De geboorte van de dood

De geboorte van de dood – A. Joren

De geboorte van de dood

Een historisch-technologische kijk op de ontwikkeling van de gaskamers die zich bedienden met koolmonoxide en de problematiek die daarmee gepaard ging: van massa-executies tot massavergassing.

Instelling

:

Universiteit van Amsterdam

Studierichting

:

MA Holocaust en Genocidestudies

Onderdeel

:

Scriptie

Auteur

:

A. Joren

Scriptiebegeleider

:

prof. J. Th. M. Houwink-Ten Cate

Tweede lezer

:

dr. K. C. Berkhoff

Datum

:

31 juli 2011

Aantal woorden

:

34.444

0


De geboorte van de dood

Een historisch-technologische kijk op de ontwikkeling van de gaskamers die zich bedienden met koolmonoxide en de problematiek die daarmee gepaard ging: van massa-executies tot massavergassing.

1


Inhoudsopgave Voorwoord

p. 1

Inleiding

p. 2

1. Vernietiging door middel van massa-executie: 1.1 Inleiding

p.5

1.2 Einsatzgruppen aan het werk

p.5

1.3 Humanere executiemethode

p.8

2. Het euthanasie vergassingssysteem 2.1 Inleiding

p.12

2.2 Nazi-ideologie

p.12

2.3 Euthanasieprogramma’s

p.15

2.3.1 Kinderaktion

p.15

2.3.2 Aktion T4

p.18

2.4 Specialisering van euthanasie

p.24

3. Systematische industrialisatie van moord 3.1 Inleiding

p.29

3.2 Vergassingsmethodiek

p.29

3.3 Chełmno

p.33

3.3.1 Fabriceren van de gaswagens

p.33

3.3.2 Bouw

p.35

3.3.3 De aankomst

p.37

3.3.4 Technologische vooruitgang

p.39

3.4 Doorvoering van stationaire gaskamers

p.41

3.4.1 Locatie en Transport

p.41

3.4.2 Gebrek aan voorzieningen

p.44

3.4.2 Personeel

p.47

4. De gaskamers van Aktion Reinhard 4.1 Inleiding

p.51

4.2 Bełżec: het laboratoriumkamp

p.51

4.2.1 Bouw

p.51 2


4.2.2 Technologische vooruitgang 4.3 Sobibόr: het tweede stadium

p.57 p.58

4.3.1 Bouw

p.58


p.61

4.4 Treblinka: het geperfectioneerde kamp

p.63

4.4.1 Bouw

p.63


p.68

5. Verwerken van de lijken 5.1 Inleiding

p.73

5.2 Massagraven

p.73

5.3 Opgravingen en cremeren

p.77

Conclusie

p.81

Literatuurlijst

p.84

3


Voorwoord

De geboorte die ik hier zal beschrijven is er niet één die wordt gevierd. Het betreft ook geen biologische groei. Het betreft de geboorte van een industrieel proces, een systematiek die het tegenovergestelde van een biologische geboorte betekent: de geïndustrialiseerde moord op miljoenen mensen. De geboorte van de stationaire gaskamer. De beschrijvingen die ik weergeef in deze scriptie zijn onverbloemd. Het is echter niet mijn bedoeling om te choqueren, maar om te laten beseffen. Elk onderzoek moet wat mij betreft de waarheid bevatten. Aan de hand van historische werken en kritische kanttekeningen zal ik de historische en technologische kant van de ontwikkeling van het vergassen van mensen, Joden, door middel van koolmonoxide bespreken. Deze scriptie is tot stand gekomen door mijn bijzondere interesse in de Holocaust en door de inzet van mijn docenten gedurende het volgen van de Master Holocaust- en Genocidestudies. Bovenal hebben de historische teksten die ik tijdens mijn studie heb bestudeerd, in het bijzonder die van Jules Schelvis en Yitzak Arad, mij geïnspireerd tot schrijven. Mijn dank gaat uit naar mijn begeleider professor J. Th. M. Houwink-Ten Cate en tweede lezer dr. K.C. Berkhoff. Het zijn met name deze twee docenten die tijdens mijn studie mij kritisch lieten nadenken over de geschiedschrijving van de Holocaust. Voorts bedank ik diegenen die, ondanks de onverbloemde beschrijvingen in deze scriptie, mij hebben gesteund en gecorrigeerd. Deze scriptie is het resultaat van mijn onderzoek. In de hoop ook uw interesse en kritisch denkvermogen te stimuleren.

A. Joren, 31 juli 2011

1


Inleiding De ‘Endlösung der Judenfrage’1 ofwel ‘oplossing van het Joodse vraagstuk’ is naast de termen Holocaust en Shoah een veel gebruikte benaming voor de systematische massamoord van de nazi’s op de Europese Joodse bevolking tijdens de Tweede Wereldoorlog. De voorgeschiedenis van de ‘Endlösung der Judenfrage’ is geen vernieuwend proces. Door de eeuwen heen zijn Joden vervolgd. Al vanaf de 4e eeuw meenden de christelijke missionarissen dat ‘Joden niet als Joden onder hen kunnen leven’. 2 De wereldleiders die de Joden vanaf de Middeleeuwen vervolgden meenden dat ‘Joden niet langer onder hen kunnen leven’.3 Ten slotte besloten de nazi’s ‘Joden kunnen niet langer leven’. Het was Hitler die op 19 juli 1941 aangaf dat het Jodendom een bacil vormde die de staat ontwrichtte en “daβ ein Staat ohne Juden leben kann”.4 De nazi’s creëerden niets nieuws, pas op de dag dat er op systematische en massale schaal Joden werden vergast, begon hun ‘grootse uitvinding’. Hun schepping. De moordmethode was juist uniek omdat het op een industrieel niveau werd uitgevoerd. De dood werd een oplossing om territoriale problemen aan te pakken toen migratie van de Joden was uitgesloten. In deze laatste fase waren de nazi’s werkelijk pioniers. Eén van de belangrijkste wendingen in de systematische industrialisering van de moord op de Joden in Europa begon met het inzetten van de Einsatzgruppen die achter het oprukkende Duitse leger moesten opereren. De opdracht was om alle Joden die in Duitse handen vielen te executeren. 5 Het moeten doodschieten van duizenden mensen was voor de daders een ‘afschuwelijke psychologische beproeving’6. SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich begon zich zorgen te maken over de psychologische effecten van deze massa-executies op zijn manschappen belast met deze taak. Reichsführer Heinrich Himmler besloot dat naar een ‘humanere’ moordmethode gezocht moest worden. 7 Humaner voor de daders, niet voor de slachtoffers. Bovendien waren er zoveel Joden in Duitse handen gevallen dat er gewerkt moest worden aan een industrialisering van het moordproces. Op het punt van het moorden was geen precedent. Er moest een manier gevonden worden om het grote aantal Joden op een efficiënte manier te doden. In het kader van

1

Jules Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor (Amsterdam 2008) 19,22 Claude Lanzmann, Shoah: Oor- en ooggetuigen van de Holocaust. De film van Claude Lanzmann (Amsterdam 1985) 84 3 Ibidem 4 Peter Longerich & Dieter Pohl, Die Ermordung der europäischen Juden. Eine umfassende Dokumentation des Holocaust 1941-1945 (München/Zürich 1989) 76 5 Yitzhak Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps (Indiana 1987) 7 + Laender , Het hart van de duisternis, 217 6 Laender , Het hart van de duisternis, 219: Verklaring van Otto Ohlendorf, gewezen commandant van de Einsatzgruppe D, voor de rechtbank van Neurenberg 7 Laender, Het hart van de duisternis, 221 2

2


euthanasieprogramma’s waren in Duitsland vanaf 1940 al tienduizenden geestelijk en lichamelijk gehandicapten vergast door koolmonoxide te pompen in luchtdichte ruimtes waarin zij zich bevonden. Dit zou de oplossing kunnen betekenen voor Himmler’s vraag naar een ‘humanere en efficiëntere’ manier om de Joodse bevolking in een industrieel tempo te laten verdwijnen. Historicus Raul Hilberg meende dat de ontwikkeling van de moord op de Joden kan worden gezien als een historisch proces met een inherente logica.8 De logica is dat er maar één manier bestaat om een zo verspreide groep als de Joden in Europa te vernietigen en dat is: het definiëren, dan het concentreren en uiteindelijk het vernietigen ervan. De concentratie van Joden door middel van deportatie naar de getto’s en vervolgens naar de vernietigingskampen was gepland. Er zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog twee categorieën vernietigingskampen te onderscheiden: de kampen met gaskamers die zich bedienden met koolmonoxide en die met het gifgas Zyklon-B. In deze scriptie zal ik mij richten op de vernietigingskampen met gaswagens en gaskamers die zich bedienden met koolmonoxide: Chełmno en de Aktion Reinhard vernietigingskampen Bełżec, Sobibór en Treblinka. De getto’s werden geliquideerd waarna de Joden onder erbarmelijke omstandigheden per trein naar de vernietigingskampen werden vervoerd. Maar hoe moest dit immens aantal mensen worden vergast na hun aankomst in de vernietigingskampen? Wat moest er vervolgens met hun lichamen gebeuren? Ik ben van mening dat veel historici de moordmethode gebruikt in de vernietigingskampen kort en krachtig beschrijven als ‘snel en efficiënt’, maar zij wagen zich in veel gevallen niet aan een kritisch oordeel. Verliep het moordproces werkelijk zo systematisch? Ik ben gaan onderzoeken waarom en hoe men tot de invoering van vergassing door middel van koolmonoxide kwam, hoe de gaskamers in werking traden in de vernietigingskampen en hoe men zich ontdeed van de levenloze lichamen na de vergassing. Wat ik daarbij van belang acht zijn de mensen die hebben bijgedragen aan deze ontwikkeling van industrialisatie van moord en de groei die werd gemaakt naar aanleiding van de problematiek die de kop opstak bij elk van de uitgeoefende moordmethodes. Het is duidelijk dat een aantal mannen als een rode draad te volgen zijn in de gehele ontwikkeling en ook significante bijdragen hebben geleverd. De vraag die centraal staat in deze scriptie is hoe de moordmethodes van de nazi’s zich ontwikkelden en evolueerden van het plegen van massa-executies in Oost-Europa tot de ontwikkeling van industriële systematische massavergassingen in de vernietigingskampen van Aktion Reinhard in Oost-Polen. Daarvoor is het nodig om de voorgeschiedenis van de gaskamers te beschrijven: de massa-executies, alsmede de vergassing van geestelijk en lichamelijk gehandicapten

8

Lanzmann, Shoah, 83-85

3


tijdens de Kinderaktion en Aktion T4 en de ontwikkeling van de gaswagens gebruikt door de Einsatzgruppen en in het vernietigingskamp Chełmno. Gaandeweg zal ik de historische en technologische ontwikkeling van Himmler’s ‘humanere’, ‘efficiëntere’ en industriële moordmethode om het Joodse volk te laten verdwijnen uit Europa uiteenzetten: van massa-executie tot aan massavergassing.

4


1. Vernietiging door middel van massa-executie 1.1 Inleiding

Hitler’s militaire campagne tegen de Sovjet-Unie voorzag de nazitop in de mogelijkheid om te beginnen met de doorvoering van de ‘Endlösung der Judenfrage’ in bezet Oost-Europees gebied.9 De voorbereidingen voor de oorlog tegen de Sovjet-Unie vormden een grote stap naar genocide, “niet eerder had er zo’n genocidair klimaat geheerst”, zo stelde historicus Ian Kershaw.10 Voor de uitvoering

van

deze

genocide

werden

in

eerste

instantie

Hitler’s

primitieve

‘massavernietigingswapens’ ingezet in Oost-Europa: executiepelotons genaamd de speciale commando’s of Einsatzgruppen. Toen op 21 juni 1941 de Wehrmacht onder codenaam Operatie Barbarossa de Sovjet-Unie binnenviel werd zij vergezeld door deze speciale commando’s.

11

De

Einsatzgruppen opereerden in de Oost-Europese gebieden achter de linie van de Duitse troepen.12 Deze operaties markeren het begin van de massa-executies van Joden in Estland, Letland, Litouwen, Oost-Polen en voormalige Sovjetgebieden onder Duitse bezetting.13 Dit inleidende hoofdstuk geeft de aanzet weer tot de noodzaak om naast massa-executies andere methodes van moord op de Joden te onderzoeken, zoals het vergassen van mensen. 1.2 Einsatzgruppen aan het werk Op het moment dat de nazipartij aan de macht kwam werden de verschillende takken van de Duitse politie ingelijfd bij de Schutzstaffel (SS). De eerste stap naar deze inlijving geschiedde toen Heinrich Himmler op 26 april 1934 promoveerde tot Reichsführer.14 Toen hij op grond van het Führerbevel van 17 juni 1936 tevens chef van de Duitse politie werd, reorganiseerde Himmler met zijn nieuwe bevoegdheden de verschillende politietakken die onder de Hauptamt Ordnungspolizei en de Hauptamt Sicherheitspolizei vielen. 15 Laatstgenoemde bureau combineerde de Geheime Staatspolizei (Gestapo) en Kriminalpolizei (Kripo) onder leiding van SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich, die al leiding gaf aan de Sicherheitsdienst (SD).16 Op 27 september 1939 werden de reeds aangehaalde 3 hoofdbureaus samengevoegd onder één overkoepelende organisatie: de Reichssicherheitshauptamt 9

Christopher Robert Browning, The Path to Genocide (Cambridge 1992) 100 Ian Kershaw, Hitler, The Germans and the Final Solution (London 2008) 79 11 Einsatzgruppen-Prozess Ulm (Einsatzkommando Stapo und SD Tilsit) – Urteil LG Ulm vom 29.8.1958, Ks 2/57 , 28 + Einsatzgruppen-Prozess (Einsatzkommando 8) – Urteil LG München I vom 21.7.1961, 22 Ks 1/61, 9-10 + Helmut Langerbein, Hitler’s Death Squads: The Logic of Mass Murder (Texas 2004) 15+ Telford Taylor, The Anatomy of the Nuremberg Trials: a Personal Memoir (Knopf 1992) 249 12 Ronald Headland, Messages of murder: a study of the reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service 1941-1943 (Rutherford 1992) 11 13 Headland, Messages, 11 14 Langerbein, Hitler’s Death Squads, 17 15 Richard Rhodes, Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust (New York 2002) 106 16 Rhodes, Masters of Death, 3 10

5


(verder RSHA), ofwel het ‘Hoofdbureau van de Veiligheid voor het Rijk’, met Heydrich aan het hoofd.17 De term Einsatzgruppen werd in het leven geroepen door Heydrich toen hij tijdens de bezetting van de Bohemen en Moravië in het voorjaar van 1939 de drie takken van de RSHA onder één uniform dienst liet nemen.18 De nazitop zag in deze speciale commando’s een militaire mogelijkheid om speciale acties te verrichten ten aanzien van de veiligheid in het Rijk. Door de inval in Polen op 1 september 1939 werd het mogelijk om in de schaduw van de oorlog de Einsatzgruppen achter de Wehrmacht Polen in te sturen. De Einsatzgruppen werden gevormd door 5 units, waar er later nog 2 aan werden toegevoegd, met in totaal 2.700 manschappen. 19 De aangegeven taken van de Einsatzgruppen bestonden uit het verzekeren van veiligheid in de bezette gebieden in OostEuropa en het verzamelen van politieke, culturele en economische kennis. In realiteit was de primaire taak de ‘speciale behandeling van potentiële tegenstanders’, 20 ofwel het vermoorden van Joden, communistische ambtenaren en individuen die werden aangemerkt als vijanden van het naziregime.21 Al op 3 maart 1941 had Hitler tijdens een vergadering met de generale staf van het leger de noodzaak kenbaar gemaakt om gedurende de gevechtshandelingen alle ‘politieke commissarissen’ en de ‘joodsbolsjewistische intelligentsia’ in Polen te vernietigen.22 Praktisch betekende deze opdracht, later het Kommissarbefehl genoemd,23 dat alle Joden die in Duitse handen vielen, vermoord moesten worden. Heydrich verwoordde het als volgt: ”Die Kleinen Leute wollen wir schonen, der Adel, die Popen und Juden müssen aber umgebracht werden.”24 Nu deze opdracht alle grenzen van ‘normale’ oorlogsvoering overschreed, achtte Hitler het leger ongeschikt voor deze taak. Zijn keuze viel daarom op de Einsatzgruppen.25 Zoals Kershaw en historicus Helmut Langerbein aangaven werd Polen het trainingsgebied voor de Einsatzgruppen om naderhand in de Sovjet-Unie in het raam van de ‘Endlösung der Judenfrage’ op grotere schaal te werk te gaan.26 De Einsatzgruppen speelden voorts een belangrijke taak in het herhuisvesten van duizenden Polen en Joden vanuit de geannexeerde Poolse gebieden Wartheland, West-Pruisen en Zuidoost-Pruisen naar Oost-Polen. De bezette Oost-Poolse gebieden werden samengevoegd tot één gebied onder de naam Generaalgouvernement.27 Op 21 september 1939 gaf Heydrich bevel aan de Einsatzgruppen om de 17

Langerbein, Hitler’s Death Squads, 17 Langerbein, Hitler’s Death Squads, 24 19 Peter Longerich, Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews (New York 2010) 144 20 Einsatzgruppen-Prozess Ulm, 30 + Einsatzgruppen-Prozess München, 11-12 21 Gitta Sereny, Into that Darkness: From Mercy Killing to Mass Murder (Londen 1974) 96-97 + Longerich, Holocaust, 144145 22 Laender, Het hart van de duisternis, 201 23 Laender, Het hart van de duisternis, 201 24 Helmut Krausnick & Hans-Heinrich Wilhelm, Die Truppe des Weltanschauungskrieges: die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD 1938- 1942 (Stuttgart 1981) 63 25 Laender, Het hart van de duisternis, 201 26 Ian Kershaw, Hitler 1936-1945 Nemisis (New York 2000) 246 + Langerbein, Hitler’s Death Squads, 25 27 Langerbein, Hitler’s Death Squads, 25 + Laender, Het hart van de duisternis, 213 18

6


Poolse Joden te centreren in getto’s. Deze getto’s bevonden zich in steden en lagen aan drukke spoorkruispunten of tenminste in de buurt van spoorlijnen.28 De concentratie van de Joden in getto’s was, volgens Heydrich, de eerste stap tot realisatie van ‘het doel’.29 Wat Heydrich precies bedoelde met dit doel werd niet opgehelderd in zijn bevel. Toch meenden historici Yitzhak Arad en Peter Longerich dat er een duidelijk accent werd gelegd op de tijdelijke aard van de getto's. Het concentreren van de Joden was een voorbijgaande fase in de richting van het realiseren van het uiteindelijke doel; dit doel zou zeker extremer zijn dan de fases daarvoor.30 Op 20 november 1939 werden de Einsatzgruppen geheel ontmanteld en het personeel overgeplaatst naar het Generaalgouvernement om daar radicale acties te voeren tegen de Poolse intellectuelen en Joden.31 In voorbereiding op Operatie Barbarossa werden 4 nieuwe Einsatzgruppen samengesteld met mannen afkomstig uit de Sicherheitspolizei, SD, Gestapo, Kripo, Ordnungspolizei, Waffen-SS en dienstplichtigen die ongeschikt waren voor het front.32 In mei 1941 werd in het Duitse dorpen Pretzsch, Bad Düben en Bad Schmiedeberg zo’n 3000 man samengebracht voor instructies. 33 De voorbereiding beperkte zich tot “een spervuur van ideologische indoctrinatie”;34 er was geen enkele vorm van voorbereiding op het eigenlijke moordwerk. De 3000 manschappen werden onderverdeeld in vier Einsatzgruppen: groep A, B, C en D.35 Kort voor de aanvang van Operatie Barbarossa werd in het trainingskamp van Pretzsch een stafvergadering gehouden tussen een aantal hooggeplaatste SSofficieren van het RSHA, waaronder Heydrich als hoofd van de Sicherheitspolizei en SD, het hoofd van de Gestapo SS-Gruppenführer Heinrich Müller en de 4 leiders van de Einsatzgruppen.36 In de loop van de vergadering werd door Heydrich aangekondigd dat de invasie in de Sovjet-Unie op handen was en dat de primaire taak van de Einsatzgruppen de ‘speciale behandeling van potentiële tegenstanders’ was.37 Ook de term ‘partizaan’ werd gebruikt om een dergelijke vijand aan te duiden. Höhere SS- und Polizeiführer Erich von dem Bach-Zelewski verklaarde na de oorlog dat deze term ook werd gebruikt als bureaucratisch codewoord voor de omschrijving van een Jood.38 Immers, Himmler zou SSGruppenführer Arthur Nebe op 8 juli 1941 hebben verteld dat iedere Jood in principe gezien kon worden als een partizaan.39

28

Kershaw, Hitler, The Germans and the Final Solution, 74 + Longerich, Holocaust, 149 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 2 + Longerich, Holocaust, 149 30 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 2 31 Langerbein, Hitler’s Death Squads, 27 32 Headland, Messages, 11 33 Headland, Messages, 11 + Langerbein, Hitler’s Death Squads, 28 + Einsatzgruppen-Prozess Ulm, 30 34 Laender, Het hart van de duisternis, 218 35 Einsatzgruppen-Prozess Ulm, 31 36 Einsatzgruppen-Prozess München, 11-12 37 Einsatzgruppen-Prozess Ulm , 30 + Einsatzgruppen-Prozess München, 11-12 38 Longerich, Holocaust, 198 39 Longerich, Holocaust, 198, 203 29

7


Tijdens de eerste weken van Operatie Barbarossa werden duizenden Joodse mannen in de leeftijd van 18 tot 65 jaar geëxecuteerd. Joodse vrouwen, ouderen en kinderen werden aanvankelijk gespaard. Het executiebeleid nam een radicalere wending aan toen vanaf augustus 1941 mannen en vrouwen van alle leeftijden – dus ook kinderen – moesten worden gedood.40 Vanaf die datum werd in de verslagen van de acties van de Einsatzgruppen gesproken over ‘totale vernietiging’.41 Deze intensivering van moord op Joden duidde niet op een voorafgestemd plan alle Joden te doden maar wel op een cumulatieve radicalisering van het vermoorden van Joden als bevolkingsgroep. Historicus Browning leek het hier mee eens te zijn, hij meende namelijk dat Himmler in eerste instantie niet voorbereid was op massa-executie op grote schaal. Het was nog niet duidelijk wat de precieze ‘eindoplossing’ voor de Joden was. Browning ontleende dit aan het bevel van Himmler daterend van 1 augustus 1941 om Joodse vrouwen niet te executeren maar het moeras in te drijven.42 Eerder al op 30 juli zou Himmler bevel hebben gegeven Joodse mannen te vermoorden en tegen Joodse vrouwen gewelddadige maatregelen te nemen.43 Historicus Hilberg stelde scherp aan de orde dat, ondanks het bevel de vrouwen de moerassen in te drijven, in het bevel van 1 augustus 1941 wel stond aangegeven dat ‘alle Joden’ (sämtliche Juden) moesten worden doodgeschoten. 44 Hierin valt dus ook te lezen het executeren van vrouwen en kinderen. Dat is in ieder geval hoe de leiders van de Einsatzgruppen het bevel gelezen zullen hebben aangezien vanaf augustus 1941 een steeds groter aantal vrouwen en kinderen op de slachtofferlijsten van de Einsatzgruppen voorkomen. Na de oorlog verklaarden commandoleiders Otto Bradfisch en Nebe dat er rond half augustus een Führerbevel werd afgegeven, verklarend dat alle Joden met inbegrip van vrouwen en kinderen, moesten worden vernietigd.45 Bradfisch verklaarde verder dat tijdens een bezoek aan Einsatzcommando 8 op 15 augustus 1941 dat Himmler wilde dat het bevel van Hitler ‘om alle Joden dood te schieten opgevolgd moest worden, hoe moeilijk dit ook zou zijn’.46 Himmlers bevel en het Führerbevel zorgden kennelijk voor opheldering over de taken van de Einsatzgruppen en zodoende voor een intensivering en radicalisering van de moord op de Joden. 1.3 Humanere executiemethode

De Duitse inval verliep zo snel dat de Joodse gemeenschap geen idee had wat hun te wachten stond, veel Joden zagen geen reden om te vluchten. De Einsatzgruppen arriveerden in de steden en dorpen 40

Einsatzgruppen-Prozess Ulm, 32-33 + Einsatzgruppen-Prozess München, 13 Browning, The Path, 101 42 Browning, The Path, 101 43 Longerich, Holocaust, 220 44 Raul Hilberg, The Destruction of the European Jews (Chicago 1961) 294 45 Longerich, Holocaust, 221 46 Longerich, Holocaust, 221 41

8


direct na de Wehrmacht, wat er voor zorgde dat de bevolking nog in shock verkeerde en nog niet de kans had gekregen te vluchten. Binnen vijf weken na de inval hadden de Einsatzgruppen zo’n 62.805 Joden vermoord.47 Een half jaar later, begin 1942, waren al 500.000 Joden geëxecuteerd waarvan tweederde van hen vrouwen en kinderen betrof.48 In het algemeen vonden de executies plaats door de Joodse bevolking van de stad of het dorp waar de actie gehouden werd bijeen te brengen op een verzamelplaats waarna ze in groepen naar de executieplaats moesten lopen.49 De massa-executies vonden plaats buiten de stad of het dorp, nabij natuurlijke bodemdepressies zoals ravijnen, antitankgrachten, of door de slachtoffers zelf gegraven massagraven.50 De slachtoffers werden gedwongen hun waardevolle spullen in te leveren en zich uit te kleden.51 De regel was dat eerst de mannen werden gedood en daarna de vrouwen en kinderen.52 De slachtoffers werden naast elkaar opgesteld ofwel in of aan de rand van het massagraf. Vervolgens moesten zij op de grond gaan zitten, gehurkt, of gaan liggen, waarna zij door middel van een nekschot werden gedood.53 Wanneer een groep was geëxecuteerd volgde de volgende groep. In steden en dorpen met een grote Joodse populatie duurde het soms dagen of weken om de executies te voltrekken. Gedurende de executies hielden de manschappen van de Einsatzgruppen zich staande door overmatig gebruik van alcohol.54 Tegelijkertijd werd indoctrinatie van de schutters voortgezet door toespraken van de commandanten voorafgaande aan de executies.55 Het werd de leiders van de Einsatzgruppen maar al te snel duidelijk welke psychische effecten de executies op hun manschappen hadden. Sommigen kregen een zenuwinzinking, raakten verslaafd aan alcohol of gedroegen zich als ware sadisten, anderen klaagden over maag- en darmproblemen.56 Naderhand werd er bij de executies steeds meer gebruik gemaakt van machinepistolen in plaats van geweervuur. De reden hiervoor was dat bij executies door geweervuur de soldaten erg dicht op hun slachtoffers stonden; het kwam voor dat bloed, beensplinters en delen van de hersenen langs alle kanten wegspatten op het moment dat de soldaat het nekschot niet ‘juist’ uitvoerde en door het schot een deel van het hoofd van het slachtoffer wegschoot.57 Voorts was het individueel terechtstellen van de Joden door middel van een nekschot een zwaardere psychologische beproeving

47

Headland, Messages, 198 Sereny, Into that Darkness, 97 49 Laender, Het hart van de duisternis, 219 50 Einsatzgruppen-Prozess München, 13 51 Einsatzgruppen-Prozess Ulm, 218-219 52 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 7 53 Laender, Het hart van de duisternis, 219 54 Hilberg, The Destruction, 343 + Laender, Het hart van de duisternis, 219 55 Hilberg, The Destruction, 343 56 Laender, Het hart van de duisternis, 219 57 Einsatzgruppen-Prozess München, 13-15 + Laender, Het hart van de duisternis, 289-290 48

9


voor de manschappen.58 Zwaarder dan het doodschieten door middel van mitrailleurvuur, wat meer afstand tussen de slachtoffers en hun moordenaars creëerde. Tijdens executies door middel van machinepistolen moesten de slachtoffers eerst plaats nemen in de massagraven. Dit leidde onvermijdelijk tot het feit dat elk slachtoffer, liggend op de amper of niet afgedekte lijken en met een zekere dood voor ogen, een tijd moest wachten totdat alle slachtoffers op hun plaats lagen en zij werden beschoten door mitrailleurvuur.59 In veel gevallen waren de lichamen in de massagraven haastig met zand of aarde bedekt zodat het volgende slachtoffer letterlijk plaats moest nemen op de lichamen van diens dode lotgenoten, van wie lichaamsdelen vaak nog boven de grond uitstaken. Bij de executies waren geen artsen aanwezig. Als één van de slachtoffers nog een teken van leven gaf werd deze door een van de leden van het commando doodgeschoten met een enkel pistoolschot. De slachtoffers die stonden te wachten op hun beurt om plaats te nemen in het massagraf, braken vaak in luid gehuil en gejammer uit, maakten hardop schietgebeden en probeerden op allerlei manieren hun ‘onschuld’ te bewijzen.60 Niets mocht baten. Nadat de hele groep was geëxecuteerd werd het massagraf gevuld met chloorkalk om de geur van ontbinding tegen te gaan.61 Het bekendste voorbeeld van een ‘actie’ van de Einsatzgruppen is de massa-executie bij Babi Yar op 29-30 september 1941.62 De manschappen van Höhere SS- und Polizeiführer Friedrich Jeckeln, Paul Blobel en Generalfeldmarschall Von Reichenau’s waren samen verantwoordelijk voor de executie van meer dan 33.771 mannen, vrouwen en kinderen in het beboste ravijn Babi Yar, ten westen van Kiev.63 Het ravijn was 150 meter lang, 30 meter breed en 15 meter diep en werd door de Einsatzgruppen gebruikt als massagraf.64 De Joden moesten ontkleed aan de rand van het ravijn plaatsnemen en werden vervolgens geëxecuteerd met machinegeweren.65 De executie nam twee dagen in beslag. Op 15 augustus 1941 bezocht Himmler Minsk en vroeg Nebe een executie bij te kunnen 66

wonen.

Honderd Joden werden voor deze gelegenheid samengebracht. 67 Höhere SS- und

Polizeiführer Erich von dem Bach-Zelewski – directe ondergeschikte van Himmler en ook aanwezig bij deze executie – legde aan Himmler uit dat het hier ‘maar’ om een groep van honderd Joden ging en dat de mannen van de Einsatzgruppen dagelijks duizenden Joden executeerden, Joodse mannen,

58

Laender, Het hart van de duisternis, 219 Einsatzgruppen-Prozess München, 13-15 60 Einsatzgruppen-Prozess München, 13-15 + Ernst Klee, Willi Dressen & Volker Riess, Those were the Days: the Holocaust through the Eyes of the Perpetrators and Bystanders ( London 1991) 60-61 61 Einsatzgruppen-Prozess Ulm, 229 62 Karel Cornelis Berkhoff, Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine under Nazi Rule (Cambridge 2004) 65 63 Christopher Robert Browning, The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942 (Lincoln 2004) 291 + Klee, Dressen & Riess, Those were the Days, 63 64 Klee, Dressen & Riess, Those were the Days, 64 + Berkhoff, Harvest of despair, 65 65 Berkhoff, Harvest of despair, 65 66 Rhodes, Masters of Death, 151 67 Hilberg, The Destruction, 343 59

10


vrouwen en kinderen.68 Een ooggetuige beschreef het bezoek van Himmler bij deze executie als volgt:

"As the firing started, Himmler became more and more nervous. At each volley, he looked down at the ground .... The other witness was Obergruppenführer von dem BachZelewski...Von dem Bach addressed Himmler: Reichsführer, those were only a hundred....Look at the eyes of the men in this commando, how deeply shaken they are. Those men are finished for the rest of their lives. What kind of followers are we training here? Either neurotics or savages.”69

Von dem Bach-Zelewski opperde dat de psychische druk voor de mannen erg zwaar was. Naar aanleiding van wat Himmler tijdens deze executie zag, merkte hij op dat dit niet ‘de manier’ was. 70 Himmler meende dat een ‘humanere’ en ‘efficiëntere’ manier van doden moest worden gevonden om de psychische druk voor de daders te verminderen. Gezien de grote taak die de SS te wachten stond in het Generaalgouvernement, waar tussen de 2 miljoen en 2,5 miljoen Joden waren ondergebracht in getto’s, leek het onmogelijk deze Joden allemaal te executeren.71 Deze methode gaf allerlei problemen: de executies gebeurden te openbaar, veel personeel was nodig voor de deze taak en ook waren er logistieke hindernissen. Himmler vroeg aan SS-Gruppenführer Nebe op zoek te gaan naar een andere methode dan de executiepelotons.72 Als eerste mobiele moordeenheden in de geschiedenis van de ‘Endlösung der Judenfrage’ waren de Einsatzgruppen verantwoordelijk voor de moord op meer dan een miljoen Joodse mannen, vrouwen en kinderen in de periode tussen juni 1941 en maart 1942. 73 Het werd echter duidelijk dat noch de speeches van de nazitop, noch het overmatig gebruik van alcohol en het executeren op afstand met machinepistolen als behulpzame maatregelen fungeerden bij het psychologisch ondersteunen van de daders in het volbrengen van hun taak. Desondanks werden de Einsatzgruppen niet ontmanteld. In tegendeel, de manschappen van de Einsatzgruppen kregen aanvullende taken, waaronder het vermoorden van krijgsgevangenen in gevangenenkampen van de Wehrmacht.74

68

Hilberg, The Destruction, 343 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 8 70 David Cesarani, Holocaust: Critical Concepts in Historical Studies (London 2004) 196 71 Laender, Het hart van de duisternis, 221 72 Justiz und NS-Verbrechen (JuNSV) – Sammlung Deutsche Strafurteile wegen Nationalsozialistischer Tötungsverbrechen. Einzelausfertigung der Gerichtsentscheidung des Verfahrens Lfd.Nr. 519, 673 en JuNSV Lfd.Nr. 580, 434-435 in Mildt, de Dick, In the Name of the People: Perpetrators of Genocide in the Reflection of their Post-War Prosecution in West-Germany: the “Euthanasia” and “Aktion Reinhard” Trial Cases (Amsterdam 1996) 230,381 + Hilberg, The Destruction, 344 + Gerald Reitlinger, The SS, Alibi of a Nation, 1922-1945 (London 1956) 183 73 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 8 + Henry Friedlander, The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution (Chapel Hill 1995) , 286 74 Hilberg, The Destruction, 346 69

11


2. Het euthanasie vergassingssysteem 2.1 Inleiding

Het massaal executeren van Joden bleek geen eindoplossing voor het ‘Joodse vraagstuk’. Himmler beval tot het zoeken naar een ‘humanere’ executiemethode. Niet zozeer humaner voor de slachtoffers, maar voor hun moordenaars. Efficiëntie was hierbij van groot belang. In dit hoofdstuk wordt de eerste stap naar deze ‘humanere’ executiemethode besproken, die zijn oorsprong vindt in de rassenleer van de nazi-ideologie. Ik zal in de historische context van de nationaalsocialistische euthanasieprogramma’s aangeven hoe de nazi’s tot de ontdekking van het ‘humaan’ doden door middel van vergassing kwamen. De manier waarop het gebruik en de technologie van de gaskamers zich ontwikkelde tijdens de euthanasieprogramma’s vormt een tweede schakel naar de invoering van stationaire gaskamers om Joden te vermoorden in de vernietigingskampen van Aktion Reinhard.

2.2 Nazi-ideologie

Door het verlies van de Eerste Wereldoorlog en de schaamte en schuld die daarmee gepaard ging, heerste er in Duitsland een sfeer van angst, achterdocht en vijandigheid.75 Nationaalsocialisme kreeg een plek in de politiek en revisionistische ideeën kwamen tot stand nu er onvrede was over de nadelige gevolgen van de vrede. Het ontstaan van een nazistische ideologie, die veronderstelde dat het Duitse volk behoorde tot het superieure Arische ras, zorgde ervoor dat het volk zijn trots hervond.76 Nadat het naziregime aan de macht kwam in 1933 werd in het licht van deze ideologie een eugenetische rassenleer ontwikkeld.77 Eugenetica, ofwel de leer van de erffactoren, werd van groot belang geacht en natuurlijke selectie werd als voorwaarde gezien voor de menselijke ontwikkeling. De rassenleer benadrukte dat er fundamentele verschillen bestaan tussen rassen, wat maakte dat er tussen superieure rassen (Übermenschen) en inferieure rassen (Untermenschen) onderscheid werd gemaakt.78 Het nationaalsocialisme trok erg naar het sociaaldarwinisme toe. Door deze ‘biologische bepaling’ legitimeerden de nazi’s het feit, dat sociaal zwakkere elementen uit de samenleving verwijderd moesten worden, nu deze een bedreiging vormden voor de ‘culturele eigenheid’.79 Op deze wijze overleefde het sterkste ras. Het gevoel dat overheerste was dat de verplichting bestond om het Arische ras - veruit superieur aan andere rassen - zo zuiver mogelijk te houden. Zodoende zou 75

Nelleke Holster, Schaamte in groepen. Van verhullen naar onthullen (Houten 2007) 79 Uw Becker, Maatschappij, Macht, Nederlandse politiek. Een inleiding in de politieke wetenschap (Amsterdam 1990) 96 77 Mildt, In the Name of the People, 50 78 Carl Devos, De kleermakers en de keizer: inleiding tot politiek en politieke wetenschappen (Gent 2006) 109 79 Devos, De kleermakers en de keizer, 109 76

12


het ras gezuiverd moeten worden van de sociaal zwakke elementen, zoals geestelijk- en lichamelijk gehandicapten. In het licht van deze ideologie schreef Hitler in Mein Kampf:

“Das Ende aber wird sein, daß einem solchen Volke eines Tages das Dasein auf dieser Welt genommen werden wird; denn der Mensch kann wohl eine gewisse Zeit den ewigen Gesetzen des Forterhaltungswillens trotzen, allein die Rache kommt früher oder später doch. Ein stärkeres Geschlecht wird die Schwachen verjagen, da der Drang zum Leben in seiner letzten Form alle lächerlichen Fesseln einer sogenannten Humanität der einzelnen immer wieder zerbrechen wird, um an deren Stelle die Humanität der Natur treten zu lassen, die die Schwäche vernichtet, um der Stärke den Platz zu schenken.”80 Vanuit deze ideologie werd de basis gelegd voor de euthanasiecampagne. De term ‘euthanasie’ werd in deze campagne niet gebruikt zijnde een handeling waarbij een ongeneeslijk ziek persoon op een pijnloze manier ‘verlost’ zou worden door de dood.

81

De nazi’s gebruikten de term als een

eufemisme voor het verhullen van de moord op geestelijk en lichamelijk gehandicapte kinderen en volwassenen. Gehandicapten werden vermoord vanwege raciale en eugenetische redenen en niet om het persoonlijk lijden te verkorten. De euthanasiecampagne betrof niet een barmhartig individueel programma, maar een geheim staatsprogramma. Om een sterk Arisch ras te realiseren, werden er wetten opgesteld die een sterilisatiebeleid mogelijk maakten. De sterilisatiewet (Gesetz zur Verhütung erbkranken Nachwuchses) werd afgekondigd in juli 1933.82 Het betrof een wet voor gedwongen sterilisatie van personen die aan verscheidene mentale of fysieke stoornissen leden, voornamelijk erfelijke aandoeningen. Hier werd ook onder verstaan mensen die leden aan schizofrenie, blindheid, doofheid, epilepsie en manische depressie.83 De wet trad in werking vanaf januari 1934.84 Binnen vier jaar waren ruim 225.000 personen gesteriliseerd.85 Volgens Kershaw en De Mildt werden gedurende de jaren voor de oorlog in totaal zo’n 400.000 personen gesteriliseerd, waarvan ongeveer 50% mannen en 50% vrouwen. 86 Op 18 oktober 1935 volgde de huwelijksgezondheidswet (Ehegesundheitsgesetz) die voorzag in een mandaat om de gehele Duitse bevolking te screenen. Daardoor konden huwelijken tussen personen, die beschouwd werden als dragers van erfelijke degeneratie worden voorkomen.87 Dit gold temeer

80

Adolf Hitler, Mein Kampf (1924 Berlin) 145 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, xxi 82 Mildt, In the Name of the People, 50 83 Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, Die “Vernichtung lebensunwerten Lebens” (Frankfurt am Main 1985) 38 84 Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 36 85 Kristiaan Thienpont, Over daders. Een basisstudie in de biosociale criminologie (Gent 2006) 7 86 Ian Kershaw & Moshe Lewin, Stalinism and Nazism: Dictatorship in Comparison (Cambridge 1997) 333 + Mildt, In the Name of the People, 335 87 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 23 81

13


voor personen die al onder de sterilisatiewet vielen, al was het voor deze groep niet meer mogelijk om voor nageslacht te zorgen. Hitler’s lijfarts, dr. Karl Brandt, verklaarde tijdens zijn proces in augustus 1947 dat Hitler tijdens een gesprek met Reichsärzteführer dr. Gerhard Wagner in 1935 had gezegd dat in tijd van oorlog een open protest van de kerk tegen wat hij noemde het uitroeien van de geestelijk zieken, 88 niet zo’n belangrijke rol zou spelen als onder gewone omstandigheden het geval zou zijn. 89 Oorlog zou het mogelijk maken een dergelijke moord achter een reeks van oorlogsgerelateerde maatregelen te camoufleren, zoals het ‘opdoeken’ van psychiatrische instellingen met als doel kosten te besparen.90 Intussen werd door middel van propaganda de openbare mening bewerkt om deze ontvankelijk te maken voor legalisering van euthanasie. Propaganda vond plaats door middel van affiches en zelfs zogenaamde ‘wetenschappelijke’ films.91 Een voorbeeld van zo’n film is Erbkrank en Opfer der Vergangenheit die vanaf maart 1937 verplicht moesten worden vertoond in alle Duitse bioscopen. In de films werden psychiatrische patiënten afgeschilderd als monsters, wiens bestaan een ondraaglijke (financiële) last was voor henzelf, hun omgeving en de Duitse maatschappij. 92 Ook toespraken van hoogstaande nazi’s kunnen als indoctrinerend worden beschouwd. Zeker wanneer deze uitspraken de nazi-ideologie uitstraalden. Een voorbeeld is de toespraak van SSStandartenführer Fritz Bernotat uit 1936 op de conferentie voor directeuren van psychiatrische ziekenhuizen: “wenn ich ein Artz geworden ware, ich würde diese Kranken umlegen”.93 Bernotat bedacht een simpele behandeling voor de geestelijk zieken: “Schlagt die Kranken doch tot, dann seid Ihr sie alle los!”.94 De propagandacampagne duurde tot het eind van 1938. De propaganda sijpelde zelfs door tot in de leerboeken van schoolkinderen, zo staat in het “Lehrbuch der Mathematik für höhere Schulen” in Aufl. 1935/36 onder andere de volgende opgave:

“Aufgabe 94:

In einer Provinz des Deutschen Reiches sind 4400 Geisteskranke in staatlichen Heilanstalten untergebracht, 4500 in der Obhut der öffentlichen Fürsorge, 1600 in örtlichen Heilanstalten, 2000 in Heimen für Epileptiker und 1500 Personen in Wohltätigkeitsheimen. Der Staat allein zahlt mindestens 10 Millionen Reichsmark im Jahr für die angeführten Institutionen.

88

Witold Chrostowski, Extermination Camp Treblinka (London 2004) 1 Alexander Mitscherlich & Fred Mielke, Medizin ohne Menschlichkeit (Frankfurt am Main 1985) 183-184 90 Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 87 91 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 47 92 Laender, Het hart van de duisternis, 189 93 Mildt, In the Name of the People, 51 94 Mildt, In the Name of the People, 51 89

14


a) Was kostet durchschnittlich eine Patient dem Staat im Jahr? I.

868 Patienten blieben länger als 10 Jahre

II.

260 Patienten mehr als 20 Jahre

III.

112 Patienten länger als 25 Jahr”

b) Was kostet ein Patient der Gruppe I (II,III) dem Staat während des ganzen Zeitraumes seiner Unterbringung nach den niedrigsten Durchschnittszahlen wie unter a) aufgeführt?” 95

2.3 Euthanasieprogramma’s 2.3.1 Kinderaktion Door de overvloed aan propaganda ontstond in Duitsland de consensus dat gehandicapten niet een volwaardig leven zouden kunnen leiden. In de westerse wereld werd op dat moment veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar erffactoren, waarbij verbetering van deze erffactoren zou leiden tot een beter en gezonder nageslacht. Zodoende begon bij Duitse medici eugenetica een belangrijke rol te spelen en werd voornamelijk onderzoek gedaan naar de erffactoren bij geestelijk gehandicapten. Al snel volgde de vraag in hoeverre gehandicapten nog als ‘levenswaardigen’ konden worden aangemerkt en wat de maatschappij te doen stond met deze personen. Door één incident werd het mogelijk om op deze vraag een antwoord te geven. Op 23 mei 1939 voerde prof. dr. Werner Catel - professor kindergeneeskunde aan de Universiteit Leipzig en directeur van de Leipzig Universiteitskinderkliniek – een gesprek met het echtpaar Knauer over hun ernstig lichamelijk en geestelijk gehandicapt kleinkind dat in Catel’s kliniek verbleef.96 Catel merkte tijdens dit gesprek op:

“Welche Lebenserwartung hat das Kind? Das Beste wäre der Tod… für das Kind und für die Eltern! Das ist das ärztliche Urteil Catels.”97

Het echtpaar sprak deze opmerking van Catel niet tegen. De heer Knauer stelde de vraag aan Catel: “Ist es nicht möglich, das Kind zu töten? – erlösen?”98

95

Friedrich Karl Kaul, Nazimordaktion T4: ein Bericht über die erste industriemässig durchgeführte Mordaktion des Naziregimes (Berlin 1973) 31-32 96 Hans-Walter Schmuhl, Rassenhygiene, Nationalsozialismus, Euthanasie ( Göttingen 1987) 182 97 Kaul, Nazimordaktion T4, 21 98 Kaul, Nazimordaktion T4, 21

15


Catel gaf aan dat naar geldend recht dit moord zou betekenen, dat slechts één persoon hulp kon bieden en dat was ‘der Führer’. Zodoende ontving Hitler’s persoonlijk secretariaat, de Kanzlei des Führers (KDF) in 1939 een brief van Willi Knauer. Knauer schreef over zijn pasgeboren kind Gerhard dat zeer ernstig gehandicapt was; het was mentaal geretardeerd, het miste een been, een deel van een van de armen en het was blind. 99 Het verzoek van de vader was, of dit kind niet een zogenaamde ‘genadedood’ mocht sterven. Via Reichsleiter Philip Bouhler – chef van de KDF - kwam de brief bij Hitler terecht. Hitler stuurde vervolgens zijn lijfarts dr. Brandt naar de kliniek van prof. Catel toe om de toestand van het kind vast te stellen.100 Catel meldde dat het kind blind was, maar zei niets over diens geestelijke beperking.101 Dr. Brandt bevestigde dat het kind blind was en zei dat het kind “een idioot was – in ieder geval leek het op een idioot” en gaf uiteindelijk toestemming voor de ‘genadedood’.102 Het kind, geboren op 20 februari 1939, werd gedood op 25 juli 1939.103 Een aantal historici gaven aan dat na het doden van de Knauer-baby Hitler opdracht gaf aan dr. Brandt om een programma op te stellen om kinderen met fysieke of mentale stoornissen te doden, hetgeen hen vanaf dat moment het recht gaf om in ieder soortgelijk geval als de Knauer-baby een oordeel te vellen en zich zodoende te kunnen ontdoen van gehandicapte kinderen. 104 De opdracht van Hitler werd een vrijbrief voor dr. Brandt en Bouhler om actief op zoek te gaan naar gehandicapte kinderen. De gehandicapte kinderen werden onderzocht en zo nodig ‘uit hun lijden verlost’. In eerste instantie leidde dit tot de invoering van de zogenaamde Kinderaktion in augustus 1939.105 Hitler’s opdracht maakte het programma actief. Om euthanasieprogramma’s tot uitvoer te kunnen brengen was al in mei 1939 een overkoepelende dekmantelorganisatie opgericht met de naam Reichsausschuss zur wissenschaftlichen Erfassung von erb- und anlagebedingten schweren Leiden, zodat de buitenwereld de activiteiten van een dergelijk programma niet direct zouden linken aan de KDF.106 Aan het hoofd van de organisatie stond Bouhler’s ondergeschikte Reichsamtleiter Viktor Brack107. Voor de technische aspecten van het euthanasieprogramma werd Kriminal-Kommissar Christian Wirth ingezet.108 Om de registratie van patiënten waterdicht te maken, werd op 18 augustus 1939 een verordening vastgesteld, de “Meldepflicht für miβgestaltete usw. Neugeborene”109. Verloskundigen en artsen werden verplicht zuigelingen en kinderen onder de 3 jaar

99

Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 78 Schmuhl, Rassenhygiene 182 + Laender, Het hart van de duisternis, 189 101 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 312 102 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 312 103 Longerich, Holocaust, 136 104 Schmuhl, Rassenhygiene, 182 + Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 39 + Laender, Het hart van de duisternis, 190 + Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 78 105 Mildt, In the name of the People, 67 106 Mildt, In the Name of the People, 55 107 Hilberg, The Destruction, 932 108 Schmuhl, Rassenhygiene, 197 + Laender, Het hart van de duisternis, 191 109 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 45 100

16


die leden aan specifieke medische aandoeningen te melden bij de Rijkscommissie. Het ging om fysieke en psychische aandoeningen als mentale retardatie, mongolisme (zeker in combinatie met blindheid en doofheid), microcefalie (abnormaal klein hoofd), hydrocefalie (waterhoofd), verlamming of misvorming, zeker indien sprake was van het missen van ledematen, een open ruggetje of open schedel.110 De meldingen kwamen terecht bij de Rijkscommissie, die de meldingen doorstuurde aan 3 specialisten.111 Deze 3 specialisten of Obergutachers, bekeken elke melding en gaven een positief of negatief advies.112 Indien een negatief advies werd gegeven en de ouders akkoord gingen met opname, werden de kinderen bij hun ouders weggehaald en ondergebracht in één van de 22 klinieken met speciaal ingerichte kinderafdelingen (Kinderfachabteilungen).113 Oudere kinderen en tieners werden naderhand vanuit klinieken of na registratie weggehaald bij hun ouders en overgebracht naar deze afdelingen.114 Op deze kinderafdelingen vond vanaf oktober 1939 de Kinderaktion plaats. 115 Kinderen werden gedood door middel van een Todesspritze; het geven van injecties morfine, scopolamine of fenobarbital (merknaam Luminal), een sterk versuffend antiepilepticum dat werd gebruikt als kalmeringsmiddel.116 Het kwam ook voor dat de artsen en verpleegkundigen kinderen lieten sterven aan de hongerdood. 117 Een ander middel dat gebruikt werd waren slaappillen onder de merknaam Veronal (barbital).118 Het middel vertraagde de lichaamsfuncties, een overdosis leidde tot de dood. De slaappillen werden meestal opgelost in voedsel of drinken en zo aan de kinderen toegediend. 119 Het geven van een overdosis barbital zorgde in veel gevallen voor dodelijke medische complicaties, zoals longontstekingen, waarna het kind binnen 2 à 3 dagen stierf.120 Dit droeg mee aan het verhullen van de euthanasie, omdat de arts op de overlijdensakte van het kind nu aan kon geven dat het kind ‘een natuurlijke dood’ gestorven was. Dit was nodig omdat, ondanks de grootscheepse propagandacampagne het verstandig werd gevonden om de ouders van de vermoorde kinderen te doen geloven dat hun kind aan een natuurlijke dood gestorven was. De Kinderaktion werd zo onopvallend mogelijk gehouden en bleef actief tot in de herfst van 1944. 121 In totaal werden zo’n 5000 kinderen gedood, van zuigelingen tot 16-jarigen. 122

110

Schmuhl, Rassenhygiene , 183 + Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 57-58 + Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 80 Longerich, Holocaust, 136 112 Mildt, In the name of the People, 57-58 113 Hilberg, The Destruction, 931 + Schmuhl, Rassenhygiene, 187 114 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 154 115 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 44 116 Laeder, Het hart van de duisternis, 191 + Schmuhl, Rassenhygiene, 187 117 Michael Burleigh, ‘Nazi “Euthanasia” Programs’ in: Susan D. Bachrach en Dieter Kuntz, Deadly Medicine: creating the Master Race (Chapel Hill 2004) 127-154, aldaar 134 118 Burleigh, ‘Nazi “Euthanasia” Programs’, 134 119 Hilberg, The Destruction, 931 120 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 54 121 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 61 + Laender, Het hart van de duisternis, 192 111

17


2.3.2. Aktion T4 Hitler hield woord, na het uitbreken van oorlog tussen Duitsland en Polen op 1 september 1939 werden ‘euthanasie’-installaties geconstrueerd en werd begonnen met het vaststellen van euthanasieprogramma’s voor kinderen en volwassenen.123 Een schriftelijk besluit van Hitler als Führer stond gedurende het naziregime gelijk aan de wet. 124 Zodoende zorgde het besluit, geschreven op 1 oktober 1939, voor een gevoel van legalisering van de activiteiten begaan binnen de euthanasiecampagne.125 Het besluit echter was illegaal; zelfs beslissingen van Hitler moesten eerst openbaar worden gemaakt en in het Reichsgezetzblatt verschijnen voordat deze rechtskracht zouden krijgen.126 Dit gebeurde niet, het besluit bleef geheim. Vanwege de uitbraak van oorlog tegen Polen op 1 september 1939 werd het besluit symbolisch geantidateerd op 1 september 1939.127 In het besluit werden Bouhler en Brandt verantwoordelijk gesteld voor de uitvoering van de euthanasiecampagne: “Berlin, den 1 Sept. 1939 Reichsleiter Bouhler und Dr. med.Brandt sind unter Verantwortung beauftragt, die Befugnisse namentlich zu bestimmender Ärtze so zu erweitern, dass nach menschlichem Ermessen unheilbar Kranken bei kritischster Beurteilung ihres Krankheitszustandes der Gnadentod gewährt werden kann. Adolf Hitler”128 De Duitse bevolking was minder waakzaam op maatregelen tegen gehandicapten vanwege de uitbraak van oorlog en de indoctrinatie middels de propagandacampagne. Het gelijktijdig starten van de euthanasieprogramma’s met de inval van het Duitse leger in Polen bleek zodoende een slimme afleidingsmanoeuvre van Hitler. De motivatie voor de euthanasieprogramma’s was gelijk aan die van de sterilisatiewet: “de eugenetische roep om verjonging van het ras”. 129 Personen die in aanmerking kwamen voor euthanasie waren ongeneeslijke zieken, personen die leden aan schizofrenie, epilepsie, slaapziekte, de ziekte van Huntington maar ook

blinden, doven, doofstommen, senielen,

alcoholisten, asocialen en recidivisten, in het bijzonder zedendelinquenten.130 Allen niet aan te duiden als personen met mentale aandoeningen, maar toch door de nazi’s als ‘lebensunwertes 122

Schmuhl, Rassenhygiene, 189 + Kaul, Nazimordaktion T4, 33,51 + Burleigh, ‘Nazi “Euthanasia” Programs’, 134 Mildt, In the Name of the People, 47 + Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 85 124 Adalbert Rückerl, NS-Verbrechen vor Gericht: Versuch einer Vergangenheitsbewältigung (Heidelberg 1984) 287 + Mildt, In the Name of the People, 306 125 Longerich, Holocaust, 137 126 Laender, Het hart van de duisternis, 191 127 JuNSV, Lfd.Nr. 697, 14 en JuNSV, Lfd.Nr. 733, 17 in Mildt, In the Name of the People, 51, 334 128 Schmuhl, Rassenhygiene, 190 + Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 67 129 Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 93 + Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 81 130 Schmuhl, Rassenhygiene, 198 + Hilberg, The Destruction, 931 123

18


Leben’ bestempeld;131 deze patiënten kostten de staat alleen maar geld en waren ‘nutteloze eters’.132 Een belangrijk criterium voor ‘deelname’ aan het programma was dan ook het niveau van productie van de persoon. Gehandicapte kinderen waren als eerste slachtoffer van het euthanasieprogramma Kinderaktion, nu deze totaal niet in staat waren tot productie. Eigenlijk was het doden van gehandicapte volwassenen nutteloos. Er waren zo’n 400.000 gehandicapten gesteriliseerd krachtens de sterilisatiewetgeving, vandaar dat voor de euthanasie een economisch alibi werd gegeven.133 Geld, etenswaren, medisch personeel en bedden in medische en psychiatrische instituten werden zo bespaard. De morele rationalisering van het vermoorden van deze groep mensen was, dat deze groep leefde als dieren die zich niet bewust waren van hun omgeving en beter uit hun eigen lijden verlost konden worden. Het euthanasieprogramma voor volwassenen ontleende haar codenaam T4 aan het adres waar het hoofdkantoor van de Reichsausschuss was gevestigd, de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn.134 Het kantoor stond onder leiding van Bouhler en dr. Brandt. Er werden 6 euthanasiecentra geopend in Duitsland die deze Aktion T4 exploiteerden:135

1)Grafeneck, onder codenaam A. Geleid door dr. Horst Schumann en operationeel van januari 1940 tot december 1940. 2)Brandenburg, onder codenaam B, geleid door dr. Irmfried Eberl en operationeel van januari 1940 tot september 1940. 3)Bernburg, onder codenaam Be. Geleid door dr. Heinrich Bunke en operationeel van september 1940 tot augustus 1941. 4)Hartheim, onder codenaam C. Geleid door directeur dr. Rudolf Lonauer en operationeel van Januari 1940 tot augustus 1941. 5)Sonnenstein, onder codenaam D. Geleid door dr. Paul Nietsche en dr. Horst Schumann , operationeel van april 1940 tot augustus 1941. 6)Hadamar, onder codenaam E. Geleid door dr. Berner en operationeel van januari 1941 tot augustus 1941. Het transport van patiënten naar de euthanasiecentra vond plaats middels de organisatie Gemeinnützigen Kranken-Transport GmbH (Gekrat), 136 correspondentie kon worden overgelegd aan het Reichsarbeitsgemeinschaft Heil- und Pflegeanstalten.137 131

Mildt, In the Name of the People, 53,57 Laender, Het hart van de duisternis, 189 133 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 62 134 Sereny, Into that Darkness, 49 + Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 47 135 Kaul, Nazimordaktion T4, 67 + Schmuhl, Rassenhygiene, 196 136 Schmuhl, Rassenhygiene, 194 + Longerich, Holocaust, 139 137 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 47 + Mildt, In the Name of the People, 55 132

19


Het doden van een groot aantal volwassenen middels dodelijke injecties werd te omslachtig geacht. 3 bekenden farmacologen kwamen op het idee om de patiënten ‘pijnloos ‘ in te laten slapen door middel van het gebruik van koolmonoxide.138 Uiteindelijk werd na overleg met Hitler voor de, naar historicus Henry Friedlander meende, meest efficiënte en meest humane dood gekozen: vergassing door middel van gebottelde chemisch zuivere koolmonoxide (kolendamp).139 Het bleef echter de vraag hoe de patiënten te vergassen. Dr. Albert Gottlob Widmann, hoofd van de chemischfysische afdeling van het Kriminaltechnisches Institut van het RSHA, besprak de technische details van het vergassen met Viktor Brandt en de Chef des Reichskriminalpolizeiamtes, SS-Gruppenführer Arthur Nebe.140 Widmann stelde voor om gas de slaapzalen in te laten stromen op het moment dat de patiënten lagen te slapen.141 Deze methode werd zeer onpraktisch geacht. Een te grote hoeveelheid gas zou nodig zijn en er zou een manier moeten worden bedacht om de slaapzalen hermetisch af te sluiten. Na het vergassen moest het gas af te voeren zijn, zodat het gas geen medische problemen bij de artsen en verpleegkundigen zou veroorzaken. Zodoende moest de technologie om mensen te vergassen nog bedacht worden. De oplossing was om niet het gas naar de patiënten te brengen, maar de patiënten naar het gas. Bouhler bedacht het concept om de gaskamers te installeren in de doucheruimte.142 De doucheruimte sloot hermetisch en was groot genoeg om een groep mensen te vergassen. Ook was het concept doucheruimte een ideale dekmantel om de gehandicapten de gaskamer in te krijgen, zonder bij dezen argwaan te wekken en zich zouden gaan verzetten. De eerste experimentele vergassing vond plaats in Brandenburg in december 1939/januari 1940 in een gaskamer geïnstalleerd in een doucheruimte,143 geconstrueerd door Wirth en Brack.144 Friedlander gaf in zijn boek ‘the Origins of Nazi Genocide’ een citaat over deze gaskamer, afkomstig uit een Brandenburg-processtuk van de rechtbank Frankfurt gedateerd op 15 januari 1965:

“The gas chamber was constructed to resemble showers. Three by five meters large, and 3 meters high, it was paneled with ceramic tiles. Benches for the patients lined the walls. About 10 centimeters above the floor, a pipe with a circumference of about one inch [+/- 2,5 cm] ran along the wall; in this pipe there were small holes through which the gas could enter the chamber. The door to the chamber was constructed like a metal air raid shelter door, with a rectangular window for viewing.”145

138

Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 86 + Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 84 Hilberg, The Destruction, 931 140 Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 84 + Mildt, In the Name of the People, 228 141 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 87 142 Chrostowski, Extermination Camp Treblinka, 4 143 Mildt, In the Name of the People, 56 + Laender, Het hart van de duisternis, 191 144 Chrostowski, Extermination Camp Treblinka, 5 145 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 87 139

20


Op het moment dat de eerste gaskamer gebouwd was, werden 2 dagen lang tests gedaan.146 De exacte data zijn niet bekend, maar historici gaan op grond van ooggetuigenverklaringen ervan uit dat deze tests plaatsvonden in december 1939 of januari 1940. Naast Philip Bouhler, Karl Brandt, Victor Brack en Dr. Leonardo Conti (Staatssecretaris voor Gezondheidszorg in het Reichsministerium des Innern) werden de tests bijgewoond door een aantal T4-artsen:147 Werner Heyde, Paul Nitsche, Irmfried Eberl, Horst Schumann en Ernst Baumhard. Chemicus Albert Widmann en Christian Wirth waren ook als toeschouwers aanwezig. Het experiment bestond uit het plaatsen van 4 mannelijke psychiatrische patiënten in de gaskamer, waarna de deur hermetisch sloot en een pomp de koolmonoxide naar binnen pompte.148 Na 10 minuten waren de 4 mannen dood. De gaskamer had een ventilatiesysteem om het gas uit de kamer te verwijderen. Er werd een speciaal team opgericht dat de lijken verwijderde uit de gaskamer en deze daarna reinigde. Gelijktijdig met het vergassingsexperiment werd een ander experiment uitgevoerd: gehandicapten doden door middel van injecties.149 Het toedienen van injecties bleek langzaam te gaan en minder efficiënt te zijn dan het vergassen:

“For the experiment 30 mentally ill patients had been selected and divided in two groups. One group was led into the gas chamber of the institution, in which CO-gas was poured in. Meanwhile the other group was given injections with Scopolamine and other poisons. Whereas with the patients inside the gas chamber unconsciousness set in after a very short time, and death followed shortly afterwards, the result of the injections were … so questionable that these patients had to be taken to the gas chambers and killed with COgas.”150

Het vergassen bleek de beste oplossing te zijn en in de 6 euthanasiecentra werden kleine gaskamers gebouwd, waar in eerste instantie zo’n 20 tot 50 personen gelijktijdig in konden worden vergast. 151 Op het moment dat de patiënten aankwamen in één van de euthanasiecentra werd er alles aan gedaan om ervoor te zorgen dat de patiënten tot op het laatste moment niet wisten wat er ging gebeuren. Zo werden er vóór de vergassingen nog medische ‘onderzoeken’ verricht, waaronder het opnemen van de temperatuur van de patiënt. 152 In het algemeen verliep dit als volgt: 146

Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 87 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 87 148 Laender, Het hart van de duisternis, 191 149 JuNSV, Lfd.Nr. 658, 7-8 in Mildt, In the Name of the People, 56,337 150 JuNSV, Lfd.Nr. 733, 32 in Mildt, In the Name of the People, 56-57, 337 151 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 96 152 Sereny, Into that Darkness, 56 147

21


“After their arrival, the patients had to undress. They were assisted by the institution’s personnel. After they were presented, naked and one after another, before a doctor of the extermination institution on a examination room. Without conducting any real medical examination, he merely glanced them over. The purpose of this demonstration was, amongst other things, to establish the identity between the patient and the person registered in the documents, as well as to check if the authorization to kill the patient concerned was indeed given by the Obergutacher. Moreover, the patient’s nationality had to be checked, as only German citizens were to be included in the Aktion. Furthermore, patients who obviously did not match the official criteria for a ‘Mercy Death’ would have to be singled out. Thus, in relatively few cases, cancellations were still made during this phase. Apart from this, the staff tried to find indications for a possible cause of death that could conceal the factual death cause in the official registration. At the same time, the demonstration was meant to deceive the patients by making them believe they were to be treated in the new institution strictly according to therapeutic principles. After the presentation the patients were marked on their back with strips of adhesive tape or coloured pencil for later identification and photographed by a photographer of the institution. Finally, they were locked in larger groups of up to 50 persons each, in the hermitically closed gas chambers.”153

SS-Obersturmbannführer Franz Stangl bevestigde deze gang van zaken en parafraseerde Wirth in een interview met journaliste Gitta Sereny:

“The people must not be allowed to realize that they are going to die. They have to feel at ease. Nothing must be done to frighten them.”154

Het aantal personen dat per keer vergast werd, verschilde per transport en per locatie. In de beginperiode werden waarschijnlijk tussen de 20 en 50 personen tegelijkertijd vergast, later werd de capaciteit vergroot naar ongeveer 75 personen. Echter, uitschieters kwamen voor wanneer een transport zo snel mogelijk ‘verwerkt’ moest worden. Zo verklaarde een personeelslid van Hartheim dat het wel eens voorkwam dat 150 personen tegelijk vergast werden.155 De gaskamer zelf was gecamoufleerd, zodat de patiënten geloofden dat zij gingen douchen. Dit zorgde ervoor dat de patiënten rustig bleven, tot het moment dat zij vergast werden.

153

JUNSV Lfd.Nr. 697, 31-34 in Mildt, In the Name of the People, 60,337 Sereny, Into that Darkness, 56 155 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 96 + Mildt, In the Name of the People, 62 154

22


“This chamber was prepared in such a way that it looked like a shower room; on the ceiling showers were installed. To camouflage the real reason for their presence in the room, the patients were told that they were to receive a bath or shower.(…)”156

Nadat de patiënten hadden plaatsgenomen in de gaskamer werd gedurende 10 tot 20 minuten gas vrijgelaten in de gaskamer. Binnen de eerste 5 minuten waren alle patiënten bewusteloos, na 10 à 15 minuten reeds overleden. Het personeel wachtte dan 1 of 2 uur, voordat de gaskamer geventileerd werd. 157

“After the doors had been closed, a doctor let in carbon monoxide gas for about 10 to 20 minutes. From sprinklers that had been installed in the showers or pipe lines, the gas poured in. Brandt and Brack had explicitly ordered that a doctor should operate the gas-tap, as the authorization in Hitler’s decree of 1.9.1939 referred only to doctors. The gas supply was regulated by a valve on the gas holders positioned outside the gas chambers. Because of the effect of the gas, the people locked inside became unconscious within a few minutes without perceiving any sort of physical pain. After 10 minutes to 20 minutes death invariably set in. The doctor who supervised the gassing watched the proceedings through a small window. He ended the gas supply as soon as he considered it sufficient for the killing. After the gassing, the gas was removed from the chamber by way of a ventilator. In so far as the bodies were not individually selected for autopsy purposes, they were taken to crematoria and burned there.”158

Hoewel in bovengenoemd citaat wordt vermeld dat de methode van euthanasie zo humaan mogelijk gebeurde, kwam het voor dat patiënten met veel geweld de gaskamer ingeduwd moesten worden.159 Ook is het reëel te verwachten dat niet alle patiënten op hetzelfde moment bewusteloos werden, waardoor de patiënten die nog bij bewustzijn waren, de vergassing moesten aanschouwen. Dat de dood pijnloos intrad lijkt ongeloofwaardig, nu er ooggetuigenverslagen bestaan die anders weergeven. Een voorbeeld is de verklaring van Maximilian Friedrich Lindner die een vergassing in Hadamar observeerde:

“Did I ever watch a gassing? Dear God, unfortunately, yes. And it was all due to my curiosity… Downstairs on the left was a short pathway, and there I looked through the window… In the 156

JUNSV Lfd.Nr. 697, 31-34 in Mildt, In the Name of the People, 61,337 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 96-97 158 JUNSV Lfd.Nr. 697, 31-34 in Mildt, In the Name of the People, 61, 337 159 Mildt, In the name of the People, 62 157

23


chamber there were patients, naked people, some semi-collapsed, others with their mouths terribly wide open, their chests heaving. I saw that, I have never seen anything more gruesome. I turned away, went up the steps, upstairs was a toilet. I vomited everything I had eaten. This pursued me days on end… Looking into the chamber, I could not imagine that this was completely without pain. Of course, I am a layman and this is just my opinion. A few were lying on the ground. The spines of all the naked people protruded. Some sat on the bench with their mouth wide open, their eyes wide open, and breathing with difficulty.”160

Professor Nitsche, werkzaam te Sonnestein, verklaarde dat het vaak voorkwam dat de patiënten tijdens de vergassing stonden te duwen en te slaan tegen de deur.161 Een verpleegster werkzaam te Grafeneck vertelde dat op het moment dat zij na de vergassing de gaskamer in ging om schoon te maken, deze zwaar bevuild was met braaksel en uitwerpselen.162 Voor zover dus de humane Gnadentod. Niet alle patiënten werden vermoord in de 6 euthanasiecentra. Al voordat de euthanasieprogramma’s van start waren gegaan, waren duizenden patiënten in geannexeerd Pools gebied doodgeschoten.163 Van september tot december 1939 executeerde de Eimann Divisie bestaande uit een unit van SS-leden afkomstig uit Danzig, het Volksdeutscher Selbstschutz en leden van de Einsatzgruppen - onder leiding van Wachsturmbann Eimann duizenden patiënten afkomstig uit de gebieden rond Danzig en West-Pruisen.164 Een voorbeeld is de executie in oktober 1939 van de patiënten uit het Owinska psychiatrisch ziekenhuis in de Reichsgau (geannexeerde Poolse provincie) Wartheland.165 Hieruit blijkt dat het doel van de euthanasiecampagne – het zuiveren van de gemeenschap van sociaal zwakken – zich ook uitstrekte naar geannexeerd Pools grondgebied. De Gnadentod echter werd alleen verstrekt aan patiënten van het Arische ras. 2.3 Specialisering van euthanasie De euthanasieprogramma’s moesten zodanig worden uitgevoerd, dat zij niet tot wantrouwen bij de bevolking zouden aanzetten. Er deden zich echter in de administratie van de programma’s en in de euthanasiecentra zelf problemen voor, die voor de buitenwereld duidelijk zichtbaar werden. Na het vergassen van de patiënten werden de familieleden van de overledenen ingelicht door de Reichsausschuss. Dit gebeurde door middel van een brief waarin een gefingeerde doodsoorzaak 160

Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 97 Mildt, In the name of the People, 62 162 Mildt, In the name of the People, 62 163 Longerich, Holocaust, 138 164 Longerich, Holocaust, 138 165 Longerich, Holocaust, 138 161

24


stond vermeld. Meestal werd een natuurlijke dood bedacht om familieleden te misleiden.166 Zodoende werden plausibele ziektes bedacht om te vermelden op de overlijdensakte. In eerste instantie werd tuberculose vaak als smoes gebruikt, maar dit stopte toen dr. Irmfried Eberl opmerkte dat de artsen in de sanatoria waar de patiënten vandaan kwamen, onraad zouden ruiken.167 Deze artsen zouden het hebben moeten weten dat hun patiënten aan tuberculose leden, voordat zij naar de euthanasiecentra gebracht zouden worden. De brief aan de familieleden werd meestal pas dagen of weken na het overlijden van de patiënt verstuurd, mede omdat de patiënten al bij aankomst gedood werden. In de brief werd naast het overlijden van de patiënt ook gemeld dat de patiënt gecremeerd was, om zo besmetting en het uitbreken van een epidemie te voorkomen.168 Op deze manier werd voorkomen dat familieleden het lichaam zouden opeisen of het graf wilde komen bezoeken. Enkele centra stuurden urnen met as op naar familieleden. Deze as was afkomstig uit het crematorium, waar alle slachtoffers verbrand werden. Ondanks het feit dat de gehele organisatie zo geheim mogelijk werd gehouden, werden er fouten gemaakt in de administratie. Zo kwam het voor dat familieleden meerdere brieven ontvingen met daarin het overlijdensbericht van hun familielid met in elke brief een andere doodsoorzaak genoemd. Ook in de dorpen in de omgeving van de euthanasiecentra werd gemerkt dat er iets vreemds aan de hand was. Zo merkte een Duitse informant in juli 1940 op dat: “for several weeks already, gossip circulates in the villages around Grafeneck that things cannot be okay at the castle, patients arrive but they are never seen again, nor can they be visited and equally suspicious is the frequently visible smoke.”169 Van de patiënten werd na binnenkomst in één van de euthanasiecentra nooit meer iets vernomen. Patiënten

mochten

niet

worden

bezocht

door

familieleden

en

vrienden.

Het geheimhouden van de euthanasiecampagne werd ook vanwege technische redenen steeds moeilijker. In Brandenburg lag het crematorium naast de gaskamer en bestond uit 2 mobiele ovens, vastgemaakt aan de schoorsteen van het gebouw. De schoorsteen was echter te laag. Het verbranden van lichamen veroorzaakte hoge vlammen, die tot uit de schoorsteen reikten. Dit zorgde ervoor dat de geur van verbrand vlees door de stad waaide.170 In Hartheim was sprake van eenzelfde probleem; de zwarte rook die uit de schoorsteen kwam was van verre te zien en de geur van verbrand vlees was in de hele regio te ruiken.171 Het probleem met de te lage schoorstenen zorgde er 166

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 47 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 102 168 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 47 + Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 105 169 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 107 170 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 89 171 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 91 167

25


ook voor dat met de rook ook menselijke haren de lucht in gingen en neervielen op straat. Een brief gedateerd op 16 mei 1941 van de rechtbank van Frankfurt aan de Minister van Justitie Franz Gürtner gaf aan dat kinderen uit de plaats Hadamar achter de transportbussen voor de patiënten aanrenden en riepen “hier zijn er nog meer om vergast te worden”172. Verder werd in de brief vermeld dat de patiënten in papieren operatiehemden de gaskamer ingebracht werden en dat de lijken middels een transportband de oven ingeschoven werden en dat de rook uit de schoorsteen van het crematorium op kilometers afstand te zien. Dit impliceert dat verschillende aspecten van het euthanasieprogramma T4 geen geheim meer waren voor de bevolking. Vanuit het land waren steeds meer protesten te horen tegen de moord op de gehandicapten. De zee van protesten vond zijn hoogtepunt toen op 3 augustus 1941 de bisschop van Münster, Graf von Galen, openlijk de Duitse autoriteiten ervan beschuldigde psychiatrische patiënten massaal te vermoorden.173 Het protest van Von Galen was van grote impact op zowel het Duitse volk, als op Hitler. Vanwege de stijgende publieke verontwaardiging en groeiende protesten van de kerk gaf Hitler drie weken later op 24 augustus 1941 mondeling bevel aan Brandt het programma Aktion T4 officieel te beëindigen.174 Bewijs van dit bevel is nooit gevonden. Longerich gaf aan dat de beslissing het programma te beëindigen niet abrupt of spontaan werd bedacht, maar dat de nazitop deze beslissing al langere tijd verwachtte.175 Het officiële slachtofferaantal volgens de nazi’s zelf bedroeg 70.273, berekend op basis van de volgende tabel:176 1940

1941

totaal

Grafeneck

9839

-

9839

Brandenburg

9772

-

9772

Bernburg

-

8601

8601

Hartheim

9670

8599

18269

Sonnenstein

5943

7777

13720

Hadamar

-

10072

10072

TOTAAL

35224

35049

70273

Naoorlogse officieren van justitie kwamen na onderzoek op een slachtofferaantal van 80.000, al geloofden ze dat het werkelijke cijfer nog veel hoger lag.177

172

Sereny, Into that Darkness, 58 Mildt, In the Name of the People, 63-64 174 Wolfgang Benz, Lexikon des Holocaust (München 2002) 66 175 Longerich, Holocaust, 277 176 Kaul, Nazimordaktion T4, 171 177 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 110 173

26


Aktion T4 werd eind augustus 1941 onderbroken. Vanaf september 1941 bleek het euthanasieprogramma in de praktijk echter nog te blijven bestaan tot het einde van de oorlog. 178 Kaul gaf aan dat Brandt bevel kreeg van Hitler niet te stoppen met Aktion T4, maar het programma te beperken en het beter verborgen te houden.179 Tijdens deze zogenaamde ‘wilde euthanasie’ die duurde tot het einde van de oorlog, 180 werden duizenden patiënten en ‘arbeidsonbekwamen’ in verschillende instellingen door artsen en verpleegkundigen omgebracht door middel van uithongering, een overdosis Luminal, morfine, scopolamine of een soortgelijk medicijn. 181 Het is echter onbekend hoeveel slachtoffers er nog vielen na de officiële stop.182 Vanaf het begin van de euthanasiecampagne was Himmler een groot voorstander geweest van de Gnadentod en had een ondersteunende rol aangenomen in de organisatie van de programma’s. Hij had de euthanasiecentra voorzien van personeel, dokters, beveiliging en materialen voor de vergassingsinstallaties.183 Vanaf april 1941 kwam het tot een samenwerking tussen Himmler en Bouhler toen werd besproken of het T4-programma gebruikt kon worden om het aantal gevangenen in de concentratiekampen van Duitsland die ziek werden en niet meer productief bleken te zijn te ‘verminderen’.184 Himmler zag in de T4-faciliteiten een efficiënte en onopvallende oplossing om zich te ontdoen van de nutteloze gevangenen en zodoende de financiële lasten te beperken en zijn personeel te ontzien. Verzwakte gevangenen uit onder andere de concentratiekampen Dachau, Buchenwald en Mauthausen werden door samenwerking van SSkampartsen en T4-artsen na een vluchtig psychiatrisch onderzoek overgeplaatst naar Bernburg en Hartheim en daar vergast.185 Onder hen waren ook Joodse gevangenen.186 Deze operatie werd Sonderbehandlung 14F13 genoemd,187 14F was de codenaam voor de dood van een gevangene in concentratiekampen en 13 stond voor het overplaatsen van gevangenen naar T4.188 Voor Joodse patiënten, op wie de sterilisatiewet ook al van toepassing was geweest, verliep het lot anders. Al werd dit door het T4-personeel tegengesproken, Friedlander was van mening dat vanaf voorjaar 1940 Joodse patiënten systematisch werden opgespoord en vergast.189 Historicus Longerich gaf hun lot gedetailleerder weer. Vanaf juni 1938 werden Joodse psychiatrische patiënten

178

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 9 Kaul, Nazimordaktion T4, 5 180 Hilberg, The Destruction, 932 181 Mildt, In the Name of the People, 65 182 Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 11 183 Mildt, In the Name of the People, 73 184 Mildt, In the Name of the People, 73 185 Henry Friedlander, ‘From “Euthanasia” to the “Final Solution” in: Susan D. Bachrach en Dieter Kuntz, Deadly Medicine: + creating the Master Race (Chapel Hill 2004) 155183-, aldaar 170 Sereny, Into that Darkness, 77 186 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 9 187 Schmuhl, Rassenhygiene, 217 + Kaul, Nazimordaktion T4, 102 188 Burleigh, ‘Nazi “Euthanasia” Programs’, 150 189 Friedlander, ‘From “Euthanasia” to the “Final Solution”, 171 179

27


apart gezet en vanaf 1940 werden zij opgevangen in speciale instituten.190 Van daaruit werden vanaf 1942 zo’n 4.000-5.000 Joden, ongeacht hun medische status en leeftijd, gedeporteerd naar de vernietigingskampen. De Kinderaktion en Aktion T4 hebben tezamen ruim 75.273 kinderen en volwassenen aan een zogenaamde ‘humane’ dood geholpen door vergassing. Het slachtofferaantal van de euthanasiecampagne zal echter veel hoger liggen omdat na het beëindigen van de Kinderaktion en Aktion T4 nog duizenden dwangarbeiders, Jehovagetuigen, criminelen, prostituees en andere ‘asocialen’

vanuit

inrichtingen

en

concentratiekampen

overgebracht

werden

naar

de

euthanasiecentra en daar zijn vermoord.191 De euthanasieprogramma’s zijn een belangrijke schakel geweest in de technische ontwikkeling om mensen te vergassen en in de ontwikkeling van de geestelijke en morele gesteldheid, ofwel de afstomping, van de Duitse SS-ers die uiteindelijk het vergassingsprogramma van de Joden zouden uitvoeren. De euthanasieprogramma’s maakten ook deel uit van een ontwikkeling van een complex proces de slachtoffers tot op het laatste moment te misleiden. Deze misleiding had nog een ander doel: het zorgde ervoor dat de daders het gevoel kregen niet persoonlijk verantwoordelijk te zijn voor het doden.192 Dit maakte het uitvoeren van hun taken makkelijker. Naast de ‘efficiënte manier van doden’ werd ook dit complexe proces van misleiding doorgevoerd in de vernietigingskampen van Aktion Reinhard.

190

Longerich, Holocaust, 141-142 Benz, Lexikon 66 192 Longerich, Holocaust, 141 191

28


3. Systematische industrialisatie van moord

3.1 Inleiding

De eerste stap naar de ontwikkeling van de stationaire gaskamers was gezet. Duizenden gehandicapten waren vergast in de kleine gaskamers van de 6 euthanasiecentra met gebottelde chemisch zuivere koolmonoxide (kolendamp). De euthanasiecentra waren in hun opzet geslaagd maar trokken teveel de aandacht van de Duitse bevolking. Tijdens de euthanasiecampagne had Hitler de gehandicapten onder de neus van de Duitse bevolking laten vermoorden. Door protesten van de bevolking en de kerk werd de euthanasiecampagne onderbroken en op kleinere schaal in het diepste geheim voortgezet. Echter om zich te ontdoen van de honderdduizenden Joden die zich inmiddels bevonden in de getto’s van Oost-Polen en in andere door Duitsland bezette gebieden moest een meer systematische aanpak worden bedacht. De verovering van grote en schaars bewoonde gebieden in Oost-Europa maakte het mogelijk om de massamoord daar uit te voeren. In deze afgelegen gebieden moest aldus een programma gestart worden met als doel het Rijk te ontdoen van haar Joodse bevolking op een industrieel en efficiënt niveau zonder teveel aandacht te trekken van omwonenden. Dit hoofdstuk vormt de derde schakel in de ontwikkeling van de gaskamers van Aktion Reinhard.

3.2 Vergassingsmethodiek

Na de capitulatie van Polen op 27 september 1939 werd West-Polen door Duitsland geannexeerd en Midden- en Oost-Polen, genaamd het Generaalgouvernement, werd als het ware de dumpplek voor Joden uit West-Polen.193 Het Generaalgouvernement bestond uit 5 districten: Krakow, Radom, Lublin, Warschau en Galizien.194 Dr. Hans Frank kreeg het gezag over het Generaalgouvernement wat hem de titel Gouverneurgeneraal opleverde. De districten west van het Generaalgouvernement, Poznan, Kalisz en Łόdź werden samengevoegd tot de Reichsgau Wartheland.195 Dit gebied zou een belangrijke rol gaan spelen bij de ontstaansgeschiedenis van de Endlösung. In een brief gedateerd van 21 september 1939 beval Heydrich de leiders van de Einsatzgruppen dat alle Joden van het platteland geconcentreerd moesten worden in grote steden.196 Het aantal steden dat hiervoor zou dienen moest beperkt blijven zodat latere beslissingen

193

Klee, “Euthanasie” im NS-Staat, 89 + Longerich & Pohl, Die Ermordung, 157 + Mildt, In the Name of the People, 235 JuNSV Lfd. 761,308 + Mildt, In the Name of the People, 235 195 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 26 196 Longerich, Holocaust, 149 194

29


makkelijker uit te voeren zouden zijn.197 Op bevel van de gouverneur van het Kalisz-Łódź district Friedrich Überhör werd het eerste getto ingericht in deze Gau, in de stad Łódź.198 In eerste instantie werden de Poolse Joden geconcentreerd in getto’s om een duidelijk zicht te krijgen op de grootte van de Joodse bevolking. Echter, het blijkt duidelijk dat het installeren van getto’s slechts een overgangsmaatregel was. Voorbereidingen voor de zuivering werden namelijk al getroffen, alle instanties stonden klaar om de getto’s te ontruimen en Heydrich’s plan om een laag aantal getto’s te gebruiken lijkt te wijzen op het streven deze ontruimingen later eenvoudig en efficiënt te kunnen organiseren. Himmler beval op 30 oktober 1939 dat alle Joden uit het Rijk en de geannexeerde gebieden zouden moeten zijn gezet vόόr februari 1940.199 Naar aanleiding daarvan kondigde Heydrich op 28 november 1939 aan dat in eerste instantie 80.000 Joden en Polen vanuit het Wartheland naar het Generaalgouvernement gedeporteerd zouden worden.200 Echter op een bijeenkomst in Berlijn op 30 januari 1940 werd geprotesteerd tegen het groot aantal Joden dat vanuit het Rijk en de geannexeerde gebieden gedeporteerd werd naar het Generaalgouvernement.201 Himmler wilde zo snel mogelijk alle Joden deporteren om plaats te maken voor Volksduitsers (etnische Duitsers). Göring gaf aan dat hiermee de benodigde arbeidskrachten zouden wegvallen die nodig waren voor de oorlogsinspanningen. Göring werd hierin gesteund door Frank die een halt toe wilde roepen aan het

stijgende

aantal

Joden

die

hij

onder

zijn

verantwoordelijkheid

had

in

het

Generaalgouvernement.202 De getto’s zaten vol met mensen en vormden reeds een epidemiegevaar. In Łόdź alleen zaten al zo’n 250.000 Joden. Frank was vooral bezorgd over het feit dat Joden ontsnapten uit de getto’s en zodoende een gezondheidsrisico vormden voor de Poolse bevolking.203 De nazi’s waren bijzonder angstig voor een uitbraak van ziektes, met name tyfus. Ondanks kritiek van Frank over het grote aantal Joden die nu al onder zijn verantwoordelijkheid vielen, ging Frank na een discussie met Himmler en Göring op 12 februari 1941 en na een gesprek met Hitler op 29 februari 1941 toch akkoord met nog een opname van ongeveer 400.000-600.000 Joden in het Generaalgouvernement.204 4 maanden later werd Frank door Hitler naar aanleiding van gesprekken in maart 1941 en op 29 juni 1941 toegezegd het Generaalgouvernement als eerste gebied te zuiveren van Joden.205 Hoewel maatregelen uitbleven gedurende 1941, beval Hitler op 9 juli 1941

197

Lydia Chagoll, In naam van de Führer (Amsterdam 1979) 72 Barbare Rogasky, Rook en As. Het verhaal van de Holocaust (Amsterdam 1988) 58 199 Longerich & Pohl, Die Ermordung, 157 + Longerich, Holocaust, 155, 156 200 Longerich, Holocaust, 156, 159 201 Kershaw, Hitler, The Germans and the Final Solution, 76 202 Kershaw, Hitler, The Germans and the Final Solution, 76 203 Hilberg, The Destruction, 501 204 Longerich, Holocaust, 158 205 Hilberg, The Destruction, 501 + Longerich, Holocaust, 158, 176 198

30


een stop van deportaties naar de getto’s.206 De wanhoop van Frank is duidelijk te lezen in een fragment van een speech van Hans Frank van 16 december 1941:

“Die Juden sind auch für uns auβergewöhnlich schädliche Fresser. Wir haben im Generalgouvernement schätzungsweise 2,5 , vielleicht mit den jüdisch Versippten und dem, was alles daran hängt, jetzt 3,5 Millionen Juden. Diese 3,5 Millionen Juden können wir nicht erschieβen, wir können sie nicht vergiften, werden aber doch Eingriffe vornehmen können, die irgendwie zu einem Vernichtungserfolg führen, und zwar im Zusammenhang mit den vom Reich her zu besprechenden groβen Maβnahmen. Das Generalgouvernement muβ genau so judenfrei werden, wie es das Reich ist. Wo und wie das geschieht, ist eine Sache der Instanzen, die wir hier einsetzen und schaffen müssen und deren Wirksamkeit ich Ihnen rechtzeitig bekanntgeben werde”207

Duitsland en geannexeerde Poolse gebieden zouden als eerste Jodenvrij gemaakt worden. Eind december 1941 waren maatregelen hiervoor zo ver uitgevoerd dat met een populatie van 2,3 miljoen Joden het Generaalgouvernement bijna alle Joden uit Duitsland en de geannexeerde gebieden had opgenomen.208 Deze honderdduizenden Joden werden gedwongen te leven in getto’s. De getto’s zaten inmiddels zo overvol dat het aantal sterf- en ziektegevallen drastisch steeg. Het was duidelijk dat er een oplossing bedacht moest worden om het Rijk van de Joden te ontdoen. De vraag bleef echter hoe. Het werd niet realistisch geacht om alle 3,5 miljoen Joden in bezet Polen te laten executeren door de Einsatzgruppen. Een mogelijke oplossing zou de bouw van kampen kunnen zijn. Een kamp was makkelijker te bewaken dan een getto maar bood geen blijvende oplossing nu er een gevaar bestond dat de nazi’s het grote aantal Joden niet meer zouden kunnen voeden.209 Sturmbannführer Rolf-Heinz Höpner gaf op 16 juli 1941 al aan dat:

“Es besteht in diesem Winter die Gefahr, dass die Juden nicht mehr sämtlich ernährt werden könnten. Es ist ernshaft zu erwäagen, ob es nicht die humanste Lösung ist, die Juden, soweit sie nicht arbeitseinsatzfähig sind, durch irgendein schnellwirkendes Mittel zu erledigen. Auf jeden Fall ware dies angenehmer, als sie verhungen zu lassen.”210

206

Longerich, Holocaust, 165 Raul Hilberg, Die Vernichtung der Europäschen Juden: Die Gesamtgeschichte des Holocaust (1961 Berlin) 339 208 Mildt, In the Name of the People, 235 209 Browning, The Path, 55 210 Hilberg, The Destruction, 416 + Mildt, In the Name of the People, 232,382 207

31


Een oplossing voor dit probleem werd gevonden door Reichsstatthalter en Gauleiter Arthur Greiser. Hij wist Himmler’s toestemming te krijgen voor een onmiddellijke actie om het Wartheland te zuiveren van 100.000 Joden, voornamelijk uit het getto van Łódź .211 De vraag was hoe deze zuivering zou plaatsvinden. Victor Brack gaf

- gezien zijn expertise opgedaan tijdens de euthanasie-

programma’s – advies over de mogelijkheid gas te gebruiken als oplossing voor het

‘Joodse

vraagstuk’.212 Op 20 januari 1942 vond er een bespreking plaats in een villa aan de Wannsee vlakbij Berlijn. Heydrich presenteerde hier aan de nazitop zijn oplossing voor het Joodse vraagstuk, namelijk massadeportatie van alle 11 miljoen in Europa wonende Joden naar Oost-Europa.213 Uit de notulen van deze Wannseeconferentie komt niet duidelijk naar voren wat de behandeling van de Joden inhield na de deportatie. Echter de meeste aanwezigen zullen toch een vrij duidelijk beeld hebben gehad van wat er met de Joden zou gebeuren.214 De eerste impulsen om de Joden op een grootscheepse systematische manier te vermoorden lijkt dus vanuit het Wartheland te komen, zelfs van de Gauleiter zelf. Ombrengen leek dus de beste oplossing. De Duitse consensus om van de Joden af te komen had zich eerst gericht op gedwongen emigratie naar het Generaalgouvernement en delen van de Sovjet-Unie maar door verslechterde omstandigheden werden de nazi’s gedwongen om hardere maatregelen te treffen. In deze context gaf historicus Mommsen aan dat er een interactie bestond tussen de hervestiging van Volksduitsers in Oost-Europa met als doel de uitbreiding van het Rijk en het vermoorden van Joden in dit deel van Europa.215 Het verharden van de maatregelen tegen de Joden wijst eerder op een cumulatieve radicalisering, zoals Mommsen aangaf, dan op een vooropgezet plan van Hitler om alle Europese Joden op systematische schaal te vermoorden. 216 Het implementeren van de Endlösung lijkt zodanig een noodzakelijk kwaad, nodig voor de hervestiging en als oplossing voor het epidemiegevaar. Maar nadat de hervestiging bijna geheel mislukte, werd het vermoorden van Joden een compenserende taak. Het genocidale proces lijkt immens te versnellen door improvisatie op politiek gebied, en niet zozeer door de nazi-ideologie. Uiteindelijk was er geen weg meer terug, om van alle problemen af te zijn werden de Joden vernietigd.

211

Hilberg, The Destruction, 927+929 Kershaw, Hitler, The Germans and the Final Solution, 82 213 Mildt, In the Name of the People, 236 214 Mildt, In the Name of the People, 234 215 Gordon Adi, Amos Morris Reich, Amos Goldberg. An Interview With Prof. Hans Mommsen (Multimedia CD ‘Eclipse Of Humanity’, Yad Vashem (Jerusalem 2000) 3 216 Adi, Reich en Goldberg, ‘An Interview With Prof. Hans Mommsen’, 2 212

32


3.3 Chełmno

3.3.1. Fabriceren van de gaswagens

In september 1941 werd Einsatzgruppe A naar Minsk gestuurd om daar de patiënten uit ‘gekkenhuizen’ te liquideren. Na het bevel van Himmler aan SS-Gruppenführer Nebe een ‘humanere’ executiemethode te zoeken nam Nebe contact op met het Kripo hoofdkantoor en vroeg om hulp bij het uitvoeren van het experimenteren met het doden van deze patiënten door middel van gifgas of explosieven.217 De chemicus Widmann die al werkzaam was geweest voor de Aktion T4 vertrok met 400 kg explosieven en speciaal voor de vergassinginstallatie benodigde metalen pijpen naar Minsk.218 Nebe en Widmann experimenteerden met de explosieven door een groep van 20 à 25 patiënten in 2 bunkers op te sluiten en deze op te blazen. 219 Een aantal patiënten overleefde de eerste explosie waardoor een tweede lading explosieven geplaatst moest worden. Deze methode bleek geen succes en bijzonder gruwelijk.220 Een paar dagen later reisden Nebe en Widmann af naar Mogilev waar zij 20 à 30 patiënten vergasten door hen in een hermetisch afgesloten kamer op te sluiten en te vergassen door 2 metalen pijpen vanuit de kamer te verbinden aan de uitlaat van 2 vrachtwagens.221 Door deze experimenten kwam Nebe op het idee gaswagens te fabriceren.222 Op deze manier waren minder manschappen nodig en werd de individuele verantwoordelijkheid voor het moorden beperkt. Nebe besprak de technische aspecten van de gaswagen met SS-Sturmbannführer Oberregierungsrat dr. Heeβ, directeur van het Kriminaltechnisches Institut, en bracht het voorstel onder de aandacht van Heydrich die het goedkeurde.223 De technische afdeling van het RSHA met aan het hoofd SS-Obersturmbannführer Walter Rauff, kreeg van Heydrich opdracht een speciaal voertuig te ontwikkelen waarin mensen konden worden vergast.224 Het voertuig leek op een ambulance en bevatte een cabine die hermetisch sloot. De slachtoffers werden in de cabine van de gaswagen geplaatst en koolmonoxide werd door middel van een pijp de cabine ingepompt. Binnen 15 tot 30 minuten waren de slachtoffers gestorven. Het bleek nog een ingewikkelde klus om een dergelijke gaswagen te fabriceren. Voor het leveren van de carrosserieën werd het bedrijf Gabschat Farengewerke uit Berlijn-Neukölnn gebruikt.225 Voor het

217

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 10 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 10 219 Longerich, Holocaust, 279 + Mildt, In the Name of the People, 230 220 Mildt, In the Name of the People, 230 221 Longerich, Holocaust, 165 + Mildt, In the Name of the People, 230 222 Longerich, Holocaust, 165 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 11 223 http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno_nl.html: Beschrijving van het construeren van de drie verschillende gaswagens de Opel Blitz, Diamond en Saurer door het RSHA 224 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 39 + Mildt, In the Name of the People, 231 + Hilberg, The Destruction, 344 225 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 11 218

33


chassis werden verschillende modellen ingekocht. Het inbouwen stond onder toezicht van de technische dienst en onder leiding van dr. Walter Heeβ voerde het Kriminaltechnisches Institut van het RSHA verschillende tests uit.226 In eerste instantie werd gebottelde koolmonoxide in de cabine vrijgelaten maar dit was echter prijzig en ‘onhandig’ in gebruik.227 De flessen moesten ingekocht worden, getransporteerd en opgeslagen om vervolgens te worden geïnstalleerd in de wagens. De volgende stap was een praktische en goedkopere manier te bedenken om mensen te vergassen. Het moest mogelijk worden om de uitlaatgassen vanuit de uitlaat terug te voeren het voertuig in, om zo de mensen in de cabine te vergassen. Om dit te realiseren moesten de vrachtwagens omgebouwd worden. Het was Heeβ die het ontwerp van Nebe aanpaste en het idee van vergassing door middel van koolmonoxide verwierp en verving door het vergassen door middel van de uitlaatgassen van de gaswagen zelf.228 Uiteindelijk werd gekozen voor 2 series wagens. De eerste bestond uit zes 2,5-3-tonners met een capaciteit van 50-100 personen, gebouwd door de firma’s Diamond en Opel Blitz.229De tweede serie bestond uit een groot aantal 5-tonners van Saurer met een capaciteit van 100-150 personen.230 Vanaf december 1941 werden zo’n 2-3 gaswagens naar elke Einsatzgruppe gestuurd.231 Halverwege 1942 waren zo’n 30 gaswagens geproduceerd door de Berlijnse autofabrikant Gabschat Farengewerke GMBH.232 De slachtoffers waren Joden en gehandicapten. Zij werden naakt of in ondergoed de wagen ingedreven, vaak mannen en vrouwen tegelijkertijd. De deuren sloten hermetisch en de vergassing begon op het moment dat de wagen werd gestart. Op het moment dat de uitlaatgassen in de wagen terechtkwamen begonnen de Joden tegen de binnenkant van de wagen te slaan. Na een aantal minuten werden zij duizelig en misselijk, hun hartslag versnelde en zij raakten bewusteloos. Uiteindelijk trad de hersendood in door zuurstoftekort. 233 Vervolgens reed de wagen met de lijken naar een massagraf in de buurt. Onder gunstige omstandigheden kon de gaswagen 4-5 keer transporten aan maar al snel kwamen technische en psychologische problemen aan de orde.234 Sommige wagens waren na enkele malen niet meer waterdicht en waren in regenachtig weer niet meer te gebruiken. De leden van de Einsatzgruppen die waren aangesteld om de wagens te legen en de lichamen in de massagraven te 226

Hilberg, The Destruction, 345 + Mildt, In the Name of the People, 231,381 Hilberg, The Destruction, 344 228 Mildt, In the Name of the People, 231,381 229 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 38 + http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno_nl.html beschrijving van het construeren van de drie verschillende gaswagens de Opel Blitz, Diamond en Saurer door het RSHA 230 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 38 + http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno_nl.html beschrijving van het construeren van de drie verschillende gaswagens de Opel Blitz, Diamond en Saurer door het RSHA 231 Hilberg, The Destruction, 345 232 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 11 233 Hilberg, The Destruction, 345 234 Hilberg, The Destruction, 346 227

34


begraven klaagden over hoofdpijn.235 SS-Untersturmführer dr. Becker beschreef in een brief aan SSObersturmbannführer Rauff op 16 mei 1942 de instructies die hij had gegeven aan de Einsatzgruppen: “ I also gave instructions that all personnel should stay as far away as possible from the vans when the gassing is in progress to prevent damage to their health in the event of gas leaking out. I would like to take this opportunity to call attention to the following: several of the special units let their own men do the unloading after gassing. I pointed out to the commanders of the Sonderkommando concerned the enormous psychological and physical harm this may cause the men, possibly later even if not immediately. The men complained to me of headaches that recur after each such unloading. Nevertheless there is reluctance to change the orders because it is feared that if prisoners are used for this work they might make use of a favorable moment to escape. I request appropriate instructions in order to save the men from suffering harm.”236 Ook beschreef Becker wat er volgens hem schortte aan het gebruik van de gaswagens: “The gassing is generally not carried out correctly. In order to get the Aktion finished as quickly as possible the driver presses down on the accelerator as far as it will go. As a result the persons to be executed die of suffocation and do not doze off as was planned. It has proved that if my instructions are followed and the levers are properly adjusted death comes faster and the prisoners fall asleep peacefully. Distorted faces and excretions, such as were observed before, no longer occur.”237 3.3.2. Bouw Om de zuivering van 100.000 Joden uit het getto van Łódź te realiseren waren de rondrijdende gaswagens van de Einsatzgruppen niet voldoende. In opdracht van Greiser en HSSPF Wilhelm Koppe werd in november 1941 gestart met de bouw van het eerste experimentele vernietigingskamp in Wartheland.238 Een kamp zou het vergemakkelijken de slachtoffers bijeen te brengen en faciliteiten aan te brengen om hen daar te vermoorden. Kommando-Wirth onder leiding van Christian Wirth was verantwoordelijk voor de bouw. 239 De bedoeling was een kamp te creëren waar alleen gebruik zou worden gemaakt van mobiele gaskamers in trucks. Dit waren dezelfde gaswagens die eerder door de 235

Yitzhak Arad, Israel Gutman & Abraham Margaliot, Documents on the Holocaust (Lincoln 1999) 419 Arad, Gutman & Margaliot, Documents on the Holocaust, 419 237 Arad, Gutman & Margaliot, Documents on the Holocaust, 419 238 Benz, Lexikon, 42 239 Mildt, In the Name of the People, 229 + Hilberg, The Destruction, 1045 236

35


Einsatzgruppen waren ingezet om Joden en gehandicapten te vermoorden in de Sovjet-Unie.240 Het kamp met de codenaam Chełmno was de eerste in zijn soort in Polen en voorzag in Greiser’s behoefte aan vernietigingscapaciteit. Er werd gekozen de vergassingen in Chełmno uit te laten voeren door het ervaren Sonderkommando Lange. SS-Hauptsturmführer Herbert Lange had ervaring met het vergassen van duizenden gehandicapten en Joden door middel van het pompen van koolmonoxide in hermetisch afgesloten aanhangwagens in Wartheland en Oost-Pruisen rond eind 1939 en juni/juli 1940.241 In de bossen nabij Konim waren door dit speciaal Sonderkommando onder leiding van Lange ook honderden Joden vergast in gaswagens, geëxecuteerd of in een greppel gegooid gevuld met kalk waar water in was gegoten.242 Gekozen werd om de Joden op te vangen in een leegstaand landhuis genaamd ‘Het Kasteel’ niet ver van de dorpen Chełmno-nam-Nerem en Koło.243 Op het landgoed werd het kamp Chełmno gesitueerd. De dorpen Chełmno-nam-Nerem en Koło hadden een goede treinverbinding en wegennet met Łόdź, welke stad in Wartheland het grootste Joodse centrum vormde. Op 8 december 1941 werd het kamp Chełmno operationeel met de vergassing van Joden uit Koło en omgeving.244 Daarna werden ruim 4000 zigeuners, tyfuspatiënten, Russische krijgsgevangenen en Joden afkomstig uit Oostenrijk, Duitsland en Tsjecho-Slowakije uit het getto van Łόdź gehaald.245 Vanaf januari 1942 werden voornamelijk Joden uit het getto van Łόdź naar Chełmno gedeporteerd.246 In Chełmno werden Joden vergast door middel van het pompen van uitlaatgas in gaswagens.247 In deze wagens konden gelijktijdig meer personen worden vergast dan in de gaskamers van de euthanasiecentra en de aanhangwagens van Lange. Het kamp werd in eerste instantie in november 1941 voorzien van 2 gaswagens die werden geleverd door het Technische Referat van het RSHA. 248 De firma Motoren-Heyne uit Leipzig leverde motoren voor de gaswagens. Vanaf december waren er 3 gasvrachtwagen operationeel in Chełmno.249 Een grote vrachtwagen,

240

Hilberg, The Destruction, 927 Browning, The Path, 55 + Kershaw, Hitler, the Germans and the Final Solution, 84 + Laender, Het hart van de duisternis, 221 + Longerich, Holocaust, 290 242 Pawlicka-Nowak, Łucja in: Kulmhof am Ner - German places of extermination in Poland (Wydawnictwo 2009) 84 + Longerich, Holocaust, 290 243 Mildt, In the Name of the People, 231 244 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 30 + Longerich, Holocaust, 290 245 Chrostowski, Extermination Camp Treblinka, 6 246 Kershaw, Hitler, the Germans and the Final Solution, 93 + Longerich, Holocaust, 291+ Mildt, In the Name of the People, 233 247 Browning, Nazi Policy, Jewish Workers, German Killers, 28 248 Longerich, Holocaust, 279 + Browning, The Path, 55 + Hilberg, The Destruction, 927 249 Mildt, In the Name of the People, 234 + Chrostowski, Extermination Camp Treblinka, 8 241

36


waarschijnlijk van het merk Magirus met een capaciteit van ongeveer 150 personen en twee kleine vrachtwagens, de Opel Blitz en de Diamond Reo, waar zo’n 80-100 personen in pasten. 250 Het kamp bestond uit 2 delen. Het eerste deel betrof het landgoed en kasteel, het tweede deel de massagraven gelegen in het Rzuchόw bos 4 km van Chełmno. De meeste Joden werden per trein aangevoerd, gemiddeld zo’n 1000 personen per transport in 20-22 wagons. De trein reed tot het station van Koło, waarna de Joden per vrachtwagens naar het kamp werden gereden. Duitse dorpsbestuurders klaagden over het feit dat de Joden door het centrum van de stad werden vervoerd.251 Daarom werd gekozen voor een ingewikkelde logistieke procedure om de Joden vanaf station Koło over te zetten in wagons van de smalspoorbaan, die de Joden 8 km verder vervoerde naar het dorp Powiercie.252 Vanuit daar werden de Joden gedwongen nog 1,5 km te lopen, om vervolgens te overnachten in een molen nabij het dorp Zawadka. De volgende ochtend werden zij per vrachtwagens naar het kamp vervoerd. Enkele transporten werden direct per vrachtwagen naar Chełmno gereden.

3.3.3 De aankomst

De Joden kwamen aan bij het landhuis, waar zij verwelkomd werden door commandant SSHauptsturmführer Hans Bothmann – sinds maart/april 1942 de opvolger van Lange - of één van zijn ondergeschikten.253 Om de slachtoffers te misleiden waren de mannen gekleed als eigenaar van het landhuis: chique kleding, een hoed met veren en een pijp in de mond.254 De Joden werd verteld dat zij vanwege gezondheidsrisico’s moesten douchen terwijl hun kleding gedesinfecteerd werd, alvorens zij aan het werk zouden worden gezet. Vervolgens werden de Joden naar de eerste etage van het landhuis gebracht waar zij hun waardevolle spullen moesten afgeven en zich moesten uitkleden. Daarna werden zij naar beneden gebracht waarna zij via een zijdeur terecht kwamen bij een opening aan de zijkant van het gebouw met op gelijke hoogte de laadklep van één van de vergassingsvrachtwagens.255 De bewakers liepen in witte jassen en deden zich voor als medisch personeel.256 Het hele proces van misleiding alvorens te vergassen was om ervoor te zorgen dat de slachtoffers tot op het laatste moment niet wisten wat hun te wachten stond. Nu de slachtoffers 250

http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno_nl.html - beschrijving van de ontstaansgeschiedenis van Chełmno, de opzet van het kamp, het personeel en het vergassingsproces met in het bijzonder een beschrijving van de werking van de gaswagens in Chełmno. 251 Klee, Dressen & Riess, Those were the Days, 213 252 Klee, Dressen & Riess, Those were the Days, 213 253 Eck, Het boek der kampen (Leuven 1979) 181 + Mildt, In the Name of the People, 382 254 http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno_nl.html - beschrijving van de ontstaansgeschiedenis van Chełmno, de opzet van het kamp, het personeel en het vergassingsproces met in het een beschrijving van de aankomst van de Joden in Chełmno. 255 Mildt, In the Name of the People, 233 256 Mildt, In the Name of the People, 233

37


geloofden te gaan douchen, was het een minder zware taak ze de gaswagens in te drijven. Het is duidelijk dat gebruik werd gemaakt van de ervaringen opgedaan in de euthanasiecentra. Vooral de ervaring van Wirth, die vanaf 1940 inspecteur van de euthanasiecentra was geworden, zal van grote invloed zijn geweest op de vorming van het vergassingsproces in Chełmno.257 Dat wordt nog eens onderstreept door de verklaring van SS-Unterscharführer Suchomel waarin wordt beweerd dat Wirth in eerste instantie zijn carrière als inspecteur begon in het euthanasiecentrum Hartheim als Läuterungs-Kommissar en nog geen jaar later de opdracht kreeg om het vergassingsprogramma in Chełmno op te starten.258 Vergassing in Chełmno vond plaats van 7.00 uur tot zonsondergang, de gaswagens reden 510 keer per dag heen en weer. De laadklep sloot hermetisch, waarna de uitlaatgassen de laadruimte werden binnengelaten. De slachtoffers sliepen binnen 7-8 minuten pijnloos in, raakten comateus en stierven uiteindelijk binnen 15-20 minuten.259 Simon Srebnik, overlevende van Chełmno, verklaarde dat in elke gaswagen ongeveer tachtig personen werden vermoord.260

“Geef me eens een beschrijving van de gaswagens. Vrachtwagens. Erg groot? …(…)… Gewone vrachtwagens, met achterin twee deuren. En wat was de methode? Hoe, waarmee doodde men? Uitlaatgassen. Uitlaatgassen? Het ging zo: een van de Polen riep: ‘Gas!’ Dan ging de chauffeur onder de vrachtwagen de slang bevestigen waardoor het gas binnen het voertuig kan komen. Het gas van de motor. Was het enkel uitlaatgas? Ja.”261

De lichamen van de slachtoffers werden in massagraven in het Rzuchόw bos begraven circa 6 km van het landhuis. Men liet de uitlaatgassen in 10 minuten uit de vrachtwagens ontsnappen waarna geketende Joodse gevangenen de lichamen uit de wagens moesten halen om deze vervolgens in massagraven te begraven. Deze groep gevangenen werd het Joodse Sonderkommando genoemd. Het was Wirth die beweerde het concept van dit Kommando te hebben bedacht, al gaf Sereny, schrijfster van het boek Into that Darkness, aan dat het idee waarschijnlijk bij Heydrich vandaan kwam.262 In de zomer van 1942 werden de transporten naar Chełmno stopgezet en het kamp gesloten.

257

Sereny, Into that Darkness, 53 Sereny, Into that Darkness, 54 259 Laender, Het hart van de duisternis, 221 260 Lanzmann, Shoah, 121 261 Lanzmann, Shoah, 90 262 Sereny, Into that Darkness, 111 258

38


3.3.3. Technologische vooruitgang

De vergassingsmethode die in Chełmno werd gebruikt was niet efficiënt om een aantal redenen. Ondanks het feit dat de gaswagens naar aanleiding van de vergassingsexperimenten van de Einsatzgruppen waren aangepast, kwam het voor dat het gas niet goed door de gaswagen werd geleid nu het met horten en stoten geproduceerd werd door de motoren. Dit maakte dat het veel langer dan de genoemde 5 minuten duurde voordat de slachtoffers overleden. Een terugkomend verschijnsel is dat de gaswagenchauffeurs tegen de instructies in te hard gingen rijden om te proberen het sterfproces te versnellen. Dit zorgde juist voor een averechts effect. Bij vol gas kwam namelijk slechts een klein deel koolmonoxide vrij en juist meer gifstoffen, die zorgden voor een pijnlijke verstikkingsdood in tegenstelling tot inslapen.263 Sommige SS-officieren protesteerden tegen de vergassingsmethode. Ondanks dat de dood pijnloos zou intreden meenden zij dat de enkele minuten van bewustzijn een hel moeten zijn geweest. De officieren gaven aan dat deze methode van moorden ongetwijfeld wreder was dan de kogel en meldden voorts dat het getuige zijn van het leeghalen van de gaswagens door het Joods Sonderkommando een verschrikkelijke beproeving was voor hun mannen.264 Er zijn gevallen bekend van gaswagenchauffeurs die deserteerden. Een reden hiervoor kan zijn dat de chauffeurs de doodskreten hoorden van de slachtoffers die probeerden uit te breken en met hun vuisten op de zijkanten van de vrachtwagens bonkten. Het kwam voor dat de slachtoffers erin slaagden de achterklep open te breken en te ontsnappen uit de gaswagen. Een ander probleem was dat de oude vrachtwagens vaak last hadden van motorpech en er in oorlogstijd een schaarste aan benzine was. Op 5 juni 1942 zond SS-ingenieur Willy Just een technisch rapport aan SSObersturmbannführer Rauff over de technologische ontwikkeling van het vergassingssysteem van de drie Saurer gaswagens van Chełmno.265 Just meende dat kortere volgeladen wagens efficiënter zouden zijn.266 Een kleinere ruimte behoeft minder koolmonoxide en de ‘werkingstijd’ wordt aanzienlijker verkort. Naar zijn oordeel zou er ook geen overbelasting meer op de vooras ontstaan, omdat er een ‘automatische correctie’ van de gewichtverdeling plaats zou vinden op het moment dat de mensen in de gaswagen instinctief probeerden te ontsnappen en bij de achterdeur samendrongen. Voorts merkte hij op dat de verbindingspijp die het gas de wagen inleidde hoger geplaatst moet worden, omdat hij nu onder de wagen last heeft van roest vanwege de vloeistoffen (urine en uitwerpselen) die na de vergassing in de wagen achterbleven. Om het schoonmaken van de wagen te vergemakkelijken moest in de vloer van de wagen een hellende opening van 200 à 300 263

Yitzhak, Gutman en Margaliot, Documents, 419 Laender, Het hart van de duisternis, 221 265 Lanzmann, Shoah, 123-125 266 Laender, Het hart van de duisternis, 76 264

39


millimeter worden aangebracht en worden afgedekt met een zeef om de vloeistoffen tijdens de vergassing naar buiten te laten lopen. Tijdens de reiniging konden de ‘dikkere vloeistoffen’ (de uitwerpselen) dan volgens Just met een brandslang verwijderd worden. Ondanks enkele verbeteringen bleek het vergassingssysteem in de gaswagens niet toereikend te zijn en moest de onderneming nog efficiënter worden gemaakt.267 Om de aanvoer van Joden te kunnen blijven bewerkstelligen moest het vergassingsproces geïndustrialiseerd worden zodat er duizenden Joden per dag konden worden vergast in plaats van honderden. Eind maart 1943 werd het kamp afgebroken. Het landhuis werd opgeblazen op 7 april 1943 en het Sonderkommando werd overgeplaatst naar Joegoslavië. 268 Echter in februari 1944 stelde Greiser voor om commandant Bothmann terug te roepen naar Chełmno om het getto van Łόdź verder in te krimpen. In het voorjaar van 1944 keerde het Sonderkommando terug naar Chełmno om het kamp te herbouwen.269 Tussen 23 juni 1944 tot juli 1944 werden nog eens 10 transporten vanuit Łόdź in Chełmno vergast. In deze tweede fase van het kamp werden de Joden direct via het gerepareerde smalspoor van Koło naar Chełmno gebracht. 270 De houten brug over de zijrivier van de Wartha tussen Powiercie en Chełmno was eerder door Poolse troepen vernield. Vanwege het haperende vergassingssysteem werd het kamp niet efficiënt geacht om alle Joden uit het getto van Łόdź te vergassen. De Joden die hadden weten te ontkomen aan deportatie werden na de liquidatie van het getto naar Auschwitz gedeporteerd.271 In de nacht van 17 op 18 januari 1945 werd het kamp Chełmno geëvacueerd, de gebouwen in brand gestoken en de laatste gevangenen, bestaande uit het Joodse Sonderkommando, in groepen van 5 geëxecuteerd.272 De situatie in Wartheland lijkt de aanloop te vormen tot de cumulatieve radicalisering van massamoord naar genocide. Het opzetten van Chełmno lijkt een snelle improvisatie te zijn om het ‘Jodenprobleem’ in de bezette Poolse gebieden snel en efficiënt op te lossen. Het was de Gauleiter Greiser zelf die Hitler op 7 maart 1944 een telegram stuurde, waarin hij trots meldde ‘dat in de Warthegau van het Jodendom weinig meer over was’.273 De experimenten in Chełmno maakten duidelijk dat de gaswagens qua oppervlakte en kosten van onderhoud en benzine niet toereikend genoeg waren om een groot aantal Joden te vergassen. In de nog te bouwen vernietigingskampen zouden permanente gaskamers gebouwd moeten worden. 274 Ziedaar de geboorte van de stationaire gaskamer.

267

Sereny, Into that Darkness, 111 Pawlicka-Nowak, Kulmhof am Ner, 84 + Benz, Lexikon 43 + Mildt, In the Name of the People, 234 269 Hilberg, The Destruction, 1045 270 http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno_nl.html - beschrijving aankomst van Joden in Chelmno 271 Mildt, In the Name of the People, 234 272 Hilberg, The Destruction, 1045 + Mildt, In the Name of the People, 234 273 Kershaw, Hitler, The Germans and the Final Solution, 91 274 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 10-11 + Hilberg, The Destruction, 932 268

40


3.4 Doorvoering van stationaire gaskamers

3.4.1 Locatie en Transport

Na het experiment in Chełmno werd besloten meerdere vernietigingskampen te bouwen in OostPolen. Het was de bedoeling de kampen ver van de bewoonde wereld te situeren maar dichtbij het Poolse sporennetwerk in verband met transport van de Joden. De bedoeling van deze kampen was dat de Joodse bevolking van het Generaalgouvernement hier op een snelle, efficiënte manier gedood zou worden. Naast het feit dat de getto’s een epidemiegevaar begonnen te vormen duurde het werk van de Einsatzgruppen te lang en werd psychisch te zwaar voor de SS-ers. Een ‘humanere’ oplossing voor zowel dader als slachtoffer werd gevonden in het bundelen van de ervaringen opgedaan tijdens de euthanasieprogramma’s en in Chełmno. Weer werd de vergassingstechniek aangepast in een nieuw vergassingsprogramma: na het gebruik van de gaswagens van het RSHA in Chełmno en de vergassingsinstallatie, ontwikkeld door de KDF en ingezet tijdens de euthanasiecampagne, was nu een stationaire gaskamer nodig waarin een aantal honderd personen tegelijkertijd in kon worden vergast. Efficiëntie boven alles. Dit vergassingsprogramma Aktion Reinhard, vernoemd naar zijn in mei 1942 vermoordde coördinator Heydrich, werd bestuurd door de HSSPF van Lublin Odilo Globocnik. Globocknik had eerder Himmler gevraagd radicale maatregelen tegen de Joden in zijn district te nemen en werd aangesteld als hoofdverantwoordelijke van Aktion Reinhard.275 Deze voormalige Weense Gauleiter kreeg zodoende van Himmler opdracht de ruim 3 miljoen Poolse en Galicische Joden en later ook Joden uit andere bezette landen te vermoorden. De Poolse Joden waren grotendeels overgebracht naar de getto’s in het Generaalgouvernement. Vanuit daar zouden de nazi’s beginnen met de deportaties naar de vernietigingskampen. Voorts zouden vanuit heel Europa Joden samengebracht worden in getto’s of direct vanuit hun woonplaatsen worden gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Op 19 juli 1942 gaf Himmler het bevel dat het grootste deel van de Poolse Joden voor 1 januari 1943 gedeporteerd zou zijn naar de vernietigingskampen:

“I herwith order that the resettlement of the entire Jewish population of the GovernmentGeneral be carried out and completed by December 31, 1942. From December 31, 1942, no persons of Jewish origin may remain within the Government-General, unless they are in the collection camps in Warsaw, Cracow, Czestochowa, Radom and Lublin.”276

275 276

Benz, Lexikon, 82 Yitzhak, Gutman en Margaliot, Documents, 275

41


Eén van de instanties die deelnam aan de Endlösung is de Deutsche Reichsbahn. Vanaf oktober 1941 tot aan het einde van de oorlog was de Reichsbahn verantwoordelijk voor het transport van ruim 3 miljoen Joden naar de vernietigingskampen in Polen. De spoorwegen waren onmisbaar in het vervoeren van duizenden Joden per trein, meestal over lange afstanden, voordat zij hun eindstation bereikten.277 Het vervoeren van Joden per vrachtwagen was te duur, de capaciteit van de vrachtwagens te gering en de wegen in Oost-Europa te slecht. Het Reichsverkehrsministerium en staatssecretaris van transport dr. Theodor Ganzenmüller bleken erg behulpzaam in het voorzien in de behoefte van het RSHA aan treinen en spoorwegpersoneel.278 Van de drie hoofdafdelingen had die van het Generaldirektion Ostbahn (afgekort Gedob) onder leiding van dr. Adolf Gerteis de grootste en belangrijkste taak.279 Deze afdeling verzorgde militaire transporten naar het Oostfront en de transporten naar de vernietigingskampen.280 Het aantal beschikbare goederentreinen dat nodig was om de Joden te deporteren werd per regio verdeeld. Per regionale afdeling werd door afdelingshoofden de dienstregelingen van en naar de vernietigingskampen uitgewerkt. Juist in de periode van 1942-1943 moet dit ten koste zijn gegaan van de capaciteit van de spoorwegen om de Duitse troepen oorlogstuig en materiaal aan te leveren voor het Oostfront. 281 De strijd tegen de Joden lijkt van groter belang te zijn geweest nu gedurende de oorlog niet werd bezuinigd op goederentreinen om Joden te deporteren. Gedob Afdeling V sector 33 onder leiding van Erwin Massute was verantwoordelijk voor deze ‘Sonderzüge’; de treinen die Joden

naar

de

vernietigingskampen

deporteerden.282

Himmler

verzocht

staatssecretaris

Ganzenmüller steeds meer treinen in te zetten voor deportatie. 283 Ganzenmüller reageerde op Himmler’s verzoek in een brief daterende van 27 juli 1942:

“Since July 22, a train load of 5.000 Jews has departed daily from Warsaw via Malkinia to Treblinka, and in addition a train load of 5.000 Jews has left Przemysl twice a week for Belzec. Gedob is in constant contact with the Security Police in Cracow. It has been agreed that the transports from Warsaw through Lublin to Sobibor be suspended for as long as the reconstruction works on that section make those transports impossible (approximately until October 1942). These trains have been agreed upon with the commander of the Security

277

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 61 Dieter Pohl, Holocaust: Massale moord op de Europese Joden (Laren 2005) 109 279 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 49 280 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 61 281 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 61 282 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 49 283 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 51 278

42


Police in the General Government, and SS-Brigadeführer Globocnik has been advised.”284

Er werd op de spoorwegen veel druk gezet om West-Europa en het Generaalgouvernement zo snel mogelijk Judenfrei te maken. Dat goederentreinen in Polen gebruikt werden om personen mee te vervoeren, waarvan velen onderweg onder erbarmelijke omstandigheden stierven in de wagons, was bij de Duitse spoorwegen bekend evenals het einddoel van de reis. Ook het plannen en samenstellen van afzonderlijke treinen lag in handen van de Direktionen. Elke Direktion handelde op basis van het Buchfahrplan, een spoorboekje met daarin het reguliere personenverkeer (Regelfahrplan) en de dienstregeling-op-aanvraag (Bedarfsfahrplan) waaronder die van de Sonderzüge naar de kampen.285 Door de nazi’s werd per vrachtbrief of telegram exact bijgehouden hoeveel personen de goederentreinen vervoerden.286 Een voorbeeld van een dergelijk telegram gaf Jules Schelvis weer in zijn boek Vernietigingskamp Sobibor. Uit het telegram kan worden opgemaakt dat een transport vertrekkende op 30 maart 1942 uit 34 wagons bestond.287 Bij ongeveer 70 personen per wagon zou dat betekenen dat er ongeveer 2400 personen in deze trein gedeporteerd werden. Iedere treinbegeleider had een vrachtbrief bij zich waar alle gegevens van de trein op werden ingevuld. Ondanks het feit dat de Joden per goederentrein werden vervoerd waren het ambtenaren van de afdeling personenvervoer die deze dodentransporten voorbereidden. Hilberg gaf aan dat de Reichsbahn bereid was welke lading dan ook tegen betaling te vervoeren.288 Dus ook Joden naar de vernietigingskampen. Door boekhouders van de Reichsbahn werden

de Joden ingeboekt als

passagier en gold een enkel reistarief.289 Er moest per kilometer een vast bedrag van 4 Pfennig worden betaald, kinderen onder de 10 jaar voor half geld, onder de 4 jaar gratis. 290 Nu het vervoeren van honderdduizenden Joden zo wel erg kostbaar werd, stond de Reichsbahn ‘groepstarieven’ toe die van toepassing waren vanaf een minimum van 400 personen en ‘mochten de volwassenen ook mee voor half geld’.291 De kosten werden verhaald op het RSHA, die op hun beurt kon putten uit de in beslag genomen Joodse vermogens.292 Indirect betaalden de Joden dus zelf voor hun deportatie.

284

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 51 Hilberg, The Destruction, 432 286 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 63 287 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 62 288 Lanzmann, Shoah, 168 289 Hilberg, The Destruction, 428 290 Lanzmann, Shoah, 168 + Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 63 291 Lanzmann, Shoah, 168 292 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 63 285

43


3.4.2 Gebrek aan voorzieningen

Wat betreft het aantal personen per wagon werd er onderscheid gemaakt tussen Oost-Europese en West-Europese transporten. De transporten die rechtstreeks uit de Poolse getto’s kwamen vervoerden doorgaans een aanzienlijk groter aantal personen per wagon dan de transporten uit West-Europa. Een schokkend voorbeeld van personenvervoer in goederenwagons is omschreven door een Duitser die op 14 september 1942 een Pools transport begeleide naar het vernietigingskamp Bełżec. Hij meldde dat elk van de ongeveer 30 wagons waren volgeladen met zo’n 180-200 personen.293 Dat wil zeggen een transport van zo’n 6000 personen. Kaarten van de Ostbahn vermeldden de gehuchten waar de voorstations van de vernietigingskampen zich bevonden: Sobibόr, Malkinia (Treblinka) en Bełżec. Het kan geen toeval zijn dat juist deze gehuchten op deze spoorwegkaarten genoemd zijn terwijl nabijgelegen grote steden, zoals Wlodawa, niet staan vermeld.294 Bij het vaststellen van de locatie van de vernietigingskampen hielden de nazi’s er rekening mee de kampen niet in de nabijheid van dichtbevolkt gebied te bouwen, zodat de kampen verborgen bleven voor de Poolse bevolking en dat transport van Joden over het spoor via goederentreinen realiseerbaar zou zijn. Dit bleek een illusie te worden nu de stations van Bełżec en Treblinka aan een druk bereden traject lagen en veel Poolse burgers er achter kwamen wat er zich afspeelde in de goederentreinen en vervolgens in de vernietigingskampen. Logistiek was het makkelijk de Joden uit het Generaalgouvernement te deporteren naar de vernietigingskampen; de getto’s lagen niet ver van de kampen. Anders was dit voor de Joden die vanuit Midden- en West-Europa gedeporteerd werden. Deze goederentreinen deden er vaak dagen langer over voordat hun eindbestemming was bereikt zonder dat de Joden werden voorzien van drinkwater, eten of sanitaire voorzieningen. Daarnaast waren de zomers in Polen gedurende de jaren ’40 zo heet dat de Joden verstikten in de wagons. In de winter liep de temperatuur tot ver onder het vriespunt, soms zelfs tot -25 of -30 graden Celsius.295 Bij gebrek aan ruimte zaten diegenen die nog leefden op de lijken. Overlevende Abraham Kszepicki omschreef zijn deportatie van Warschau naar Treblinka:

“Over 100 people were packed into our car. It is impossible to describe the tragic situation in our airless, closed freight car. It was one big toilet. Everyone tried to push his way to a small air aperture. Everyone was lying on the Floor. I also lay down. I found a crack in one of the floorboards into which I pushed my nose in order to get a little air. The stink in the car was

293

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 67 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 40 295 Lanzmann, Shoah, 40 294

44


unbearable. People were defecating in all four corners of the car…(…)… It was only seven in the morning, but the sun was already heating the car. The men removed their shirts and lay half naked. Some of the women, too, took off their dresses and lay in their undergarments. People lay on the floor, gasping and shuddering as if feverish, their heads lolling , laboring to get air into their lungs. Some were in complete despair and no longer moved.”296

Gebrek aan voorzieningen was niet het enige waardoor velen overleden in de wagons. Boeren uit Treblinka gaven aan dat er zich drama’s afspeelden als er onrust ontstond in de wagons op het moment dat de Joden om water smeekten.297 Het kwam voor dat de Oekraïense bewakers op de wagons begonnen te schieten. Czeslaw Borowi, geboren in het dorp Treblinka, verklaarde dat dit ook ‘s nachts gebeurde, als de Joden in de wagons met elkaar praatten en de Oekraïners de Joden stil wilden krijgen.298 Grote delen van de getransporteerde Joden stierven tijdens deze gruwelijke treinreizen onder de meest erbarmelijke omstandigheden.299 Na aankomst bij de voorstations van de vernietigingskampen werden tot een maximum van 11 wagons ontkoppeld en langs de Rampe (perron) het kamp ingereden.300 De overige wagons bleven wachten op hun beurt. De nog levende Joden werden uit de wagons gedreven. Persoonsregistratie van de Joden werd achterwege gelaten, bij aankomst vonden geen appèls plaats. Het enige dat relevant gevonden werd was het aantal aangekomen Joden door te geven aan de afdeling IV B4 van het RSHA voor statistische doeleinden. Na het uitladen werden de wagons gereinigd en indien nodig gerepareerd. Het kwam voor dat de wanhopige Joden probeerden te ontsnappen door planken uit de vloer te trekken of gaten in de wagon te maken. Volgens een opdracht van de Centrale Directie Ost, daterend van 8 augustus 1942, moesten de kosten voor reparatie, als deze door ‘passagiers’ waren veroorzaakt, verhaald worden bij de ‘aangewezen instanties.’301 Zolang er werd betaald werd er vervoerd. Verdere vereisten voor het vernietigingskamp waren dat, naast het feit dat er een zo volledig mogelijk camouflage gerealiseerd moest worden, de Joden bij aankomst een onschuldige indruk kregen van het station en kamp. Ook hier zien we dat, in navolging op wat zich afspeelde in de euthanasiecentra en in Chełmno, misleiding een belangrijke rol speelde in het vergassingsproces. Richard Glazar, overlevende van Treblinka, vertelde over zijn aankomst in Treblinka:

296

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 64 Lanzmann, Shoah, 39 298 Lanzmann, Shoah, 42 299 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 65 300 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 67 301 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 69 297

45


“We all crowded to look out of the windows. I saw a green fence, barracks, and I heard what sounded like a farm tractor. I was delighted.”302

Vooral voor de Westerse Joden werd alles uit de kast getrokken om hen te laten denken dat ze in een werkkamp waren aangekomen. Bij aankomst in het kamp stond een rij verplegers klaar om de ouden en zieken ‘te helpen’, de Joden werden rustig toegesproken en er vond weinig geweld plaats. 303 Echter transporten uit Oost-Europa werden bij aankomst letterlijk met zwepen uit de treinen geslagen door een groep Trawniki-mannen en zo snel mogelijk naar de gaskamers gedreven.304 Beide groepen Joden konden niet volledig beseffen wat hun te wachten stond. De nazi’s begrepen echter heel goed het verschil in besef tussen deze twee groepen. Het was waarschijnlijk Heydrich of één van de ervaren chefs van de euthanasiecentra die begreep dat het de West-Europese Joden ontbrak aan vermogen om de waarheid te beseffen.305 Dit verschil kan liggen aan het feit dat de West-Europese Joden geen geweld van de SS-ers gewend waren en zodoende rustig en kalm werden gehouden om verzet tegen te gaan.306 Hen werd verteld dat zij waren gearriveerd in een werk- of doorgangskamp. Zij zouden eerst moeten douchen om verspreiding van luizen en ziektes tegen te gaan, waarna zij een warme maaltijd zou krijgen. Dit misleidende verhaal voerde hen rechtstreeks de gaskamers in. De Joden die uit Oost-Europa arriveerden, kwamen vaak uit één van de getto’s of hadden verhalen van de massa-executies gehoord en wisten waar de SS-ers toe in staat waren. Ze zouden de misleidende verhalen van de SS-ers toch niet geloven, wat tot een opstand zou kunnen leiden. Om te voorkomen dat deze Joden, die letterlijk niets meer te verliezen hadden, in opstand zouden komen, werden zij door middel van geweld tot massahysterie gedreven. Vanaf het moment van aankomst werden de Oost-Europese Joden geconfronteerd met zoveel mogelijk geweld zodat hen geen tijd werd gegund om na te denken over de situatie waarin zij zich bevonden. Dit leidde ertoe dat deze groep binnen twee uur gedood kon worden.307 SS-Unterscharführer Franz Suchomel vertelde in een interview met Claude Lanzmann over deze aandrijving tot geweld. “Een regen van zweepslagen. SS-Oberscharführer Kurt Küttner had een zweep zo groot als hijzelf! Vrouwen links. Mannen rechts. En steeds maar die slagen. Onafgebroken? Onafgebroken…(…)…Looppas? Altijd looppas, altijd. Geren en geschreeuw! En op die manier zijn ze ‘afgemaakt’… Dat was de techniek? Dat was de techniek. Want vergeet nooit dat het snel moest gaan!”308 Andere vereisten voor de kampen waren dat de uitkleedplaats van voldoende afmeting 302

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 142 Laender, Het hart van de duisternis, 228 304 Sereny, Into that Darkness, 148 305 Sereny, Into that Darkness, 199 306 Laender, Het hart van de duisternis, 228 307 Sereny, Into that Darkness, 199 308 Lanzmann, Shoah, 143-144 303

46


moest zijn voor grote groepen mensen, dat het station moest zijn voorzien van depots om de achtergebleven eigendommen in op te slaan, en dat het kamp voorzien moest worden van geïsoleerde, gecamoufleerde gaskamers en massagraven om de lijken in te bergen. Het gehele proces moest van voor af aan strak gepland zijn, om de uitgeputte Joden zo snel mogelijk vanuit de trein de gaskamers in te drijven. Het gehele proces moest aan de lopende band verlopen, nu op het voorstation nog tientallen wagons met ‘lading’ stonden te wachten op hun ‘behandeling’. In zijn rede van 30 september 1942 richtte Hitler zich tot het Duitse volk en de wereld:

“Ich habe am 1. September 1939 in der damaligen Reichstagssitzung zwei Dinge ausgesprochen: Erstens, daβ, nachdem man uns diesen Krieg schon aufgezwungen hat, keine Macht der Waffen und auch nicht die Zeit uns jemals niederzwingen werden, und zweitens, daβ, wenn das Judentum einen internationalen Weltkrieg zur Ausrottung etwa der arischen Völker Europas anzettelt, dann nicht die arischen Völker ausgerottet werden, sondern das Judentum...(…)…Die Juden haben einst auch in Deutschland über meine Prophezeiungen gelacht. Ich weiβ nicht, ob sie auch heute noch lachen, ode rob ihnen nicht das Lachen bereits vergangen ist. Ich kann aber auch jetzt nur versichern: Es wird ihnen das Lachen überall vergehen. Und ich werde auch mit diesen Prophezeiungen recht behalten.”309

3.4.3 Personeel Het vergassen van gehandicapten tijdens de euthanasiecampagne blijkt zowel administratief als technologisch een voorbode te zijn geweest voor de Endlösung. In de zomer van 1941 informeerde Himmler bij SS-chefarts dr. Grawitz naar de beste manier om op grote schaal de Joden te vermoorden. Grawitz opperde het gebruik van gaskamers.310 Zowel het vergassingsmateriaal als een deel van het personeel zou van de euthanasiecentra naar de vernietigingskampen van Aktion Reinhard worden verplaatst. Volgens historicus Kaul is bewezen dat het opgeleide en ervaren euthanasiepersoneel de leiding had over de vernietigingskampen Bełżec, Sobibόr en Treblinka.311 De ervaring die zij opdeden in de euthanasiecentra kwam hen ten goede bij het construeren en runnen van Aktion Reinhard.312 Het euthanasiepersoneel viel direct onder KDF, zelfs toen de Kinderaktion en Aktion T4 al waren afgerond. In eerste instantie werd de gehele groep, bestaande uit zo’n 400 personen, na het beëindigen van de euthanasieprogramma’s naar de Sovjet-Unie gezonden om daar de medische frontstaf aan te vullen. Victor Brack, verantwoordelijk voor Aktion T4, ontving

309

Hilberg, Die Vernichtung, 287 Hilberg, The Destruction, 932 311 Kaul, Nazimordaktion T4, 155 312 Sereny, Into that Darkness, 83 310

47


instructies om zijn beste mannen over te plaatsen naar Oost-Polen. Ongeveer 92 manschappen van het T4-personeel werden ter beschikking gesteld voor Aktion Reinhard, waarschijnlijk geëvalueerd op basis van hun ervaringen.313 Zij bemanden de belangrijkste posten binnen het kamp en waren nauw betrokken bij de constructie van de kampen, de planning van de transporten en de ontwikkeling van de vergassingsmethode.314 De ‘uitrusting en installaties’ waren vanuit de gesloten euthanasiecentra per trein vervoerd naar Berlijn. Vanuit Berlijn werden de juiste materialen voor het vergassingssysteem doorgestuurd naar Lublin. Himmler maakte Globocnik verantwoordelijk voor de efficiëntie van de hele operatie, zodoende kreeg hij de verantwoordelijkheid over alle drie vernietigingskampen.315 De Büroleiter van Grafeneck, Brandenburg en Hartheim en inspecteur van de euthanasiecentra Christian Wirth werd na zijn ervaring opgedaan in Chełmno aangesteld als leidinggevende over de bouw van het eerste vernietigingskamp Bełżec. Hij groeide door tot Inspekteur der SSSonderkommandos des Einsatzes Reinhard en werd ‘chef’ van de drie vernietigingskampen.316 De meedogenloze Wirth construeerde het vergassingssysteem dat gebruik maakte van de uitlaatgassen van oude Russische tankmotoren.317 Vanuit de euthanasiecampagne werden ook de Kommandanten van de drie vernietigingskampen gekozen, namelijk Eberl, Hering, Franz en Stangl: loyale mannen met veel ervaring en ‘hart voor de zaak’. Het waren Globocnik en Wirth die leiding gaven aan deze kampcommandanten. Zij hadden in elk van de kampen de beschikking over circa 20 à 30 man SSpersoneel als opzichters, van wie gelijktijdig een kleine 20 man dienst hadden. 318 Naast SS-personeel werkten in de kampen krijgsgevangenen uit de Sovjet-Unie die in het trainingskamp Trawniki bij Lublin een ‘bewakersopleiding’ kregen. Deze mannen werden ook wel Trawniki-mannen genoemd. Volgens prof.dr. Houwink ten Cate kreeg de Waffen-SS toegang tot de krijgsgevangenenkampen van de Wehrmacht om personeel te ronselen.319 Een groep geselecteerde krijgsgevangenen kreeg de ‘keuze’ om de ‘bewakersopleiding’ te volgen in plaats van te blijven in het krijgsgevangenenkamp waar zij onder erbarmelijke omstandigheden ongetwijfeld zouden sterven aan ziektes, onderkoeling, honger en dorst. Het is begrijpelijk dat veel mannen de mogelijkheid om uit het krijgsgevangenenkamp weg te komen aangrepen. Spottend werden deze mannen ook wel Hiwi’s (Hilfswilligen) genoemd.320 Onder hen bevonden zich voornamelijk Russen, Oekraïners, Letten en Litouwers. Aanvankelijk waren deze mannen aangenomen als bewakers, maar werden door de SS-ers 313

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 49 + Laender, Het hart van de duisternis, 274 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 17-

19

314

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 17 Chrostowski, Extermination Camp Treblinka, 6 316 Chrostowski, Extermination Camp Treblinka, 5 317 Chrostowski, Extermination Camp Treblinka, 5 318 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 19 319 Johannes Houwink ten Cate, De werkzaamheden van Wachmann Iwan Demjanjuk (1940-1952)(Amsterdam 2008) 4 320 JuNSV Lfd. 761, 317 + Arad, Belcez, Sobibor, Treblinka, 22 + Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 53 315

48


gebruikt om het ‘vuile werk’ te doen en volgden ieder bevel zonder aarzelen op.321 Hoe de rekrutering precies plaatsvond is onbekend. Historicus Browning beweerde:

“The key person (…) was Karl Streibel. He and his men visited the POW camps and recruited Ukrainian, Latvian and Lithuanian “volunteers” (Hilfswillige, or Hiwis) who were screened on the basis of their anti-Communist (and hence almost invariably antiSemitic sentiments), offered an escape from probable starvation, and promised that they would not be used for combat against the Soviet army.”322

De vraag blijft in hoeverre een ideologische selectie echt plaatsvond nu ook sprake moet zijn geweest van een taalbarrière tussen de krijgsgevangenen en de SS-ers. De stelling van Houwink ten Cate dat gelet op het immens aantal krijgsgevangenen per kamp er puur een fysieke selectie plaatsvond lijkt als zodanig zeer aannemelijk.323 Door de combinatie van Trawniki-mannen en ervaren SS-ers konden de relatief kleine kampen onder bescheiden bezetting voluit functioneren. De rol die de Trawnikimannen speelden moet niet onderschat worden, zij hadden in feite zoals Schelvis het noemde een actief aandeel in het vernietigingsproces.324 Ook de ervaringen opgedaan door de SS-ers tijdens de euthanasieprogramma’s waren van onschatbare waarde voor het functioneren van de vernietigingskampen. Zo blijkt dat van de 46 SS’ers die in Sobibόr hebben gewerkt, er 39 een T4verleden hadden. Personeelslid van Sobibór SS-Oberscharführer Alfred Ittner verklaarde op 28 november 1963 in Kulmbach:

“Het kamp functioneerde als een gesloten organisatie met als doel zo snel en zo veel mogelijk Joden te doden. Alles verliep daar gesmeerd, omdat op elke plaats het Duitse kamppersoneel ervoor heeft gezorgd dat er geen moeilijkheden ontstonden. Ieder heeft op de plaats waar hij werd ingezet dusdanig meegeholpen dat de totale organisatie klopte.”325 SS-Oberscharführer Werner Dubois stelde het zo: “Ja: de T4 was onze school, die haar afgestudeerden naar Polen stuurde, om zo voor de SS

321 322

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 54 Christopher Robert Browning, Ordinary Men. Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland (London 2001)

52

323

Houwink ten Cate, De werkzaamheden, 5 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 54 325 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 280 324

49


daar als instructeurs te dienen.”326

Het Duitse kamppersoneel werd ofwel vanuit het euthanasieprogramma overgeplaatst naar een van de vernietigingskampen of aan het begin van Aktion Reinhard tot geheimhouding verplicht en aan het werk gezet.327 En zijn vele voorbeelden te noemen van het gebruik van de expertise van het euthanasiepersoneel in de vernietigingskampen van Aktion Reinhard: SS-Unterscharführer Erwin Lambert was een van de bouwers van gaskamers en crematoria in Hartheim, Sonnenstein, Bernburg en Hadamar. In Sobibόr en Treblinka werd hij vanwege zijn expertise ook voor dit werk ingezet. SSUnterscharführer Herbert Gomerski, SS-Untersturmführer Karl Frenzel en Dubois, alle drie ‘Brenners’ uit Hadamar, vergasten en verbrandden duizenden Joden in Sobibόr.328 SS-Unterscharführer Erich Fuchs, technisch leider van T4, had als monteur de gasinstallatie in Bełżec en Sobibόr aangelegd en stelde het in bedrijf. Begin april 1942 haalde hij een Russische benzinemotor uit Lemberg naar Sobibόr, om het gas te produceren voor de gaskamers.329 De precieze werking van de gasinstallatie in de vernietigingskampen Bełżec, Sobibόr en Treblinka zal in het volgende hoofdstuk worden besproken.

326

Kaul, Nazimordaktion T4, 156 Laender, Het hart van de duisternis, 274 + Belzec-Prozess – Urteil LG München I vom 21.1.1965, 110 Ks 3/64, 5 328 Kaul, Nazimordaktion T4, 155 329 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 120 327

50


4. De gaskamers van Aktion Reinhard

4.1 Inleiding

Aktion

Reinhard

was

de

codenaam

voor

het

programma

om

alle

Joden

uit

het

Generaalgouvernement en zij die er vanuit andere gebieden heen gevoerd werden te vermoorden. Aan het hoofd van dit programma stond SS-Brigadeführer Odilo Globocnik, aangesteld door Reichsführer Heinrich Himmler. Globocnik’s ondergeschikte, chef van de Hauptabteilung SSSturmbannführer Hermann Höfle, was verantwoordelijk voor het leeghalen van de getto’s van het Generaalgouvernement en de deportaties naar de drie vernietigingskampen van Aktion Reinhard: Bełżec, Sobibόr en Treblinka.330 Het was Christian Wirth die met een deel van het personeel van de euthanasieprogramma’s – dat reeds bedreven was in het vergassen van gehandicapten – de kern vormde van het personeel van Aktion Reinhard. In het vorige hoofdstuk is aangegeven hoe men kwam tot de ontwikkeling van het programma van Aktion Reinhard, hoe men het personeel wierf, de locatie van de vernietigingskampen koos en het transport van de Joden naar de kampen regelde. Dit hoofdstuk vormt de vierde en laatste schakel in de ontwikkeling van de gaskamers die zich bedienden van koolmonoxidegas, namelijk de bouw van de vernietigingskampen van Aktion Reinhard. In dit hoofdstuk wordt het gebruik van de gaskamers beschreven, alsmede de verbeteringen die aangedragen werden en zodoende de technologische ontwikkelingen die de vernietigingskampen doormaakten en de problematiek die daarmee gepaard ging.

4.2 Bełżec: het laboratoriumkamp

4.2.1 Bouw

Bij het oprichten van de vernietigingskampen kon men enkel gebruikmaken van de ervaringen die waren opgedaan tijdens de euthanasieprogramma’s en tijdens het gebruik van de gasvrachtwagens. Voor het eerst in de geschiedenis zouden mensen aan de lopende band vermoord worden. De combinatie van concentratiekamp en gaskamer zou een innovatieve oplossing blijken voor de oplossing van het ‘Joodse vraagstuk’. Op 13 oktober 1941 sprak Globocnik met Himmler over wat Longerich noemde het ‘limiteren van Joodse invloed’. 331 Dit betrof een bespreking om vast te stellen welke maatregelen tegen deze ‘Joodse invloed’ konden worden vastgesteld in het belang van het veiligheidsbeleid. Het is 330 331

Benz, Lexikon, 99-100 Longerich, Holocaust, 294

51


waarschijnlijk dat tijdens deze bespreking Himmler opdracht gaf aan Globocnik tot de bouw van het vernietigingskamp Bełżec.332 De SS-Zentralbauverwaltung (Centrale Bouw Administratie) kreeg de leiding over de bouw van dit kamp.333 Aan SS-Oberscharführer Josef Oberhauser waren de eisen waaraan het kamp moest voldoen duidelijk gemaakt. Met de SS-Bauleitung Zamośd onder leiding van SS-Obersturmführer Richard Thomalla vertrok Oberhauser naar het dorpje Bełżec in het zuidoostelijke deel van het Generaalgouvernement.334 Vijf weken na de Duitse inval in de Sovjet-Unie – augustus 1941 – werd het voormalig OostGalicië geannexeerd bij het Generaalgouvernement. 335 Zodoende werd de bevolking van het Generaalgouvernement aangevuld met nog eens 500.000 Joden. Bełżec kwam hierdoor in het centrum van een grote Joodse gemeenschap te liggen. Het dorp lag aan de Lublin-Zamośd-Rava Russkaya-Lvov spoorlijn, waardoor transporten het kamp konden bereiken per spoor.336 De locatie en de ligging aan deze belangrijke spoorlijn maakte Bełżec een ideale plaats voor het oprichten van een vernietigingskamp. Begin 1940 was in Bełżec al een Joods werkkamp gebouwd. Duizenden Joden uit het Lublin district waren hier als dwangarbeiders tewerkgesteld voor het bouwen van vestingwerken op de grens tussen het Duitse Rijk en de Sovjet-Unie.337 Het werkkamp werd in de herfst van 1940 geliquideerd. Op 1 november 1941 werd door de SS-Zentralbauverwaltung gestart met de bouw van het kamp.338 De SS meldde het gemeentebestuur van Bełżec dat het 20 timmermannen nodig had om onder Duits toezicht werkzaamheden te verrichten. Zodoende wees de burgemeester 20 personen aan die werden ingezet voor de bouw van het kamp.339 Als aanvulling op deze 20 timmermannen werden Joodse dwangarbeiders ingezet.340 Het kamp, gesitueerd op de heuvels van Kozielsk, was relatief klein opgezet: het besloeg zo’n 275 meter bij 265 meter.341 In de tweede helft van december 1941 werd SS-Hauptsturmführer Christian Wirth benoemd tot commandant van het kamp.342 Het was zijn taak om een juist vergassingssysteem te kiezen. Bełżec diende als ‘laboratoriumkamp’. Nooit eerder was op een dergelijke manier een kamp gebouwd. De werking van de gaskamers moest onderzocht worden. Wirth zag kort na het operationeel

worden van het kamp af van het vergassingssysteem

dat tijdens de

332

Longerich, Holocaust, 294 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 24 334 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 42 335 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 24 336 Belzec-Prozess München, 4-5 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 23 337 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 23 338 Hilberg, The Destruction, 934 339 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 116 340 Longerich, Holocaust, 330 341 Kuwałek, Robert in: Bełżec - German places of extermination in Poland (Wydawnictwo 2009) 36 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 27 342 Klee, Dressen & Riess, Those were the Days, 228 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 24 333

52


euthanasieprogramma’s was gebruikt; vergassen door middel van gebottelde koolmonoxide.343 De reden hiervoor was dat dit gas werd geproduceerd in privéfabrieken, ver van het kamp. Het bestellen van grote hoeveelheden van deze flessen zou een logistiek probleem worden en teveel aandacht trekken. Het beste was te kiezen voor een systeem in het kamp zelf, dat zelf gas zou produceren. Wirth had ervaring opgedaan met het vergassen van Joden in gaswagens in Chełmno en de vergassing van gehandicapten tijdens de euthanasieprogramma’s. Een combinatie van beide gebruiken resulteerde in de bouw van een stationaire gaskamer. Wirth besloot om de gaskamers in Bełżec te voorzien van uitlaatgas uit de verbrandingsmotoren van een dieselmotor. 344 Op deze manier was het niet nodig om gasflessen aan te schaffen, slechts benzine was nodig om de motoren gas te laten produceren. De vergassingstechnologieën evolueerden, houten gaskamers gecamoufleerd als douchezalen werden ontworpen en zo werd de aanzet gegeven tot de ontwikkeling van een stationaire gaskamer.345 In het boek van Jules Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, vertelde één van de timmermannen uit het plaatsje Bełżec Stanislaw Kozak over de bouw van de gaskamers:

“Wij moesten barakken bouwen… (…)… Een tweede barak was voor de Joden die naar het bad moesten. Deze werd 25 meter bij 12,5 meter. Daarnaast hebben we nog een derde gebouwd van 12 bij 8 meter, die met houten wanden in drieën werd gedeeld, waardoor ieder deel ongeveer 4 meter breed en 8 meter lang werd. De hoogte bedroeg ongeveer twee meter. De barak had dubbele houten wanden die we met zand moesten vullen. De binnenkant werd tot een hoogte van 110 centimeter met zink bekleed, evenals de vloer. Elke ruimte was aan de noordzijde voorzien van een deur die ongeveer 180 centimeter hoog en 110 centimeter breed was. Ze waren, evenals de toegangsdeuren, van rubberen strips voorzien en gingen naar buiten open. Ze bestonden uit drieduims planken en waren tegen het indrukken van binnenuit voorzien van houten balken, die in twee speciaal gemaakte ijzeren haken konden worden geschoven. …(…)… Van de eerste naar de tweede barak liep een drie meter breed pad, [Schlauch of

pijpenla genoemd]

346

aan weerszijden tot op

een hoogte van 3 meter afgezet met prikkeldraad. Daartussen werden dennentakken gevlochten om het zijspoor aan het oog te onttrekken. Toen wij de barakken bouwden groeven de ‘zwarten’ *Trawniki-mannen] een grote kuil van 20 meter

343

Hilberg, The Destruction, 936 Belzec-Prozess München I, 4-5 345 Belzec-Prozess München I, 4-5 + Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 116 346 Longerich, Holocaust, 330 344

53


breed, 50 meter lang en 6 meter diep, waarin de omgebrachte Joden later werden begraven.”347

Een interessant gegeven is het feit dat Kozak verklaarde kachels te hebben gezien in de gaskamer;

“In elke kamer hebben wij kachels van ongeveer 250 kilo neergezet; ze waren 110 centimeter hoog, 55 breed en 55 diep. Uit nieuwsgierigheid heb ik door het deurtje naar binnen gekeken. Daar zag ik roosters en vuurvaste stenen.”348

Jules Schelvis maakte uit deze verklaring op dat het in eerste instantie de bedoeling moet zijn geweest om door middel van kolendamp mensen te vermoorden. Dit gas ontstaat door kachels zodanig af te stellen dat de kolen onvolledig verbranden. Het is echter niet vast komen te staan of de eerste vergassingen in Bełżec plaatsvonden door middel van deze kachels.349 Er is een mogelijkheid dat de bovenomschreven kachels niet (efficiënt) functioneerden. Zowel Schelvis als Arad vonden het aannemelijk dat de eerste experimentele

vergassingen plaatsvonden door het gebruik van

gebottelde koolmonoxide - hetzelfde koolmonoxidepreparaat dat naar de euthanasiecentra in Duitsland was gestuurd.350 Naderhand werd overgestapt op uitlaatgassen van 250 pk dieselmotoren.351 Via een systeem van leidingen werden de uitlaatgassen in de verschillende gaskamers vrijgelaten.352 Toen de bouw van de gaskamers was voltooid begon SS-Unterscharführer Erich Fuchs met het installeren van de apparatuur, zoals het volgende fragment dan ook beschrijft:

“Ik heb de douches in de gaskamers aangebracht. Omdat ze uitsluitend als camouflage dienden werden ze niet op de waterleiding aangesloten.”353

Met een staf van 30-35 SS-ers en 100-120 Trawniki-mannen werd het kamp vanaf maart 1942 productief.354 De eerste vergassing vond plaats op 17 maart 1942; de dag waarop een transport Joden uit Lublin werd vergast.355 In het boek van Arad, Belzec, Sobibor en Treblinka, staat over deze eerste vergassingen een vertaald dagboekfragment weergegeven van Minister van Propaganda dr. Paul Joseph Goebbels: 347

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 116 + Belzec-Prozess München, 4-5 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 116 349 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 116 350 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 26 + Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 118 351 Laender, Het hart van de duisternis, 225 352 Belzec-Prozess München, 4-5 353 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 116 354 Benz, Lexikon, 27 + Longerich, Holocaust, 330 355 Hilberg, The Destruction, 936 + Mildt, In the Name of the People, 240 348

54


“Beginning with Lublin, the Jews in the General Government are now being evacuated eastward. The procedure is a pretty barbaric one and not to be described here more definitely. Not much will remain of the Jews”356

De eerste experimentele vergassingen vonden plaats in de 3 houten gaskamers, waarin 150 mensen per keer vergast werden.357 Deze vergassingen werden uitgevoerd met 2 tot 3 transporten bestaande uit zo’n 4 à 6 wagons. In elk van deze wagons waren zo’n 100-250 Joden naar Bełżec gedeporteerd. Deze vergassingsexperimenten werden uitgevoerd om de efficiëntie en capaciteit van de gaskamers vast te stellen. Na de experimenten werden de Joodse dwangarbeiders die mee hadden geholpen aan de bouw van het kamp ook vergast. Arad gaf tevens in zijn boek een vertaald fragment weer, geschreven door Adolf Eichmann die het kamp bezocht in haar beginperiode:

“I travelled in the direction of Lublin; I don’t know what the place is called…(…)… I met there a Hauptmann of the Order Police [Wirth]. I expressed astonishment that the small house, completely secluded,

was build, and he told me: here the Jews are

being gassed now.” 358

Vanaf maart 1942 arriveerden gemiddeld zo’n 2 à 3 transporten per dag met 1.500 à 2.000 Joden. Een deel van het transport, zo’n 8 tot 10 wagons, werd van de trein gescheiden en naar de Rampe gebracht. Het transport moest om twee redenen zo snel mogelijk verwerkt worden: in eerste instantie mochten de slachtoffers niet de tijd worden gegund om te beseffen dat zij naar dit kamp waren gebracht enkel om gedood te worden, ten tweede zorgde snelheid ook voor efficiëntie. Snelheid vergrootte de moordcapaciteit en zodoende zouden meer transporten per dag verwerkt kunnen worden. De zieken, gehandicapten, bejaarden en zeer jonge kinderen die niet zelfstandig naar de gaskamers konden lopen werden op draagbaren naar het Lazaret gebracht. Lazaret is Duits voor veldhospitaal, wat insinueerde dat de mensen hier geholpen zouden worden. Niets was minder waar. Over het uiterlijk van het Lazaret van Bełżec zijn volgens historicus Cesarani geen ooggetuigenverklaringen bekend, maar men ging ervan uit dat deze ‘faciliteit’ er hetzelfde uit zou hebben gezien als die in Sobibór en Treblinka.359 Het Lazaret betrof een massagraf omheind met een hek van prikkeldraad en dennentakken ter camouflage. De Joden die naar dit massagraf werden gebracht werden gedood door een nekschot. Na het nekschot vielen de doden in het massagraf, 356

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 68 Belzec-Prozess München, 4-5 + Klee, Dressen & Riess, Those were the Days, 228 + Mildt, In the Name of the People, 240 358 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 26 359 Cesarani, Holocaust, 346 357

55


waar continu een vuur brandde om de lijken te verbranden. De Joden die zelf naar de gaskamers konden lopen werden uit de treinen gehaald en hen werd verteld dat zij eerst zouden douchen. Zij werden verplicht hun bagage achter te laten, en hun sieraden en geld af te geven. De Joden moesten zich ontkleden in speciaal daarvoor bestemde barakken en bij vrouwen werd het haar afgeschoren.360 Vervolgens werden de Joden via de Schlauch naar de gaskamers gedreven. Er is wederom duidelijk een link te leggen met de werkwijze van de eerdere vergassingsmethodes. Net als in de euthanasiecentra en in Chełmno werden de slachtoffers onder valse voorwendselen naar de ‘douche’ gestuurd, alvorens hun bezittingen af te nemen. Er kunnen 3 redenen genoemd worden die ervoor zorgden dat de Joden werden misleid: 1. het kamp zag er uit als een werk- of doorgangskamp; 2. de Joden geloofden dat ze gingen douchen vanwege het scheiden van mannen en vrouwen, het ontkleden en het afscheren van de haren tegen luizen; en 3. de gaskamers zagen er uit als doucheruimtes.361 Pas op het moment dat de deuren van de gaskamers werden gesloten en het licht werd uitgedaan werd het de Joden duidelijk welk lot hun te wachten stond. De dieselmotor werd gestart, de uitlaatgassen kwamen de gaskamers in en naar gelang hun fysieke kracht stierven zij na een pijnlijke periode van 15-30 minuten.362 Ondanks deze bekende werkwijze liep het vergassingsproces niet altijd zoals verwacht. De installaties gingen voortdurend kapot, zo verklaarde SS-Obersturmführer Franz Stangl;

“…(…)… doordat de installaties voortdurend kapot gingen, moesten de gedeporteerde mensen soms dagenlang buiten wachten, naakt en zonder voedsel en drinken, of zij werden in spoorwagons gestouwd, waarvan de vloeren met kalk bestrooid waren. De treinstellen werden op een zijspoor gezet en men liet de mensen stikken.”363

Deze situatie is zowel beschreven door Jan Karski, in zijn boek The story of a secret state als door Kurt Gerstein.364 Beide mannen bezochten Bełżec. Gerstein was in zijn officiële functie als Obersturmführer van het SS-Gezondheidskorps. Karski, verbindingsman voor de Poolse regering in ballingschap, bracht vermomd als Oekraïense bewaker een dag door in Bełżec. 365 Na de vergassing werden de deuren geopend. De lijken stonden in verkrampte posities of lagen op elkaar en waren bedekt met speeksel, braaksel, uitwerpselen en urine.366 Het kwam voor

360

Mildt, In the Name of the People, 240-241 Arad, Belcez, Sobibor, Treblinka, 69-70 362 Belzec-Prozess München, 6 + Mildt, In the Name of the People, 240-241 363 Sereny, Into that darkness, 113 364 Karski, Jan, The story of a secret state: my report to the world (London 1945) + Sereny, Into that darkness, 113 365 Sereny, Into that darkness, 113 + Lanzmann, Shoah, 192-201 366 Belzec-Prozess München, 6 361

56


dat bij zwangere vrouwen de bevalling vroegtijdig was begonnen.367 Het Joodse Sonderkommando sloeg leren riemen rond de polsen van de doden en sleepte ze zo’n 100-150 meter naar één van de 33 massagraven.368 De Joodse Sonderkommando’s werden ingezet om het SS-personeel minder mentaal te belasten.


Van maart tot midden april 1942 werden 60.000 Joden uit de districten Lublin en Galicië naar Bełżec gedeporteerd en daar vergast.369 De capaciteit van de gaskamers was te klein om de grote aanwas van slachtoffers bij te houden. Ook waren de wanden en het dak van de gaskamers aangetast door zweet, urine, bloed en uitwerpselen.370 Toen in juni 1942 transporten uit de getto’s van Kraków en Tarnów aankwamen in Bełżec, werd het duidelijk dat de gaskamers niet langer efficiënt en toereikend genoeg waren.371 Na goedkeuring van het hoofdkwartier in Lublin werden de transporten naar Bełżec midden juni 1942 stopgezet.372 Begonnen werd met de bouw van een uit natuursteen opgetrokken gebouw van 24 meter bij 10 meter, bestaande uit 6 gaskamers van 4 meter bij 8 meter.373 Tegen half juli 1942 was de bouw van de gaskamers voltooid. Over de vergassingscapaciteit van de nieuwe gaskamers verschilden de meningen van historici nogal. Waarschijnlijk konden tussen de 200 en 300 mensen per gaskamer vergast worden.374 Arad noemde een totale vergassingscapaciteit van 2000 personen per vergassing,375 terwijl Robert Kuwałek - een Poolse expert op het gebied van Aktion Reinhard – sprak over een totale vergassingscapaciteit van 4000 personen.376 Hoe het ook zij, na de bouw van de nieuwe gaskamers konden grotere transporten worden verwerkt.377 Volgens Gerstein, die op 17 augustus 1942 een bezoek bracht aan Bełżec, konden er in de nieuwe gaskamers zo’n 15.000 Joden per dag worden vergast.378 Van juli 1942 tot half december 1942 arriveerden de laatste transporten uit Kraków, Lublin en Galicië. Deze transporten vervoerden gemiddeld zo’n 5.000 tot 6.000 personen, ongeveer 150 personen per wagon.379 De vernietiging van Joden in Bełżec kwam op zijn hoogtepunt in augustus

367

Hilberg, The Destruction, 1041 Kuwałek, Bełżec, 36 369 Kuwałek, Bełżec, 36 370 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 123 371 Hilberg, The Destruction, 937 372 Belzec-Prozess München, 4-5 373 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 123 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 73 374 Belzec-Prozess München, 6 + Mildt, In the Name of the People, 234 375 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 74 376 Kuwałek, Bełżec, 36 377 Belzec-Prozess München , 5 378 Arad, Gutman & Margaliot, Documents, 347-348 379 Rudolf Reder, Bełżec, (Krakow 1999) 105 368

57


1942: in deze maand werden 130.000 Joden vergast.380 Het was ook in deze maand dat Wirth inspecteur werd van alle Aktion Reinhard vernietigingskampen en nam Gottlieb Hering zijn taak als kampcommandant over.381

4.3 Sobibόr: het tweede stadium

4.3.1 Bouw

Op 20 oktober 1941 vond er een ontmoeting plaats tussen Himmler - vergezeld door Minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop - en de Slowaakse president, de Slowaakse premier en de Slowaakse Minister van Buitenlandse Zaken. Himmler zou tijdens deze ontmoeting de Slowaakse president hebben aangeboden de Slowaakse Joden te deporteren naar een afgelegen deel van het Generaalgouvernement. Historicus Peter Longerich zag in deze ontmoeting een mogelijk startpunt voor de constructie van vernietigingskamp Sobibόr.382 Longerich meende vanwege niet bevestigde indicaties dat al eind 1941 voorbereidingen werden getroffen om vernietigingskamp Sobibόr te bouwen in het oostelijke deel van het Lublindistrict. Uiteindelijk werd de eigenlijke realisering van het kamp uitgesteld tot het voorjaar van 1942. 383 Over de bouw van het derde vernietigingskamp Treblinka werd nog niet gesproken. Het kamp Sobibόr werd gebouwd in de omgeving van het dorp Sobibór, gelegen aan de Chelm-Wlodawa spoorlijn, 8 km ten zuiden van Wlodawa en 120 km van Lublin.384 Het gebied bestond voornamelijk uit moerassig bosland. Net als de locatie van Bełżec werd de locatie van het vernietigingskamp Sobibόr gekozen door de SS-Zentralbauverwaltung. Het was Thomalla die de leiding kreeg over de bouw.385 Een Poolse spoorwegarbeider die dienst deed in het gebied rond Sobibór had vol belangstelling het begin van de bouw van het kamp gadegeslagen:

“In de herfst van 1941 waren Duitse officieren drie keer met een handgedreven lorrie komen

aanrijden

tot

voor

het

stationnetje

van

Sobibór.

Ze

begonnen

daar

opmetingen te verrichten van het perron en de lengte van de rangeerrails. Daarna liepen ze naar het nabijgelegen bos. Wat ze daar deden wist ik niet. De Duitsers droegen uniformen met SS-tekens en hun

petten waren voorzien van een doodskop

[symbool voor SS-kamppersoneel] Enige tijd later werden per spoor dikke deuren, die 380

Kuwałek, Robert & Dariusz Libionka, Bełżec death camp (museumfolder Bełżec) Belzec-Prozess München, 5,11 + Mildt, In the Name of the People, 241 382 Longerich, Holocaust, 295, 296, 302 383 Longerich, Holocaust, 296 384 Sobibor-Prozess (Berlin) – Urteil LG Berlin vom 8.5.1950, PKs 3/50, 2 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 30 385 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 30 381

58


van rubberen strips waren voorzien, naar het station van Sobibór gebracht. Wij vroegen ons af waarvoor die deuren zouden dienen. We werden er ons van bewust dat de Duitsers hier wat wilden bouwen. Bovendien werden niet alleen veel stenen aangevoerd, maar ze brachten ook Joden hier naartoe. Niemand van ons durfde erheen te gaan. In januari of februari 1942 hebben de Duitsers over de weg van Chelm naar Wlodawa nog meer Joden naar het station gebracht. Ze verdwenen in de richting van het bos. Ik denk dat ze daar in barakken leefden die inmiddels naast de spoorrails aan de bosrand waren herrezen. Ongeveer 120 Joden moesten kuilen graven, terwijl de boeren uit het dorp er palen van ongeveer 3 meter lengte heenbrachten.”386

Zoals eerder aangegeven werd de bouw uitgesteld tot het voorjaar van 1942. Jan Piwonski, die vanaf februari 1942 als hulpwisselwachter begon te werken in het dorp Sobibόr, vertelde in een interview met Claude Lanzmann over de aanvoer van bouwmaterialen voor het kamp:

“Omstreeks eind maart 1942 lieten ze hier vrij grote groepen joden komen, tussen vijftig en honderd personen. Er arriveerden verschillende treinen met onderdelen van barakken, palen, prikkeldraad, bakstenen, en er werd begonnen met de eigenlijke bouw van het kamp. De joden laadden die wagons uit en brachten die barakonderdelen

naar

het

kamp.

De

Duitsers

dwongen

een

ontzettend

snel

werktempo af. Toen we dat tempo zagen waarin ze werkten – dat was uiterst meedogenloos – toen we die gebouwen zagen en vervolgens die omheining, die toch een vrij grote oppervlakte afbakende, begrepen we dat wat de Duitsers aan het bouwen waren de mensen niet ten goede zou komen.”387 Door zijn ervaringen opgedaan bij de bouw van Bełżec ging Thomalla snel en efficiënt te werk. 388 Nu de praktijk had aangetoond dat Bełżec van een te kleine afmeting was geweest, werd Sobibór met een oppervlakte van 650 meter bij 400 meter, groter dan Bełżec. 389 De Rampe van het kamp was 120 meter lang, zodat plaats was voor maximaal 11 wagons en de locomotief.390 Voor de bouw van het kamp werden, net als in Bełżec, Joodse dwangarbeiders en lokale arbeiders gebruikt. Nadat de bouw van het kamp voltooid was, werden de Joodse dwangarbeiders vermoord en vertrok Thomalla met 386

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 44 Lanzmann, Shoah, 79 388 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 46 389 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 30 + Mildt, In the Name of the People, 242 390 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 45 387

59


zijn bouwcommando. Begin april 1942 werd personeel gerekruteerd uit de voormalige euthanasiestaf. Uiteindelijk bestond de bezetting van het kamp uit zo’n 15-30 SS-ers en 90-140 Trawniki-mannen.391 In april 1942 werd SS-Obersturmführer Franz Stangl door Globocnik benoemd tot kampcommandant van Sobibόr.392 Op dat moment was de constructie voor de gaskamers gereed, zo volgde uit een verklaring van Stangl:

“Toen ik daar kwam *in Sobibόr+ stelde ik vast dat er een gebouw stond dat niet in het bouwschema was opgenomen. Na enige dagen rees bij mij het vermoeden dat men daar wel eens met de aanleg van gaskamers bezig zou kunnen zijn.”393

In april 1942 werden de eerste proefvergassingen gedaan onder leiding van Wirth en een chemicus van de euthanasiecampagne.

394

Net als in Bełżec waren de gaskamers aangesloten op een

verbrandingsmotor, welke volgens Fuchts een zware, watergekoelde Russische achtcilinderbenzinemotor van ten minste 200 pk bevatte.395 Fuchs beschreef de voorbereidingen en de eerste experimentele vergassing in Sobibór als volgt:

“As ordered by Wirth, I drove an LKW [car] to Lovo, fetched a gas motor and transported it to Sobibor. When I arrived at Sobibor, close to the railway station I saw a tract of land with a concrete Construction and some other solid buildings. The Sonderkommando there was commanded by Thomalla. Other members of the SS who attended were F.B. Stangl, F. Schwartz, Kurt Bolender, and others. We unloaded the motor. It was a heavy Russian benzine engine (presumably a tank or tractor motor) at least 200 horsepower (V-motor, 8 cylinders, water cooled). We installed the engine on the concrete foundation and set up the connection between the exhaust and the tube. I then tested the motor. It did not work. I was able to repair the ignition and the valves, and the motor finally started running. The chemist, who I know from Belzec, entered the gas chamber with measuring instruments to test the concentration of the gas. Following this, a gassing experiment was carried out. If my memory serves me right, about thirty or forty women were gassed in one gas chamber. The Jewish women were forced to undress in an open place close to the gas chamber, and were driven into the gas chamber by the above-mentioned SS members and by Ukrainian 391

Sobibor-Prozess (Frankfurt) – Urteil LG Frankfurt am Main vom 25.8.1950, 52 Ks 3/50, 2-3 + Sobibor-Prozess Berlin, 2 + Benz, Lexikon, 218 392 Sereny, Into that darkness, 102-104 393 Sereny, Into that darkness, 203 394 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 57 395 Mildt, In the Name of the People, 288 + Hilberg, The Destruction, 936

60


auxiliaries. When the women were shut up in the gas chamber I and B [Bolender] set the motor in motion. The motor functioned first in neutral. Both of us stood by the motor and switched from ‘Neutral’ (freiauspuff) to ‘Cell’ (Zelle), so that the gas was conveyed to the chamber. At the suggestion of the chemist, I fixed the motor on a definite speed so that it was unnecessary henceforth to press on the gas. About ten minutes later the thirty or forty women were dead. The chemist and the SS

leader

gave the sign to stop the motor.”396

Vanaf mei 1942 werd in Sobibór begonnen met de systematische massamoord op Joden door middel van vergassing met koolmonoxide.397 T4-boekhouder SS-Oberscharführer Jacob Alfred Ittner deed dienst achter het afgifteloket. 398 Voordat zij de Schlauch betraden, moesten de ontklede Joden hun waardevolle voorwerpen en geld afgeven bij dit loket. De Schlauch, ongeveer 3-4 m breed en 150 m lang, bracht hen naar de gaskamers.399 Bij aankomst van de transporten op de Rampe was het SSUnterscharführer Hubert Gomerski die vaak de zieken, bejaarden en gehandicapten aanwees die vermoord moesten worden in het Lazaret .400 Ittner vertelde na de oorlog over het Lazaret van Sobibór:

“Ik heb zelf gezien dat gebrekkige en zieke Joden aan de rand van de groeven in Lager 3 werden doodgeschoten. Bij deze executies wendde ik mijn hoofd af en kan mij er daarom geen voorstelling van maken wie de werkelijke schutters waren. Het was daar meer dan een ‘Schweinerei’.”401

4.3.2 Technologische vooruitgang Toen het kamp Sobibór werd geopend omstreeks 16/18 mei 1942, 402 waren er 3 bakstenen gaskamers in gebruik van ongeveer 4 meter bij 4 meter bij 2,6 meter hoog met een capaciteit van ongeveer 200 tot 250 mensen per gaskamer.403 Iedere gaskamer had zijn eigen toegangsdeur. Aan de andere zijde van het gebouw waren deuren geplaatst voor het verwijderen van de lijken uit de gaskamers. Naast het gebouw stond een schuur waarin de benzinemotor stond opgesteld die de 396

Sobibor-Prozess Berlin, 2 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 31-32 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 36 398 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 156 399 Sobibor-Prozess Berlin, 2 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 32 400 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 282 401 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 295 402 Sereny, Into that Darkness, 114 403 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 31 397

61


gaskamers via een leidingensysteem van gas voorzag.404 In de zomer van 1942 werden er 3 bakstenen gaskamers bijgebouwd, zodat het kamp vanaf september 1942 opereerde met 6 gaskamers, met een totaalcapaciteit van 1300 mensen. 405 Volgens Gerstein konden er zo’n 20.000 Joden per dag vergast worden.406 Na het verwijderen van de lijken uit de gaskamers werden deze begraven in massagraven van ongeveer 50-60 meter lang, 10-15 meter breed en 5-7 meter diep en vervolgens bedekt met kalk.407

Hoewel Bełżec als voorbeeld werd gebruikt bij de bouw van Sobibór, was over de locatie van het kamp minder goed nagedacht. In tegenstelling tot Bełżec en Treblinka lag Sobibór aan een enkelspoor in plaats van aan een dubbelspoor, hetgeen voor oponthoud kon zorgen wanneer andere treinen voorrang kregen op een Sonderzuge transport. Voorts liep dit enkelspoor door een moerasgebied wat zorgde voor verzakking van de rails.408 Op 28 juli 1942 werden de transporten stopgezet omdat vanwege reparatiewerkzaamheden geen gebruik gemaakt kon worden van het spoor tussen Lublin en Chelm.409 Ganzenmüller schreef over de transportstop:

“Seit dem 22.7. fährt täglich ein Zug mit je 5000 Juden von Warschau über Malkinia nach Treblinka, auβerdem zweimal wöchentlich ein Zug mit 5000 Juden von Przemysl nach Belzek. Gedob steht in ständiger Fühlung mit dem Sichterheitsdienst in Krakau. Dieser ist damit einverstanden, daβ die Transporte von Warschau über Lublin nach Sobibor (bei Lublin solange ruhen, wie die Umbauarbeiten auf dieser Strecke diese Transporte unmöglich machen (ungefähr Oktober 1942).”410

Een verbetering ten opzichte van Bełżec was dat de lagere frequentie van de transporten naar Sobibόr. Het was de regel dat er per dag ‘slechts’ één transport arriveerde, het kwam zelfs voor dat er dagen waren waarbij geen transport binnenkwam.411 Vaak bestonden de transporten ook uit minder personen dan dat het geval was voor transporten die reden naar Bełżec. Het kwam nauwelijks voor dat een transport meer dan 2.000-2.500 personen verdeeld over 20 wagons bevatte. Het was Stangl die, door zijn ervaring opgedaan tijdens de euthanasieprogramma’s, het kamp op een efficiënte manier liet draaien. Er kwamen dagelijks minder transporten binnen dan in Bełżec en

404

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 31 Hilberg, The Destruction, 937 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 123 + Mildt, In the Name of the People, 242 406 Arad, Gutman & Margaliot, Documents, 347-348 407 Sobibor-Prozess Berlin, 2-3 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 33, 80 408 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 46 409 Longerich, Holocaust, 334 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 80 410 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 64 + Longerich, Holocaust, 335 411 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 79 405

62


er vonden ook geen wantoestanden plaats als in Bełżec, waar transporten dagenlang moesten wachten wanneer de installatie het had begeven. Zodoende bleef er ‘orde’ in het kamp en trok het ook minder de aandacht van omwonenden. Tijdens zijn proces in Dortmund op 29 november 1962 verklaarde SS-Scharführer Werner Dubois:

“Het kamp functioneerde als een ketting van functies. Als één schakel wegviel stokte het hele bedrijf. Het eigenlijke werk tijdens het vernietigingsproces werd door de Arbeitsjuden gedaan. Ze moesten dat onder dwang doen en leefden in voortdurende doodsangst. Alle leden van het Duitse personeel droegen de verantwoordelijkheid voor de Jodenvernietiging. Daarbij moet wel worden bedacht dat we niet op eigen initiatief, maar in het kader van de door het Rijk besloten Endlösung der Judenfrage hebben gewerkt. We hebben niet de moed gehad ons tegen de bevelen te verzetten. Ik stond voor de volgende keuze: of opzichter in een Jodenkamp blijven of gevangene in een concentratiekamp.” 412

Overlevende Estera Raab beschreef op 8 mei 1963 een zelfde kampdiscipline en collectieve verantwoordelijkheid:

“Aan het doden heeft iedereen meegedaan. Het massaal doden van Joden werd niet door een enkeling begaan, maar door velen. Iedereen was een radertje in een goed functionerende

vernietigingsmachine.

Daarom

ben

ik

van

mening

dat

alle

kampopzichters in Sobibor, zonder rekening te houden met hun positie in het kamp, het doden van Joden gemeenschappelijk hebben begaan. Ik wil duidelijk onderstrepen dat bij aankomst van Jodentransporten het werk werd neergelegd en allen aan het vernietigingsproces hebben deelgenomen.“413

4.4 Treblinka: het geperfectioneerde kamp

4.4.1 Bouw

In het noordoostelijke deel van het Generaalgouvernement lag het dorpje Treblinka. Het station van Treblinka was verbonden aan een steengroeve en in het voorjaar van 1941 besloten de Duitsers de groeve te exploiteren voor grondstoffen, nodig om vestingwerken te bouwen op de grens tussen het 412 413

Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 282 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 281

63


Duitse Rijk en de Sovjet-Unie.414 Zodoende werd in de zomer van 1941 een werkkamp opgericht waar zo’n 1.000 à 2.000 Poolse en Joodse dwangarbeiders te werk werden gesteld. Medio april 1942 was de bouw van het kamp Sobibόr vergevorderd en vertrok het SSbouwkommando onder leiding van Thomalla naar het noordoostelijke deel van het Generaalgouvernement. Eind april, begin mei 1942 arriveerde het SS-bouwkommando in het gebied rondom het werkkamp Treblinka en besloten werd om hier het derde vernietigingskamp te bouwen.415 Het kamp werd gesitueerd niet ver van Malkinia, een dorp gelegen aan de spoorlijn die liep van Warschau naar Bialystok en vlakbij de Malkinia-Siedlce-spoorlijn.416 Het kamp was gesitueerd zo’n 4 km van het dorp Treblinka en diens station. In mei, begin juni 1942 werd onder leiding van Thomalla met de bouw begonnen door de Duitse aannemersbedrijven Schönbronn uit Leipzig en Schmidt-Münstermann.417 Thomalla ging op eenzelfde manier aan het werk als bij de bouw van Bełżec en Sobibόr: Joden uit het eerder gebouwde werkkamp werden ingezet om het kamp te bouwen.418 SS-Unterscharführer Erwin Lambert, voormalig lid van het bouwcommando van Aktion T4 en later werkzaam onder Thomalla, verklaarde over de bouw:

“I and Hengs *a euthanasia man+ went to Treblinka by car. SS-Hauptsturmführer Richard Thomalla was the camp commandant. The Treblinka camp was still in process of construction. I was attached to a building team there. Thomalla was there for a limited time only and conducted the construction work of the extermination camp. During that time no extermination actions were carried out. Thomalla was in Treblinka for about four to eight weeks. Then Dr. Eberl arrived as camp commander. Under his direction the extermination Aktionen of the Jews began.”419

Het kamp had een oppervlakte van ongeveer 600 meter bij 400 meter en was daarmee van eenzelfde grootte als Sobibór.420 Ook hier bestond de staf uit ongeveer 30-40 SS-ers en 90-120 Trawniki-mannen.421 Het vernietigingsproces werd aangevoerd door SS-Untersturmführer Dr. Irmfried Eberl, een arts die de euthanasiecentra Brandenburg en Bernburg had geleid en nu de

414

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 37 Mildt, In the Name of the People, 243 416 Treblinka-Prozess – Urteil LG Düsseldorf vom 3.9.1965, 8 I Ks 2/64, 28 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 37 + Mildt, In the Name of the People, 241 417 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 37 418 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 40 419 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 40 420 Treblinka-Prozess Düsseldorf, 28 + Sereny, Into that Darkness, 164 421 Kopόwka, Edward in: Treblinka - German places of extermination in Poland (Wydawnictwo 2009) 58 + Longerich, Holocaust, 339 + Treblinka-Prozess Düsseldorf, 32 415

64


eerste kampcommandant van Treblinka werd.422 Bij de bouw van het kamp kon men in principe putten uit de ervaringen die men in Bełżec en Sobibόr had opgedaan. De nazi’s beschouwden Treblinka dan ook als het ‘meest geperfectioneerde’ vernietigingskamp. 423 De eerste 3 bakstenen gaskamers waren identiek aan die in Sobibór; 4 meter bij 4 meter en 2,6 meter hoog met een capaciteit van ongeveer 200-250 mensen.424 Treblinka-overlevende Abraham Bomba bevestigde de grootte van de gaskamers.425 De Schlauch in Treblinka was zo’n 4,5-5 m breed, 3 m hoog en 80-90 m lang.426 Ook hier was deze pijpenla gecamoufleerd met takken geweven tussen het prikkeldraad. In een interview vroeg Claude Lanzmann SS-Unterscharführer Franz Suchomel:

“En kunt u de pijpenla [Schlauch] heel nauwkeurig beschrijven, hoe was die? Hoeveel meter? De ‘pijpenla’ was ongeveer vier meter breed….(…)… Muren? Nee, nee. Prikkeldraad, met een heel dicht loofwerk van boomtakken, dennentakken, begrijpt u? Dat werd

‘camouflage’ genoemd. …(…)… De pijpenla werd toch de hemelweg

genoemd? De Joden hadden haar de bijnaam de ‘hemelvaart’ gegeven, en ook ‘de laatste weg’. Ik heb enkel die twee uitdrukkingen gehoord.”427

De toegangsdeuren van de gaskamers waren elk 1,8 m hoog en 90 cm breed en sloten van buiten hermetisch af.

428

In de gaskamers, tegenover de toegangsdeuren, bevonden zich deuren gemaakt

van houten balken, zo’n 1,8 m hoog en 2,5 m breed. Ook deze deuren sloten hermetisch en werden gebruikt wanneer de lijken uit de gaskamer moesten worden gehaald. De gaskamers zelf waren van binnen wit betegeld en aan het plafond waren douchekoppen aangebracht. Al met al waren ze zo ontworpen om de illusie van een doucheruimte in stand te houden. Eén van de SS-ers riep: "Iwan, Wasser!", waarna één van de Oekraïense bewakers de gastoevoer naar de gaskamers openzette. 429 Ten oosten van de gaskamers waren door graafmachines - afkomstig uit de steengroeve massagraven gegraven van ongeveer 50 meter bij 25 meter bij 10 meter diep.430 De lijken werden vanuit de gaskamers door het Joodse Sonderkommando op karren gelegd en via een smalspoor naar

422

Kopόwka, Edward & Poitr Tołwioski, Treblinka – the stones are silent – I remember (Warszawa 2007) 6 + Hilberg, The Destruction, 961 + Mildt, In the Name of the People, 243 423 Longerich, Holocaust, 334 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 37 424 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 42, 86 425 Lanzmann, Shoah, 136 426 Treblinka-Prozess Düsseldorf, 30 + Laender, Het hart van de duisternis, 226 427 Lanzmann, Shoah, 132-133 428 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 42 429 Treblinka-Prozess Düsseldorf, 41 430 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 42, 86

65


de grafkuilen gereden. Midden juli 1942 waren de belangrijkste faciliteiten in het kamp gebouwd en op 23 juli 1942 arriveerde het eerste transport uit het getto van Warschau. 431 Jacob Wiernik ontsnapte uit Treblinka en kwam in 1944 in Warschau aan. Wat hij had meegemaakt in Treblinka schreef hij op schrift, waarna deze geschriften werden gepubliceerd door een verzetgroep in Polen. Een van de schriftfragmenten luidt:

“An order is given to get into the cars. Eighty are pushed into each car.” “It was becoming increasingly suffocating inside the car, and from minute to minute there was less air to breathe; it was all despair, blackness and horror... With indescribable suffering we finally arrived at Malkinia. We stopped there all night. Ukrainians came into the car and demanded valuables. Everybody gave them up in order to preserve their lives a little while longer…(…)…In the morning the train moved and we reached Treblinka station. I saw a train that passed us and in it people who were hungry, ragged and half naked. They said something to us but we did not understand them. The day was burning hot. The lack of air was terrible…(…)… We arrived at Treblinka in a few minutes. It was only there that the blinkers dropped from our eyes. Ukrainians with rifles and machine-guns stood on the roofs of the huts. The whole area was strewn with bodies, some dressed and some naked. Their faces were distorted with fear and horror. They were black and swollen. Their eyes were frozen wide open. Their tongues hung out, brains were spattered around and the bodies twisted. There was blood everywhere…(…)…There is an order to get out of the cars. Belongings are to be left behind. We are taken into the yard. There were two large notice boards with orders to hand over gold, silver, precious stones and all valuables. Failure to do so would bring the death penalty. On the roofs of the huts were Ukrainians with machine-guns. The women and children were ordered off to the left and the men told to sit down in the yard, on the right.”432 Net als in Sobibόr en Bełżec was in dit kamp ook een Lazaret.433 De zieken, gehandicapten, bejaarden en zeer jonge kinderen die niet zelfstandig naar de gaskamers konden lopen werden rechtstreeks van het perron naar dit massagraf gebracht.434 Eén van de weinige verklaringen die er zijn over dit massagraf komt van SS-Unterscharführer Franz Suchomel:

“En het blauwe commando *Joods werkcommando+ had ook tot taak de bejaarden en 431

Benz, Lexikon, 236 Jacob Wiernik, Shana be-Treblinka (Mi-pi Ed Reiya) (“A Year in Treblinka by an Eyewitness”) (Jerusalem 1945) 5-14 433 Longerich, Holocaust, 340 434 Laender, Het hart van de duisternis, 226 432

66


zieken naar het ‘ziekenhuis’ te brengen. Ze zouden het verloop van de operatie naar de gaskamers immers belemmerd hebben. Met de bejaarden had het te lang geduurd. De Duitsers namen de beslissing om die of die naar het ‘ziekenhuis’ te sturen; de joden van het blauwe commando waren enkel het ‘uitvoeringsinstrument’ ; ze begeleidden de mensen naar het ‘ziekenhuis’, of vervoerden hen er op brancards naar toe…(…)… Het *‘ziekenhuis’+ werd aangeduid door een witte vlag met een rood kruis. Er liep een doorgang heen. Tot het einde zagen ze niets. En dan… ontdekten ze de doden in de grafkuil…(…)… Dan moesten ze zich uitkleden en op een ophoging gaan zitten. Ze werden met een nekschot gedood en vielen in de grafkuil. In de grafkuil brandde het altijd: een vuur – dat werd gaande gehouden door uitwerpselen, papier en benzine, en een mens brandt heel goed.” 435

Richard Glazar, overlevende van Treblinka en door Gitta Sereny betiteld als meest geloofwaardige ooggetuige,436 heeft in een gedetailleerdere verklaring verkondigd dat het Lazaret een smalle open plek vlakbij het laadperron was.437 De executieplaats was ongeveer 12 meter bij 12 meter en 4 meter diep en was in de open lucht, maar op dergelijke wijze gecamoufleerd, zodat niemand naar binnen kon kijken.438 De doorgang die Suchomel noemt kan vergeleken worden met een korte Schlauch. Het was in dit ‘ziekenhuis’ waar de Joden uit de Sonderkommando’s werden geëxecuteerd, zij werden niet vergast in de gaskamers.439 Ondanks het feit dat Treblinka als derde kamp werd gebouwd en men uit eerdere ervaringen kon putten, was het in dit kamp een chaos. SS-Unterscharführer Franz Suchomel vertelde in een interview met Claude Lanzmann over zijn aankomst in Treblinka, zo rond 20 augustus 1942.

“En hoe was Treblinka in die tijd? In die tijd draaide Treblinka op volle kracht…(…)… Ze waren toen bezig het getto van Warschau te ontruimen. In twee dagen arriveerden ongeveer drie treinen, met steeds, drie-, vier-, vijfduizend personen, allemaal uit Warschau. Maar tegelijk arriveerden ook treinen uit Kielce en andere plaatsen. Er arriveerden dus drie treinen, en daar het offensief tegen Stalingrad in volle gang was, liet men de transporten joden in een station staan. Bovendien waren het Franse wagons, ze waren van plaatijzer. Zodat er vijfduizend joden in Treblinka aankwamen waaronder drieduizend doden waren. In de wagons? In de wagons. Ze hadden hun aders opengesneden of waren zo gestorven… We 435

Lanzmann, Shoah, 144 Sereny, Into that Darkness, 259 437 Lanzmann, Shoah, 145 438 Sereny, Into that Darkness, 190 439 Lanzmann, Shoah, 145 436

67


laadden halfdoden en halve gekken uit. In de andere treinen uit Kielce en van elders bestond minstens de helft uit doden….(…)… Maar kunt u alstublieft heel nauwkeurig uw eerste indruk van Treblinka beschrijven. Heel nauwkeurig. Dat is erg belangrijk. De eerste indruk van Treblinka was voor mij en een gedeelte van mijn kameraden rampzalig.”440


In Treblinka werd vanaf het begin gebruik gemaakt van een dieselmotor die de drie gaskamers van gas voorzag.441 Stangl bevestigde dat er gemiddeld per transport zo’n 5000 Joden naar Treblinka werden gedeporteerd en dat in de meeste gevallen een transport van die grootte in 2 of 3 uur ‘verwerkt’ was.442 Maar in dit kamp was sprake van grove ongeregeldheden. In de periode van oktober 1942 tot januari 1943 kwam het aantal transporten tot een hoogtepunt van 6 per dag, wat betekende dat er dagelijks zo’n 20.000 Joden arriveerden in Treblinka.443 Deze enorme aanwas van mensen kon niet goed ‘verwerkt’ worden. Het kwam voor dat Joden uren of dagen naakt stonden te wachten in de Schlauch en de groep die voor hen de gaskamers inging hoorde schreeuwen.444 In de wintermaanden van 1942-1943 kwam het voor dat wanneer een transport zolang moest wachten, de voeten van de kinderen vastvroren in de modder. Wanneer de Trawniki-mannen met hun zwepen begonnen te slaan om de Joden de gaskamer in te drijven moesten de moeders hun kinderen losscheuren van de grond.445 Als de groep dan eindelijk in de gaskamer stond, kon zij soms een hele nacht opeen gepakt in de gaskamers doorbrengen voordat de dieselmotor gestart kon worden.446 Niettemin bleef kampcommandant dr. Irmfried Eberl het kamp openhouden. In tegenstelling tot de ‘bescheiden’ instelling van Stangl hield Eberl de ambitie erop na boven de andere kampen uit te komen met het hoogste aantal vergassingen.447 Hij bleef maar transporten aanvragen en dit zorgde ervoor dat die transporten niet goed verwerkt konden worden en er wantoestanden plaatsvonden in het kamp.448 Binnen de eerste maand waren al 300.000 Joden vergast.449 Suchomel vertelde:

“…(…)… Op het laadperron? Op het laadperron. [Lijken] opgestapeld als hout. Maar

440

Lanzmann, Shoah, 64-65 Hilberg, The Destruction, 936 442 Sereny, Into that Darkness, 169-170 443 Sereny, Into that Darkness, 197 444 Hilberg, The Destruction, 1038 445 Sereny, Into that Darkness, 149 446 Hilberg, The Destruction, 1040 447 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 87 448 Mildt, In the Name of the People, 243 449 Mildt, In the Name of the People, 243 441

68


ook andere, levende Joden wachtten daar al twee dagen, want de kleine gaskamers waren niet langer toereikend. In die tijd werkten ze dag en nacht. …(…)… Elke dag werden er honderden Joden uitgezocht om de lijken naar de grafkuilen te slepen. ’s Avonds dreven de Oekraïners die Joden de gaskamers in, waar ze hen neerschoten. Elke dag. Het was tijdens de warmste dagen van augustus [1942]. De aarde bewoog zachtjes – zoals de golven – vanwege de gassen. Van de lijken? Stelt u zich eens voor: de grafkuilen waren misschien zes, zeven meter diep, en allen stampvol lijken. Een dun laagje zand en de hitte. Begrijpt u? Het was daarboven een hel. U heeft dat gezien? Ja. Een keer, de eerste dag. …(…)… er ontsnapten onophoudelijk gassen. Het stonk vreselijk, het stonk kilometers in de omtrek. …(…)… De gaskamers hadden een geringe capaciteit. De kleine gaskamers. De Joden moesten hun beurt afwachten, een dag, twee dagen, drie dagen. …(…)… Ze *de Joden+ hoorden het geronk van de motor die de gaskamers van gas voorzag. Dat was een tankmotor. In Treblinka werd enkel uitlaatgas van motoren gebruikt….(…)… En op een nacht arriveerde Wirth. Hij heeft alles geïnspecteerd en is dadelijk weer vertrokken. Hij kwam terug met mensen uit Belzec. Vaklieden. En Wirth kreeg een onderbreking van de transporten gedaan. De lijken die daar [in Treblinka] lagen werden opgeruimd. Het was in de periode van de oude gaskamers. En omdat er zo veel mensen bezweken, omdat er zo veel doden waren die men niet kon verwerken, stapelden de lichamen zich op rondom de gaskamers en bleven er dagenlang liggen. En onder die stapels lijken lag een drekpoel, een drekpoel van tien centimeter, met bloed, wormen en stront. Niemand wilde het weghalen. De Joden lieten zich liever doodschieten dan daarboven te werken. …(…)… In september 1942 werden de nieuwe gaskamers gebouwd. Wie bouwden ze? Dat werk werd door de Joden gedaan, onder leiding van Hackenhold [Lorenz Hackenholt] en Lambert. De ruwbouw tenminste. De deuren werden door Oekraïense timmerlieden vervaardigd. Wat de deuren van de gaskamers zelf betreft, dat waren geblindeerde bunkerdeuren. Ik meen dat ze uit Bialystok werden aangevoerd, daar stonden Russische bunkers.”450

Wirth, inmiddels benoemd tot inspecteur van Aktion Reinhard, reisde samen Globocnik in augustus 1942 naar Treblinka om zich op de hoogte te stellen van de stand van zaken.451 Bij aankomst ontsloeg Wirth dr. Eberl als kampcommandant welke werd vervangen door SS-Obersturmführer Franz

450 451

Lanzmann, Shoah, 65-68, 73 Mildt, In the Name of the People, 244

69


Stangl.452 Het was Obersturmführer Franz Reichleitner die Stangl verving als commandant van Sobibόr. Stangl vertelde in 1971, in een openhartig interview met Gitta Sereny, over zijn aankomst in Treblinka, nadat hij eind augustus 1942 was overgeplaatst naar Treblinka.

“I drove, with an SS driver. We could smell it kilometers away…(…)…When we were about fifteen, twenty minutes’ drive from Treblinka, we began to see corpses by the [rail]line, first just two or three, then more, and as we drove into Treblinka station, there were what looked like hundreds of them – just lying there – they’d obviously been there for days, in the heat. In the station was a train full of Jews, some dead, some still alive…that too, looked as if it had been there for days…(…)… Nothing like this *in Sobibór+…(…)… Treblinka that day was the most awful thing I saw during all of the Third Reich.” “It was Dante’s Inferno, when I entered the camp and got out of the car on the square…(…)…the smell was indescribable; the hundreds, no, the thousands of bodies everywhere, decomposing, putrefying. Across the square, in the woods, just a few hundred yards away on the other side of the barbed-wire fence and all around the perimeter of the camp, there were tents and open fires with groups of Ukrainian guards and girls – whores – I found out later, from all over the countryside – weaving drunk, dancing, singing, playing music...”453

De transporten werden gestaakt en het kamp werd opgeruimd. Stangl en Wirth beseften meteen dat het probleem in Treblinka onder andere de beperkte capaciteit van de gaskamers was. Daarom begon men in september met de bouw van een nieuwe vergassingsinstallatie. In plaats van drie gaskamers kreeg het kamp nu de beschikking over 8 tot 10 gaskamers van 4 meter bij 8 meter bij 2 meter hoog met een totale capaciteit van ruim 3.800 mensen.454 Een belangrijke aanpassing was dat het plafond van de nieuwe gaskamer 60 centimeter lager was dan die van de oude gaskamers. Dit zou voorkomen dat kinderen de vergassing overleefden wanneer het gas tegen het plafond steeg. 455 De gaskamers werden in oktober 1942 weer in gebruik genomen. Suchomel verklaarde over deze nieuwe gaskamers:

“Wat was de capaciteit van de nieuwe gaskamers? Er waren er twee, niet? Ja. Maar de oude werden evenwel niet afgebroken. Als er veel transporten waren, werden ze weer in gebruik genomen. En hier… de Joden zeggen dat er aan elke kant *van het 452

Mildt, In the Name of the People, 244 Sereny, Into that Darkness, 157 454 Treblinka-Prozess Düsseldorf, 31 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 119-120 455 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 119-120 453

70


gebouw+ vijf *gaskamers+ stonden, ik zeg vier, maar daar ben ik niet zeker van. …(...)… Maar welke capaciteit hadden de nieuwe gaskamers? Dat kan ik u niet nauwkeurig zeggen. De Joden zeggen tweehonderd. Tweehonderd? Ja tweehonderd. …(…)… In Auschwitz stopten ze er meer in! Maar Auschwitz was een fabriek! En Treblinka? Ik zal u mijn definitie geven. Onthoud dit: Treblinka was een weliswaar primitieve, maar goed lopende doodsketen. …(…)… Primitief. Ja, primitief. Maar die doodsketen liep goed. En Belzec was primitiever? Belzec was een laboratorium…(…)… Hoe was het mogelijk in Treblinka op topdagen achttienduizend personen te verwerken? Achttien is teveel… O! Dat las ik in de verslagen…Meneer Lanzmann, dat is overdreven, u kunt me geloven. Hoeveel? Twaalf- tot vijftienduizend, maar dan bracht je er de halve nacht door.”456

Ondanks dat Suchomel de capaciteit van de gaskamers onderschatte, komt duidelijk naar voren dat Treblinka door het SS-personeel als het grootste en meest geperfectioneerd vernietigingskamp van Aktion Reinhard werd gezien. Dat dit beeld niet realistisch was, werd te meer versterkt door de verklaring die Rudolf Höss – kampcommandant van Auschwitz – deed op van 3 april 1946. 457 In deze verklaring gaf Höss aan op de hoogte te zijn geweest van het bestaan van de Aktion Reinhard kampen, alsmede van het gebruik van koolmonoxidegas in de gaskamers. In Auschwitz gebruikte Höss het blauwzuurgas Zyklon-B. Hij noemde de methode gebruikt in de Aktion Reinhard kampen niet doelmatig. In Auschwitz stonden gaskamers waarin 2000 mensen konden worden vergast, terwijl hij meende dat in de 10 gaskamers van Treblinka er ‘maar’ 200 per gaskamer pasten. Een andere verbetering ten opzichte van Aktion

Reinhard was volgens Höss dat de

slachtoffers in Treblinka altijd wisten dat ze ‘vernietigd’ zouden worden, hetgeen in Auschwitz niet altijd duidelijk was. Hier maakt Höss een punt. Als we denken aan de camouflage gebruikt in de Aktion Reinhard vernietigingskampen, was deze in eerste instantie verre van perfect. De laatste gang van de slachtoffers naar de gaskamers –de Schlauch – bestond uit een door aan beide zijden met prikkeldraad afgeschermde weg. De Schlauch in Bełżec was kaarsrecht. Aan het begin van de gang was de gaskamer al zichtbaar, een misser die gecorrigeerd werd in Sobibór, door middel van het construeren van een blinde hoek. Deze Schlauch was weer erg lang. Perfectie werd bereikt bij de ‘weg naar de hemel’ in Treblinka, welke werd voorzien van een bocht en precies een goede afmeting had voor zijn doel. Het probleem hier was dat vanwege voornoemde wantoestanden de slachtoffers uren of dagen moesten wachten in de Schlauch. Het doel de Joden snel en efficiënt door de Schlauch de gaskamer in te drijven werd zodoende niet behaald. 456 457

Lanzmann, Shoah,74-75, 127-128 Chagoll, In naam van de Führer, 134

71


Voorts meende Höss dat in Auschwitz beter werd geprobeerd de slachtoffers om de tuin te leiden daar zij geloofden dat zij moesten douchen vanwege een ontluizingsprocedure. Dit gaf een realistisch beeld, aangezien Auschwitz een groot kamp was. Er stonden tientallen barakken en er liepen duizenden gevangenen in streepjesoveralls rond die arbeid moesten verrichten. De doodsbange Joden werden hier misschien meer door gerustgesteld dan door het aanzicht van de kleine kampen van Aktion Reinhard. Verder hielp de aanblik en stank van de ontbindende lijken niet mee aan het camoufleren van het doel van de kampen.458 Over ‘de dagquota’ merkte Höss op dat in Auschwitz het aantal vergassingen en verbrandingen binnen 24 uur boven de 9000 lag. De vergassingsquota in de Aktion Reinhard kampen verschilde enorm. Maar in het algemeen verschilde Aktion Reinhard van Auschwitz omdat het een kort programma diende te zijn. De kampen waren dan ook veel kleiner opgezet dan Auschwitz. Een evenredige vergelijking lijkt hier dan ook niet aan de orde. Wat wel opvallend is, is dat in 13 maanden tijd in Treblinka ongeveer 900.000 mensen werden vermoord, ten opzichte van ongeveer 1.100.000 in Auschwitz en Auschwitz-Birkenau tussen 1940 en 1944. 459 Ondanks de primitieve en tijdelijke aard van de vernietigingskampen van Aktion Reinhard en de wantoestanden die er ontstonden, was het de nazi’s wel gelukt om in een jaar tijd ongeveer 1.500.000 Joden om te brengen.

458 459

Hilberg, The Destruction, 1037-1038 Chrostowski, Extermination Camp Treblinka , ix

72


5. Verwerken van de lijken

5.1 Inleiding

Door de Einsatzgruppen werden tussen de 1.000.000 en 1.500.000 Joden geëxecuteerd en vervolgens begraven in massagraven. Gedurende de vergassingen in de vernietigingskampen Chełmno, Bełżec, Sobibόr en Treblinka werden tussen de 1.500.000 en 2.000.000 Joden gedood. Hoewel verscheidene vergassingsmethoden elkaar opvolgden en een duidelijke technologische vooruitgang is op te merken, werd er in eerste instantie weinig gedaan om op een praktische manier om te gaan met de aan de lopende band vergaste Joden. In de vorige hoofdstukken is de ontwikkeling van de gaskamers die zich bedienden van koolmonoxidegas besproken. In dit hoofdstuk wordt behandeld hoe er in eerste instantie werd omgegaan met de honderdduizenden lijken die overbleven na de executies en vergassingen. Hoeverre werd hierin technologische vooruitgang geboekt?

5.2 Massagraven

Er waren drie manieren om de lijken van de slachtoffers te laten verdwijnen: begraven, cremeren in ovens of verbranden in de open lucht.

460

Tijdens de euthanasieprogramma’s werden de lijken

meteen gecremeerd in crematoria. Het bewijsmateriaal werd zodoende vernietigd. Echter de Einsatzgruppen begroeven hun slachtoffers, wat later in eerste instantie ook gebeurde in de vernietigingskampen van Aktion Reinhard. In 1942 startte de SS met de strikt geheime Aktion 1005. Het doel van dit programma was het laten verdwijnen van al het bewijs van de massamoorden, in het bijzonder het verwijderen van de menselijke resten uit de massagraven.461 De vele honderdduizenden begraven Joden vormden een psychologisch probleem. Ministerialrat dr. Herbert Linden, sterilisatiedeskundige van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, zou tijdens een bezoek aan Lublin hebben verklaard dat het mogelijk was dat toekomstige generaties geen begrip voor ‘dergelijke zaken’ op zouden kunnen brengen.

462

Gestapochef Heinrich Müller maakte dezelfde overweging en gaf Standartenführer Paul Blobel463 – voormalig leider van een van de Einsatzkommando’s – opdracht aan de slag te gaan met Aktion 1005.464 In juni 1943 werd begonnen met het openen van massagraven in de Sovjet-Unie. Speciale 460

Hilberg, The Destruction, 1042 Longerich, Holocaust, 410 462 Friedlander, The Origins of Nazi Genocide, 42-43 + Hilberg, The Destruction, 1043 463 Hilberg, The Destruction, 1042-1043 464 Longerich, Holocaust, 410 461

73


Aktion 1005 Sonderkommando’s - bestaande uit groepen kampgevangenen – onder leiding van 5 SDcommandanten - voerden deze taak uit.465 Begonnen werd in de Oekraïne, Wit-Rusland en de Baltische Staten. De Sonderkommando’s gingen buitengewoon grondig te werk om de lijken te verwijderen: de massagraven werden geopend, de lijken verbrand op stapels hout of stalen roosters. De as werd doorzocht op waardevolle spullen, zoals gouden tanden. Vervolgens werden de botten vermalen en de as verspreid of begraven.466 Deze techniek was eerder doorgevoerd in de vernietigingskampen, al speelden hier ook andere motieven om de massagraven te legen en de lijken te verbranden. Zoals gezegd werden de slachtoffers van de Aktion Reinhard vernietigingskampen eerst begraven. Snel rezen er twijfels over deze methode. De zomerzon eiste haar tol op de massagraven. De uitgedroogde aarde barstte open, door de warmte opgezwollen lichamen kwamen uit de grond omhoog, wat insecten en ongedierte aantrok en door de vocht die de lichamen afgaven werden de kampen gehuld in een stank die zich kilometers ver uitstrekte.467 In alle Aktion Reinhard kampen vonden vanaf 1942-1943 opgravingen plaats: in Bełżec en Sobibόr vanaf de herfst van 1942, in Treblinka vanaf maart 1943. 468 Blobel meldde zich met zijn Aktion 1005 Sonderkommando’s in Chełmno om daar de graven ‘te behandelen’.469 In eerste instantie waren de Joden die in de gaswagens van Chełmno om het leven waren gekomen, enkele kilometers buiten het kamp door Joodse gevangenen uit de gaswagens gehaald en begraven in grafkuilen. Mordechai Podchlebnik, overlevende van Chełmno, vertelde over de Joden die de lijken uit de gaswagens moesten halen:

“Het was in de winter van 1942, begin januari. In die tijd werden de lijken niet verbrand, ze werden gewoon begraven? Ja, ze werden begraven, en elke rij werd weer met aarde bedenkt, ze werden nog niet verbrand. Er waren ongeveer vier of vijf lagen en de grafkuilen waren trechtervormig. Ze gooiden de lijken in die grafkuilen en ze moesten ze als haringen rangschikken, omgekeerd naast elkaar.”470

De nazi’s vreesden een uitbraak van een epidemie vanwege de ontbindende lijken in de massagraven. Hier moest iets aan gedaan worden.471 In de zomer van 1943 werd door Blobel opdracht gegeven tot de bouw van brandstapels en primitieve ovens, hij begon zelfs te

465

Longerich, Holocaust, 410 Longerich, Holocaust, 411 467 Mildt, In the Name of the People, 234 + Hilberg, The Destruction, 1042-1043 468 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 170 + Hilberg, The Destruction, 1043-1044 469 Hilberg, The Destruction, 1042-1043 470 Lanzmann, Shoah, 24 471 Pawlicka-Nowak, Kulmhof am Ner, 84 466

74


experimenteren met explosieven om van de ontbindende lijken af te komen.472 Na enkele experimenten zag hij af van het gebruik van explosieven en werden de lijken verbrand. Na het cremeren werden de beenderen die niet verbrand waren, bijvoorbeeld de dikke beenderen van de voeten,473 vermalen door middel van een beendermolen (Knochenmühle), afkomstig van de firma Schriever & Co uit Hamburg.474 Vervolgens werd het beenderstof in zakken verzameld, naar de brug over de Ner gebracht en daar in het water geloosd.475 In de vernietigingskampen van Aktion Reinhard werden de lijken ook in massagraven begraven. Het waren de Joden zelf die al het fysieke werk van de vernietiging moesten doen. Een groep van enkele tientallen Joodse mannen werd na aankomst van elk transport geselecteerd. Het was hun taak, naast het verzamelen van de kleding en bagage afkomstig van het transport, de lijken vanuit de gaskamers naar de massagraven te slepen en te begraven. De lijken werden door dit zogenaamde Joodse Sonderkommando gecontroleerd op verstopte sieraden en gouden tanden.476 In eerste instantie werd het Joodse Sonderkommando ’s avonds doodgeschoten, om vervolgens plaats te maken voor een nieuwe groep uit een nieuw transport. 477 Het frequente ‘verversen’ van de Sonderkommando’s maakte de kans kleiner dat één van deze Joden uit het kamp zou ontsnappen en informatie uit het kamp in de buitenwereld terecht zou komen. Echter later kwam het voor dat ‘succesvolle’ Sonderkommando’s enkele dagen of zelfs weken in leven werden gehouden om het werk uit te voeren. Obersturmführer Gerstein verklaarde over de Joodse Sonderkommando’s :

“Jewish workers on the other side opened the wooden doors. They had been promised their lives in return for doing this horrible work, plus a small percentage of the money and valuables collected. The men were still standing, like columns of stone, with no room to fall or lean. Even in death you could tell the families, all holding hands. It was difficult to separate them while emptying the rooms for the next batch. The bodies were tossed out, blue, wet with sweat and urine, the legs smeared with excrement and menstrual blood. Two dozen workers were busy checking mouths which they opened with iron hooks. 'Gold to the left, no gold to the right.' Others checked anus and genitals, looking for money, diamonds, gold, etc. Dentists knocked out gold teeth, bridges, and crowns, with hammers. Captain Wirth stood in the middle of them. He was in his element, and, showing me a big jam box filled with teeth, said, 'See the weight of the gold! Just from yesterday and the day before! You can't imagine what we find every day, dollars, diamonds, gold! You'll see!' He took me over to a jeweler who 472

Hilberg, The Destruction, 1042-1043 Lanzmann, Shoah, 28 474 Hilberg, The Destruction, 1043 475 Lanzmann, Shoah, 28 476 Belzec-Prozess München, 6 + Hilberg, The Destruction, 1041 + Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 130 477 Lanzmann, Shoah, 66 473

75


was responsible for all the valuables. They also pointed out to me one of the heads of the big Berlin store Kaufhaus des Westens, and a little man whom they forced to play the violin, the chiefs of the Jewish workers' commandos. 'He is a captain of the Imperial Austrian Army, Chevalier of the German Iron Cross,' Wirth told me. Then the bodies were thrown into big ditches near the gas chambers, about 100 by 20 by 12 meters. After a few days the bodies welled and the whole mass rose up 2-3 meters because of the gas in the bodies. When the swelling went down several days later, the bodies matted down again. They told me that later they poured Diesel oil over the bodies and burned them on railroad ties to make them disappear.”478

In Bełżec kwamen de SS-ers er al tijdens de warme aprildagen van 1942 achter dat het begraven van de duizenden lijken een groot probleem opleverde, zo blijkt uit de volgende verklaring van Stangl:

“Wirth wasn’t in his office; they said he was up in the camp. I asked whether I should go up there and they said, ‘I wouldn’t if I were you –he’s mad with fury. It isn’t healthy to go near him’. I asked what was the matter. The man I was talking to said that one of the pits was overflowed. They had put too many corpses in it and putrefaction had progressed too fast, so that the liquid underneath had pushed the bodies on top up and over and the corpses had rolled down the hill. I saw some of them – oh God, it was awful.”479

De lucht die van de ontbindende lichamen af kwam was kilometers ver te ruiken. Historicus Robert Kuwałek vertelde dat de stank nog op 25 kilometer van Bełżec te ruiken was.480 Sereny bevestigd dit, zij gaf aan dat de stank op ongeveer 20 kilometer werd geroken.481 Een Poolse vrouw verklaarde:

“When I arrived at the Bełżec railroad station the smell of corpses was so strong that people shut the windows in panic. From a distance I could see some sort of mounds, huge embankments. People in Bełżec said that those were heaps of corpses.”482

478

Arad, Gutman & Margaliot. Documents on the holocaust, 349-350 Sereny, Into that Darkness, 112 480 Kuwałek, Bełżec , 37 481 Sereny, Into that Darkness, 116 482 Reder, Bełżec, 88 479

76


5.3 Opgraven en cremeren

Met het cremeren van de lijken in Bełżec werd in december 1942 begonnen toen er geen transporten meer arriveerden. SS-Scharführer Heinrich Gley verklaarde dat de vergassingen stopten eind 1942, toen de sneeuw al viel. 483 Het opgraven en cremeren van de lijken duurde van november 1942 tot april 1943. 484 Het cremeren werd dag en nacht uitgevoerd, zonder onderbreking. In het begin vonden de verbrandingen op één locatie plaats, een maand later kwam een tweede verbrandingslocatie ter beschikking. Elk van de verbrandingslocaties had een capaciteit om 2.000 lijken te verbranden in 24 uur.485 Gedurende 5 maanden werden op de eerste verbrandingslocatie ongeveer 300.000 lijken gecremeerd en in 4 maanden op de tweede verbrandingslocatie ongeveer 240.000 lijken.486 Tegen april 1943 waren alle lijken gecremeerd. Een beendermolen werd gebruikt om de laatste menselijke resten te verpulveren. Tussen april en juni 1943 werd het kamp afgebroken en het laatste Joodse Sonderkommando naar Sobibόr gedeporteerd. Om te camoufleren waar het gebied dienst voor had gedaan werd het land omgeploegd, beplant en werd er een boerderij. In Sobibόr werd pas in de zomer van 1942 begonnen met het opgraven en cremeren van de lijken. Er was niet geleerd van de ervaringen in Bełżec. Kampgevangene Leon Felhendler verklaarde over de opgravingen in Sobibór:

“In the first period, there was no crematorium. After gassing, the people were laid into the graves. Then, out of soil, blood and a bad odor of gas began to surface; terrible smells spread over the whole camp, penetrating everything. The water in Sobibor became rancid. This forced the Germans to build a crematorium. It was a large pit with a roaster above it. The bodies were thrown on the roaster. The fire was ignited from beneath, and petrol was poured on the corpses. The bones were crushed into ashes with hammers.”487 Een graafmachine werd gebruikt voor het openen van de massagraven, 488 daarnaast werd een Joods Sonderkommando geformeerd voor het opgraven en verbranden van de lijken, zoals ook het geval was in de andere kampen.489 De lijken werden met behulp van een smalspoor naar het verbrandingsrooster gereden. Het rooster dat in bovenstaand ooggetuigenverslag genoemd werd, 483

Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 172-173 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 119 485 Hilberg, The Destruction, 1043-1044 486 Hilberg, The Destruction, 1043-1044 487 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 172 488 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 130 + Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 171 489 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 119 + Hilberg, The Destruction, 1043 484

77


was gemaakt van spoorstaven.490 De Joden die vanaf de zomer van 1942 in Sobibόr arriveerden, werden meteen na vergassing verbrand.491 SS-Obersturmführer Franz Stangl werd in augustus 1942 overgeplaatst naar Treblinka, om dr. Irmfried Eberl af te lossen. Eberl had er geen idee van hoe hij de grootscheepse moordmachine moest leiden hetgeen resulteerde in een kamp vol met ontbindende lijken en transporten die uren danwel dagen stonden te wachten om ‘verwerkt’ te worden. Nu de stank voor omwonenden tot op 20-25 kilometer ver te ruiken was, werd het moeilijk om het doel van het kamp geheim te houden. Tijdens zijn bezoek aan Treblinka in februari of maart 1943 was Himmler erachter gekomen dat,492 in tegenstelling tot in Bełżec en Sobibόr, Stangl nog niet begonnen was met het opgraven en cremeren van de lijken. Men stond voor de taak om naar schatting 700.000 lichamen op te graven en te cremeren, terwijl er nog steeds nieuwe transporten arriveerden in het kamp. Voor het opgraven van de lijken werd ook hier een graafmachine gebruikt.493 Joodse Sonderkommando’s moesten de lijken naar het rooster slepen om ze daar te verbranden. Net zoals in Sobibόr bestond het rooster uit spoorstaven.494 Overlevende Richard Glazar was onderdeel van één van deze Sonderkommando’s en vertelde hoe de lijken moesten worden verbrand:

“They sent us out into the countryside to forage for disused rails…(…)…We always had to run, and we had to be careful never to carry just one adult corpse, but always to add a couple of children – otherwise it would have looked as though we were shirking.”495

Per keer werden ongeveer 2.500 tot 3.000 lichamen verbrand op het rooster. In totaal werden er 6 verbrandingslocaties opgericht, zodat er 12.000 lijken tegelijkertijd verbrand konden worden.496 Overlevende Jacob Wiernik vertelde over zijn werk in het Sonderkommando:

“When we carried, or more correctly, dragged, the bodies away we were made to run, and were beaten for the least delay. The dead had been lying there for a long time. They had already begun to decompose. There was a stench of death and decomposition in the air. Worms crawled on the wretched bodies. When we tied on the belts, an arm or a leg would frequently drop off. We also

490

Hilberg, The Destruction, 1043-1044 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 172 492 Arad, Belzec,Sobibor, Treblinka, 165 + 167 493 Schelvis, Vernietigingskamp Sobibor, 131 + Arad, Belzec,Sobibor, Treblinka, 175 494 Arad, Belzec,Sobibor, Treblinka, 175 495 Sereny, Into that Darkness, 220 496 Arad, Belzec,Sobibor, Treblinka, 175 491

78


labored on graves for ourselves until dusk, without food or drink.”497

Het opgraven en cremeren van de lijken in Treblinka nam 4 maanden in beslag, van april tot het eind van juli 1943. Machines werden gebruikt om de botten te vermalen.498 De laatste restanten van de lijken, een grote hoeveelheid as, werd weer in de massagraven tussen verscheidene lagen aarde begraven.499 Het blijft onduidelijk hoeveel Joden er precies zijn vermoord in de vernietigingskampen. Door de jaren heen zijn verscheidene aantallen genoemd. Wat het vernietigingskamp Chełmno betreft werd na de oorlog door de Poolse autoriteiten uitgegaan van een slachtofferaantal van 320.000 mensen.500 Na uitvoerig archeologisch onderzoek werd de schatting aangepast, tussen de 150.000 en 200.000 Joden zouden zijn vermoord in Chełmno.501 Een andere schatting komt van de rechtbank van Bonn waar meerdere leden van het Chełmno SS-personeel werden berecht tussen 1962 en 1983. Er werd een schatting gedaan dat in de eerste periode van december 1941 tot april 1943 minstens 145.000 mensen zijn vermoord in Chełmno, in de tweede periode van april 1944 tot januari 1945 minstens 7000.502 Dat vormt een totaal van 152.000 Joodse slachtoffers.503 Dit absolute minimum was gebaseerd op SS-statistieken die verre van compleet waren.504 Het aantal Joden dat tussen maart 1942 en december 1943 in de Aktion Reinhard vernietigingskampen is vergast werd geschat op zo’n 1.700.000. Het is niet mogelijk exacte cijfers te noemen nu bijna alle Aktion Reinhard documenten door de nazi’s zijn vernietigd. Onderzoekers baseren hun schattingen dan ook op andere bronnen. Bijvoorbeeld voor het slachtofferaantal van Belzec, keek Arad naar documenten over deportatie naar Bełżec afkomstig van de Judenrat en de Reichsbahn.505 Zo kwam hij erachter dat er minimaal 519.392 Joden naar Bełżec waren gedeporteerd. Op basis van de incompleetheid van deze documenten meende Arad dat er minimaal 600.000 Joden zijn vergast in Bełżec. Hilberg noemde een dodenaantal van 1.500.000 (Bełżec 550.000, Sobibόr 200.000 en Treblinka 750.000).506 Arad kwam hoger uit met 1.700.000 (Bełżec 600-700.000, Sobibόr 50.000 en Treblinka 763.000).507 Martin Gilbert kwam op een gemiddelde van 1.690.000 Joodse slachtoffers (Bełżec 600,000, Sobibόr 250.000 en Treblinka 840.000).508 497

Wiernik, Shana be-Treblinka, 14 Martin Gilbert, Atlas of the Holocaust (New York 1993) 17 499 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 176 500 Mildt, In the Name of the People, 234 501 Hilberg, The Destruction, 958 502 Benz, Lexikon 43 503 Mildt, In the Name of the People, 234 504 Mildt, In the Name of the People, 234 505 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 383-389 498

506 507 508

Hilberg, The Destruction, 1219 Arad, Belzec, Sobibor, Treblinka, 127, 379 Gilbert, Atlas of the Holocaust, 169

79


Een door de Britse geheime dienst onderschept telegram van Höfle naar SSObersturmbannführer Heim toonde een slachtofferaantal van 434.508 voor Bełżec, 101.370 voor Sobibόr en 713.555 voor Treblinka (totaal 1.249.433) op 31 december 1942. 509 Een andere vaak gebruikte bron is de rechtspraak. Het gerecht van München gaf aan dat er in Bełżec over een periode van 7 maanden, van maart tot mei 1942, tenminste 90.000 en in de periode van juli tot november 1942 ten minste 300.000 mensen zijn omgekomen.510 Het gerecht van Hagen gaf voor Sobibόr een absoluut minimum van 150.000 Joodse slachtoffers. 511 Betreffende Treblinka gaven de Poolse autoriteiten na de oorlog aan dat er 750.000 Joden gestorven waren, maar het gerecht van Düsseldorf verhoogde dat aantal naar 900.000. 512 Franciszek Zabecki, inwoner van Treblinka, heeft vanaf het begin aangegeven dat het aantal veel hoger ligt. In een interview met Gitta Sereny verklaarde Zabecki:

“I know, the others guess. There were no German papers on which base these estimates except those I rescued and hid – and they are inconclusive. But I stood there in that station day after day and counted the figures chalked on each carriage. I have added them up over and over and over. The number of people killed in Treblinka was 1.200.000 and there is no doubt about is whatever.”513

Hoewel in verscheidene onderzoeken het slachtofferaantal verschilt, is er geen twijfel over dat de Einsatzgruppen en de vernietigingskampen van Aktion Reinhard zeer effectief zijn geweest in de vernietiging van een groot deel van de Europese Joodse bevolking. Van de 2.300.000 Joden die begin van de oorlog in het Generaalgouvernement verbleven, waren er eind 1942 nog maar 298.000 over.514 Geschat is, dat van de 3.000.000 Poolse Joden 90% is vermoord tijdens de ‘Endlösung’.515 Globocnik schreef op 4 november 1943 aan Himmler: “Reichsführer! Ich habe mit 19.10.1943 die Aktion Reinhard, die ich im Generalgouvernement geführt habe, abgeschlossen und alle Lager aufgelöst”.516 Na de ontmanteling van de vernietigingskampen van Aktion Reinhard, en er niets meer herinnerde aan de gruwelheden die zich op deze plaatsen hadden voorgedaan, was het aan Auschwitz-Birkenau om met haar gaskamers en crematoria de last van de Holocaust te dragen.

509

Longerich, Holocaust, 340 Belzec-Prozess München, 6 + Mildt, In the Name of the People, 241 511 Mildt, In the Name of the People, 242 512 Sereny, Into that Darkness, 250 + Mildt, In the Name of the People, 245 513 Sereny, Into that Darkness, 250 514 Longerich, Holocaust, 340 515 Gilbert, Atlas of the Holocaust, 244 + Hilberg, The Destruction, 1220 516 Treblinka-Prozess Düsseldorf, 21 510

80


Conclusie

De zoektocht naar de ‘Endlösung der Judenfrage’ resulteerde in zowel een unieke technologische als historische ontwikkeling van moord. De voorgeschiedenis van de gaskamers heb ik beschreven. Vooral door de erbarmelijke omstandigheden in de getto’s van Oost-Polen werd het door de nazitop een noodzaak gevonden de Joden te vernietigen. Deze noodzaak zorgde ervoor dat er actief naar efficiëntere moordmethoden werd gezocht. Hierin is de ontwikkeling van massa-executie tot massavergassing te vinden. Eén van de belangrijkste wendingen in de systematische industrialisering van de moord op de Joden in Europa is begonnen met de inzet van de Einsatzgruppen. Het doel van deze speciale commando’s was er puur op gericht om in Oost-Europa ‘vijanden van het Rijk’ te vermoorden. De grootste slachtoffergroep betrof de Joden. Het massaal executeren van de Joodse bevolking van Oost-Europa bleek uiteindelijk geen eindoplossing. In theorie leek het misschien een juiste manier, maar in de praktijk waren de manschappen van de Einsatzgruppen psychisch niet bestand tegen het massaal executeren van duizenden mannen, vrouwen en kinderen. Bovendien waren er zoveel Joden in Duitse handen gevallen, dat er gewerkt moest worden aan een industrialisering van het moordproces. Himmler besloot dat naar een ‘humanere’ en ‘efficiëntere’ moordmethode gezocht moest worden. Himmler was op de hoogte van het bestaan van een organisatie die euthanasieprogramma’s voor gehandicapten in Duitsland ontwikkelde: de Reichsausschuss onder leiding van Bouhler’s ondergeschikte Brack. In eerste instantie werden gehandicapten gedood door het geven van een overdosis aan medicatie, maar deze methode werd te omslachtig gevonden. Na een aantal experimenten werd besloten dat vergassen de meest efficiënte en humane dood voor de gehandicapten zou zijn. De technologie om mensen te vergassen moest nog bedacht worden. Widmann besprak de technische details van het vergassen met Brandt en Nebe. De oplossing was om niet het gas naar de patiënten te brengen, maar de patiënten naar het gas. Bouhler bedacht het concept om de gaskamers te installeren in de doucheruimte. Vervolgens construeerde Wirth de eerste gaskamer waar vergassing plaatsvond door middel van gebottelde koolmonoxide. In het kader van de euthanasieprogramma’s werden voor de Einsatgruppen gaswagens ontwikkeld waarin groepen gehandicapten en ook Joden vergast werden. Deze gaswagens leidde tot de ontwikkeling die de oplossing betekende voor Himmler’s vraag naar een ‘humanere’ en ‘efficiëntere’ moordmethode. Het vernietigingskamp Chełmno werd opgericht om in het geheim tienduizenden Joden in gaswagens te vermoorden. De Joden werd verteld dat zij waren aangekomen in een werkkamp en eerst zouden douchen. De misleiding moest ervoor zorgen dat de Joden hun

81


bezittingen en kleding zouden afgeven en zich door de in doktersjassen geklede SS-ers de gaswagens in lieten sturen. De gaswagens waren al snel niet toereikend genoeg meer. De vergassingscapaciteit lag te laag en technische problemen verstoorden en vertraagden het vergassingssysteem. Het vergassen zelf werd wel effectief gevonden. Gekozen werd voor nog een experimentele methode: vergassing van grote groepen Joden in grote, hermetisch gesloten ruimtes. Het was praktischer om de Joden naar de gaskamers te brengen, in plaats van de gaswagens naar de Joden. Buiten het zicht werden onder leiding van Thomalla vernietigingskampen geconstrueerd in de nieuw veroverde gebieden in Oost-Europa onder de overkoepelende naam Aktion Reinhard. Als eerste kamp Bełżec onder leiding van Wirth, waarna Sobibόr en Treblinka volgden. Vanaf 1941 tot 1943 werden in deze kampen door een minimale bezetting aan SS-ers ongeveer 1.700.000 Joden om het leven gebracht in stationaire gaskamers. In tegenstelling tot de duizenden manschappen van de Einsatzgruppen, was het kleine groepje SS-ers dat leiding gaf over de vernietigingskampen in eerste instantie niet zo direct betrokken bij het moorden: het waren vooral de Trawniki-mannen die de Joden vanuit de trein naar de gaskamers dreven en de vergassing in werking zette. Na de vergassing werden de lijken door Joodse Sonderkommando’s gecontroleerd op waardevolle spullen en begraven. Zodoende bestond er voor de SS-ers meer afstand tot het moordproces dan bij eerdere moordmethodes het geval was. Wat dat betreft werd er gaandeweg steeds meer rekening gehouden met eventuele psychische klachten bij de manschappen. Raul Hilberg noemde de vernietigingskampen snel en efficiënt, “soms haperde er iets in het systeem, maar in grote lijnen was het zozeer geperfectioneerd dat een SS-kamparts het terecht vergeleek met een lopende band”.

517

De Joden kwamen per trein aan, werden net als in Chełmno

onder valse voorwendselen gestript van kleding en waardevolle spullen en daarna vergast. Na aankomst waren de Joden binnen enkele uren dood en begraven. Dat was in ieder geval het idee. Dat de theorie van de praktijk verschilde werd wederom bewezen. Het vergassingssysteem was niet perfect, de vergassingsinstallatie haperden, wat enorme vertragingen opleverde in het vergassingsproces. Er was mijns inziens geen sprake van een geoliede machine. De houten gaskamers waren niet bestemd tegen het immense aantal mensen dat vergast moest worden en reparaties waren aan de orde van de dag. Nieuwe stenen gaskamers werden gebouwd, maar ook die moesten telkens aangepast worden om de inkomende stroom Joden te kunnen verwerken. Aangezien Bełżec als laboratoriumkamp diende, en zodoende als voorbeeld voor Sobibόr en Treblinka, is het moeilijk te begrijpen dat in deze twee kampen niet meteen de verbeteringen van Bełżec werden doorgevoerd. Het enige directe verschil tussen beide kampen was dat kamp Sobibόr groter was dan

517

Hilberg, The Destruction, 922,1033

82


Bełżec. Maanden nadat het derde en laatste kamp Treblinka operationeel werd, kwam het SSpersoneel erachter dat de capaciteit van het ‘perfecte’ kamp te gering was. Voorts is het opmerkelijk dat de het SS-ers die de leiding hadden over de kampen zich niet direct vanaf het operationeel worden van de kampen op een ‘minder omslachtige’ manier van de levenloze lichamen ontdeden; zeker nu de kampen moesten bewijzen dat een systematische vernietiging van Joden aan de lopende band mogelijk was. Het vullen van de massagraven zal in eerste instantie een snelle oplossing geleken hebben om van de lijken af te komen. Nu er dagelijks duizenden Joden vergast werden en het terrein van de kampen, waar de massagraven onderdeel van waren, van een klein oppervlak was, bleek het begraven absoluut geen juiste oplossing te zijn. Het is moeilijk te begrijpen dat na het falen van het verwerken van de lichamen in Chełmno en Bełżec, in de kampen Sobibόr en Treblinka niet eerder ofwel direct werd begonnen met het verbranden van de lijken, maar pas vele maanden later. Personeel werd onderling uitgewisseld, Wirth was benoemd tot inspecteur van alle Aktion Reinhard kampen. Zou communicatie over de onderhavige problemen dan niet aan de orde zijn geweest? Wellicht heeft dit probleem ermee te maken dat het bureaucratische idee van de totale Jodenvernietiging anders uitwerkte in de praktijk: ondanks het feit dat de moordmethodes steeds werden geëvalueerd en verbeterd door techneuten aan de zijlijn, waren het de SS-ers die het vergassingssysteem draaiende moesten houden: mensen van vlees en bloed, geen machines. Een dergelijke efficiëntie lijkt niet mogelijk. De mannen probeerden een psychische afstand te creëren en lieten het ‘vuile werk’ door de Trawniki-mannen en Joodse Sonderkommando’s uitvoeren. Daarnaast was er schaarste aan degelijke materialen en benzine, wat ook voor vertraging in het vergassingssysteem zorgde. Het hele idee van misleiding van de slachtoffers ging hierdoor teniet. Van een technologische vooruitgang in de moordmethodes is zeker te spreken. Van de massa-executies door de Einsatzgruppen tot de massavergassingen in de geperfectioneerde grote stenen gaskamers. Zoals elke vooruitgang was deze niet zonder problemen. Het gaat erom hoe er met deze problemen is omgegaan. Absoluut geen vooruitgang is te zien in het ‘verwerken’ van de lichamen, daar in elk kamp dezelfde falende methode keer op keer werd gebruikt - begraven in massagraven. Men leerde niet van de problemen die zich voordeden. Zelfs toen men er notie van nam werd niet direct overgegaan tot cremeren. Het is mogelijk dat de SS-ers de problemen niet wilden zien, omdat er dan gehandeld zou moeten worden. Het lijkt mij dat Himmler’s ‘humanere moordindustrie’ in principe werkte na veel verbeteringen aan de falende vergassingsmethode, echter het SS-personeel was onbekwaam om deze machine te leiden en daardoor met hun handen in het haar rondliep.

83


Literatuurlijst

Bronnen

-Belzec-Prozess – Urteil LG München I vom 21.1.1965, 110 Ks 3/64 -Einsatzgruppen-Prozess Ulm (Einsatzkommando Stapo und SD Tilsit) – Urteil LG Ulm vom 29.8.1958, Ks 2/57

-Einsatzgruppen-Prozess (Einsatzkommando 8) – Urteil LG München I vom 21.7.1961, 22 Ks 1/61 -Sobibor-Prozess (Berlin) – Urteil LG Berlin vom 8.5.1950, PKs 3/50 -Sobibor-Prozess (Frankfurt) – Urteil LG Frankfurt am Main vom 25.8.1950, 52 Ks 3/50 -Treblinka-Prozess – Urteil LG Düsseldorf vom 3.9.1965, 8 I Ks 2/64 -Trial of the Major War Criminals Before the International Military Tribunal, Nuremberg 14 November 1945 – 1 October 1946, vol. 29 (Neurenberg 1948) -Trial of the major War Criminals Before the International Military Tribunal, Nuremberg 14 November 1945 – 1 October 1946, vol. 26 (Neurenberg 1948)

-Justiz und NS-Verbrechen (JuNSV) – Sammlung Deutsche Strafurteile wegen Nationalsozialistischer Tötungsverbrechen. Einzelausfertigung der Gerichtsentscheidung des Verfahrens Lfd.Nr. 580

:LG München II 640930; BGH 651026

Lfd.Nr. 519

:LG München, I 610721 Ks 1/49

Lfd.Nr. 761

:LG Düsseldorf 15.10.1971, Ks 4/70

Lfd.Nr. 697

:LG Frankfurt am Main 20.12.196 8, Ks 2/66

Lfd.Nr. 733

:LG Frankfurt am Main 27-5-1970, Ks 1/69

Lfd.Nr. 658

:LG Stuttgart 15.9.1967, Ks 19/62

-Adi, Gordon, Amos Morris Reich en Amos Goldberg. ‘An Interview With Prof. Hans Mommsen’ Multimedia CD ‘Eclipse Of Humanity’, Yad Vashem, Jerusalem 2000

-Hitler, Adolf, Mein Kampf (1924 Berlin)

84


-Lanzmann, Claude, Shoah: Oor- en ooggetuigen van de Holocaust. De film van Claude Lanzmann (Amsterdam 1985) -Sereny, Gitta, Into that darkness: From Mercy Killing to Mass Murder (London 1974)

Digitaal Beschrijving van de bouw en vergassingsmethode vernietigingskamp Chełmno en de constructie van de drie verschillende gaswagens: de Opel Blitz, Diamond en Saurer door het RSHA: http://www.deathcamps.org/occupation/chelmno_nl.html Beschrijving van de vergassingsexperimenten uitgevoerd op patiënten uit Mogilev: http://www.deathcamps.org/gas_chambers/gas_chambers_mogilev.html

Literatuur

-Arad, Yitzhak, Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps (Indiana 1987) -Arad, Yitzhak, Israel Gutman & Abraham Margaliot, Documents on the Holocaust (Lincoln 1999) -Becker, Uw, Maatschappij, Macht, Nederlandse politiek. Een inleiding in de politieke wetenschap (Amsterdam 1990)

-Benz, Wolfgang, Lexikon des Holocaust (München 2002) -Berkhoff, Karel Cornelis, Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine under Nazi Rule (Cambridge 2004)

-Browning, Christopher Robert, The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942 (Lincoln 2004)

-Browning, Christopher Robert, The Path to Genocide (Cambridge 1992)

85


-Browning, Christopher Robert, Ordinary Men. Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland (London 2001) -Browning, Christopher Robert, Nazi Policy, Jewish Workers, German Killers (Cambridge 2000) -Burleigh, Michael, ‘Nazi “Euthanasia” Programs’ in: Susan D. Bachrach en Dieter Kuntz, Deadly Medicine: creating the Master Race (Chapel Hill 2004) 127-154

-Chagoll, Lydia, In naam van de Führer (Amsterdam 1979)

-Cesarani, David, Holocaust: Critical Concepts in Historical Studies (London 2004)

-Chrostowski, Witold, Extermination Camp Treblinka (London 2004)

-Devos,Carl, De kleermakers en de keizer: inleiding tot politiek en politieke wetenschappen (Gent 2006) 109

-Earl, Hilary, the Nuremberg SS-Einsatzgruppen trial 1945-1958 (Cambridge 2009) -Eck, Ludo van, Het boek der kampen (Leuven 1979) -Friedlander, Henry, The Origins of Nazi Genocide: From Euthanasia to the Final Solution (Chapel Hill 1995)

-Friedlander, Henry , ‘From “Euthanasia” to the “Final Solution” in: Susan D. Bachrach en Dieter Kuntz, Deadly Medicine: creating the Master Race (Chapel Hill 2004) 155-183

- Gilbert, Martin, Atlas of the Holocaust, (New York 1993 )

-Headland, Ronald, Messages of murder: a study of the reports of the Einsatzgruppen of the Security Police and the Security Service 1941-1943 (Rutherford 1992)

-Hilberg, Raul, Die Vernichtung der Europäschen Juden: Die Gesamtgeschichte des Holocaust (Berlin 1961)

86


-Hilberg, Raul, The Destruction of the European Jews (Chicago 1961)

-Holster, Nelleke, Schaamte in groepen. Van verhullen naar onthullen (Houten 2007) 79

-Houwink ten Cate, Johannes, De werkzaamheden van Wachmann Iwan Demjanjuk (1940-1952) (Amsterdam 2008)

-Karski, Jan, The story of a secret state: my report to the world (London 1945)

-Kaul, Friedrich Karl, Nazimordaktion T4: ein Bericht über die erste industriemässig durchgeführte Mordaktion des Naziregimes (Berlin 1973)

-Kershaw, Ian, Hitler 1936-1945 Nemisis (New York 2000)

-Kershaw, Ian, Hitler, The Germans and the Final Solution (London 2008)

-Kershaw, Ian & Moshe Lewin, Stalinism and Nazism: Dictatorship in Comparison (Cambridge 1997)

-Klee, Ernst, “Euthanasie” im NS-Staat: Die “Vernichtung lebensunwerten Lebens” (Frankfurt am Main 1985)

-Klee, Ernst, Willi Dressen & Volker Riess, Those were the Days: the Holocaust through the Eyes of the Perpetrators and Bystanders ( London 1991)

-Kopόwka, Edward in: Treblinka - German places of extermination in Poland (Wydawnictwo 2009)

-Kopόwka, Edward & Poitr Tołwioski, Treblinka – the Stones are silent – I remember (Warszawa 2007) -Krausnick, Helmut & Hans-Heinrich Wilhelm, Die Truppe des Weltanschauungskrieges: die Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des SD 1938- 1942 (Stuttgart 1981)

-Kuwałek, Robert in: Bełżec - German Places of Extermination in Poland (Wydawnictwo 2009)

-Kuwalek, Robert & Dariusz Libionka, Bełżec Death Camp (museumfolder Bełżec)

87


-Laender, de Jan, Het hart van de duisternis. Psychologie van de menselijke wreedheid (Leuven 2004) -Langerbein, Helmut, Hitler’s Death Squads: The Logic of Mass Murder (Texas 2004)

-Longerich, Peter, Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews (New York 2010)

-Longerich, Peter & Dieter Pohl, Die Ermordung der europäischen Juden. Eine umfassende Dokumentation des Holocaust 1941-1945 (München/Zürich 1989)

-Mildt, de Dick, In the Name of the People: Perpetrators of Genocide in the Reflection of their PostWar Prosecution in West-Germany: the “Euthanasia” and “Aktion Reinhard” Trial Cases (Amsterdam 1996) -Mitscherlich, Alexander & Fred Mielke, Medizin ohne Menschlichkeit (Frankfurt am Main 1985)

-Pawlicka-Nowak, Łucja in: Kulmhof am Ner - German Places of Extermination in Poland (Wydawnictwo 2009) -Pohl, Dieter, Holocaust – Massale moord op de Europese Joden (Laren 2005)

-Reder, Rudolf, Bełżec (Krakow 1999)

-Reitlinger, Gerard, The Final Solution: The Attempt to Exterminate the Jews of Europe, 1939-1945 (New York 1953)

-Reitlinger, Gerard, The SS, Alibi of a Nation 1922-1945 (London 1956)

-Rhodes, Richard, Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust (New York 2002) -Rogasky, Barbara, Rook en As: Het verhaal van de Holocaust (Amsterdam 1988) -Rückerl, Adalbert, NS-Verbrechen vor Gericht: Versuch einer Vergangenheitsbewältigung (Heidelberg 1984)

88


-Schelvis, Jules, Vernietigingskamp Sobibor (Amsterdam 2008)

- Schmuhl, Hans-Walter, Rassenhygiene, Nationalsozialismus, Euthanasie ( Göttingen 1987)

-Semelin, Jacques, Purify and Destroy: The Political Uses of Massacre and Genocide (London 2007)

-Taylor, Telford, The Anatomy of the Nuremberg Trials: a Personal Memoir (Knopf 1992) -Thienpont, Kristiaan, Over daders: Een basisstudie in de biosociale criminologie (Gent 2006) -Wiernik, Jacob, Shana be-Treblinka (Mi-pi Ed Reiya) (“A Year in Treblinka by an Ey Witness”) (Jerusalem 1945)

89

De geboorte van de dood

Recommend Documents