De effecten van de topsectoren op de bredere economie. Kwantificering met behulp van inputoutputanalyse

De effecten van de topsectoren op de bredere economie Kwantificering met behulp van input outputanalyse

ISBN

: 978-90-371-1110-1

Rapportnummer

: A201404

Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) Panteia BV

Panteia BV

Bredewater 26

P.o. box 7001

2715 CA Zoetermeer

2701 AA Zoetermeer

079 322 22 00

The Netherlands

www.panteia.nl

+31 79 322 22 00

Anne Bruins, Ton Kwaak, Mirjam Tom Zoetermeer , januari 2014 Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: www.ondernemerschap.nl De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Q uoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

Inhoudsopgave

Samenvatting

5

1

Inleiding

7

2

De topsectoren

9

2.1 2.2

Positionering van de topsectoren De negen topsectoren

3

Model en data

3.1 3.2

Model Data

4

Uitkomsten

4.1 4.2

Samenvattend overzicht van de effecten De effecten van de afzonderlijke topsectoren

Bijlage 1 Bijlage 2

9 10

13 13 16

Formele afleiding IO-model Gehanteerde bedrijfstakindeling

17 17 18

25 29

3

Samenvatting Deze rapportage beantwoordt de vraag wat de effecten voor de bredere economie zijn van de negen topsectoren die door het kabinet zijn geselecteerd in het kader van het nieuwe bedrijfslevenbeleid. De topsectoren samen zijn goed voor ruim een kwart van de toegevoegde waarde van Nederland 1. De ontwikkeling van de topsectoren zal, vanwege de verwevenheid met andere sectoren, uitstraling hebben op de bredere economie. Hoe groot die uitstraling is, is hier bepaald via een input-outputanalyse. Met behulp van een inputoutputanalyse kan namelijk de vraag worden beantwoord wat de invloed is van een verhoging van de finale afzet van bedrijven uit de topsectoren (de zogenaamde impuls) op de productie en de toegevoegde waarde in de overige bedrijfstakken. Die invloed wordt uitgedrukt in multipliers. Het gaat daarbij alleen om de inter-sectorale bestedingseffecten; macro-economische effecten en de gevolgen van bijvoorbeeld kennisspillovers blijven buiten beschouwing. Als eerste is met het model de brutoproductiemultiplier berekend. Daarmee wordt aangegeven in welke mate een impuls van extra finale afzetgroei in een bepaalde bedrijfstak leidt tot een macro-economische toename van de bruto productie. Daarna is ook een multiplier voor de bruto toegevoegde waarde afgeleid. Deze multipliers vatten kernachtig samen welke effecten uitbreiding van een (top)sector op de bredere economie heeft. De brutoproductiemultipliers voor de topsectoren variëren tussen 1 ,39 voor de Chemie en 1,96 voor Agro-smal (een van de twee varianten van de topsector Agro & food). Gemiddeld is de brutoproductiemultiplier voor de topsectoren 1,67. Een impuls in de topsectoren leidt dus gemiddeld tot een 1,67 maal zo groot eindresultaat wat betreft de bruto productie in de totale economie. Voor de niettopsectoren bedraagt de multiplier voor de totale bruto productie 1,54. Met uitzondering van de topsector Chemie scoren alle topsectoren hoger dan de niettopsectoren. De toegevoegdewaardemultipliers voor de topsectoren variëren tussen 0,25 voor de Chemie en 0,78 voor de Creatieve industrie. De gemiddelde waarde van deze multiplier voor de topsectoren bedraagt 0,62. Een impuls in de topsectoren leidt dus tot een 0,62 maal zo groot eindresultaat wat betreft de toegevoegde waarde in de totale economie. Door de bank genomen is deze multiplier voor de topsectoren wat lager dan voor niet-topsectoren, waar de toegevoegdewaardemultiplier 0,77 bedraagt. Een verklaring van verschillen tussen (top)sectoren wat betreft de waarde van de multipliers wordt gevormd door verschillen in de kostenstructuur van de bruto productie. Topsectoren zijn voor hun toeleveranties meer dan gemiddeld afhankelijk van invoer, en/of hebben een gering aandeel van toegevoegde waarde in de totale kosten. De doorwerking hiervan op de multipliers wordt bij de uitkomsten per topsector besproken.

1

CBS, Monitor Topsectoren; Uitkomsten eerste meting, 2012

5

1

Inleiding Begin 2011 presenteerde het kabinet het nieuwe bedrijfslevenbeleid. De hoofdlijnen van het nieuwe bedrijfslevenbeleid zijn: een sectorale aanpak, met meer vraagsturing door het bedrijfsleven, minder specifieke subsidies, meer generieke lastenverlichting en meer ruimte voor ondernemers. In het kader van de sectorale aanpak is voor negen topsectoren een samenhangende beleidsagenda ontwikkeld. De topsectoren kenmerken zich door een sterke markt- en exportpositie, een stevige kennisintensiteit, intensieve samenwerking tussen ondernemers en kennisinstellingen en de potentie een innovatieve bijdrage aan maatschappelijke uitdagingen te leveren. De negen topsectoren zijn:  Agro & food  Chemie  Creatieve industrie  Energie  Hightech systemen en materialen  Life sciences & health  Logistiek  Tuinbouw en uitgangsmaterialen  Water De ontwikkeling van de topsectoren zal, vanwege de verwevenheid met andere sectoren, uitstraling hebben op de bredere economie. De verwevenheid zelf van de topsectoren is geanalyseerd in TNO (2011); de huidige analyse bepaalt de omvang van de uitstralingseffecten. Dit gebeurt via een input-outputanalyse. Met behulp van een input-outputanalyse kan namelijk de vraag beantwoord worden wat de invloed is van een verhoging van de finale afzet van bedrijven uit de topsectoren op de productie en de toegevoegde waarde in de overige bedrijfstakken. Daartoe worden met een (aangepast) input-outputmodel productiemultipliers berekend, waaruit vervolgens de toegevoegde waarde wordt afgeleid. Het gebruikte input-outputmodel en de betekenis van multipliers worden in hoofdstuk 3 beknopt toegelicht. De formele afleiding van het model staat in bijlage I. In hoofdstuk 3 staat ook een toelichting op de gebruikte data. Vóór de toelichting op het model en de data worden in hoofdstuk 2 de topsectoren gepositioneerd binnen de Nederlandse economie en onderling, gevolgd door korte schetsen van de negen topsectoren. De gehanteerde bedrijfstakindeling is opgenomen in bijlage II. De uitkomsten van de berekeningen staan in hoofdstuk 4. Dat hoofdstuk begint met een samenvattend overzicht van de effecten van de topsectoren op de bredere economie. Daarna worden de effecten van de afzonderlijke topsectoren besproken en wordt, als een verklaring voor de gevonden verschillen tussen de multipliers, ingegaan op verschillen in de kostenstructuur van de bruto productie van de topsectoren.

7

2

De topsectoren In paragraaf 2.1 worden de topsectoren gepositioneerd binnen de Nederlandse economie en onderling, op basis van het aandeel in de toegevoegde waarde 1. Daarna volgen in paragraaf 2.2 korte schetsen van de negen topsectoren. In paragraaf 2.3 wordt ingegaan op de overlap tussen topsectoren.

2.1

Positionering van de topsectoren De topsectoren samen zijn goed voor meer dan een kwart van de toegevoegde waarde van Nederland (zie Tabel 1). Van de negen topsectoren neemt de topsector Hightech systemen en materialen bijna een kwart van de gezamenlijke toegevoegde waarde voor zijn rekening. De topsector Logistiek doet wat betreft de toegevoegde waarde maar weinig onder voor de Hightechsector. Vier topsectoren dragen slechts enkele procenten bij aan de toegevoegde waarde van de topsectoren: Life sciences & health, Tuinbouw en uitgangsmaterialen, Creatieve industrie en Water. Tabel 1

Positionering van de topsectoren, toegevoegde waarde (2012)

aandeel

aandeel

sector

in Nederland (%)

in Topsectoren (%)

Totaal Nederland

100

Totaal topsectoren*

27

Agro & food **

3

11

Chemie

3

11

Creatieve industrie

2

7

Energie

5

18

Hightech systemen en materialen

6

24

Life sciences & health

1

2

Logistiek

5

20

Tuinbouw en uitgangsmaterialen

2

7

Water

2

6

* De aandelen van de onderscheiden topsectoren tellen op tot meer dan 100% van het totaal van de topsectoren. Dit wordt veroorzaakt doordat er sprake is van overlap tussen topsectoren (zie paragraaf 2.3). ** Het aandeel van Agro & food in deze tabel betreft Agro -smal (zie paragraaf 2.2.1). Bron: Panteia/EIM, Topsectoren: beeld en ontwikkeling, Panteia/EIM, Zoetermeer, 2013.

1

In de publicatie Topsectoren: beeld en ontwikkeling (Panteia/EIM, Zoetermeer, 2013; http://www.ondernemerschap.nl/index.cfm/12,html?nxt=ctm_publikatie&bestelnummer=A201353) zijn meer indicatoren opgenomen om de topsectoren te positioneren en is voor elk van de topsectoren informatie opgenomen over de determinanten van economische groei, de ontwikkeling van de toegevoegde waarde, de werkgelegenheid en de uitvoer, de verwachting van de bedrijven in de sector, en over de aanjagers van groei.

9

2.2

De negen topsectoren In deze paragraaf staan korte schetsen van de negen topsectoren. De gehanteerde bedrijfstakindeling is opgenomen in bijlage II. De indeling naar topsectoren is gebaseerd op een sectorale benadering. Dit betekent dat voor de topsector Logistiek is uitgegaan van een sectorale benadering – transport en opslag – waarbij de logistieke activiteiten in de industrie, handel, bouw en andere (top)sectoren niet zijn meegenomen. Voor de topsector Tuinbouw en uitgangsmaterialen houdt de sectorale benadering in dat de gegevens betrekking hebben op alle productieprocessen van de bra nches binnen de topsector Tuinbouw en uitgangsmaterialen, inclusief de geproduceerde nevenactiviteiten door de tuinbouw, zoals akkerbouwproductie door tuinbouwbedrijven. Verder is voor de sector Agro & food uitgegaan van de smalle definitie. Daarbij gaat het om de primaire productie van levensmiddelen en de verwerking hiervan in de voedingsmiddelenindustrie. Zie voor een nadere toelichting op het onderscheid tussen de sectorale en functionele benadering de CBS Monitor topsectoren 1

2 . 2 . 1 A g r o & fo od De topsector Agro & food omvat een breed scala van activiteiten lopend van producenten van agrarische producten (akkerbouw en veeteelt) tot voedingsmiddelenfabrikanten. Om deze activiteiten heen heeft zich een netwerk van logistieke diensten gevormd dat zorgt voor een efficiënte aanlevering vanuit de deelsector agrarische producten aan de voedingsmiddelenfabrikanten en voor een efficiënte wereldwijde handel (import en export). Dit leidt tot een tweetal varianten van de topsector Agro & food: de smalle interpretatie en de brede interpretatie. De smalle interpretatie beperkt zich tot de kernactiviteiten: de primaire productie van levensmiddelen en de verwerking hiervan in de voedingsmiddelenindustrie (Agro-smal), in de brede interpretatie wordt ook de bijbehorende logistiek, handel en financiële dienstverlening, alsmede onderzoek en ontwikkeling meegenomen (Agro-breed). 2 . 2 . 2 C h em i e De topsector Chemie is, naast de topsector Energie, bij uitstek een sector van de grote multinationale bedrijven. De activiteiten in de sector lopen van productie van grondstoffen (basischemie) tot kunststofproducten. De sterke integratie binnen de sector ligt aan de basis van de concurrentiekracht van de sector. Naast de sterke integratie van de bedrijven binnen de sector zijn de bedrijven als toeleverancier ook nauw verbonden met bedrijven in andere (top)sectoren. Eindproducten vormen maar een klein deel van de output van de chemiebedrijven. De topsector Chemie is een arbeidsextensieve sector. De sector is sterk internationaal georiënteerd. Tot de topsector Chemie behoort ook de subsector aardolieverwerking. Daaronder vallen alle activiteiten rondom de verwerking van aardolie, waaronder raffinage. Om overlap met de topsector Life sciences & health te voorkomen, wordt de farmaceutische industrie niet to t de topsector Chemie geteld.

1

10

CBS (2012), ‘Monitor topsectoren, Methodebeschrijving en tabellenset’, Den Haag.

2 . 2 . 3 C rea t ie v e in du st r ie De Creatieve industrie is al jaren één van de snelst groeiende sectoren van de Nederlandse economie. De topsector Creatieve industrie is onder te verdelen in vier subsectoren: kunst (o.a. podiumkunsten en scheppende kunst), cultureel erfgoed (o.a. musea en monumentenzorg), media-en-entertainmentindustrie (o.a. televisie- en radio-omroepen, platen- en filmmaatschappijen en gameontwikkelaars) en creatieve zakelijke dienstverlening (o.a. mode, ontwerpers, architecten en reclamebureaus). 2 . 2 . 4 E ne r g ie In de topsector Energie draait het niet alleen om de traditionele energievoorziening, verzorgd door de bekende grote energiebedrijven, maar ook om de ontwikkeling en opwekking van nieuwe duurzame energie, door zowel de grote energiebedrijven als door meer gespecialiseerde bedrijven, ondersteund door grote onderzoekinstituten. Ook de winning en distributie van aardgas maakt deel uit van de topsector Energie. De topsector Energie is een kapitaalintensieve sector. 2 . 2 . 5 H i g ht ech s yst em e n en ma t er ia l en De topsector Hightech systemen en materialen bestrijkt de machine - en systeemindustrie, automotive, lucht- en ruimtevaart en materialentechnologie. De output van hightech bedrijven vormt een belangrijke pijler onder de innovaties in andere (top)sectoren, zoals Life sciences, Chemie, mobiliteit en Energie. Belangrijke ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid vinden hun oorsprong in de topsector Hightech systemen en materialen. De bedrijven in deze topsector zijn in vergaande mate ruimtelijk geclusterd en nauw verbonden met universiteiten. Ook een deel van de keten om deze kernactiviteiten heen wordt tot de topsector gerekend. Het gaat dan om het ontwikkelen, produceren en uitgeven van software, de keuring en controle van machines en apparaten en onderzoek en ontwikkeling op het gebied van hightech systemen en materialen. De handel in producten van de sector hightech systemen en materialen wordt niet tot de topsector gerekend. 2 . 2 . 6 L if e sc i en ce s & he a l th De topsector Life sciences & health richt zich op de gezondheid van mens en dier en bestrijkt het gebied van farmaceutische industrie, biotechnologie en materialen tot diagnostiek en medische technologie. Tot de sector behoren veel bedrijven die deel uitmaken van multinationale ondernemingen. De basis van de vooruitgang in de sector wordt gevormd door de grote R&D -inspanningen van de bedrijven en van de bedrijven samen met universiteiten. De topsector Life sciences & health is nauw verbonden met de topsectoren Agro & food, Chemie en Tuinbouw en uitgangsmaterialen. 2 . 2 . 7 L o g is t iek De topsector Logistiek omvat het goederenvervoer over de weg en rail, over zee en binnenwater en door de lucht, en hiermee verbonden activiteiten zoals opslag en logistieke dienstverlening. De betekenis van de sector is in belangrijke mate verbonden met de positie van de haven van Rotterdam, in het bijzonder wat betreft containervervoer, en Amsterdam Schiphol Airport. Nederland speelt een belangrijke rol in de doorvoer van goederen naar en vanuit andere Europese landen. Door deze schakelfunctie is de sector voor de afzet in hoge mate afhankelijk van de economische ontwikkelingen in het buitenland. Logistieke activiteiten in andere (top)sectoren zijn niet meegenomen.

11

2 . 2 . 8 T u i nb ou w en u it ga n gsma t e r ia l en De topsector Tuinbouw en uitgangsmaterialen is zeer zichtbaar door zijn producten groenten, fruit, bomen, planten, bloembollen en bloemen. De teelt hiervan is binnen Nederland in hoge mate geconcentreerd in enkele clusters: de Greenports. Tot de sector behoren niet alleen de producenten van primaire producten, de tuinbouwbedrijven, maar ook gerelateerde bedrijven op het gebied van pootgoed en zaden, en handel en distributie. De sector is nauw verbonden met gespecialiseerde kenniscentra. Daarnaast heeft de topsector Tuinbouw en uitgangsmaterialen nauwe relaties met de topsectoren Agro & food en Life sciences en health. 2.2.9 Water De topsector Water omvat een breed scala aan activiteiten. De subsector maritieme maakindustrie omvat de scheepswerven voor scheepsbouw of scheepsreparatie en de offshore-industrie, inclusief de leveranciers van de schepenbouwers en -reparateurs. De subsector watertechnologie zorgt voor de winning, de distributie en de zuivering van water. De derde subsector is die van de deltatechnologie. Onderzoek en specialistische kennis voor de genoemde subsectoren is geclusterd in de vierde subsector kennis en advies.

12

Model en data

3

De effecten van de topsectoren op de bredere economie zijn bepaald met een input-outputmodel dat in paragraaf 3.1 wordt toegelicht. De formele uitwerking van het model is te vinden in Bijlage 1. Daar staan ook enkele kanttekeningen bij het model. In paragraaf 3.2 staat een toelichting op de gebruikte data.

3.1

Model De basis voor het gebruikte model om de effecten van de tops ectoren op de bredere economie te berekenen, wordt gevormd door input-output(IO)-tabellen. IO-tabellen beschrijven de samenhangen tussen bedrijfstakken binnen de economie. Onder bepaalde veronderstellingen kan van een IO-tabel een model worden afgeleid waarin de uitstralingseffecten van groei in een bepaalde bedrijfstak naar andere bedrijfstakken kunnen worden berekend. Dit wordt uitgedrukt in een multiplier. Als eerste is met het model de brutoproductiemultiplier berekend. Daarmee wordt aangegeven in welke mate een impuls van extra finale afzetgroei in een bepaalde bedrijfstak leidt tot een macro-economische toename van de bruto productie. Op vergelijkbare wijze kan ook een multiplier voor de bruto toegevoegde waarde (BBP-multiplier) worden afgeleid. Deze multipliers vatten kernachtig samen welke effecten een (top)sector op de bredere economie heeft. Het berekenen van de ze multipliers vormt dan ook de kern van het onderzoek. In de volgende paragraaf wordt eerst de IO-tabel als beschrijving van de economie en de samenhangen tussen bedrijfssectoren beschreven. Vervolgens wordt aangegeven hoe daaruit effecten van topsectoren op de bredere economie kunnen worden afgeleid. Benadrukt moet worden dat een en ander geen macro-economische analyse is. De uitgevoerde analyse gaat enkel over de vraag hoe een uitbreiding van de finale afzet van een afzet in een (top)sector leidt tot een toename van de productie in andere bedrijfstakken, via toelevering van intermediaire goederen en diensten. Mogelijke prijseffecten worden bijvoorbeeld niet in beschouwing genomen, evenmin als werkgelegenheidseffecten en de gevolgen die een uitbreiding van de werkgelegenheid op de economie heeft. Evenmin worden spillovereffecten – in verband met het kennisintensieve karakter van de topsectoren – in beschouwing genomen.

3 . 1 . 1 D e in put - out pu tta b el a ls b e sch r i jv in g va n d e ec on om i e Een input-outputtabel geeft een kwantitatieve beschrijving van alle goederen- en dienstentransacties in een economie. Daarbij worden binnen de bedrijvensector bedrijfstakken afzonderlijk onderscheiden. Figuur 1 geeft een schematische beschrijving van een IO-tabel.

13

Figuur 1

Schematische weergave van een input-outputtabel intermediaire afzet aan bedrijfstak 1

…

bedrijfstak n totaal

finale

bruto

vraag

productie

intermediair verbruik afkomstig van 

bedrijfstak 1



…



bedrijfstak n



totaal binnenlandse herkomst



invoer

totaal verbruik intermed. goederen en diensten bruto toegevoegde waarde, marktprijzen

(*)

indirecte belastingen minus subsidies bruto toegevoegde waarde, factorkosten

(**)

bruto productie (*)

saldo van bruto productie en totaal verbruik van intermediaire goederen en diensten

(**) saldo van bruto toegevoegde waarde (marktprijzen) en indirecte belastingen minus subsidies Bron: Panteia.

Over de regel gelezen geeft de tabel aan waar bedrijven hun producten afzetten. Een deel wordt afgezet aan andere Nederlandse bedrijven, om te worden verbruikt in het productieproces van die bedrijven. Dit is de zogenaamde intermediaire afzet. De bestemming (in termen van bedrijfssectoren) van de intermediaire afzet is bekend. Het komt voor dat bedrijven in een bepaalde bedrijfstak intermediaire goederen en diensten afzetten aan bedr ijven in hun eigen bedrijfstak. De overige afzet, de zogenaamde finale vraag, heeft voornamelijk betrekking op consumptie van gezinnen en overheid, investeringen van bedrijven, of wordt in het buitenland afgezet (export) 1. De finale vraag kan door Nederlandse bedrijven worden geleverd maar ook afkomstig zijn uit import. Intermediaire afzet en finale vraag samen vormen de bruto productie van bedrijven. Over de kolommen gelezen valt uit de IO-tabel de kostenstructuur vast te stellen. Bedrijven verbruiken intermediaire goederen en diensten in hun productieproces. Het totale verbruik is bekend, evenals de herkomst: invoer of bedrijfstak van herkomst in Nederland. Het saldo van bruto productie en verbruik is de bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen. Verder zijn er indirecte belastingen en subsidies (als kostenelement zijn subsidies natuurlijk negatief). Als de bruto toegevoegde waarde tegen marktprijzen wordt verminder d met de netto indirecte belastingen, resulteert de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten. Dit is de beloning van de primaire productiefactoren arbeid en kapitaal (wat betreft kapitaal is dat inclusief de afschrijvingen. Op macro economisch niveau wordt ook wel gesproken van het bruto binnenlands product (BBP). Op macro-economisch niveau – dat wil zeggen, als wordt afgezien van de desaggregatie van de bedrijvensector in afzonderlijke bedrijfstakken – valt het blok intermediaire leveringen tussen bedrijven als het ware weg. Op dat niveau is de bruto toegevoegde waarde (tegen marktprijzen) gelijk aan het verschil tussen totale finale vraag en de invoer. 1

14

Een gering deel van de productie heeft betrekking op voorraadvorming, dit wordt ook tot de finale vraag gerekend.

3 . 1 . 2 V a n in put -o ut pu tta be l na a r i np ut -o ut put mo d e l De volgende stap is om de IO-tabel in te zetten als analytisch instrument. Daarbij gaat het vooral om de gevolgen van een vergroting van de finale vraag voor een (top)sector in termen van bruto productie en bruto toegevoegde waarde. Hoe die gevolgen tot stand komen, kan als volgt worden toegelicht. Stel, in een bedrijfstak neemt de uitvoer toe. De uitvoer maakt deel uit van de finale vraag, en dientengevolge neemt de bruto productie toe. Om de bruto productie mogelijk te maken, worden grondstoffen, halffabricaten en diensten ingekocht bij andere bedrijven in dezelfde bedrijfstak dan wel bij andere bedrijfstakken, voor zover ze niet worden ingevoerd. Aangenomen dat niet alles wordt ingevoerd, neemt daarmee de vraag naar intermediaire goederen en diensten ook toe. Met andere woorden, in de andere bedrijfstakken (én in de bedrijfstak zelf) neemt de intermediaire afzet, en daarmee de bruto productie, eveneens toe. Dit leidt weer tot extra intermediaire leveringen, enzovoorts. Gevolg is dat de bruto productie meer toeneemt dan de oorspronkelijke toename van de export. Het getal dat d it uitdrukt, de productiemultiplier, is de verhouding tussen de totale toen ame van de bruto productie gedeeld door de oorspronkelijke toename van de finale vraag. Gezien het voorgaande is de productiemultiplier groter dan een. Dat geldt in het bijzonder voor de bedrijfstak waar de oorspronkelijke impuls plaatsvond, deze bedrijfstak profiteert immers niet alleen van de toename van de finale vraag maar ook van een toename van de intermediaire afzet. De toename van de bruto productie leidt niet alleen tot een toename van het verbruik van intermediaire goederen en diensten (uit Nederland of geïmporteerd). Ook de toegevoegde waarde zal toenemen, zij het minder dan de bruto productie, omdat immers de toegevoegde waarde deel uitmaakt van de bruto productie. Ook hier valt een multiplier te berekenen: De BBP -multiplier is de toename van het BBP ten opzichte van de oorspronkelijke impuls voor de finale vraag. 3 . 1 . 3 I mp u ls Uit het gebruikte model volgt dat een impuls in de finale vraag leidt tot een bepaalde verhoging van de bruto productie en de toegevoegde waarde. De verhoging gedeeld door de oorspronkelijke impuls is de multiplier. Probleem is het vaststellen van de impuls; niet van de omvang 1 maar de samenstelling. Topsectoren zijn immers opgebouwd uit meerdere bedrijfstakken in de IO-tabel. In dit onderzoek is de totale impuls steeds verdeeld over de samenstellende delen van een topsector, op basis van drie verschillende verdeelsleutels: de uitvoer, de binnenlandse afzet en de totale afzet. Een dergelijke analyse is behalve voor de afzonderlijke topsectoren ook gedaan voor het niet tot de topsectoren behorende deel van het bedrijfsleven. Dit geeft wat meer reliëf aan de resultaten voor de topsectoren.

1

De hoogte van de multiplier is daar immers ongevoelig voor.

15

3.2

Data Alle gebruikte data zijn afkomstig van CBS. De basis is de input-outputtabel (onderdeel van de Nationale Rekeningen). Deze biedt echter in e en aantal gevallen onvoldoende detail om een analyse van topsectoren mogelijk te maken. Zo nodig zijn uitsplitsingen gemaakt op basis van gegevens over aantallen werkzame personen op 1 januari 2009 1. De gegevens over de topsectoren zoals gepubliceerd in Oostrom, De Jong, Dames, Graham, Tan, Verkleij en WagnerBrakus (2012) en CBS (2012b) zijn in de berekeningen verdisconteerd.

1

16

In een beperkt aantal gevallen zijn deze geschat op basis van aantallen ondernemingen per 1 januari 2009, en een veronderstelling over het gemiddelde aantal werkzame personen per onderneming.

4

Uitkomsten In dit hoofdstuk staan de uitkomsten van de berekeningen. Paragraaf 4.1 geeft een samenvattend overzicht van de effecten van de topsectoren op de bredere economie. In paragraaf 4.2 worden de effecten van de afzonderlijke topsectoren besproken en wordt, als een verklaring voor de gevonden verschillen tussen de multipliers, ingegaan op verschillen in de kostenstructuur van d e bruto productie van de topsectoren.

4.1

Samenvattend overzicht van de effecten Tabel 2 bevat de resultaten van de uitgevoerde berekeningen samen. De drie blokken ‘variant 1: uitvoer’, ‘variant 2: binnenlandse finale afzet’ en ‘variant 3: totale finale afzet’ staan voor de verschillende verdelingen van de impuls over de bedrijfstakken binnen de topsectoren. De correlatie tussen de verschillende varianten is sterk. De bespreking van de uitkomsten wordt dan ook beperkt tot de variant 3. De brutoproductiemultipliers voor de topsectoren variëren tussen 1,39 voor de Chemie en 1,96 voor Agro-smal. Gemiddeld is de brutoproductiemultiplier voor de topsectoren 1,67. Een impuls in de topsectoren leidt dus gemiddeld tot een 1,67 maal zo groot eindresultaat wat betreft de bruto productie in de totale economie. Voor de niet-topsectoren bedraagt de multiplier voor de totale bruto productie 1,54. Met uitzondering van de topsector Chemie scoren alle topsectoren hoger dan de niet-topsectoren. De toegevoegdewaardemultipliers voor de topsectoren variëren tussen 0,25 voor de Chemie en 0,78 voor de Creatieve industrie. De gemiddelde waarde van deze multiplier voor de topsectoren bedraagt 0,62. Een impuls in de topsectoren leidt dus tot een 0,62 maal zo groot eindresultaat wat betreft de toegevoegde waarde in de totale economie. Door de bank genomen is deze multiplier voor de topsectoren dus wat lager dan voor niet-topsectoren waar de toegevoegde waarde multiplier 0,77 bedraagt. Veelal gaat het om een gering effect op de toegevoegde waarde binnen de topsectoren zelf. Dit is consistent met de resultaten van TNO (2011) waaruit blijkt dat in de topsectoren de toegevoegde waarde een betrekkelijk gering aandeel in de totale bruto productie heeft (en dientengevolge het verbruik, zowel van binnen- als van buitenlandse herkomst een grote bijdrage aan de bruto productie levert).

17

Tabel 2

Multipliers topsectoren en niet-topsectoren variant 1: uitvoer bruto productie toegevoegde waarde tegen basisprijzen eigen totale eigen totale sector economie sector economie

variant 2: binnenl. fin. afzet bruto productie toegevoegde waarde tegen basisprijzen eigen totale eigen totale sector economie sector economie

variant 3: tot. fin. afzet bruto productie toegevoegde waarde tegen basisprijzen eigen totale eigen totale sector economie sector economie

multipliers A. topsectoren agro-smal agro-breed life&heatlh high-tech tuinbouw chemie water creatief energie logistiek

1.42 1.32 1.03 1.15 1.05 1.12 1.04 1.15 1.05 1.08

1.97 1.84 1.65 1.60 1.67 1.39 1.70 1.77 1.53 1.56

0.31 0.38 0.25 0.33 0.51 0.14 0.37 0.47 0.49 0.48

0.56 0.61 0.49 0.54 0.76 0.25 0.66 0.77 0.69 0.70

1.42 1.22 1.02 1.15 1.02 1.10 1.05 1.14 1.10 1.06

1.95 1.70 1.59 1.63 1.52 1.30 1.72 1.75 1.77 1.59

0.30 0.46 0.30 0.44 0.55 0.10 0.47 0.50 0.42 0.52

0.54 0.69 0.54 0.68 0.78 0.19 0.76 0.78 0.68 0.76

1.42 1.28 1.02 1.15 1.04 1.12 1.05 1.14 1.07 1.08

1.96 1.79 1.63 1.60 1.62 1.39 1.71 1.76 1.64 1.57

0.31 0.41 0.26 0.35 0.53 0.14 0.42 0.49 0.46 0.49

0.55 0.64 0.51 0.57 0.77 0.25 0.72 0.78 0.69 0.72

B. niet-topsectoren

1.33

1.50

0.64

0.70

1.42

1.56

0.75

0.81

1.39

1.54

0.72

0.77

0.41 0.10 0.55 0.13

0.64 0.19 0.78 0.17

1.14 1.02 1.42 0.12

1.67 1.39 1.96 0.14

0.39 0.14 0.53 0.12

0.62 0.25 0.78 0.15

kengetallen topsectoren gemiddeld 1.14 1.67 0.37 0.60 1.13 1.65 minimum 1.03 1.39 0.14 0.25 1.02 1.30 maximum 1.42 1.97 0.51 0.77 1.42 1.95 st. dev. 0.12 0.16 0.12 0.15 0.11 0.16 hoge (meer dan gemiddeld + st. dev.) en lage (minder dan gemiddeld - st. dev.) zijn vetgedrukt

Bron: Panteia.

4.2

De effecten van de afzonderlijke topsectoren In deze paragraaf worden de uitkomsten voor de afzonderlijke topsectoren besproken. De cijfers zijn afkomstig uit Tabel 2, ‘variant 3: totale finale afzet’.

4 . 2 . 1 A g r o & fo od A gr o - sma l Een bestedingsimpuls in Agro-smal leidt tot een bijna tweemaal zo groot eindresultaat wat betreft de bruto productie: de brutoproductiemultiplier voor de totale economie bedraagt 1,96. Een flink deel van het afgeleide effect komt buiten de Agro-smal terecht: de brutoproductiemultiplier voor de eigen sector bedraagt 1,42. Dus een vraagimpuls van 1 miljoen € in Agro-smal heeft een extra effect van € 0,96 miljoen in de totale economie, waarvan € 0,42 miljoen in de eigen sector en € 0,54 miljoen in het overige bedrijfsleven. In vergelijking met het niet-topsectoren deel van het bedrijfsleven is de brutoproductiemultiplier groot 1. De toegevoegdewaardemultiplier is relatief gering: 0,55 voor de totale economie, waarvan ruim de helft binnen de topsector zelf (0,31 tegen 0,55). Dit is minder dan voor de niet-topsectoren, en ook relatief weinig in vergelijking met de overige topsectoren. Een verklaring voor deze uitkomsten is de kostenstructuur van de bruto productie. Uit Figuur 2 blijkt dat Agro-smal een naar verhouding groot verbruik uit het binnenland kent. Dat maakt de multiplier voor de bruto productie relat ief groot, immers een toename van de finale vraag leidt al meteen tot een extra vraag bij toeleveranciers van meer dan de helft van de oorspronkelijke impuls. Anderzijds is in Agro-Smal de toegevoegde waarde per eenheid bruto productie naar verhouding gering. Dit is een gevolg van het grote aandeel verbruik van intermediaire goederen en diensten, niet in het minst ook uit het buitenland. Dit zorgt voor een lage toegevoegdewaardemultiplier, vooral in de eigen sector. 1

18

Het effect buiten de eigen sector lijkt voor de niet-topsectoren relatief klein (0,42 miljoen € in Agrosmal tegen 0,15 miljoen € in de niet-topsectoren) maar dat is vertekend omdat de niet-topsectoren een zeer groot deel van het bedrijfsleven beslaan, zodat het restant – waarin het uitstralingseffect zou moeten plaatsvinden – relatief klein is.

Figuur 2

Kostenstructuur van de bruto productie Agro-smal en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, agro-smal (in %)

verbruik uit binnenland

overig verbruik

br. toeg. waarde (b.p.)

kostenstructuur van de bruto productie, niet-topsectoren (in %)


overig verbruik


Bron: Panteia.

A gr o - b r ee d Een bestedingsimpuls in Agro-breed leidt tot een bijna tweemaal zo groot eindresultaat wat betreft de bruto productie: de brutoproductiemultiplier voor de totale economie bedraagt 1,79. Een flink deel van het afgeleide effect komt buiten Agro-breed terecht: de brutoproductiemultiplier voor de eigen sector bedraagt 1,28. Dus een vraagimpuls van € 1 miljoen in Agro-breed heeft een extra effect van € 0,79 miljoen in de totale economie, waarvan € 0,51 miljoen in de eigen sector en € 0,28 miljoen elders. In vergelijking met het niettopsectoren deel van het bedrijfsleven is de brutoproductiemultiplier groot 1. De toegevoegdewaardemultiplier is naar verhouding klein: 0,64 voor de totale economie, waarvan ruim de helft binnen de topsector zelf (0,41 tegen de al genoemde 0,64). Dit is minder dan voor de niet-topsectoren, relatief weinig in vergelijking met de overige topsectoren, maar meer dan Agro-smal. Een verklaring voor deze uitkomsten is opnieuw de kostenstructuur van de bruto productie. Uit Figuur 3 blijkt dat Agro-breed een naar verhouding groot verbruik uit het binnenland kent. Dat maakt de multiplier voor de bruto productie relatief groot, immers een toename van de finale vraag leidt al meteen tot een extra vraag bij toeleveranciers van meer dan de helft van de oorspronkelijke impuls. Anderzijds is de toegevoegde waarde per eenheid bruto productie naar verhouding gering (vanwege een groot invoeraandeel), dit zorgt voor een lage toegevoegdewaardemultiplier. Het verschil met Agro-smal is duidelijk (vergelijk Figuur 2): een lager verbruik uit het binnenland gaat gepaard met een kleinere brutoproductiemultiplier voor Agro-breed, een hoger aandeel toegevoegde waarde in de productie zorgt voor een hoger toegevoegdewaarde-effect. Het verschil is gelokaliseerd in de keten rondom de kernactiviteiten van de Agro & food-sector, te weten de logistiek, handel, financiële dienstverlening en onderzoek en ontwikkeling (zie ook paragraaf 2.2.1). In TNO (2011) wordt deze verwevenheid nader uitgewerkt.

1

Het effect buiten de eigen sector lijkt voor de niet-topsectoren relatief klein (€ 0,28 miljoen in Agrobreed tegen € 0,15 miljoen in de niet-topsectoren) maar dat is vertekend omdat de niet-topsectoren een zeer groot deel van het bedrijfsleven beslaan zodat het restant – waarin het uitstralingseffect zou moeten plaatsvinden - relatief klein is.

19

Figuur 3

Kostenstructuur van de bruto productie Agro-breed en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, agro-breed (in %)


overig verbruik




overig verbruik


Bron: Panteia.

4 . 2 . 2 C h em i e De brutoproductiemultiplier voor de Chemie bedraagt 1,39. De Chemie scoort daarmee het laagst onder de topsectoren. Een afzetimpuls van € 1 miljoen l eidt dus tot een extra bruto productie van € 0,39 miljoen, waarvan € 0,12 miljoen binnen Chemie, en € 0,27 miljoen in het overige bedrijfsleven. Ook wat betreft het effect op de toegevoegde waarde scoort Chemie laag. De reden is de grote invoerintensiteit van de sector: zoals uit Figuur 4 blijkt, heeft Chemie een gering aandeel van zowel verbruik uit binnenland (verklaart de lage brutoproductiemultiplier) als toegevoegde waarde (verklaart de lage toegevoegdewaardemultiplier), terwijl de sector juist veel intermediaire goederen importeert. Met andere woorden, van een bestedingsimpuls bij de Chemie lekt een naar verhouding groot deel weg naar het buitenland. Figuur 4

Kostenstructuur van de bruto productie Chemie en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, chemie (in %)


overig verbruik




overig verbruik


Bron: Panteia.

4 . 2 . 3 C rea t ie v e in du st r ie De Creatieve industrie heeft een sterk uitstralingseffect: de multiplier voor de bruto productie is 1,76 en de multiplier voor de toegevoegde waarde 0,78.Met andere woorden, een impuls van € 1 miljoen levert een totale bruto productie op van € 1,76 miljoen, en een toegevoegde waarde van € 0,78 miljoen. De topsector is met dat laatste koploper onder de topsectoren. Dat de Creatieve industrie een hoge toegevoegdewaardemultiplier heeft is vooral te danken aan het arbeidsintensieve karakter van de sector. Dat maakt immers dat een belangrijk deel van de extra productie onmiddellijk wordt omgezet in toegevoegde waarde; zie Figuur 5: groot aandeel toegevoegde waarde in vergelijking met de niet-topsectoren. Verder lekt ook niet veel verbruik weg naar het buitenland.

20

Figuur 5

Kostenstructuur van de bruto productie Creatieve industrie en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, creatief (in %)


overig verbruik




overig verbruik


Bron: Panteia.

4 . 2 . 4 E ne r g ie De multiplier voor de bruto productie van de topsector Energie bedraagt 1,64. Dat is wat lager dan gemiddeld voor de topsectoren maar meer dan gemiddeld voor de niet-topsectoren. Dit betekent dat extra finale vraag ter waarde van € 1 miljoen leidt tot nog eens € 640.000 extra productie, waarvan € 70.000 binnen Energie zelf. De toegevoegdewaardemultiplier bedraagt 0,69, wat wil zeggen dat een vraagimpuls ter grootte van € 1 miljoen een toegevoegde waarde creëert van € 690.000 (waarvan € 460.000 in de eigen topsector). Deze multipliers zijn relatief hoog in vergelijking met de andere topsectoren. De multiplier voor de bruto productie is ook hoog in vergelijking met de niet topsectoren, de multiplier voor de toegevoegde waarde is in vergelijking met de niet-topsectoren echter laag. De verklaring voor deze verschillen ligt in de kostenstructuur van topsector Energie. Het verbruik van binnenlandse herkomst is relatief groot (zie Figuur 6), daardoor is er een sterke uitstraling naar andere binnenlandse sectoren in termen van bruto productie. Uit Figuur 6 blijkt echter ook dat het aandeel van de toegevoegde waarde in de bruto productie relatief laag is; dit verklaart de relatief geringe multiplier door de (eigen) toegevoegde waarde. Figuur 6

Kostenstructuur van de bruto productie Energie en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, energie (in %)


overig verbruik




overig verbruik


Bron: Panteia.

4 . 2 . 5 H i g ht ech s yst em e n en ma t er ia l en De brutoproductiemultiplier voor de topsector Hightech systemen en materialen beloopt 1,60. Dat is wat minder dan gemiddeld voor de topsectoren (1,67). Met andere woorden, een finale bestedingsimpuls ter grootte van € 1 miljoen bij Hightech systemen en materialen leidt tot een extra productie van € 600.000, waarvan € 150.000 in de topsector zelf.

21

De totale impact van een dergelijke bestedingsimpuls op de toegevoegde waarde is € 570.000, waarvan € 350.000 binnen deze topsector. Ook dit effect is gering in vergelijking met de overige topsectoren. Uit Figuur 7 blijkt dat het aandeel binnenlands verbruik in de bruto productie van Hightech systemen en materialen iets groter is dan gemiddeld voor de niet topsectoren. Het naar verhouding geringe effect op de toegevoegde waarde wordt vooral verklaard uit het geringe aandeel van de toegevoegde waarde in de totale kosten. Figuur 7

Kostenstructuur van de bruto productie Hightech systemen en materialen en niettopsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, high-tech (in %)


overig verbruik




overig verbruik


Bron: Panteia.

4 . 2 . 6 L if e sc i en ce s & he a l th De multiplier voor de bruto productie is voor Life sciences en Hea lth met een waarde van 1,63 net iets lager dan gemiddeld voor de topsectoren. Dit is vooral omdat er slechts een geringe doorwerking is naar de eigen sector: de uitgelokte extra bruto productie komt voor het overgrote deel buiten de eigen topsector terecht. De multiplier voor de toegevoegde waarde is met 0,51 laag in vergelijking met de overige topsectoren; ook hier geldt dat een aanzienlijk deel van de extra toegevoegde waarde buiten de eigen topsector terechtkomt: een bestedingsimpuls van € 1 miljoen creëert uiteindelijk € 0,26 miljoen toegevoegde waarde in Life Sciences en health zelf, en nog eens € 0,25 miljoen toegevoegde waarde in de rest van het Nederlandse bedrijfsleven. Deze uitkomsten hangen samen met de kostenstructuur van de topsector (zie Figuur 8). Ten eerste is het aandeel verbruik in de bruto productie relatief hoog; dit verklaart vooral de geringe toegevoegdewaardemultiplier. Ten tweede is het verbruik van de topsector voor ongeveer de helft uit het buitenland afkomstig. Daardoor is het (binnenlandse) uitstralingseffect van een bestedingsimpuls betrekkelijk gering.

22

Figuur 8

Kostenstructuur van de bruto productie Life sciences en health en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, life&heatlh (in %)


overig verbruik




overig verbruik


Bron: Panteia.

4 . 2 . 7 L o g is t iek Ten opzichte van de overige topsectoren is de brutoproductiemultiplier voor de Logistiek wat aan de lage kant: 1,57 tegen gemiddeld 1,67. Een bestedingsimpuls in Logistiek van € 1 miljoen leidt tot een extra bruto productie ter grootte van € 0,57 miljoen, waarvan € 80.000 binnen Logistiek zelf, en € 0,49 miljoen in het overige Nederlandse bedrijfsleven. Daar staat tegenover dat zo’n impuls naar verhouding veel toegevoegde waarde creëert: € 0,72 miljoen, tegen gemiddeld over alle topsectoren € 0,62 miljoen. De achtergrond van deze verschillen is tweeledig. De verhouding toegevoegde waarde / totaal verbruik is vergelijkbaar met de niet-topsectoren (zie Figuur 9); er wordt echter meer geïmporteerd, en dat beperkt de brutoproductiemultiplier. De toegevoegdewaardecreatie binnen de Logistiek is betrekkelijk groot, daardoor is ook de toegevoegdewaardemultiplier voor de totale economie hoog. Figuur 9

Kostenstructuur van de bruto productie Logistiek en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, logistiek (in %)


overig verbruik




overig verbruik


Bron: Panteia.

4 . 2 . 8 T u i nb ou w en u it ga n gsma t e r ia l en De topsector Tuinbouw en uitgangsmaterialen kent een brutoproductiemultiplier van 1,62. Een bestedingsimpuls van € 1 miljoen heeft een uitstralingseffect van € 40.000 binnen de eigen sector, en € 580.000 in de rest van de Nederlandse economie. Deze multiplier is wat hoger dan voor de niet -topsectoren. De extra toegevoegde waarde van zo’n impuls bedraagt in totaal € 770.000, waarvan € 520.000 binnen de topsector zelf. De multiplier voor de toegevoegde waarde is wat hoger dan gemiddeld voor de topsectoren (vooral vanwege het ‘eigen’ effect), en komt overeen met het gemiddelde voor de rest van de economie. De verschillen met de niettopsectoren zijn niet groot.

23

Een iets groter aandeel verbruik van binnenlandse herkomst in de totale kosten (zie Figuur 10) zorgt voor een relatief groot uitstralingseffect. Dit grotere aandeel verbruik van binnenlandse herkomst wordt met name gecompenseerd door een geringer aandeel verbruik afkomstig uit het buitenland: het aandeel van de toegevoegde waarde verschilt nauwelijks tussen Tuinbouw en uitgangsmaterialen en de niet-topsectoren. Figuur 10

Kostenstructuur van de bruto productie Tuinbouw en uitgangsmaterialen en niettopsectoren

kostenstructuur van de , tuinbouw (in %)



overig verbruik



overig verbruik


Bron: Panteia.

4.2.9 Water De multiplier voor de bruto productie voor de topsector Water bedraagt 1,71. Een extra finale vraag ter waarde van € 1 miljoen leidt tot een extra productie van € 50.000 in de topsector Water zelf, en nog eens € 660.000 in de rest van de economie. Zo’n finale vraagimpuls leidt uiteindelijk tot een extra toegevoegde waarde van in totaal € 720.000, waarvan € 420.000 in de topsector zelf. Het totaaleffect op de toegevoegde waarde is hoog vergeleken met de overige topsectoren, en komt overeen met het gemiddelde van de niet-topsectoren. De kostenstructuur van de topsector Water wordt onder meer gekenmerkt door een groot aandeel van verbruik van binnenlandse herkomst (zie Figuur 11). Dit verklaart het sterke uitstralingseffect wat betreft de bruto productie. Het aandeel van de toegevoegde waarde is echter betrekkelijk gering. Dit heeft een negatieve invloed op de toegevoegdewaardemultiplier. Figuur 11

Kostenstructuur van de bruto productie Water en niet-topsectoren

kostenstructuur van de bruto productie, water (in %)


Bron: Panteia.

24

overig verbruik




overig verbruik


Bijlage 1

Formele afleiding IO-model U i tga ng sp unt : d e i npu t - ou t put ta b e l De input-output(IO)tabel beschrijft alle transacties van goederen en diensten in de economie: intermediaire afzet aan

finale

bruto

sector 1

…

sector n

totaal

vraag

productie

inm 1,1

…

inm 1,n

int i

f1

q1

…

…

…

…

int n

fn

qn

intermediair verbruik afkomstig van 

bedrijfstak 1



…



bedrijfstak n



totaal binnenlandse herkomst



invoer

…

totaal verbruik intermed. goederen en diensten bruto toegevoegde waarde, marktprijzen

(*)

indirecte belastingen minus subsidies bruto toegevoegde waarde, factorkosten bruto productie (*)

(**)

inm n,1

…

inm n,1

imp 1

…

imp n

vbr 1

…

vbr n

ybm 1

…

ybm n

nit 1

…

nit n

ybf 1

…

ybf n

q1

…

qn

f imp

saldo van bruto productie en totaal verbruik van intermediaire goederen en diensten

(**) saldo van bruto toegevoegde waarde (marktprijzen) en indirecte be lastingen minus subsidies

Bezien per regel, is de interpretatie als volgt. De totale afzet van intermediaire goederen en diensten is gelijk aan de leveringen aan de individuele sectoren: int i=  J inm i,j . De afzet van intermediaire goederen en diensten en de afzet van finale goederen en diensten (f i )1 samen bepalen de bruto productie: q i= int i + f i. Met andere woorden, de regels van de IO-tabel beschrijven de omvang en bestemming van de productie van de individuele sectoren. Omgekeerd beschrijven de kolommen de omvang en samenstelling van de kosten. Finale goederen en diensten worden ofwel binnenlands geproduceerd, (in de afzonderlijke sectoren: f i )) of geïmporteerd (f imp ). De kosten van de bruto productie van bedrijven bestaan uit de toegevoegde waarde (ma rktprijzen; ybm j ) en het verbruik van intermediaire goederen en diensten (vbr j ): q j = ybm j + vbr j . Intermediaire goederen en diensten worden ofwel geïmporteerd (imp j ) ofwel binnenlands geproduceerd door afzonderlijke sectoren (inm i,j ): vbrj = imp j +  I inm i,j . V a n I O -ta b e l na a r I O -mo d e l: va st e te chn i sch e c o ëff i c ië nt en Veronderstel dat in het productieproces productiefactoren (verbruik van intermediaire goederen en diensten, netto indirecte belastingen en toegevoegde waarde) in vaste verhoudingen worden gebruikt, en dat ook de verhouding tussen binnenlandse en buitenlandse herkomst bij de verbruikscategorieën vast is. Dan kan een matrix A van technische coëfficiënten van het verbruik van intermediaire goederen en diensten van binnenlandse herkomst worden gedefinieerd als volgt: het karakteristiek element a i, j = inm i, j /q j , is het verbruik afkomstig van (binnenlandse) sector i benodigd om een eenheid bruto productie in sector j te produceren.

1

Inclusief veranderingen in voorraden.

25

Definieer q als de vector van de bruto productie: het karakteristiek element q i is de bruto productie van sector i. Vector int is de vector van de totale afzet van intermediaire goederen en diensten met karakteristiek element int i : de totale afzet van intermediaire goederen en diensten van sector i. int kan worden berekend als int= Aq. Vector f is de vector van de finale afzet met karakteristiek element f i : de finale afzet van sector i. De bruto productie is gelijk aan q= int + f= Aq + f, en q= (I – A) -1f. I is hier een passende eenheidsmatrix 1. Te bewijzen valt dat (I – A) -1=  k=0 …



A k. Een impuls in de finale vraag van een

sector leidt aanvankelijk tot de verhoging van de bruto productie in deze sector van gelijk omvang, dit is ronde 0. Daartoe zijn echter intermediaire leveringen nodig van een bepaalde omvang in bepaalde sectoren, dit is het afgeleide effect (ronde 1). Dit leidt echter weer tot intermediaire leveringen (ronde 2), enzovoorts. Op deze wijze verspreidt een impuls zich als het ware door het bedrijfsleven. Een logisch gevolg is dat het totale effect op de bruto productie op macroniveau (en ook in de oorspronkelijke sector) altijd grote r is dan de oorspronkelijke impuls zelf. Tenslotte is  een diagonaal matrix met karakteristiek element  i,i :  i,i = y i/q i (vergelijkbaar met de A-matrix), en  i,j = 0 for i  j. De toegevoegde waarde vector ybm (met ybm j de toegevoegde waarde tegen marktprijzen in sector j) is dus gelijk aan y= q=   (I – A) -1f. Op dezelfde wijze kan de invoer van intermediaire goederen en diensten worden berekend als imp= q=   (I – A) -1  f, waarin ere  een diagonaal matrix met invoercoëfficiënten voorstelt. Tenslotte is  de diagonaal matrix met karakteristiek element  i,i :  i,i = nit i/q i. De netto indirecte belastingen kunnen dus berekend worden als nit=  q=   (I – A)-1f, en de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten is ybf= ybm – nit. K a nt te k en in g en Omdat het IO-model lineair is, zijn berekeningen gemakkelijk te maken en ook eenvoudig te interpreteren. Anderzijds is de veronderstelling van lineariteit wel een strikte:  De bedrijfstakken worden verondersteld homogeen te zijn. Dat zijn ze echter niet, en denkbaar is dat een vraagimpuls net een onderdeel van een bedrijfstak treft met een afwijkende productiestructuur.  De gemiddelde technologie (de verhouding tussen verbruik (naar herkomst) en toegevoegde waarde in een bedrijfstak) wordt van toepassing verklaard op een marginale toename van de finale vraag. Dat hoeft niet terecht te zijn, bijvoorbeeld als er schaalvoordelen zijn, of wanneer extra verbruik van intermediaire goederen en diensten vooral uit het buitenland afkomstig is.  Veel goederen en diensten in het verbruik kunnen ook door het buitenland worden geleverd. De analyse veronderstelt echter dat de verhouding binnenlandse/buitenlandse herkomst ongewijzigd blijft.  Er wordt geen rekening gehouden met zogenaamde voorwaartse effecten. Als bijvoorbeeld de productie van hoogwaardige computerchips toeneemt, is het zeer wel denkbaar dat ook de productie van goederen waarin deze chips toegepast worden, toeneemt.

1

26

Normaal is karakteristiek element ai,j van matrix A niet-negatief, en I ai,j <1 (d.w.z., toegevoegde waarde plus import is positief in elke sector). Onder die veronderstellingen bestaat de matrix (I – A)-1 en leidt de berekening tot economisch zinvolle resultaten.

Aan het eerste punt valt tegemoet te komen door met een zo gedetailleerd mogelijke bedrijfstakindeling te werken. Het tweede en derde punt maken dat de uitkomsten van de berekeningen inderdaad met onzekerheden omgeven zijn: de werkelijke effecten kunnen wat hoger of lager zijn. Dat geldt op zichzelf ook voor het vierde punt; daarbij geldt echter dat de berekende multipliers een ondergrens vormen voor de werkelijke omvang van de effecten.

27

Bijlage 2

Gehanteerde bedrijfstakindeling SBI

Omschrijving

topsector

0111

Teelt van granen en peulvruchten

Agro smal, Agro breed,

0113

Teelt van groenten en knolgewassen

0140

Veeteelt en fokkerijen

Agro smal, Agro breed

0150

Gemengd bedrijf


0161

Diensten voor akker- en tuinbouw

Tuinbouw Agro smal, Agro breed, Tuinbouw

Tuinbouw Agro smal, Agro breed, Tuinbouw 0162

Diensten voor veeteelt en fokkerij


0163

Behandeling van gewassen na oogst


0170

Jacht


0119

Teelt van andere eenjarige gewassen

Tuinbouw

0121

Teelt van druiven

Tuinbouw

0124

Teelt van pit- en steenvruchten

Tuinbouw

0125

Teelt van overige vruchten

Tuinbouw

0127

Teelt van gewassen voor dranken

Tuinbouw

0128

Teelt van specerijen

Tuinbouw

0129

Teelt van overig meerjarig gewas

Tuinbouw

0130

Teelt van sierplanten

Tuinbouw

0150

Gemengd bedrijf

Tuinbouw

0164

Zaadveredelingsbedrijven

Tuinbouw

n.v.t.

ledenlijst Plantum (voor zover niet in

Tuinbouw

Tuinbouw

maatwerk CBS

andere SBI’s) 0210

bosbouw

Tuinbouw

0220

Exploitatie van bossen

Tuinbouw

0240

Dienstverlening voor de bosbouw

Tuinbouw

03

Visserij


0620

Winning van aardgas

Energie

0910 deel

Dienstverlening olie- en gaswinning

Water en Energie

maatwerk CBS

(Water) 0910 rest

Dienstverlening olie- en gaswinning

Energie

(rest) 10

Voedingsmiddelenindustrie


11

Drankenindustrie


1910

Industrie van cokesovenproducten

Chemie

19201

Raffinaderijen

Chemie

19202

Aardolie-industrie, geen raffinage

Chemie

2015

Kunstmestindustrie

Agro breed, Chemie

2020

Landbouwchemicaliënindustrie

Agro breed, Chemie

2011

Industriële gassenindustrie

Chemie

2012

Kleur- en verfstoffenindustrie

Chemie

2013

Overige anorganische basischemie

Chemie

20141

Petrochemische industrie

Chemie

20149

Overige organische basischemie

Chemie

2016

Kunststofindustrie

Chemie

2017

Rubberindustrie

Chemie

2030

Verf-, vernis- en drukinktindustrie

Chemie

2041

Reinigingsmiddelenindustrie

Chemie

29

SBI

Omschrijving

topsector

2042

Parfum- en cosmeticaindustrie

Chemie

2051

Kruit- en springstofindustrie

Chemie

2052

Lijm en kleefmiddelenindustrie

Chemie

2053

Etherische oliënindustrie

Chemie

2059

Overige chemische industrie (rest)

Chemie

2060

Synthetische vezelindustrie

Chemie

2110

Farmaceutische grondstofindustrie

Life&Health

2120

Farmaceutische productenindustrie

Life&Health

2211

Rubberbandenindustrie

Hightech, Chemie

2229

Overige kunststofproductenindustrie

Hightech, Chemie

2219

Overige rubberproductenindustrie

Chemie

2221

Kunststofplaat-, -profielindustrie

Chemie

2222

Kunststofverpakkingindustrie

Chemie

2223

Kunststofbouwproductenindustrie

Chemie

24

Basismetaalindustrie

Hightech

252

Tankbouw en cv-industrie

Hightech

253

Stoomketelindustrie

Hightech

254

Wapen- en munitie-industrie

Hightech

255

Smederijen, profielwalserijen e.d.

Hightech

256

Overige metaalbewerkingsindustrie

Hightech

2573

Gereedschapindustrie

Hightech

2591

Stalenvatenindustrie

Hightech

2593

Draadproducten- en kettingindustrie

Hightech

2594

Bouten- en schroevenindustrie

Hightech

2599

Overige metaalproductenindustrie

Hightech

2660

Elektromedische apparatenindustrie

Hightech, Life&Health

26 excl.

Elektrotechnische industrie excl.

Hightech

2660

medische apparaten

2720

Accu- en batterijenindustrie

Energie, Hightech

27 excl.

electrische apparatenindustrie excl.

Hightech

2720

accu- en batterijenindustrie

2830

Landbouwmachine-industrie

Hightech, Agro breed

2893

Machine-industrie voedingsmiddelen

Hightech, Agro breed

n.v.t.

ledenlijst IP Watertech

Water, Hightech

28 excl.

Machine-industrie excl.

Hightech

2830,

landbouwmachines en

2893 en

voedingsmiddelenmachines

leden IP Watertech

30

2910

Autoindustrie

Hightech

29201

Carrosseriebouw

Hightech

2931

Elektrische auto-onderdeelindustrie

Hightech

2932

Niet-elektr auto-onderdeelindustrie

Hightech

302

Industrie van rollend spoormaterieel

Hightech

303

Vliegtuigindustrie

Hightech

304

Industrie van gevechtsvoertuigen

Hightech

309

Overige transportmiddelenindustrie

Hightech

3011

Scheepsbouw (geen recreatieschepen)

Water

3012

Scheepsbouw (recreatieschepen)

Water

3250

Medische instrumentenindustrie

Life&Health, Hightech

3311

Reparatie van producten van metaal

Hightech

3312

Reparatie en onderhoud van machines

Hightech

3313

Reparatie van elektronica

Hightech

maatwerk CBS

SBI

Omschrijving

topsector

3314

Reparatie van elektrische apparaten

Hightech

3319

Reparatie van overige apparatuur

Hightech

332

Installatie van industriële machines

Hightech

3316

Reparatie van vliegtuigen

Hightech

3317

Reparatie van overig transport

Hightech

3315

Reparatie van schepen

Water

3520

Productie van biogas

Energie

35111

Conventionele energieproductie

Energie

3512

Beheer van transportnetten

Energie

3513

Elektriciteit- en gasdistributie

Energie

3514

Handel in elektriciteit en gas

Energie

3530

Productie van stoom en koele lucht

Energie

36

Waterleidingbedrijven

Water

37

Afvalwaterinzameling en -behandeling

Water

3821 deel

Behandeling van onschadelijk afval

Water

maatwerk CBS

(Water) 4221

Buizenleggers

Water

4291

Natte waterbouw

Water

4213 deel

Bouw van kunstwerken (Water)

Water

maatwerk CBS

n.v.t.

ledenlijst AVAG

Tuinbouw

maatwerk CBS

n.v.t.

ledenlijst Scheepsbouw NL

Water

maatwerk CBS

4611

Bemiddeling in landbouwproducten

Agro breed

4621

Groothandel in akkerbouwproducten

Agro breed, Tuinbouw

46212

Groothandel in zaden

Tuinbouw

46218

ledenlijsten Plantum en AVAG

Tuinbouw

maatwerk CBS

ledenlijst AVAG

Tuinbouw

maatwerk CBS

Groothandel in akkerbouwproducten

Agro breed

deel 46219 deel 4621 rest

(Restgroep) 4623

Groothandel in levende dieren

Agro breed

4624

Groothandel in huiden en leer

Agro breed

463

Groothandel in voedingsmiddelen


46311

Groothandel in groenten en fruit

Tuinbouw

463 excl.

Groothandel in voedingsmiddelen excl.

Agro breed

46311

groothandel in groente en fruit

4661

Groothandel in landbouwmachines

Agro breed

46682

Groothandel machines voor voedsel

Agro breed

4622

Groothandel in bloemen en planten

Tuinbouw

4711

Supermarkten

Agro breed

472

Winkels in voedingsmiddelen

Agro breed

4781

Markthandel in voedingsmiddelen

Agro breed

4910

Personenvervoer per spoor, geen tram

Logistiek

4920

Goederenvervoer per spoor

Logistiek

4940

Goederenwegvervoer

Logistiek

4950

Transport via pijpleidingen

Logistiek

5020

Zee- en kustvaart (vrachtvaart)

Logistiek

5040

Binnenvaart (vracht- en sleepvaart)

Logistiek

5120

Goederenvervoer door de lucht

Logistiek

5210

Opslag

Logistiek

5221

Dienstverlening voor landvervoer

Logistiek

5222

Dienstverlening voor de scheepvaart

Logistiek

5223

Dienstverlening voor de luchtvaart

Logistiek

31

SBI

Omschrijving

topsector

5224

Laad-, los- en overslagactiviteiten

Logistiek

5229

Expediteurs, cargadoors en bevrachters;

Logistiek

weging en meting 53

Post en koeriers

Logistiek

56

Restaurants en cafés

Agro breed

58

Uitgeverijen

Creatieve industrie

5821 deel

Gamingindustrie

Creatieve industrie

5821 deel

Muziekmaatschappijen en uitgevers van

Creatieve industrie

maatwerk CBS

audiovisuele content op digitale media en online en uitgevers van games en andere interactieve software 58 rest

Uitgeverijen rest

Creatieve industrie

59

Film- en tv-productie; geluidsopname

Creatieve industrie

6201

Softwareontwikkeling

Hightech

n.v.t.

ledenlijst Logistiek.nl

Logistiek

7021

Publicrelationsbureaus

Creatieve industrie

7112 deel

ledenlijsten Scheepsbouw NL, IP

Hightech, Water

maatwerk CBS maatwerk CBS

Waterrech, NWP 7112 rest

Ingenieursbureaus (Restgroep)

Hightech

71202

Keuringsdiensten van machines e.d.

Hightech

7111

Architectenbureaus

Creatieve industrie

72111

Biotechnologische landbouwresearch


maatwerk CBS

deel

(Tuinbouw)

72111

Biotechnologische landbouwresearch

Agro breed

maatwerk CBS

rest

(Restgroep)

72191

Landbouwresearch (geen biotech)


maatwerk CBS

deel

(Tuinbouw)

72191

Landbouwresearch (geen biotech)

Agro breed

maatwerk CBS

rest

(Restgroep)

72112

Medisch-biotechnologische research

Life&Health

72193

Medische research (geen biotech)

Life&Health

72192

Technische research (Water)

Hightech, Water

maatwerk CBS

Technische research (Energie)

Hightech, Energie

maatwerk CBS

Technische research (restgroep)

Hightech

maatwerk CBS

72199

R&D natuurwetenschap, geen biotech

Tuinbouw

maatwerk CBS

deel

(Tuinbouw)

72199


Energie

maatwerk CBS

deel

(Energie)

72199


Water

maatwerk CBS

deel

(Water)

72113

Overige biotechnologische research

Water

maatwerk CBS

deel

(Water)

72113

Overige biotechnologische research

Energie

maatwerk CBS

deel

(Energie)

7311

Reclamebureaus

Creatieve industrie

74201

Fotografie

Creatieve industrie

7410

Industrieel design

Creatieve industrie

8130

Hoveniersbedrijven

Tuinbouw

deel 72192 deel 72192 rest

32

SBI

Omschrijving

topsector

82991

Landbouw- en visveilingen (Tuinbouw)

Tuinbouw

90011

Beoefening van podiumkunst

Creatieve industrie

90012

Producenten van podiumkunst

Creatieve industrie

9002

Diensten voor uitvoerende kunst

Creatieve industrie

9003

Scheppende kunst

Creatieve industrie

91019

Openbare archieven

Creatieve industrie

91021

Musea

Creatieve industrie

9103

Monumentenzorg

Creatieve industrie

n.v.t.

Ledenlijst NVPI website

Creatieve industrie

maatwerk CBS

n.v.t.

Ledenlijst DGA website

Creatieve industrie

maatwerk CBS

maatwerk CBS

deel

De sector ‘duurzame energie’ is in statistische zin comple x gedefinieerd: Omschrijving SBI2008

SBI 2008

Secundaire

Gehele SBI

Maatwerk

bron

Pre-exploitatiefase

Zon-PV

Radar

x

Zon- CSP

Radar

x

Zonthermisch

Radar

x

Biogas

Radar

x

Biomassa&afval

Radar

x

Biobrandstoffen

Radar

x

Bioraffinage

Radar

x

Wind op land

Radar

x

Wind op zee

Radar

x

Warmte en geothermie

Radar

x

Energie uit water

Radar

x

Energiebesparing

Radar

x

Elektrisch vervoer

Radar

x

Smart grids

Radar

Waterstoftechnologie

Radar

C02-afvang en opslag

Radar

Beheer en exploitatie van transportnetten voor elektriciteit,

35.12

x

35.13

x

35.14

x

35.30

x

27.2

x

aardgas en warm water Distributie van elektriciteit en gasvormige brandstoffen via leidingen Handel in elektriciteit en in gas via leidingen Productie en distributie van stoom en gekoelde lucht Vervaardiging van batterijen en accumulatoren Speur- en ontwikkelingswerk

72.113 72.192

x

72.199 Bron: CBS.

33

Literatuur CBS, Monitor topsectoren - Methodebeschrijving en tabellenset, CBS/ Centrum voor Beleidsstatistiek, Den Haag, 2012a. CBS, Monitor topsectoren - Uitkomsten eerste meting, CBS/Centrum voor Beleidsstatistiek, Den Haag, 2012b. Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Kamerbrief ’Naar de top: de hoofdlijnen van het nieuwe bedrijfslevenbeleid’, Den Haag, 4 februari 2011. Oostrom, Lotte , Wilco de Jong, Ellen Dames, Jamie Graham, Sita Tan, Carlijn Verkleij en Chantal Wagner-Brakus, Nulmeting Monitor Topsectoren - Uitkomsten Fase 1, CBS, Centrum voor Beleidsstatistiek, Den Haag, april 2012 Panteia/EIM, Topsectoren: beeld en ontwikkeling, Zoetermeer, 2012; http://www.ondernemerschap.nl/index.cfm/12,html?nxt=ctm_publikatie&besteln ummer=A201353 TNO, De economische Verwevenheid van topsectoren in Nederland, 2011

35

De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl.

Recente Publieksrapportages A201374

14-1-2014

MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid

A201373

7-1-2014

A201370

19-12-2013

A201369

23-12-2013

Ondernemen in de horecasector 2013

A201368

23-12-2013

Ondernemen in de groothandelsector 2013

A201367

23-12-2013

Ondernemen in de overige dienstverlening 2013

A201366

23-12-2013

Ondernemen in de bouwsector 2013

A201365

23-12-2013

Ondernemen in de transportsector 2013

A201364

23-12-2013

Ondernemen in de autosector 2013

A201363

19-12-2013

Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het

A201362

23-12-2013

Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013

A201361

23-12-2013

Ondernemen in de metaalelektro 2013

A201360

23-12-2013

Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie

A201359

23-12-2013

Ondernemen in de detailhandel 2013

A201358

17-12-2013

De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de

A201355

10-12-2013

A201354

26-11-2013

A201353

19-11-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013

A201352

28-01-2014

Technologische en sociale innovatie in een concurrerende

A201351

21-11-2013

Innovatie en internationalisering in het MKB

A201350

12-11-2013

Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013

A201349

31-10-2013

Fulfilment van online verkoop

A201348

15-10-2013

De overheid als klant van het MKB

A201347

26-09-2013

Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en

A201346

08-10-2013

De innovativiteit van het MKB in 2013

A201345

19-09-2013

Monitor buitenlandse investeringen MKB

A201344

14-11-2013

Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie

A201343

03-04-2013

Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid -

en gebruik van ratings door MKB-bedrijven Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014

MKB

2013

grijze ondernemer Opleiding en scholing van zzp’ers – Resultaten zzp-panel meting I van 2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek

markt

2014

Najaar 2013 A201342

12-09-2013

Verschillen tussen uitzendondernemingen

A201341

17-10-2013

Economische effecten verlaging van de administratieve

A201340

19-08-2013

lasten voor het bedrijfsleven Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011

37

A201339

22-08-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013

A201338

12-09-2013

Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook!

A201337

03-09-2013

Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012

A201336

27-11-2013

Inkomens Zelfstandigen 2012

A201335

01-07-2013


A201334

15-07-2013

De rol van sociale media bij innovatie door zzp’ers

A201333

02-07-2013

Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren

A201332

02-07-2013

Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording

A201331

04-07-2013

Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp’ers

A201330

25-06-2013

Hoe goed ligt de gemeente bij MKB?

A201329

18-06-2013

Monitor Inkomens Ondernemers

A201328

27-06-2013

Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie

A201327

16-07-2013

Innoveren achter de schermen

A201326

19-07-2013

De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014

A201325

9-07-2013

Minirapportage biomaterialen

A201324

5-06-2013

Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren

A201323

06-06-2013

Kleinschalig ondernemen 2013

A201322

13-06-2013

Topsectoren in beeld - Bekendheid met het

A201321

21-05-2013

Administratieve lasten MKB

A201320

04-06-2013

Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers

A201319

11-06-2013

Topsectoren: beeld en ontwikkeling

2014 – Update juni

topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat

A201318

April 2013

A201317

16-05-2013

MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland

A201316

31-05-2013

Intellectueel eigendom topsectoren

A201315

07-05-2013

MKB verdeeld over kabinetsbeleid

A201314

02-05-2013

Topsectoren in beeld

A201313

28-03-2013

Concurrentie in het MKB

A201312

25-03-2013

Alles flex, is dat een mismatch?

A201311

09-04-2013

Challengers: hun kenmerken en succesfactoren

A201310

04-04-2013

Wie wordt werkgever?

A201309

16-04-2013

Oudedagsvoorziening in het MKB

A201308

11-04-2013

Benchmark klanten Qredits

A201306

21-02-2013

De waarde van sociaal ondernemerschap

A201305

24-01-2013

Grondstofschaarste?

A201304

02-04-2013

Gezocht: werklocatie 3.0

A201303

24-01-2013


A201302

08-01-2013

Financiering van innovatie in het MKB

A201218

15-01-2013

Samen starten

A201217

17-01-2013

Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder

A201216

9-1-2013

A201215

19-12-2012

A201214

7-12-2012

Meer innovatie door buitenlanders?!

A201213

4-12-2012

Meerwaarde van studentbedrijven

A201212

4-12-2012

Duurzaam ondernemen in het MKB

A201211

12-11-2012

Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands

A201210

19-11-2012

Gebruikers en communities

2013 - Update december

personeel

38

Financieringsmonitor topsectoren 2012 Ondernemen zonder personeel

De effecten van de topsectoren op de bredere economie. Kwantificering met behulp van inputoutputanalyse

Recommend Documents