De financiële gevolgen van een echtscheiding en hoe vrouwen daarmee omgaan

Dimitri Mortelmans

De financiële gevolgen van een echtscheiding en hoe vrouwen daarmee omgaan Dimitri Mortelmans

Vrouwen en echtscheiding in een geïndividualiseerde samenleving In 2005 kende België in West-Europa het hoogste aantal scheidingen en een van de laagste huwelijkscijfers. Het is een van de uitingen in een lange maatschappelijke evolutie die bekend geworden is als de tweede demografische transitie (Lesthaeghe, Neels, 2002). Een transitie die gekenmerkt wordt door meer individuele autonomie, vrouwelijke emancipatie en een omslag in de organisatie van het private huishouden. Een verandering aan waarden binnen een volwassen geworden welvaartsstaat wordt verantwoordelijk geacht voor de verschuiving. De nadruk op zelfrealisatie en autonomie heeft geleid naar een andere kijk op families en gezin. We studeren langer en gaan later het huis uit. We stellen het huwelijk uit en krijgen op steeds oudere leeftijd ons eerste kind. De betekenis van de partnerrelatie verandert en in toenemende mate zien we het feitelijke samenwonen als volwaardig alternatief voor het huwelijk (Kiernan, 2000). De keuze van de leefvormen komt los van traditie en familieverbanden en wordt een vrijer keuzeproces. De traditionele ‘vier’vuldigheid van huwelijk, gezin, seksualiteit en voortplanting wordt losgekoppeld (Corijn, Matthijs, 2005).

Dimitri Mortelmans Centrum voor Longitudinaal en Levenslooponderzoek (CELLO)

Hand in hand met deze evolutie, zien we niet alleen een verschuiving van het huwelijk naar nieuwe vormen van huishoudvorming; we zien ook een spectaculaire toename van het aantal breuken in partnerrelaties. Niet dat er voor de Tweede Wereldoorlog geen huwelijken ontbonden werden, maar de curve van huwelijksontbindingen toont een meer dan lineaire opgang sinds de jaren zeventig. Die opgang lijkt zich de laatste jaren te stabiliseren op een Europees (top)niveau. De positieve zijde van deze evolutie is dat huwelijksontbinding zijn stigma verloren heeft en mensen in staat zijn om zonder veel drempels uit een ongelukkige relatie te stappen, daarbij in toenemende mate geholpen door de wetgever die de drempels tot echtscheiding stap voor stap verlaagt. Hoewel echtscheiding – en dat zal in deze bijdrage niet anders zijn – bijna steeds vereenzelvigd wordt met de negatieve gevolgen, heeft een relatiebreuk vaak ook positieve gevolgen. Expartners voelen zich bevrijd, geven aan hun leven in handen te kunnen nemen of ontdekken nieuwe horizonten. Het zijn echter die negatieve gevolgen die bij vele breuken in het oog springen en onze aandacht opeisen. Het scheidingsproces gaat gepaard met heel wat stresserende momenten voor beide ex-partners, zeker wanneer er kinderen zijn. De aanloop tot een breuk kan er een zijn van langdurige spanningen, conflict of huiselijk geweld. Tijdens de scheidingsprocedure maar ook erna worden de betrokkenen geconfronteerd met zaken die een verregaande impact kunnen hebben op hun verdere levensloop, op hun emoties en op hun nieuwe situatie. De voorbeelden zijn legio: hoederechtregelingen, verdeling van eigendommen, het verlies van sociale contacten, een financiële achteruitgang.

11

De financiële gevolgen van een echtscheiding en hoe vrouwen daarmee omgaan

Hoewel het onderzoek naar de oorzaken, het verloop en de gevolgen van echtscheiding in de Verenigde Staten of GrootBrittannië al decennialang lopende is, is de wetenschappelijke aandacht voor de problemen na relatiebreuken in België relatief jong. De voortdurende hoge echtscheidingscijfers en het hoge aantal eenoudergezinnen en nieuw samengestelde gezinnen met alle nieuwe (positieve en negatieve) dynamieken die daarmee samengaan, hebben dat langzaam doen kantelen. In dit artikel focussen we op de financiële gevolgen die vrouwen ervaren na een echtscheiding, op basis van een reeks kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeken die in het Centrum voor Longitudinaal en Levensloop Onderzoek (CELLO) gevoerd werden of in uitvoering zijn (Cuypers e.a., 2008; Mortelmans, 2008; Snoeckx e.a., 2006; Verheyen, Mortelmans, 2008).

Groenou, 2005; Uunk, 2004) of de kindstraf (Gornick e.a., 1997). Ook het feit dat vrouwen zichzelf vaak ‘opofferen’ voor hun gezin, door bijvoorbeeld minder te gaan werken als er kinderen komen (Drobnic, 2000; Sorensen, Hill, 2004) draagt hiertoe bij. Hierdoor vermindert niet enkel hun financieel kapitaal maar ook hun menselijk kapitaal. In veel gevallen wordt door de rechter een alimentatie uitgesproken die door de man betaald moet worden om te compenseren voor het inkomensverlies. De praktijk geeft echter aan dat de alimentatie vaak niet betaald wordt of zo laag is dat deze nauwelijks een compenserend effect heeft (Holden, Smock, 1991). Het onderzoek naar de financiële gevolgen van echtscheiding wordt in hoofdzaak met kwantitatieve analyses uitgevoerd (Andreß e.a., 2006; Uunk, 2004). Ook nu willen we

Er is een stijging in equivalent beschikbaar inkomen voor mannen van bijna 5 percent. Voor vrouwen is het verschil negatief, zoals verwacht werd. Het verschil in mediaan equivalent beschikbaar inkomen loopt op tot 18.8 percent. De financiële gevolgen van een relatiebreuk: genderverschil Wanneer we naar de internationale resultaten kijken van onderzoek naar de financiële gevolgen van een relatiebreuk voor vrouwen, dan wordt consistent vastgesteld dat vrouwen financieel sterk tot zeer sterk achteruitgaan in hun inkomenspositie (Amato, 2000; Bianchi e.a., 1999; Poortman, 2000). Bij mannen zijn de resultaten gemengder: in sommige landen verliezen zij aan inkomen (maar nooit sterker dan de vrouw), in andere landen winnen zij er relatief gezien inkomen bij door het wegvallen van een partner in het huishouden. De meest uitgesproken verklaring voor dit genderverschil is de zorg die vrouwen dragen voor de kinderen (doordat moeders vaker het hoederecht krijgen over de kinderen) (Poortman, 2000). Men spreekt in de internationale literatuur dan ook over het negatieve kindeffect (Kalmijn, Broese van

in eerste instantie een kijk geven op de omvang van de terugval in inkomen na een relatiebreuk. Daarvoor maken we gebruik van de Panel Studie Van Belgische Huishoudens (PSBH) die naast sociologische en demografische informatie ook uitgebreide financiële informatie verzamelde bij een representatief staal van de Belgische bevolking. In de volgende paragraaf gaan we dan op een meer kwalitatieve manier in op de wijze waarop vrouwen omgaan met de terugval in inkomen. Om de kwantitatieve terugval in inkomen te bekijken, gebruiken we enkel die respondenten waarbij we in de periode 1992-2001 een relatiebreuk observeerden. De mensen die al langer gescheiden zijn laten we buiten beschouwing. Een relatiebreuk definiëren we daarbij als het uiteenvallen van een huishouden met tenminste twee mensen die zichzelf als partners definiëren. Anders gezegd: we bekijken zowel de ex-gehuwde partners als de voormalig samenwonenden. De

Tabel 1 Equivalent beschikbaar inkomen (in Euro) voor en na de relatiebreuk (PSBH, 11 golven) N Mannen

Vrouwen

88

108

Voor de breuk

Na de breuk

Gemiddelde

1148.5 (std: 387.2)

1418.4 (std: 751.8)

Mediaan

1165.8

1223.0

Gemiddelde

1036.8 (std: 396.2)

871.1 (std: 409.3)

Mediaan

970.4

787.7

(Bron: Mortelmans e.a., 2008)

12

Verandering +4.9 %

-18.8 %

Dimitri Mortelmans

totale steekproef bestaat uit 88 mannen en 108 vrouwen. Het verschil tussen beide ligt in het feit dat we minder mannen hebben die zowel het jaar voor, tijdens als na de scheiding hebben meegewerkt in de panelstudie. / Tabel 1 Equivalent beschikbaar inkomen (in Euro) voor en na de relatiebreuk (PSBH, 11 golven) /

Voor dit inkomenstraject wordt gebruik gemaakt van het totale netto maandelijks huishoudelijk inkomen herleid naar een per capita inkomen (er wordt m.a.w. gecorrigeerd voor huishoudenssamenstelling). Op die manier kunnen we de inkomens vergelijken over de huishoudens heen. We gebruiken hiervoor de berekeningswijze van de OESO1. In Tabel 1 wordt het inkomen per capita voor mannen en vrouwen gegeven vóór en na de relatieontbinding. Vóór de breuk verschilt het inkomen van mannen en vrouwen niet significant van elkaar. De verschillen tussen de gehuwde koppels zijn te wijten aan non-respons binnen het huishouden, die hoger ligt bij de mannen dan bij de vrouwen. Na de scheiding worden de verschillen in inkomen significant (p<0.001).

kunnen we immers meer diepgang krijgen in de betekenis achter de zonet beschreven financiële terugval die vrouwen ervaren. In totaal werden 52 interviews afgenomen met recent gescheiden moeders. De interviews vertellen over de ervaring van de vrouwen met hun relatiebreuk waarbij extra aandacht werd besteed aan de manier waarop hun veranderde inkomenssituatie andere levensdomeinen beïnvloedde (vb. woonsituatie en vrije tijd). Wanneer we kijken naar de reacties van vrouwen op hun financiële terugval, kunnen we vier groepen onderscheiden. Een eerste groep beschouwt de financiële achteruitgang als een logisch gevolg van de scheiding. Voor deze vrouwen was de scheiding een noodzaak. De breuk was iets dat moest gebeuren voor hun eigen welzijn en/of dat van hun kinderen en de financiële terugval neemt men er dan bij. Een tweede groep die eerder positief reageert, omschreven we als de groep vrouwen die zich ‘bevrijd’ voelen. Hun reactie is veel sterker als in de eerste groep, wat zich uit in woorden als ‘vrijheid’, ‘rust’ en ‘leven’ die in het interview doorklinken. Deze vrouwen voelden zich ‘onderdrukt’ door hun ex-partner, waarbij deze onderdrukking in sommige

Wie snel het eigen leven in handen neemt door werk te zoeken of meer te gaan werken, compenseert het verlies sneller en ook vlotter. Toch wijzen de resultaten van de kwantitatieve en de kwalitatieve studies op de precaire situatie van alleenstaande ouders. Deze groep is op dertig jaar tijd bijna verdubbeld. Er is een stijging in equivalent beschikbaar inkomen voor mannen van bijna 5 percent. Voor vrouwen is het verschil negatief, zoals verwacht werd. Het verschil in mediaan equivalent beschikbaar inkomen loopt op tot 18.8 percent. Dit resultaat bevestigt de resultaten die in andere studies gevonden worden: ook in België is de omvang van de terugval groter voor vrouwen. Wanneer we het verschil in een multivariate analyse proberen te verklaren (resultaten niet opgenomen), zien we dat het aantal kinderen en het niet actief zijn op de arbeidsmarkt de terugval nog sterker maakt. Dat beide kenmerken eveneens gendergebonden zijn, maakt het verhaal van de terugval voor vrouwen nog scherper.

Omgaan met de gevolgen van echtscheiding Tijdens en na de echtscheiding ondergaan vrouwen in sterke mate roltransities (primaire verzorger, hoofd van het huishouden, de opvoedster, de lerares) die ook niet-economische gevolgen hebben (Williams, Dunne-Bryant, 2006). Om de strategieën die recent gescheiden moeders gebruiken na hun echtscheiding in kaart te brengen, voerden we naast de kwantitatieve studie, ook een kwalitatieve studie uit. Enkel zo

gevallen de vorm aannam van agressie. Loskomen van deze ex-partner wordt dan ook aanzien als een opluchting en een nieuwe start. Ook hier wordt de terugval gerelativeerd. Opvallend is ook dat bij een aantal vrouwen in deze groep een soort omgekeerde reactie kwam bij de vragen naar de financiële situatie: het al dan niet “gierig zijn” van de ex-partner of diens exuberante bestedingspatroon was bij die vrouwen mee een grond voor de echtscheiding. De eerste twee groepen hadden een eerder positieve houding ten aanzien van hun financiële situatie na de scheiding omdat de winst in hun ogen groter was dan het (financiële) verlies. De derde en vierde groep staat hier heel anders tegenover. Ook hier is een verschil in intensiteit van de reactie een onderscheidend criterium tussen beide groepen. De derde groep ervaart de financiële terugval als een druk. Deze vrouwen hebben een eigen inkomen, maar de combinatie van een hoger inkomen van de ex-partner en het eigen inkomen maakte een comfortabel leven mogelijk. Het terugvallen op één inkomen creëert een bijkomende druk in hun leven, maar niet in die mate dat zij aan die druk ten onder gaan.

13

De financiële gevolgen van een echtscheiding en hoe vrouwen daarmee omgaan

Dat is anders in de laatste groep. Hier valt de verbittering en de negativiteit ten aanzien van de moeilijke financiële situatie sterk op. Enkele vrouwen in deze groep betonen spijt over het opgeven van hun eigen loopbaan ten voordele van hun echtgenoot of vinden het moeilijk om de luxueuze levensstijl die ze hadden binnen hun huwelijk los te laten. In veel gevallen gaat het ook om relaties die stuk gelopen zijn na een plots vertrek van de partner. Naast de perceptie van de terugval, werd in de interviews ook ingegaan op de manier waarop vrouwen omgaan met een verminderd inkomen. Het omgaan met een financiële terugval kunnen we op een continuüm plaatsen van probleemgerichte tot emotiegerichte copingstrategieën. Met probleemgerichte strategieën bedoelen we dan strategieën die expliciet gericht zijn op het verminderen van de terugval en het opnieuw verhogen van het persoonlijke inkomen. Aan het andere eind van het spectrum bevinden zich dan emotiegerichte strategieën die eerder passief van aard zijn en niet bijdragen aan het verhelpen van de financiële terugval.

Als we kijken naar de strategieën om het inkomen te verhogen, dan zien we dat 14 vrouwen hun werkuren hebben uitgebreid. Dit was in veel gevallen alles behalve evident. Het werk combineren met de opvoeding van de kinderen blijkt een moeilijk opdracht te zijn die veel tijdsdruk veroorzaakt. Er waren ook twee moeders die aangaven dat ze zwartwerk deden. Dit aantal kan mogelijk een onderschatting zijn omdat het heel goed mogelijk is dat sommigen onder hen hiervoor niet durfden uit te komen. Tot slot doen de vrouwen ook regelmatig een beroep op derden om de eindjes aan elkaar te knopen. Onder ‘derden’ verstaan we informele (familie, vrienden, buren,…) en formele bronnen (OCMW). Opvallend is als financiële steun gegeven wordt door familie dit dan beschouwd wordt als een voorschot op de erfenis. Wanneer het om cash gaat, speelt bij de schenkende ouders duidelijk het gelijkheidsprincipe tussen de kinderen. Daarnaast steunt de familie hen ook op een materiële manier door bijvoorbeeld kleding te kopen voor de kinderen, verse groenten mee te brengen en andere kleine aankopen te doen. Een andere vorm van steun

De meeste moeders in onze steekproef gaan op een eerder probleemgerichte manier om met het verlies aan inkomen. Dat wil niet zeggen dat ze geen emoties ervaren, maar wel dat deze emoties hen niet verlammen om iets aan hun situatie te doen. Ze richten zich doorgaans op een actieve strategie om de stress van de breuk te verwerken. Bij de probleemgerichte strategieën die ze hanteren onderscheiden we het aanpassen van het uitgavenpatroon, het zelfstandig verhogen van het inkomen of het verhogen van het inkomen door een beroep te doen op een derde. Het merendeel van de moeders stelde dat hun uitgavenpatroon na de breuk grondig veranderd was. Ze zijn veel meer bezig met budgetteren. Doorheen de interviews, zien we dat men vooral op drie zaken bespaart. In de eerste plaats wordt beknibbeld op basisnoden zoals kleding, voeding, de woonst of het doktersbezoek. Vele vrouwen haalden bijvoorbeeld aan dat ze nu naar ‘Aldi’ gaan in plaats van naar ‘Delhaize’. Ook zijn er heel wat vrouwen die minder of goedkopere kleding kopen voor zichzelf. De nadruk ligt daarbij heel sterk op ‘voor zichzelf’. De meeste moeders geven in het interview heel expliciet aan dat ze hun kinderen zoveel mogelijk proberen te sparen bij het inkrimpen van het uitgavenpatroon. Het tweede waar ze op besparen zijn luxeproducten. We vinden daarbij reducties op de aankoop van bijvoorbeeld parfum. Tot slot geven ook velen onder hen aan niet meer te sporten, niet meer uit te gaan. Het sociale leven wordt in sterke mate gereduceerd omdat al deze activiteiten in de ogen van de vrouwen (té) veel geld kosten. Vele moeders vinden dit een lastig gegeven. Net omdat hun situatie moeilijk is en alles zich reeds afspeelt rond hun kinderen en binnen de vier muren van hun woning, hebben zij nood om nu en dan hun gedachten te verzetten en tijd vrij te maken voor zichzelf.

14

Is echtscheiding werkelijk Win for life ?: verslagboek van het interdisciplinair symposium over de sociologische en juridische gevolgen van het echtscheidngsrecht voor risicogroepen, 6 en 7 december 2007 / ed. Daniël Cuypers, Dimitri Mortelmans, Nan Torfs. - Brugge : Die Keure, 2008 Exemplaarnr. Ac/0189

Dimitri Mortelmans

die vaak vermeld wordt en als heel belangrijk ervaren wordt, is de praktische steun en dan vooral de informele kinderopvang. Vele moeders maken duidelijk dat ze het zonder die vorm van hulp niet zouden redden.

Besluit De ervaring van de financiële terugval in inkomen hangt samen met de strategieën die vrouwen ontwikkelen om de nieuwe situatie het hoofd te bieden. Ook al zien we bij de verschillende reacties allemaal een eerder probleemgerichte copingstijl, toch zijn het de vrouwen die met extremere negatieve gevoelens zitten die moeilijker de gevolgen van de breuk te boven komen. Uiteraard zijn onze interviews afgenomen kort na de scheiding en zijn veel vrouwen nog zoekende naar een nieuw evenwicht in hun leven, toch geven de resultaten aan dat de situatie kort na de breuk belangrijk is voor de richting waarin de afwikkeling van de scheiding zal gaan. Wie snel het eigen leven in handen neemt door werk te zoeken of meer te gaan werken, compenseert het verlies sneller en op het eerste zicht ook vlotter. Toch wijzen de resultaten van de kwantitatieve en de kwalitatieve studies op de precaire situatie van alleenstaande ouders2. Deze groep is op dertig jaar tijd bijna verdubbeld van 5.2 percent in 1970 tot 9.0 percent in 2003 (Corijn, Matthijs, 2005). Als we bij deze groep nog eens de nieuw samengestelde gezinnen bijtellen die geen gedeeld huishoudenbudget hebben, dan wordt duidelijk dat hier een aanzienlijke populatie ouders met kinderen voort moet met één inkomen, al dan niet aangevuld met hulp van familieleden of hulpinstellingen. Naast de emotionele en psychologische schade die een breuk aanricht, is de financiële draagkracht van deze alleenstaande ouders (voornamelijk moeders) een sterk bepalende factor in hun leven. De recente aandacht voor deze situatie vanuit het beleid zijn belangrijke stappen vooruit. De Dienst voor Alimentatievordering (DAVO) kan in beperkte mate bijspringen al

is de macht van de dienst vandaag nog ontoereikend (Boelaert, 2008). Alleenstaande ouders kunnen verder gebruik maken van kinderopvang om te gaan solliciteren of krijgen een extra toeslag bovenop het kindergeld (met een maximum gezinsinkomen). Het zijn eerste stappen in het erkennen van het statuut van alleenstaande als een nieuwe sociaal risico. Een echtscheiding wordt nog steeds gezien als een “keuze” van twee partners die uit elkaar gaan en nauwelijks als een risico dat iemand kan overkomen. De nieuwe echtscheidingswet maakt de eenzijdige echtscheiding voor gehuwden ook mogelijk waardoor het idee van “keuze” zeer relatief wordt. Het armoederisico na scheiding (Mortelmans, Dewilde, 2008) is significant hoger bij wie geen nieuwe partner heeft en alleen blijft en bij ouders met (vooral jonge) kinderen. Proportioneel gezien zijn vrouwen in deze groepen oververtegenwoordigd zodat de gevolgen van relatiebreuken in sterke mate “vrouwelijke gevolgen” worden. Bibliografie Amato, P.R. (2000) ‘The Consequences of Divorce for Adults and Children’, Journal of Marriage and the Family, 62(4): 12691287. Andreß, H.-J., Borgloh, B., Bröckel, M., Giesselmann, M., Hummelstein, D. (2006) ‘The economic consequences of partnership dissolution - A comparative analysis of panel studies from Belgium, Germany, Great Britain, Italy, and Sweden’, European Sociological Review, 22(5): 533-560. Atkinson, A.B., Rainwater, L., Smeeding, T.M. (1995) Income distribution in OECD countries: Evidence from the Luxembourg Income Study. Paris: OECD. Bianchi, S.M., Subaiya, L., Kahn, J.R. (1999) ‘The Gender Gap in the Economic Well-being of Nonresident Fathers and Custodial Mothers’, Demography, 36(2): 195-203. Boelaert, T. (2008) ‘Alimentatie: tussen theorie en praktijk. Enkele beschouwingen over de tegemoetkoming van de Dienst voor alimentatievorderingen.’, pp. 207-222, in: Cuypers, D., e.a. (Eds.), Echtscheiding: werkelijk win for life ?

De sociologische en juridische gevolgen van het echtscheidingsrecht voor risicogroepen. Brugge: Die Keure. Corijn, M., Matthijs, K. (2005) ‘Gehuwd en ongehuwd samenwonen in België. Een sociaal-demografisch perspectief’, pp. 47-79, in: Forder, C., Verbeke, A. (Eds.) , Gehuwd of niet: maakt het iets uit ? Antwerpen: Intersentia. Cuypers, D., Mortelmans, D., Torfs, N. (Eds.) (2008) Echtscheiding: werkelijk win for life ? De sociologische en juridische gevolgen van het echtscheidingsrecht voor risicogroepen. Brugge: Die Keure. de Vos, K., Zaidi, M.A. (1997) ‘Equivalence scale sensitivity of poverty statistics for the member states of the European Community’, Review of Income and Wealth, 43(3): 319-333. Drobnic, S. (2000) ‘The Effects of Children on Married and Lone Mothers’ Employment in the United States and (West) Germany’, European Sociological Review, 16(2): 137-157. Gornick, J.C., Meyers, M.K., al., e. (1997) ‘Supporting the employment of mothers: policy variations across fourteen welfare states’, European Journal of Population, 79: 35-54. Hagenaars, A.J.M., de Vos, K., Zaidi, M.A. (1994) Poverty statistics in the late 1980s: Research based on micro-data. Luxembourg: Eurostat Holden, K.C., Smock, P.J. (1991) ‘The Economic Costs of Marital Disslution: Why Do Women Bear a Disproportionate Cost?’, Annual Review of Sociology, 17: 51-78. Kalmijn, M., Broese van Groenou, M.I. (2005) ‘Differential effects of divorce on social integration’, Journal of social and personal relationships, 22: 455 - 476. Kiernan, K. (2000) ‘European perspectives on union formation’, pp. 40-58, in: Waite, L.J. (Ed.), The ties that bind. Perspectives on marriage and cohabitation. New York: Aldine de Gruyter. Lesthaeghe, R., Neels, K. (2002) ‘From the first to the second demographic transition: an interpretation of the spatial continuity of demographic innovation in France, Belgium and Switzerland’, European Journal of Population, 18(4): 325-360.

Mortelmans, D. (2008) ‘Copingstrategieën en beleving van so-

15

De financiële gevolgen van een echtscheiding en hoe vrouwen daarmee omgaan

ciaal-economische gevolgen bij gescheiden vaders’, pp. 99-134, in: Cuypers, D., e.a. (Eds.), Echtscheiding: werkelijk win for life ? De sociologische en juridische gevolgen van het echtscheidingsrecht voor risicogroepen. Brugge: Die Keure. Mortelmans, D., Dewilde, C. (2008) ‘De economische gevolgen van echtscheiding: armoederisico’s en copingstrategieën’, pp. 199-219, in: Vranken, J., ea. (Eds.), Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 2008. Leuven: Acco. Mortelmans, D., Swennen, F., Alofs, E. (2008) ‘Echtscheiding en de gevolgen, een vervlochten evolutie van recht en samenleving’, pp. 1-38, in: Cuypers, D., e.a. (Eds.), Echtscheiding: werkelijk win for life ? De sociologische en juridische gevolgen van het echtscheidingsrecht voor risicogroepen. Brugge: Die Keure. Poortman, A.-R. (2000) ‘Sex differences in the economic consequences of separation. A panel study of the Netherlands’, European Sociological Review, 16(4): 367-383. Snoeckx, L., Raeymaeckers, P., Mortelmans, D. (2006) ‘Relationele kenmerken en echtscheiding in België. Een

analyse op basis van de Panel Studie van Belgische Huishoudens’, Tijdschrift voor Sociologie, 27(2): 157-177. Sorensen, E., Hill, A. (2004) ‘Single Mothers and their child-support receipt. How well is child-support enforcement doing?’, Journal of human resources, 39(1): 135-154. Uunk, W. (2004) ‘The economic consequences of divorce for women in the European Union: the impact of welfare state arrangements’, European journal of population, 20: 251-285. Verheyen, W., Mortelmans, D. (2008) ‘Hoe gaan vrouwen om met de financiële gevolgen van een echtscheiding ? Een kwalitatieve kijk op copingstrategieën’, pp. 69-98, in: Cuypers, D., e.a. (Eds.), Echtscheiding: werkelijk win for life ? De sociologische en juridische gevolgen van het echtscheidingsrecht voor risicogroepen. Brugge: Die Keure. Williams, K., Dunne-Bryant, A. (2006) ‘Divorce and adult psychological wellbeing: clarifying the role of gender and child age’, Journal of marriage and the family, 68: 1178-1196.

Voetnoten: Het OESO equivalent beschikbaar inkomen van individuen is het beschikbare inkomen van het huishouden, aangepast aan de huishoudgrootte. Elke eerste volwassene in het huishouden krijgt een gewicht van 1. Volgende volwassenen van 14 jaar en ouder krijgen een gewicht van 0.5. Kinderen onder de 14 krijgen een gewicht van 0.3 (Atkinson e.a., 1995; de Vos, Zaidi, 1997; Hagenaars e.a., 1994). 2 In een tweede kwalitatieve studie naar pas gescheiden vaders, komt ook naar voor dat vaders met hoederecht of coouderschap vergelijkbare moeilijkheden ervaren als de vrouwen die hier aan bod komen. 1

Alleenstaande ouders online RoSa ontwikkelde een website met concreet bruikbare informatie voor alleenstaande ouders:

www.alleenstaandeouder.be. Thema’s: Sociaal leven – Geld – Gezondheid – Huishouden – Kinderen – Werk en werkloosheid - Wonen De informatie die je op deze website vindt is ook verschenen in 6 gedrukte brochures. Bestel het pakket bij Gelijke Kansen in Vlaanderen tel. 02/553 58 46, fax 02/553 51 38 of via mail [email protected]

16