen (‘het volk pijpte met pijpen’ wordt ‘het volk blies op
14
de waarheidsvriend
fluiten’). Ingewikkelde zinsconstructies zijn aangepast. De HSV heeft geen kanttekeningen, maar wel een aantal voetnoten. Daarin staan onder andere letterlijke weergaven van de grondtekst en afwijkingen van de SV. Inhoudelijk volgt de HSV de keuzes van de SV. Steeds is er gebruik gemaakt van de uitleg in de Kanttekeningen. Regelmatig kregen vertaalmogelijkheden die de Kanttekeningen aanreiken de voorkeur. Nieuwere inzichten op grond van de vondst van de Dode Zeerollen kregen soms een plaats in de tekst (Jes.19:18 en Jes.33:8); altijd met vermelding van de SV in een noot. Hoewel de HSV geen compleet nieuwe vertaling is, lag de grondtekst wel altijd op tafel. Het ging hierbij om (nagenoeg) dezelfde grondtekst als die van de Statenvertalers, de Textus Receptus. Bij het Nieuwe Testament is dus geen gebruik gemaakt van de zogeheten kritische tekst. Hierop zijn wel de NBV en de meeste andere nieuwe vertalingen gebaseerd. Het gevolg is dat verschillende bijbelgedeelten in de NBV onvertaald bleven. Markus 15:28 en Handelingen 8:37 zijn bijvoorbeeld naar een voetnoot verhuisd. Mattheüs 27:35 is zonder enige toelichting gehalveerd. Zulke weglatingen komen in de HSV niet voor.
zijn schuin gedrukt, zoals ook in de SV gebeurt. Woorden die voor het Nederlands overbodig zijn, laat de NBV regelmatig weg. De NBV ziet die als taalkenmerk (eigen aan Hebreeuws of Grieks) en niet als tekstkenmerk. Taalkenmerken beschouwt men als niet-wezenlijk voor de boodschap. De HSV hecht evenals de SV sterk aan concordant vertalen. Dat wil zeggen dat overal waar hetzelfde woord in de grondtekst in dezelfde betekenis voorkomt, waar mogelijk ook in de vertaling eenzelfde woord wordt gebruikt. De NBV kiest juist vaker voor afwisseling. Als de betekenis van woorden nauwelijks verschilt, lijdt het begrip van de tekst hier niet onder. Toch heeft variëren een groot nadeel, omdat de lezer daardoor de grotere verbanden in de Bijbel uit het oog kan verliezen. Zeker bij theologische kernbegrippen is concordant vertalen van groot belang.
NBV is totaal Hoofdletters De NBV gebruikt als Godsheer. De nieuwe vertaling naam SV heere (vijf hoofdletters) en vanuit grondtekst de(ookHSV:vijf heere hoofd-
Concordant Net als in de SV keert in de HSV – op enkele uitzonderingen na – elk woord of zinsdeel uit de grondtekst terug. Eventuele toevoegingen omwille van het Nederlands
letters, maar iets kleiner afgedrukt). Om eerbied voor God tot uitdrukking te brengen, is de e aan het eind blijven bestaan. De NBV gebruikt vaak ‘je’ en ‘jullie’. De HSV doet dit alleen wanneer het past bij een familie- of gezagsverhouding. Verder houdt de HSV het bij ‘u’. Het hoofdlettergebruik is in de HSV nagenoeg hetzelfde als in de SV. Woorden die naar God verwijzen (Ik, Hij, Die, Deze, Mijn, Zijn) hebben in de HSV hun hoofdletter
25 november 2010
behouden. Wanneer God met iets vergeleken wordt, heeft het zelfstandig naamwoord meestal een kleine letter. Bij vergelijking met een persoon is de hoofdletter gebleven. Dus: De heere is mijn licht. (Ps.27:1) En: De heere is mijn Herder (Ps.23:1). De HSV sluit hiermee aan bij wat oudere versies van de SV. De NBV gebruikt geen hoofdletters voor verwijswoorden. Daardoor is veel minder duidelijk wanneer een bijbeltekst over God of Jezus gaat. Dat Psalm 45 een Messiaanse psalm is, blijkt in de NBV nergens meer uit. Theologische verschillen De vertaalprincipes achter de NBV verschillen van die van de SV. De belangrijkste kritiek komt echter voort uit het verschil in theologisch uitgangspunt, schreef ds. H.J. Lam in 2002 in Kanttekeningen bij de [Nieuwe Bijbelvertaling]. ‘De vertaalprincipia zijn op zichzelf genomen niet onjuist. Helaas zijn er echter tal van momenten waarin de hantering van deze principia toch een andere vertaling oplevert dan ons vanuit reformatorischtheologisch perspectief voor ogen staat.’ Daarom is ook nu de vraag: Zijn er inhoudelijke, theologische verschillen tussen de HSV en de SV? Tussen de SV en de NBV zijn die er duidelijk wel. Het komt onder andere tot uitdrukking in het gebruik van theologische begrippen, zoals genade, geloof, bekering, recht-
vaardiging, heiliging, verlossing, vlees. Deze zijn in de NBV gedeeltelijk vervangen of anders ingevuld. De NBV is een interconfessionele vertaling. Medewerkers uit meer dan twintig kerken, waaronder de Rooms-Katholieke, hebben eraan gewerkt. Er zijn theologische compromissen gesloten. Waar in het Grieks ‘broeders’ staat, heeft de NBV ‘broeders en zusters’ vertaald. De gedachte hierachter is dat ook vrouwen destijds waren inbegrepen in deze aanspreekvorm. De ‘vaderen’ zijn veranderd in de ‘voorouders’. Waarschijnlijk is dit gebeurd onder invloed van de feministische theologie. De HSV doet dit niet. In eerder verschenen publicaties is het verschil tussen de NBV en de SV onder andere aan de hand van bijbelteksten aangetoond. Een aantal ervan breng ik opnieuw voor het voetlicht, maar nu met toevoeging van de HSV-versie. Romeinen 9:5 (over de Israëlieten) SV Welker zijn de vaders, en uit welke Christus is, zoveel het vlees aangaat, Dewelke is God boven alles te prijzen in der eeuwigheid. Amen. HSV Tot hen behoren de vaderen, en uit hen is, wat het vlees betreft, de Christus voortgekomen, Die God is, boven alles, te prijzen tot in eeuwigheid. Amen! NBV omwille van het volk dat van de aartsvaders afstamt en waaruit Christus is voortgekomen. God, die boven alles verheven is, zij geprezen tot in eeuwigheid. Amen. Dat Christus God is, is in de NBV verdwenen uit deze tekst en als mogelijkheid in een voetnoot vermeld.
Handelingen 11:18b SV Zo heeft dan God ook den heidenen de bekering gegeven ten leven! HSV Zo heeft God dus ook aan de heidenen de bekering gegeven die tot het leven leidt. NBV ‘Dan geeft God dus ook de
de waarheidsvriend
heidenen de kans om tot inkeer te komen en het nieuwe leven te ontvangen.’ Gegeven bekering is verzwakt tot een kans om zelf tot inkeer te komen.
Handelingen 4:32a SV En der menigte van degenen, die geloofden, was één hart en één ziel; HSV En de menigte van hen die geloofden, was een van hart en een van ziel; NBV De groep mensen die het geloof had aanvaard, leefde eendrachtig samen. Geloven is veranderd in het geloof aanvaarden. Geloven is niet alleen gericht op de inhoud van de geloofsleer, maar ook de door God gegeven werkzaamheid van de mens. Deze dubbele notie is in de NBV verdwenen en in de HSV gebleven.
Jesaja 7:14 SV Daarom zal de Heere Zelf ulieden een teken geven: Zie, een maagd zal zwanger worden, en zij zal een Zoon baren, en Zijn Naam IMMANUËL heten. HSV Daarom zal de Heere Zelf u een teken geven: Zie, de maagd zal zwanger worden. Zij zal een Zoon baren en Hem de naam Immanuel geven. NBV Daarom zal de Heer zelf u een teken geven: de jonge vrouw is zwanger, zij zal spoedig een zoon baren en hem Immanuël noemen. In de NBV is geen sprake meer van een maagd. Profetie in tegenwoordige tijd wijst niet langer vooruit naar komst van Jezus, maar vindt plaats in tijd van Jesaja.
25 november 2010
>>
15
16
de waarheidsvriend
25 november 2010
Genesis 15:6 SV En hij geloofde in den HEERE, en Hij rekende het hem tot gerechtigheid. HSV En hij geloofde in de HEERE, en Die rekende hem dat tot gerechtigheid. NBV Abram vertrouwde op de HEER en deze rekende hem dit toe als een rechtvaardige daad. In de NBV ligt meer nadruk op de daad van Abram.
Genesis 12:3b SV en in u zullen alle geslachten des aardrijks gezegend worden. HSV en in u zullen alle geslachten van de aardbodem gezegend worden. NBV ‘Alle volken op aarde zullen wensen gezegend te worden als jij.’ Bewijsplaatsen Verder bekijken we enkele bijbelse bewijsplaatsen uit de belijdenisgeschriften. De HSV volgt de SV, ook bij thema’s waarover niet iedereen hetzelfde denkt. Van theologische aanpassingen is geen spoor te bekennen. Romeinen 9:18 (bij Dordtse Leerregels verwerping I.8) SV Zo ontfermt Hij Zich dan, diens Hij wil, en verhardt, dien Hij wil. HSV Dus Hij ontfermt Zich over wie Hij wil, en Hij verhardt wie Hij wil. Romeinen 9:11-13 (bij Dordtse Leerregels I.10) SV Want als de kinderen nog niet geboren waren, noch iets goeds of kwaads gedaan hadden, opdat het voornemen Gods, dat naar de verkiezing is, vast bleve, niet uit de werken, maar uit den Roepende, Zo werd tot haar gezegd: De meerdere zal den mindere dienen; Gelijk geschreven is: Jakob heb Ik liefgehad, en Ezau heb Ik gehaat.
de waarheidsvriend
HSV Want toen de kinderen nog niet geboren waren, en niets goeds of kwaads gedaan hadden – opdat het voornemen van God, dat overeenkomstig de verkiezing is, stand zou houden, niet uit de werken, maar uit Hem Die roept – werd tot haar gezegd: De meerdere zal de mindere dienen. Zoals geschreven staat: Jakob heb Ik liefgehad en Ezau heb Ik gehaat. Handelingen 13:48b (bij Dordtse Leerregels I.10) SV en er geloofden zovelen, als er geordineerd waren tot het eeuwige leven. HSV en er geloofden er zovelen als er bestemd waren voor het eeuwige leven. Mattheüs 25:41 (bij Heidelbergse Catechismus, antwoord 52) SV Dan zal Hij zeggen ook tot degenen die ter linkerhand zijn: Gaat weg van Mij, gij vervloekten, in het eeuwige vuur, hetwelk den duivel en zijn engelen bereid is. HSV Dan zal Hij ook zeggen tegen hen die aan de linker hand zijn: Ga weg van Mij, vervloekten, in het eeuwige vuur, dat voor de duivel en zijn engelen bestemd is.
bewust is van de verstaanskloof tussen de SV en de mens anno 2010, staat – op het vlak van de taal – meer open voor veranderingen in de Bijbel. Ook al heb je dat voor jezelf niet nodig. Daarnaast is van belang hoezeer je bent verworteld in de SV. En hoe goed voel je de betekenisverschillen aan tussen woorden die in hetzelfde taalveld liggen? Des te beter dit bij iemand ontwikkeld is, des te meer zal hij de veranderingen in de HSV opmerken. En mogelijk heeft hij er daardoor ook meer moeite mee. Het onderscheid tussen de woorden lankmoedig (SV) en geduldig (HSV) wordt op een internetforum breed uitgemeten. Ik ontken het verschil niet. Maar slechts weinig mensen kennen het nog. Eerlijk bekeken heeft het dan weinig zin om zo’n woord als lankmoedig toch te handhaven, hoezeer sommigen er ook aan gehecht kunnen zijn.
HSV bevat geen theologische aanpassing
Beoordeling Er staan ongetwijfeld teksten in de HSV die voor verbetering vatbaar zijn. Maar tal van voorbeelden laten zien dat de HSV inhoudelijk in het spoor van de SV gaat. De uiteindelijke beoordeling hangt voor een groot deel af van de plaats waar je zelf staat. Wie zich sterker
God wil in de Bijbel tot mensen spreken. Daar mogen geen onnodige belemmeringen tussen staan. De HSV probeert de taalbarrière weg te nemen. Tegelijk is de SV herkenbaar aanwezig. Er leeft een sterk verlangen dat door de HSV het Woord van God zeggingskracht houdt en terugkrijgt.
M.M.C. van der Wind-Baauw
25 november 2010
17
