Dran de drug die alles
Alcohol heeft verrassend veel effecten op je
44
KIJK
9 / 2 01 2
k, kan
brein
Alcohol is wereldwijd genotsmiddel numero uno. Maar wat doet het molecuul precies in ons brein en hoe komt het dat de effecten ervan zo uiteenlopen? KIJK-journalist Jop de Vrieze duikt bij wijze van wetenschappelijk experiment met zijn vrienden de kroeg in. Tekst: Jop de Vrieze
KIJK
45
Shutterstock
9/2012
men zijn onomstreden: het goedje geeft eerst een stimulerend effect en verdooft vervolgens langzaam je brein. Je reactietijd vertraagt, je kortetermijn- en middellangetermijngeheugen gaan minder goed werken, de controle over je spieren vermindert. Je wordt slechter in probleemoplossing en minder behendig. Met andere woorden: je wordt een stuk dommer en onhandiger. Toch drinken we met plezier en nemen we de kater voor lief. Alcohol doet namelijk meer. Het ontremt. Pubers drinken om op elkaar af te durven stappen, managers om uit het strakke keurslijf van de week te komen. Alcohol kan heel vrolijk stemmen – of juist heel bedroefd. Het kan je agressief maken of juist heel sociaal en vriendelijk. Maar hoe ontstaan al deze effecten?
Het begint in de kroeg. We schud den handen, bestellen bier. Natuur lijk bier. We zijn met z’n zessen vanavond, zes mannen. De kern van de vriendengroep, in voor een goed avondje stappen. Iedereen heeft er zin in, zie ik aan de gezichten. De stugge Frans, de bedachtzame Jos, de natuurlijke leider Bram, sportman Gertjan, mooiboy Peter en ikzelf in de rol van observant. Vanavond bestu deer ik het effect van alcohol op ons allen. Het fascineert me mate loos: hoe kan datzelfde molecuul zulke uiteenlopende effecten hebben op ons brein? Het ritme is vertrouwd: aan het begin van de avond glijden de bier tjes in hoog tempo van dienblad naar keelgat. Bram die naar de barman wenkt nog voordat de bodem van ons glas in zicht is. Ik zie de eerste effecten. Bram krijgt een nóg grotere mond, Peter een nog bredere glimlach, Jos oefent zijn filosofische blik, Gertjan neemt zijn stoere houding aan. En Frans? Die staart nog wat voor zich uit terwijl hij het halfvolle glas in zijn linkerhand laat zwieren.
Remmen los
“Een groot deel van het effect van alcohol is een gevolg van de verwachtingen die we ervan hebben”, zegt Jan Snel, psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam. Vooral de subjectieve effecten, zoals vrolijkheid en gezelligheid, zijn een selffulfilling prophecy. Wie drinkt om te ontspannen zal relaxed worden, wie drinkt om
Wat is er eigenlijk bekend over de directe effecten van alcohol in het brein? De fysiologische sympto-
Als het aan de Tweede Kamer ligt, kunnen jongeren onder de achttien binnenkort geen alcohol meer kopen. Dat betekent dus ook geen ‘bierkrattenbastions’ meer op de Terschellingse Camping de Appelhof.
1
3 3
4 2
5 Al na een of twee drankjes heeft alcohol effect op je hersenschors (1). Je gaat simpeler denken en remmingen nemen af. Later raakt ook je zicht vertroebeld. Met een glaasje meer raken je kleine hersenen (2) ontregeld, en daarmee je reflexen en coördinatie, waardoor je gaat zwalken. Omdat je limbisch systeem (3) onder invloed raakt, neem je versterkt emoties waar en neemt je geheugen af. Ook de hypothalamus (4) wordt ontregeld – en dus de hormoonafgifte. Dat heeft twee effecten: de lust neemt toe, de seksuele prestatie af. En als je écht veel zuipt, raakt je hersenstam (5) aangetast. Daarmee komen je hartslag, lichaamstemperatuur en bewustzijn in gevaar – met een coma of zelfs de dood tot gevolg.
46
KIJK
9 / 2 01 2
zich uit te leven zal jolig worden. De uitspraak van Snel sluit aan bij een boek dat de antropologen MacAndrew en Edgerton in 1969 schreven en dat nog steeds invloed heeft op alcoholonderzoek: Drunken comportment. In culturen waar alcohol sterk verbonden is met vrije tijd, zoals in Scandinavië, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Nederland, is alcohol vooral verbonden met de remmen losgooien – en nuchterheid met werk. Fransen en Spanjaarden drinken op een andere manier: ze raken minder ontremd en worden het minst agressief, zo blijkt uit een studie uitgevoerd in dertig Europese landen. We worden ook socialer door alcohol; niet dóórdat we drinken, maar omdat we verwachten dat een drankje ons socialer maakt, blijkt onder meer uit onderzoek van Reinaut Wiers, collega van Snel
Shutterstock
Martijn van de Griendt/Hollandse Hoogte
Shutterstock
wat sterk gesteld. Het effect is echt. De vraag is of het effect direct door de alcohol komt, of doordat de alcohol het seintje geeft aan het brein dat het naar de ontspanningsmodus mag overschakelen. De timeout context wordt dit genoemd. Volgens die theorie maakt de associatie met alcohol ons vrolijk en ontspannen. Dat is precies wat ik het eerste uur met mijn vrienden in de kroeg waarneem. We komen los, praten eerst nog wat over werk en andere bezigheden, maar daarna steeds meer over andere zaken. Voetbal, het nieuws, mooie vrouwen.
Dirty drug
aan de Universiteit van Amsterdam. Hij liet een groep studenten in een als bar ingericht laboratorium gezellig borrelen. Wat hij vooraf niet vertelde, was dat de helft van hen wodka-tonic kreeg en de andere helft slechts tonic met wat wodka aan de bovenrand van hun glas en in het schijfje citroen. Een placebo dus. Vervol-
Alcohol is meer dan een placebo; dat weet iedereen die ooit te diep in het glaasje heeft gekeken. Emma Childs, gedragsfarmacoloog aan de Universiteit van Chicago: “Alcohol is een dirty drug, omdat hij op vrijwel alle delen van de hersenen een beetje inwerkt. Dit in tegenstelling tot andere drugs zoals amfetamine en cocaïne, die heel specifiek op het dopaminesysteem werken.” Aangetoond is dat alcohol de afgifte stimuleert van de neurotransmitters dopamine en serotonine. De eerste prikkelt het beloningscentrum, de tweede verbetert je stemming. Daarnaast werkt alcohol ook via de nicotinereceptoren, net als sigarettenrook, en geeft daardoor een ontspannen gevoel. Alcohol verhoogt bovendien de afgifte van het aminozuur GABA en blokkeert daarmee die van de neurotransmitter glutamaat. Glutamaat verstuurt signa-
‘Alcohol is een dirty drug, omdat hij op alle delen van je hersenen een beetje inwerkt’ len vanuit de hersenschors, waarmee we logisch redeneren en onze emoties reguleren. Alcohol maakt gevoelens dus heftiger. De aanleg van je hersenen en de staat waarin ze op moment van toediening verkeren is daardoor des te bepalender. Childs toonde bijvoorbeeld aan dat stress het opwekkende effect dempt, waardoor gestreste mensen geneigd
zijn om meer te gaan drinken. Alcohol ontremt dus, alleen is die ontremming indirect. Dit verklaren onderzoekers aan de hand van Alcohol myopia, alcoholische bijziendheid in goed Nederlands. Alcohol verlaagt de capaciteit van je waarneming en je denkvermogen. Klinisch psycholoog Dominic Parrot van Georgia State University in de VS stelt het zich voor als een spotlight op het podium. Je ziet alleen nog de hoofdpersoon. “Alcohol heeft eenzelfde effect op je brein.” Alleen de sterkste prikkels in je omgeving dringen tot je bewustzijn door en worden daardoor sterker. Je leeft in het hier en nu. Dat geldt zowel voor externe als interne prikkels. Wie verdrietig is, wordt door drank verdrietiger, tenzij hij voldoende wordt afgeleid door nog sterkere prikkels. Een opvrolijkend verhaal van een vriend of een slechte comedy op tv bijvoorbeeld.
9/2012
KIJK
▲
gens liet hij de deelnemers raden wie de echte mix had gedronken. De meest vrolijke en luidruchtige types werden aangewezen. Wat bleek: in deze groep zaten ongeveer evenveel personen die een placebo hadden genuttigd als mensen die een alcoholisch drankje hadden gekregen. Is een groot deel van het effect van alcohol dus ingebeeld? Dat is
De alcohol in sterke drank is ethanol (C2H5OH, boven). Dit gaat verbindingen aan met signaalstoffen en receptoren in ons brein, waardoor die lichtelijk ontregeld raken. Ondeskundig bereide drank bevat soms methanol (CH3OH, onder). Dat lijkt op ethanol, maar is uiterst giftig. Het wordt in je lichaam eerst omgezet formaldehyde en dan in mierenzuur. Bij ophoping kan het tot blindheid en zelfs de dood leiden.
47
Patrick Post/Hollandse Hoogte
Hollandse Hoogte
Vrouwen hebben weliswaar minder vaak een kwade dronk dan mannen, maar ze kunnen minder aan. Dat komt doordat vrouwen minder vocht in hun lichaam hebben.
Onveilige seks
We zijn gearriveerd in de club. Ik laat me verleiden tot een uitstapje naar de dansvloer door de op zwepende muziek, ik vergeet mijn deadlines van de aankomende week. De filosofische Jos zwiert van links naar rechts, vrij van diepzin nige gedachten. Timide Frans staat met zijn handen in de lucht, slaat zijn arm om me heen en schreeuwt zo hard in mijn oor dat mijn trom melvlies pijn doet. Vervolgens raakt hij gefixeerd op de wiegende heupen van een blondine in een strakke spijkerbroek met dito topje. Drank en seks zijn een gewaagd stel – temeer omdat risico’s minder tot je doordringen. Toch werkt alcohol niet per definitie onveilige seks in de hand. Amerikaanse psychologen toonden dat aan door middel van een onderzoek in
Alcohol richt je aandacht op het hier en nu. Het versterkt de emoties van het moment en verdringt gedachten over morgen. Bij voetbalsupporters kan een overwinningsroes of frustratie in combinatie met drank daardoor nare effecten hebben.
nachtclubs. Nietsvermoedende feestgangers kregen bij binnenkomst een stempeltje: de ene helft een smiley, de andere helft een boodschap: ‘hiv kills’ of ‘safe sex’. Later op de avond werden de bezoekers gevraagd een enquête in te vullen en een blaastest te doen. De groep met een alcoholpro millage boven de 0,1 bleek meer geneigd tot het gebruik van een condoom dan de (bijna) nuchtere feestgangers. De verklaring: door de dronkenschap had de boodschap van de stempel juist meer indruk gemaakt.
Genetisch bepaald
Bad timing. Onze mooiboy Peter is in gesprek geraakt met de blondi ne. Hij heeft niet in de gaten dat haar breedgeschouderde vriend met twee volle glazen op hen af komt lopen. Meteen laat die de gla
zen vallen en stormt op Peter af. Zonder zich af te vragen of Peter niet gewoon een praatje maakt. Ook denkt hij niet aan een moge lijke arrestatie, aan de ruzie die hij zal krijgen met zijn vriendin, aan het risico om zelf geraakt te wor den. Het enige dat zijn bijziende bril wil, is die gladjakker op zijn bek slaan! Met een bloedneus wacht Peter ons even later buiten op. “Gaan jullie maar terug naar binnen”, zegt hij. “Ik ga slapen.” Peter kon niks anders doen dan wegduiken. Hij voelde geen agressie. Waardoor worden zulke individuele verschillen veroorzaakt? Genetica speelt een grote rol. Soms heeft dat regelrecht te maken met de verwerking van alcohol. Bekend is dat Aziaten alcohol slecht afbreken en daardoor gemakkelijk onder tafel te drinken
T. Fadek for The Wall Street Journal/Polaris/HH
Tequilla kills (of toch niet?) Van wijn wordt je anders dronken dan van bier en sterke drank maakt je kapot. Leuk bedacht, maar er is weinig van waar. Van sommige wijnen krijg je hoofdpijn door de sulfieten die erin zitten en van zoete drankjes kun je hyper worden, maar de alcohol in al die verschillende dranken is precies dezelfde.
48
KIJK
9 / 2 01 2
Wijn drink je bij een gezellig etentje, bier bij een voetbalwedstrijd. De context bepaalt de dronk. Dat je van tequila naar de kloten gaat, komt dus niet door de bijzondere alcohol die erin zit, maar door de destructieve avond waarop je het beruchte spul achterover slaat.
Een ander mens
Het is half vier. Zelf heb ik de laat ste twee biertjes al afgeslagen. De
vermoeidheid kruipt in mijn lijf. Ik raak altijd eerder verdoofd door drank dan de anderen; het dalende alcoholpromillage versterkt dat ef fect doordat het stimulerende effect wegvalt. Frans gaat inmiddels los op de klanken van de Macarena. Hij heeft een hoed opgezet die hij van een jongen kreeg en gaat ermee op de foto met de ene na de andere groep dames. Als we even later bui ten komen, laat hij zijn broek za ken en plakt zijn blote billen tegen de ruit van een auto waar net een stelletje is ingestapt.
De namen van de personen in dit artikel zijn om privacyredenen veranderd. Jop de Vrieze sprak met klinisch psycholoog dr. Dominic Parrot (Georgia State University), gedragsfarmacoloog dr. Emma Childs (Universiteit van Chicago) en psycholoog dr. Jan Snel (Universiteit van Amsterdam). Verder raadpleegde hij onder meer de volgende literatuur: - Richard B. Felson: The cultural context of adolescent drinking and violence in 30 Euro pean countries | Criminology (2011) - Adrienne Heinz e.a.: Cognitive and neuro biological mechanisms of alcohol-related aggression | Nature Reviews Neuroscience
De eerdergenoemde klinisch psycholoog Parrot onderzoekt de invloed van persoonskenmerken op dronkenschap. Iemand die van nature impulsief is, is meer geneigd tot meer drinken. En wie een sterk ontwikkeld werkgeheugen en emotieregulatie heeft, houdt zich na een paar drankjes beter onder controle. Maar Parrot vermoedt ook dat een sterke geremdheid ervoor kan zorgen dat de ontremmende werking van de alcohol juist toeneemt. Iemand die zich bewust en onbewust aan allerlei regeltjes conformeert, vergt het maximale van zijn hogere hersenen. Na een paar biertjes wordt hij een ander mens. Even niet wikken en wegen. Heerlijk.
(juli 2011) - Vanessa Ness e.a.: Variations in the GRIN2B gene are associated with risky decisionmaking | Neuropharmacology (2011) - Social and cultural aspects of drinking. A report of the Amsterdam Group | The Social Issues Research Centre, Oxford (1998) - Amy Webb e.a.: The investigation into CYP2E1 in relation to the level of response to alcohol Through a Combination of Linkage and Association Analysis | Alcoholism: Clinical and Experimental Research (januari 2011)
Een filmpje over het effect van alcohol wop je brein en meer vind je op www.kijk.nl/ artikel/alcohol-in-brein
▲
zijn. Ook weten we dat vrouwen over het algemeen minder goed tegen drank kunnen, omdat ze relatief minder water in hun lichaam hebben en eenzelfde dosis tot een hoger promillage leidt. Onderzoekers van de universiteit van North Carolina beschreven in januari 2011 het gen CYP2E1 dat de informatie bevat voor een enzym dat een rol speelt bij alcoholverwerking in het brein. Wie een slecht werkend enzym aanmaakt, wordt sneller dronken, maar minder snel alcoholist. Ook de bijziendheidstheorie is toe te passen op agressie. Een recent overzichtsartikel in Nature Neuro science schetst het mechanisme: verhoogde activiteit in de amygdala, verlaagde activiteit in regulerende hersendelen. Maar Parrot en zijn collega’s toonden in een nog niet gepubliceerd experiment aan dat dronken proefpersonen tijdens een experiment waarin ze flink werden geïrriteerd maar ook afgeleid, minder agressief werden dan nuchtere deelnemers. De afleidende prikkels, bijvoorbeeld van een mooie blondine, kwamen sterker binnen.
WHO
Alcoholconsumptie wereldwijd
liters pure alcohol per persoon per jaar >13 11-13 9-11 7-9 5-7 3-5 1-3 <1
Drank is vrijwel overal, zelfs in landen waar het verboden is om te drinken. In Europa kunnen we er allemaal wat van, maar de Ieren en Hongaren springen eruit. Ook Moldaviërs houden bovenmatig veel van een glaasje.
9/2012
KIJK
49
