DE DALÁ,I L A L-KHAYR,4ZVAN l.T-CXZUTI Tt'r irrlt'iding Het gcbedenboekDala'il al-Khayrat wa-Shaworiqctl-Anwar/ï 'ala ol-Nahí al-Mukhtart dat werd geschrevcn Dhikr al-Salot 'Abdalláh mysticusen activistAbrl door de Marokkaanse Muhammadb. Sulaymánal-Gaz[lr,die in of rond 870/1465is bockenin dc gestorven,2 is ecn van de meestsuccesvolle Het boek is bekend natuurlijk. Koran na de islam, soennitische tot in ZuidWest-Afrika van wcreld, in de gchelesoennitische tientnoeten Er Oost Azie, en het gchelegebiedcrlussenin. duizenclenhandschriftcnvan de tekstbestaanovcr de hele wercld. Dc talrijke gcdruktevcrsiesdie tot op de dag van vandaagoveralin dc islamitischewereldvoorhandenzijn en de vele verwijzingennaaral-óaz[lTen zijn boekop het internet bewijzendat de Data'il al-Khayrat nog niets van zijn aantreken bijna alle kingskrachtheeftverloren.'Veel handschriften gedrukteeditiesvan de Dala'il al-Khayrat zijn voorzienvan eenof tweeillustratics.Somstonendezcillustratiestweeelemcntenvan de Moskeevan de ProfeetMuhammadin Medina, somsook tonenzij gezichtcnop de moskeeënin Mekka en Medina. Hoe en waarom dezcillustraticsin de Dalcf il al' zal hieronderwordenuitgelegd. Khayratzijn terechtgekomcn en daarbijzal ook worden getoondhoe de ene set illustratiesde andereheeft vcrvangen.Vanwege dezeillustratieswordt het boek somsaangeduidals eenpclgrimsgids.Dit is onjuist,want 'Aanduidingenvoor dc weldadigheden I De titcl betckentongeveer: en clestralingenvan de lichten met betrekkingtot het uitsprekenvan de zegensprêukover de uitverkorenProfeet'. 2 GAL Gll,252-253;S1I,359-360. in Istanbul,Cairo en 3 Reccntewandelingenlangsboekenstalletjes Rabatlatenzien dat tientallengedrukteversiesvan het gebedenboek courantin dc handelzijn.
t6
dc tekstvan hct boek mist iedercverwijzingnaaren beschrijde Manclsik,dic nonnaaldc ving van hct bedevaart-ritueel, pclgrimsgidscnvullen.De afbecldingenvan Mckka en Mcdina en dczchebbenin hecfthet boek gcrneenrnctpelgrimsgidsen van dc voorbccldcn gcvallen iconografische de sommige geleverd. Hct ondetwcrp illustratiesin dc Dela'i! al-Khayrul van de Dala'il ul-Khavrutis echtcrde Muhamrrad-devotic. De attÍettr
'Abdalláh Muhammadb. Sulayrnánal-Óazuh Dc auteur,Abu (van de bcrberstamÓazÍla) al-Simláli(van de clan Sirnlála), was afkomstiguit al-Susal-Aqsá,in hct zuidwestenvan het huidigcMarokko.l)eze landstreekis vanoudsbckcndals met ecn belangrijkeliterairetraditie.Zijn patroberber-gebicd nymicum Sulaymánverwijstniet naarzijn vadersnaammaar Al-GazulT'sgcncalogie naarde naamvan zijn overgrootvader. vandc Tálib, de schoonzoon b. Abr iman'Ah loopttcrugIot dc vcel niet heel is overigens ProfèetMuharnmad.'Van zijn levcn bekcnd,maarwat wel bekendis vertoontduidclrjkallerlci elemcnten,dic niet eenvoudiguit elkaartc halen hagiografische zijn. Hij zou eenaantaljarcn in Mekka cr-rMedinahcbben pcriodenvan zevenjaar maarook van veertigjaar doorgebracht, wordenhiervoorin de bronnengenoemd.Na zijn tcrugkeernaar hij in de het westenging hij in F'eswoncn cn studeerdc Madrasatal-Saffànn,waarzijn kamernu nog bezichtigdkan hii de bibliothcekbestudeerdc wordcn.In de QarawiyyTn werkenvan Ibn al-HàÉib'.cn ook in al-Mudewv'ano.'HeÍ I A l - F á s TM, w n t i ' a l - A s n t d ' , p p .l 6 - 1 7 . I k v o l g i n r n i i n v e r h a adl e z c 1698),omdatdezeook vrij latc bron (dc auteurstierfin | 10911691vcel van de ouderebronnenresumeerten citccrt. gest.64611249. 2 Auteur van werkcnover Arabischegrammatica, GAL G I, 305. 3 De Mudax,wunais het srotc iuridischcwerk door clcstichtervan dc
tl
rcsultaatvan dezestudiewas onder meer de Dala'il al-Kha-vrat, hct gebedenboek dat hem bcroemdzou maken. bij de ShádhiOp zekermomenthad al-Óazlli zich aangesloten liyya broederschap, eenin Noord-Afrikawijd verbreidemystiekebroederschap.' Ook wordt over hem vertelddat hij zich gcdurcndeveeftienjaar achtercenvan de maatschappijheeft afgesloten.2 Daarnavestigdchij zich in Safi,aande Atlantische kust,waarhet getalvan zijn volgelingensnelgroeidc.Toen ffrensenin hem dc lang verwachtemahdíbegonncnte herkennenvond dc gouverneurvan Safi dat het mooi was geweest en liet al-Gazullverbannen,of naar anderenzeggen,zelfs ombrengen.rEen andereanecdotevertelt dat hij in de broeierigc sfeervan de mystiekebroederschapwaarbinnenhrj een lcidende rol was gaanspelende onderlingejalouzievan zijn volgelingen niet in goedebanenkon leidenen dat hij door eenvan zijn eigenvolgelingenvergiftigdwerd. Wecr andereberichten willen dat hij door zijn vrouwen zou zijn omgebracht,of door zijn stiefdochter.* De historicusvan de Gazuliyyaafdelingvan de Shádhiliyya Al-FásTgeeft enkclekorte bcrichtenover de dood broederschap 'Hij autoriteiten. van al-Gazulï,op gezagvan verschillende overleedin AfoghàI,terwijl hij knieldein de ecrstcknicling van Dat wasop een de tweedebuigingvan het ochtendgebed.
Al-Fásr, Màlik b. Anas (gest.1191795-796). Malikitischerechtsschool, Mumti' al-Asma',pp. 20-21. 'Abdallàh 'Ah alb. I Genocmdnaarde rrysticusAb[ al-Hasan Shádhih(gestorvenin 656/1258),GAL G 1,449. 2 Al-Fási,Mumtí' al-Asma',p. 20, vermeldtdat de murenvan zijn kamergeheelvolgcschreven warenmet eenwoord: al-man-t.'de dood'. 3 Safi werd kort daaropdoor de christeneningenomen.Al-Fàst, MunÍi' , p.26. 4 Al-FásÍ,Mumti',pp.26-28. l8
woensdagin de maandDh[ al-Qa'davan hetjaar 869 (iuli 1465).Hij wcrd begravenbij het middaggebedvan dezelfïe dag,in het middenvan de moskeedie hij daargestichthad.' En 'Hij stierfdoor vergiftigingtijdensdc cerstebuigingvan ook: op l6 Rabr' I 870 (6 november1465).'En het ochtendgebed 'Hij stierfdoor vergiftigingtijdenshct ochtcndgebed, ook: hetzijtijdensde tweedeknieling van de cerstebuigingof tijdens de eersteknieling van de tweedebuiging,in 870 (1465).'Dc van al-Fásrzijn het niet eensover het zegslieden verschillende jaar van overlijden,869 en 870 wordengenoemd,maarook na 870.en 872(12461),en ook l6 Rabr'1875 (12 september 1470),enz. En op gezagvanal-Óaz[lï's opvolgeral-Tabbá' 'In wordt overgeleverd: het eind van de nachtvoor de ochtcnd waarin hij stierf zeidenwij tegenhem: "De mensenzeggenover u dat u de Fatimide'bent."Hij kwam naarbuitenen zei: "Zij kennenalleenwie hun het hoofd afhakt.Moge God iemand over hen aanstellendie hun het hoofd afhakt." Dezewens 'Er wordt herhaaldehij cnkelekeren.' Een anderberichtzegt: verteld dat ztjn vrouwenhem hebbengedooduit boosheidomdat zij vondendat hU de schuldhad aanhetverderfopaarde.'2 van de Dala'il al-Khayratwordt door alOver het samenstellen 'Er wordt vertelddat hij zijn boek,de FásTals volgt bericht: op basisvan de boeken Dala'il al-Khctyrat,heeft samengesteld Dc aanleidingom dc in Fes.' in de Qarawiyyrnbibliotheek Data'il al-Khayrat te schrijvenwas dat hij ecn wonder had gezien datwas vericht door eenvrouw in Fes.Hij vroeg haar hoe z,tj daÍhad weten te verichten en zij antwoorddehem dat dat 'Ubaydalláh, de stichtervan de I Een verwijzing naaral-Mahdí -323 291 I 9 10 -934, en hier v an regeerde die Firtimiden-dynastic, bedoeldom te zeggendat al-Gaz[lTzelfsals Mahdrwerd bcschouwd Zie hieroverook VincentJ. Cornell,Realmo.ftheSaint,pp. 186-187. I A l - F á s TM. u m t i .' p . 2 7. 1 A f - F á s TM. r r n r i ' .p . 2 0 .
t9
Mannelijkedcelncmersaande rccietsessics van de Dota'it alKhayrat van al-Óaz0lT, in hct heiligdomvan SIdIAbu al-'Abbás al-Sabtiin Marakcch, Sha'bán1997(Fotocollectie Mariette van Beek,Leiden,nr.2594126'\.
ovcr de wasgcschieddoor het uitsprckenvan zegcnspreuken I)rofcctMuhammad.Zo vuldc hij zijn bock met deze zegcn' spreukcn,en dezewerdenhet fundamentvan zijn levensstijlcn clievan zijn volgelingcn.Hij was vcruuldvan licfde voor de Profect,iets dat hij deeldemct veel van zijn brocdersin de Shádhiliyyaorde,waar het uitsprckenvan dcrgclijkezegensnreukcnveel werd beoefend." Van al-Óaz[lTwordt verteld dat hij de ProÍèetMuhammadin zijrrdroornheeftgezien.Dezc had bij die gclcgenheidtot hcm cn jij benthet gezegd:'lk ben hct sieraadder gezondenen, sieraadder geleerden.'Ineen anderedroomhad de Profeet 'Ik tcgcn hem gezcgd: hebjou uitverkorenbovenje tijdgcnoten.'De meningenvan al-Gaz[lT'svolgelingenvcrschillen 'lk eroverof zelfs God niet heeftgezcgdbij zo'n gelcgenheid: hebjou uitverkorenbovenMijn heiligenvanwcgede vele dic jrj hebtgesprokenover mijn lieveling zegenspreuken was Muhammad.'In het milieu van de mystiekebroederschap hct gedenkenvan God, de Dhikr, eenveel voorkomendritueel. Maar ook het uitsprekenvan de zegening,de Tasliya,over de ProfeetMuhammadwas een vecl voorkomendehandeling,en niet alleenbij gelegenheidvan de Mawlid, de verjaardagvan dc Profeet.Er wordt zelfs verteld dat het graf van al-ÓazulT heerlijk naar muskusgeurdevanwegede vele zegeningenovcr de Profeet.'De Dalu'il al-Khayrat was al vroeg eenbron van Van eenvan al-Gaz[lt'svolgelingenwordt wondcrverhalen. vertelddat hij twee boekenlsezat,de Dala'il al-Khayral en de Tanbíhal-Anam. Als hij bij het verlatenvanzijn huis het laatstgenocmde werk bovenopde Dala'il al-Khayrat had gclcgd,trof hij bij tcrugkomstdc Dala'il al-Khayral bovenop dc Tanbíhal-Anam'aan.tcrwiil toch niemandtiidensziin I Al-FàsT,Muntti', pp. 20-21. I Al-Fásr,Muntti', pp.22-23. 'Uluw Maqam NabíyinciMuhammud i Tunbthal-Anam./ïBa1,dn
2l
afwezigheidhet huis.hadbctreden.'Van de Dald'il al-Kha1,rat wordt ook verleldmen zijn wcnsenkan latenuitkomcndoor het boek veer-tig keer te reciteren,en wel binnenveertigdagen.l Maar er was niet enkelvroomheidin de quiëtischebetekenis van het woord onderal-Gazuhen zijn volgelingenuit de zijn levenis al-Gaz[lTer Shádhiliyyabroederschap. Gedurende in geslaagdom een netwerk van zawiya's tot standte brengen, van Tlemcenin het Oosten,in het huidigeWest-Algerijetot aan de Wadi Draa,diep in Zuid-Marokko. Men kan het woord Zawiya,letterlijk'hoek', wel vertalenals 'klooster'of 'refugium' of ietsdergelijks,maardat zou te koft in doenaande vitaliteitvan het levenvan de broederschap Men hicld zich hicr niet dergelijkereligieuzcgcmeenschappen. dhikr rrtueelen andere alleenbezig met godsdienstoefeningen, trance-sessies, maarook met de actievebestrijdingvan het wereldlijk gezag.lnal-Óazrlli'stijd heeftdat zekerook de verdedigingvan de islamtegendc aanvallcnvan de ongclovigenbetekend.' Al-óazuli lecÍdc in cen tijd dat de internc situatievan Marokko door volledige chaoswerd gekenmerkt.De laatstevorstenvan de Meriniden-dynastiehaddenhun moreel gezagverlorenen het land verkeerdein eenstaatvan anarchie.Dezesituatiewerd nog verergerddoor de bedreigingvan de Portugezen, die de kusten van Marokkoonvcilig maakten.In l4l 5 stondcnzij in Ceuta,in 1458in E,l-KsarEl-Sghir,in 1465in Tanger,ln 1469in Anfa en rn 141| veroverdenzij Asila. Daarkwam nog bij dat het nieuws in Andalusiëal evenminerg over de Christelijkereconquista voor moslims bemoedigcnd was dc aandc andcrczijde van de 'alayhi 'Abd A/dal ul-Salut wal-Salam,door al-Galïl b. Muharnmadb ' al-Maghribi(gcst.97 I / I 563), GAL S I I, 69 I . Az,zim al-Qayrawánr I A l - F a s TM. u n r i ' . p . 2 4 . 2 Af -Fasi.Munti' . p. 24. art. 'Záwiya',1nEl ,lV, 1220. 3 Zie ook E. Lévi-Provenqal,
22
koning er niet in Straatvan Gibraltar.Ter-wijlde Marokkaanse problemen op adekwatewijze slaagdedezeintcme en externc hct hoofd te bieden,werdende mystiekebroederschappen zij zich tot hechtegroepen allccnmaarsterkeren organiseerden vechtcrsvoor de islam.De i,anreligieus-geïnspireerde () azuliyya broederschap la t -ta' ilà at - Gazut iv1,a), zoals de die uaaral-GazulT aÍclclingvan de Shá{!iliyya broederschap wasgenoemd,verzettezich actieftegcnde Portugescagressie cn bestreedenergiekhet morelevcrualbinnenMarokko.r is al-ÓazulT Vooral in de latcreMarokkaanscgeschiedschrijving bekendgewordcnals de grotekampioenvan het islamitisch reveil tegcn moreel verval binnen Marokko en tegende Rituelesessiesin bedrcigingvan de ongelovigePortugezen.r Zawiya's van dezebroederschapmoetenhet eerstedccor zijn Dala'il algeweestvoor het gebruikvan het gcbedenboek Khayrat. Voor al-Gazuh'sdoodwordendatatussen1465en 1470 genoemd,maarzijn persoonlijkelotgevalleneindigdenniet met 'Umar die b. Sulaymánal-ShayzamT, zijn dood.Zijn volgeling het niet voor nietsdc bijnaamal-Sayyáf,de beul,droeg,had profeetschapvoor zichzelf geclaimd,waarïneehij zich overiplaatste.Hij gensbuitende islamitischegeloofsgemeenschap verhinderdedat het lichaamvan al-Gazfrlfwerd begravenen nam het met zich meegedurendetwintig jaar van terreur en in het SÍs gebied.Er zijn berichtenover nachbrandschatting van al-Sayyáfen zijn volgelingen telijkedevotionelesessies waarbij het opgebaardelichaamvan al-Gaz[lt een centralerol 'Umar al-Sayyáf vervulde.Het lichaamvan al-Gazullwas voor belangrijkomdat hij geloofdedat dit hem onoverwinnelijk
I Als aantalvan zijn direktevolgelingenin de broederschapwordt hct getalvan 12665genoemd,al-Fásr,Mumli' , p. 18. 2Zie de samenvatting in A. Cour,L'établissement,pp.29-35.
maaktcvoor zijn tcgcnstandcrs.' Dat was mogelijkook alSayyáf s ovcrwcging om de weduwe en de dochtervan alÓazulTte huwcn,dczclfdcndic, volgcnsandereberichten,alGaz[lThaddenvermoordin zijn slaap.Maar ook hicr zijn de berichtentegenstrijdigwant cr wordt ook vertelddat de moordenares na haardaaddoor al-Gazllr'svolgelingcnwcrd gedood. 'Umar Na de omzwervingenmet al-Sayyáfwcrd al-Óazllr's lircdcn, name hjk hct vcrkrijgenvan zegen, chaamorn dezclfdc tabarruk,in bezit gcnomcndoor dc bcwonersvan Afughà1,dic hem in eengraf bijzcttcn.Disputentusscnhen van Afughál cn die van Tasrutover het lichaamvan de heiligewordengemeld, waarbij het lichaam somsin bezit van de ene groepen dan weer in dat van de anderegroepterechtkwam. Ook hicrbij wcrd het bezitvan het lichaamgeachtspecialezegeningovcr de bezittcr te brengen.Gravenvan al-Gazulrin zowcl AÍighàl als Tasrut wordcnin dc bronnengenoemd.r Na al-Sayyàfs gewclddadigcdood in 890/1485-1486 werd alÓazuli tenslottein Afughál begraven,in het district van Haha, ten Zuiden van Essaouira.Jarenlater,ook vanwegcde baraka, de zegeningdie op de bezittersvan het lichaamvan de heilige zou afstralcn,wcrd al-óazuh opnicuw opgegravenen werd zijn lichaam,nu in opdrachtvan Sa'ditischeSultanAbn al-'Abbás gebiedenin Marokkotussen al-A'raf (rcgcerdeover wisselende tesamenmet dat van zijn vaderdic naast 923-95511517-1548), al-Gazlh begravenwas, naar Mamakechovergebrachten daar bcgravenop een lokatieRiyàd al-'Arus geheten,waaral-Gazllr nu nog steedsrust. Ecn dctail hicrbij dat ook bekendis uit menigandcrchagiografiewas dat het lichaarnvan de heilige, want dat was al-Óaz0lTinmiddelsgewordcn,volstrektniet in staatvan ontbindingverkeerdetoen het werd opgcgravcn.Zijn I Al-Fásr,Mumti', pp. 28-29 2 Al-Fásr,Mumti', p. 29.
nog vloeibaaren ook zijn baardzag cr bloedwas orrdcrhuitls nog preciesuit zoalsop de dag van zijn dood.'Het is duidclijk levcn,dood,begrafenisen dat de berichtenover al-GazfilT's geraakt en mct legendarische gcvuld zijn zo herbegrafenis vcrfraaiingen,dat dc historischckem van dczc hagiografische gegevensnog maarmoeilijk te herkennenis. Maar daargaathet dc hagiografenook niet om. Hun verhalcndiencnniet als een historischrelaasmaarals ecn uiting van liefdeen dcvotie van al-GazÍlt's gelezentc wordcn.De wcdcrwaardigheden lichaamgedurendcde decenniadat hct bovendc grond stond, en dat het dan wecr in Afighal, dan wcer in Tasrutlag, en vervolgenshet transportvan Afughál naar Marrakech,worden (wat ze niet als een serievan bizarreincidcntengeprcsenteerd voor de modetnelczermisschienlijken),maarals ccn bewijs voor de heiligheidvan al-GazllT.Iedereenwilde dat lichaam hebbenvanwegede zegendie het bracht. In Marrakechwerd een gebouwovcr het graf aangebrachten in 'zeven de loop der tijdcn is al-Gazlli tot de groepvan de Zijn mausoleumwcrd heiligcnvan Marrakech'opgenorncn. druk bezochten zijn boek, de Dala'il al-Khayrat,werd en wordt daardoor velengerecitccrd. Al-FàsI onderbrccktzijn biografischbetoogmet een lange van hct gebruikdat al-Gaz[lT discussieover de toelaatbaarheid 'bcrouwelingen'plachtaf te snijdcn.Met berouwehet haarvan 'ió) wordt hier de man bedoelddie zich aanmeldtals lid ling Qa Tawba,berouw,is vanoudsde term die van de broederschap. gebruikt wordt voor het eerstestadiumvan de mystiek. Kennevan alietsdat in de broederschap lijk was dit scheerritueel Óazlh voor hct eerst,of in elk geval rigoureuzerdan bij dc werd gcpraktiQádiriyyaof de Shádhiliyyabroederschappen, zeerd.Uitgebreidgeeftal-Fàsrde opiniesvan de laterercchtsge'ió) lecrdenovcr dezekwestie(ctasssha'r al-tcl weer.Is het , u m t i ' ,p p . 3 0 - 3 1 . I A l - F á s rM
1Á
25
' ''S';l
lr í i
:
'í
i.l
sk
1i ,. rl
,::
i ,
í . '
. , !
t-F "}--
1.$È
*
:$ tg-j
c** à*-S;. I
gj;
"a*i
Het begin van de Dala'il al-Khayrat van al-Gazllï, in een gcïllumineerd handschrift uit de Maghrib,gedateerd ll33l1721 Klcin formaat(Acad.33). L\)
gebruik? vcrwcrpelijkenicuwlichtcrijof is het centoegestaan l)c hccrsendeopiniewas aanvankelijkdat dit gedurendealwas geweest,maardat dit nu niet Óazuh'slevenwcl toegestaan is tcven-s opnicuweenillustratievan rnccrmocht.De discussie dc bijzonderevoorrechtendie al-GazllTtijdenszijn leven gcnoot,en daardooreenextrabewijs voor zijn heiligheid.Ook van het haarvan ongelovigendie hct gebruikvan het afscheren ovcrgaantot de islarnwerd het onderwerpvan discussic.Moest 'lrct haarvan het ongeloof (shct'ral-kufi'),of 'het haarder zondcn' (sfta'r al-dhunuh)hun afgenomenworden?Mct dezeen dcrgelijkcvragenwerd de discussienaareenbrederdogmatisch kwestieszoals niveaugetild,mct vertakkingennaargerelateerdc allessteedsmet en lichaamsvcrzorging, kledingvoorschriften van de islam, verwijzingennaardc vroegstedogrnageschiedenis in deze. zelf Muhammad van de Profcet naarhet voorbeeld van in al-Fást's biografie cnz.,enz.De discussiehierovcrneemt al-Óazuhnogal veel plaatsin en geeft dezeautcur,rta zijn vermeldingvan dc spaarzameen onderlingvaak tcgenstrijdige berichtenover lcvenen doodvan al-Óaz[lt,eengoedegelegenI heid om te pronkenmet zijn kennisvan dogmaen wet. es,dhikr en het memorizerenvan rituele Naastde trance-sessi tekstenwcrd door al-Óaz[h en zijn direkteopvolgersals leider van de tci'ifa tradttioneelondcrwijs gegeven.Al-Fásr vermeldt dat al-Gaz[lTzijn leerlingenondetwijsgaf in het leerdichtvan van het Abu al-Ha[[á[ al-DarTrover de grondbeginselen gcloof, en dat al-Tabbà'het lecrdicht ovcr de fundamentenvan de rnystiek,el-Mabcthithal-Asliyya door dc veeftiendeceuwse Dcze doceerde. gcleerdeIbn al-Banná'al-Saraqusti,' I Al-FásT,Mutnti', pp. 3 I -36. Zie hieroverook VincentJ. Cornell, Realmo/'the Saint, pp. 180- 182. 2 Al-Fásr,Mumti' , p. 37. Dezeauteurstierfvoor de I 5e eeuw in Fes. 'atr I)e volledige titel van dit werk is At-Mabahíthal-Asli.t'.t'u Gumlat ut-Sufiyya,vgl. GAL S II, 359. De auteurvan dit leerdichtis mogelrjk
21
elcmentairetekstenvormdenin het onderwijswaarschijnlijkhet ultgangspunt voor allerleipersoonlijkebespiegelingen. Naastde inhoudvan de leerdie men zich door onderwijseigen kon makenis het voor islamitischcmystici ook belangrijkom precieste wetenvan wie zij spiritueelafstammen.In de diploma's die zij aanhun sfudenten uitreikenzijn bijna altijd spirituelc stambomen(silsila,'ketcn')opgenomen,en ook in de historischeoverzichtenvan cenmystiekebroederschap, die niet zeldende vorm van eenbiografischwoordenboekhebben, wordt veel aandachtbesteedaande geestelijkeafstammingvan de stichter,die op zijn beurtvoor zijn eigenvolgelingende belangrijkste schakelis naarde grotemystici uit de klassieke periode,en uiteindelijkvia 'Ali b. AbTTálib naarde profeet Muhammad,of somsnog verder,via de engelGabriëlnaar God zelf. In het gevalvan al-Gazlli is de connectiemet de Profeet Muhammaddus een dubbele,omdathij ook al werkelijk van de Profeetafstamde.Dit gaf hem eendubbelelegitimatieom zich als geestelijkleiderop te werpen.Al-FàsTnoemtde verschillendebelangrijkemystici die de leervan Ab[ al-HasanalShádhih,de stichtervan de Shádhiliyyabroederschap, die in 1258gestorvenis, gedurende tweeeeuwenovergedragen hebben naaral-Gaz[lï. De deugdelijkheidvan dezesilsile is een extra bewijs voor de bijzonderepositie van al-óazulI.l Uit het onderwijsdat al-Gaz[lTzijn volgefingengaf zijn verschillendeuitsprakenovergeleverd.'Debeginnendmysticus (ta'ih) dienteensheikhte volgendie kennisheeftvan exoterischeen van esoterischewetenschap.Hij moet ophoudenmet hct kwaad dat hij voorheenplachtte bedrijvcn en met zijn uitersteinspanningmoet hij het goedetrachtente doen.Hij dezelfdeals de bekendewiskundigeIbn al-Banná' al-Marrákushr (gest.ca. l2l/1321), die echterdoor Brockelmannals eenanderwordt beschouwd(cAL S II, 365-366). I Al-Fásr,Mumti', pp. 37 -41.
i P
, v
' ïZt
Het begin van de Hizb al-Falalzdoor al-Óazull.Een geïllumineerdhandschriftuit de Maghrib,gcdateerdl228ll9ll. Klein Íbrmaat(Or. 1335,f. l06b).
moet zondaarsmijdcn en goedeliedenlicfhebben.Hrj rnoethet Voorbeeldvan onzeHeerMuhammadvolgen.Hij moet een directvolgelingzijn van de Heiligen.Hij moetde vijandenvan God, dc Allerhoogste,bestrijden.Hij moet zich voortdurend bezighoudenmet hct gedenken(dhikr) van God,de Allerhoogstc,en met hct uitsprckenvan zcgenspreuk en (tasl$,a) over onzeHecr Muhammad.Hij magniet toornigzijn jegcnseen gelovigc.Hij mag het rituclegebedop de daarvoorbestemdc tijdstippenniet verzuimen.Hij mag nict slechthandelendoor het ontvangenvan renteen hij mag zich niet schuldigmaken aanhoogmoed[ ..].Zijn woord moet wijshetdzijn,zijnzwijgen nadenkcnen zijn kijken beschouwcn. Zijn blijdschapmoet om God zijn cn om Zijn heiligenen Zljn profeten.Zijn droefheid moethemzelfen wat uit hem voortkomtbetrefïen. . .'.r Anderegcschriliendoor al-Óazult Al-óaz[lï heeftmeerdan alleenhet gebcdenboek Dala'il atKhayrat geschreven,maar gecn van zljn anderewerken heeft ook maareen fractie van populariteitgekregendic zijn beroemde gebedenboekheeft verworven.Nog twee anderegebedsteksten,korter dan de Dala'il al-Khayrat, zljn van hcm bekend. Een is getiteldHizb al-Faloá. Dit is ccn korte tekstdie mcn somskan vindenin verzamelbundels waarinook de Dala'il alKhayrat is opgenomen, en dic kennelijkin hetzelfderitucel gereciteerdwordt. Het anderegcbedis getiteldHizb al-Gazulí en is ook bekendondereentitel dic daarop rijmt en die tegelijkertijd de eersteregel is: Hizb subhunaal-Da'im la yazul. Dat er verscheidcne grammaticale onjuistheden in de tekstvan deze Hizb voorkomenwordt in de biografischcliteratuurverklaard uit het feit dat al-GazulT dit gebedvoor zijn familieen huisgenotenheeft gemaakten daaromin dc taal van deze
I A l - F á s rM , umti',p. 41.
l0
ccnvoudigcmenscnmoestwordengesteld.'Dit staatoverigens rrict afleen. Ook de Dala'il al-Kha1'ratzelf zou ongrammaticalc bevattcn,die door dc volgelingenvan al-GaziilT constructies ook wordenerkend.2Ook zijn er cnigeQur'ánischewoorden ilre in de Data'it al-Khayratniet corect wordengespeld'3 van alMisschienmoet men zich van de graadvan gelettcrdheid later kennclljk feit dat hicr Het Óazrlhniet al te veel voorstellen. aandachtaan wordt geschonkenin de literatuurgceft aan dat en mogelijk ondcrwerpvan discussie, clczeonregelmatighedcn controvcrse,zijn gewcest.Over anderecontroversiëleclementcn in de Dala'il al-Khayrat die veel meer aandachthebben gekregenkom ik later te spreken. Nog anderewerken van al-Óaz[ll dan dezeHizb zljn overgeleverd: eenwerk over Koran-lezing, Qira'at, en eenongetitelde verhandelingvan rnystiekeinhoud. Brockelmannnoetntslechts éénexemplaarvoor elk van dezcbeidelaatste,waaruitmag worden opgemaaktdat zij niet erg wijdverbreidctekstenmoetenzijn geweest.a Brockelmannnoemt slechtséénhandschriftvan dcze ongetiteldemystiekeverhandelingdat in Princetonwordt bewaard.' Dit handschriftis eenkorle tekst,niet meerdan 6 fokennis lio's. Niet lang geledenontvingik van eenMarokkaanse eenfotokopievan eenhandschriftin particulierbezit in Rabat dat eenvrij langeprozatekstdoor al-GazllÏ bevat.Het is niet
I A l - F á s rM , u m t i ' ,p p . 4 8 - 5 1 . 2 Al-Fásr,Muntti', pp.23-24. 3 Ecn opsommingvan dezecontroversiëlewoordvonnenwordt gegevenin sornmigeTurkseedities,bij voorbeeldde editieIstanbul z.j.fca.2000l van uitgeverijSalàhBilici Kitabevi.Dit is een fotoherdruk van een gelithografeerdceditie die oorspronrnechanische kclijk is gedruktin Istanbulin i 302 [ 1885],inleidingpp. l8-20' waar in totaal78 niet correctgespeldcwoordenwordenopgegcven. 4 GAL S Il, p. 360. , . 4 7 7 ,n r . 1 5 8 1 . s itti e.a.p 3 0 1 ,c a t a l o g uH - 5H a n d s c h r i fPt r i n c c t o n
3l
,;qp.g"*g"Jl**1,**
&k
c"--: . -*' Beginvan een|{ctstha,'aansporing', door al-óazulT.Mogelijk l9e eeuw(handschriftin parliculierecollectie,Rabat). -)/,
orrrnogelijk dat dit eenvcrhandelingis van dezelfdcaardals de kortctekstdie in Princctonwordt bewaard.Het is eenongetiteld cornpcndiumrwaarin de mystiekegezindheidbinnende brocderschapwordt behandeld.Het werkje leestals eenverzamelingvan met De lezerwordt aangesproken raadgcvingenen aansporingcn. 'wect, o broedersvan mij. . .' of Íiasenals i'lamu ya ikhwaní, 'o trt.vuheql-ikhwan, broeders...', cfl ma'sharal-rnurrdín,'o groepvan leerlingen...'t Het is ook mogclijkdat de tekstbestaat uit uitsprakendie door eenlid van al-Ta'fa al-Gazuliy'a dt de Het werkje behoort mondvan dc meesterzijn opgeschrcven. 'aansporing',dat 'goede genre raad' l{astha, of kennelijktot het in mystiekekringenin Noord-Afrlkazeerverbreidis. VincentJ. Cornell,die het overigewerk van al-Gazulrheeftbestudeerdnoemt nog eenaantalanderetekstenvan zijn hand.rAllereersteenNasíhatekstdoor al-óazulTdic alleenfragmentarischbewaardzou zijn gebleven,al-Nushal-Tammli-man qala RabbtAllah thummeistaqam.Een onderdeelvan dit werk is een verhandeling over de mystiekelieÍde, Rísata.lit-Mahabba.a I Handschriftop papier, 102 pp.,regelmatigmaghribí schrift, l9 regels op de bladzijde,tekst in eenkadergezet.De naamvan de auteurstaat tussenóa.rmala en hamdala:Qala al-Shaykhal-Faqth al-Imam al-llalï 'Abdallah SídíMuhammadb. Sulayman al-Kamil al-Quth ctl-WasilAbu Ahr Bakr h. Sulaymanat-Guzult... Na de doxologiebegintde eigen'ala minha! lijke tekst met'.ammd ba'du.faqadikhtasartukitabt hAdhA al-haqtqawal-iarí'a ... De tekst die ik in fotocopieheb lijkt incompleetaan het cind. 2 Deze laatstetenn wordt blijkens Hitti's beschrijvingook in het Princetonhandschriftgebruikt. 3 Lijst in VincentJ. Comell,Realmo/ the Saint,p.364. 4 VincentJ. Comell,Realmof the Saint,pp. 177-118,364:handschrift Marrakech,Ben YousseÍ-, hs. 587 (3), vgl. al-'Arabr,Fihris, p. 305,nr. I 102,waar het de titel al-Zuhd, de ascese,heeft gekregen.Zou Cornell dit hebbenverward met al-Mahabba. eenonderdeelvan de Ri,salavan al-Qushayriin dezelfdeband'? l -')
#"a.,se"- ltui:;--dk&;u,"u *," ï i,Ë, *u'-&Í,* fu& "3**"1F'$e
:;":"*,tu#" ***_--"ug; _._ **s*_;1-fu :#}"*,
'.,.,j-1','-,r.1ll*'t *: " " -p-to** Á.;;'.,'-'l i, l--. .-' . -, , . t uj . j . s - * , # l * . ; ' . : q " " S S1 * * * ' s * # . : F _* .";,*\;,': ..;.r!,' *ï]1s"'*, ,*"_#",,"x'*.;,i_,.."-b.". i-.-r:.-,-
: * f 1. i ; , -
: * r "l l"et " "r.f"'Sr,-$,r-. ,,ry]i*r:$.w-.'3-!*. ' d".. s oo*n'l'i--.s " :f,-: ]*;.6*t&uf&hí
"-
""
ilo.:,;k-:;",*.*1 1r+!".;**''.'*.e-'l*
Bcgin van eenlrlusíha,'aansporing',door al-ÓazulT. Handschriftuit de Maghrib,mogelijk 19eeeuw (Or. 25.706 (7), f . 37a).
getiteld f )annoemtCorncllnog een'Aqtda,een'credo'tekst, ',1qrdat al-Walt al-Salih Sídï Muhammadh. Sulal,manal(iuzult,bewaardin eenlaathandschriftin de Koninkliike l J i b l i o t h e ei n k Rabat. I lct werk getiteldKhisul al-Muridin wordt door Cornell genocmdnaareenhandschriÍtin Marrakech,hocwclhct in zijn ld. Aan de rnonografie blijkbaarniet inhoudelijkwordt bchande titcl, 'de karaktereigenschappcn der leerlingcn',tc oordelenzal lrctwel eenoobouwendwcrk voor de leerlinÍrenin de Tariqa .- 2 /.t.ln.
'Y I )an noemt Cornell nog ecn RisalaJil-Tawhíd, erhandeling overde Theologie'dic hij in Fes,in de Qarawiyyrnbibliotheek hccftbestudeerd.'' Dezetekstwordt door Cornellevenmininhoudelijkbehandeld. De catalogusvan Fesgeeftaandezeverlrandelingde titel Ta'lt/'/il-Tawhíd <'ala> Taríqatal-Qawm, 'C'ompilatieover Theologieop de wijze van de Mystici'. Het le'irdat in het bcginvandezeleksloveral-GazÍlrwordt gcsprokenhoeft overigensnog niet te betekenendat dezetekst ook aanhem kan wordentoegeschreven. In dat begin komcn 'Ilnt ook de termen en'Amal voor. Zou het handschriftin Fes rvcllichtdezelfdetekstbevattenals het hiernasenoemdeLeidse lrrrrrdschrift Or. 25.706 (7), ff. 37a-38a? noemtis een l)c laatsletekstdie Conrcllvan al-GazulT 'Ulana' lribliografischmystcric.De titel Risalaila al-Zuhir, zou kunnenbetekenen dat het om eenbriefaande Zahirieten I I lrrrrclschrift Rabat,BibliothèqueHasania,nr.'7245,gedateerd | 196/ltt79.Vinccnt J. Cornell,Realmof the Saínt,p. pp. 233-234. .l ('orncll verwijstnaarhandschriftMamakech,Ben Youssef,nr. l6l ( l ) . r g l . b . a l - ' A r a b TF, i h r í s ,p . 3 0 8 , n r . 1 1 1 2 ,w a a r d ei d e n t i Í l c a t iien trvij lL'lwordt gesteld. I NrrrrrhandschriftFes,Qarawiyyrn723 (6), vgl. Muhammadal-'Ábid rrl Iirlsr.l"ihris ll, pp. 338-339:eenverhandelingvan 7 bladzijden, \\':urrvlur hct beginuitgebreidwordt gccitcerd.
35
ging, eenoudescctcin de Islarn,die de letterlijkcinterpretatie van heiligetekstcnvoorstonden fel gekantwas tcgenhen die naarccn esoterische betekenisachterde letterlijkebetekenis 'Ulama' zochten.De term al-Zahirhoeft niet te verwijzennaar dezesecte,die ten tijde van al-Óazulïal nict meerbestond, maar kan ook in ruimere zin refererenaan geleerdendie zich tegenhet esoterisme uitspreken.De rnogelijkheidom dit na tc gaanontbreektvoorlopig,omdatCornell'sbibliografische I verwijzingniet klopt. In de bibliografischeliteratuurbestaatnog een Qasrdavan een auteurdie al-ShaykhMuhammadal-Gazuliheeten waarom niet, want Óazulais een grote stam.Het is een lofdicht op de Noordafrikaanse mysticusAhmad al-Tigànr(gest.1Bl5), maar om chronologischeredenenkan de dichter van dezeQasída alleenmaareentoevalligenaamgenoot zijn van de auteurvan de Data'il ctl-Khayrat.2Ik noem dczetekst alleenmaar als voorbeeld van de bibliografischeverwaning dic voorlopig nog heerst.Er zijn meer tekstenaanal-Gazlh toegeschreven,' maar dergelijkebibliografischereferentieszijn nog niet goed geanalyseerd, en pas als dat is gebeurdkunnenwij onsccn volledigerbeeldvormenvan al-Gaz[lT'scompleteliteraire produktie.
1 Zie Muhammada1-'Abidal-Fásr,Fihris Il, pp. 339-340,waarals nr. 723 (1) genoemdwordt Kitab ul-lntisar lima waqct'a./ïal-lhva' mín al-Asrar, een occultc tckst die somsaan een van de beide gebroeders al-Ghazzáhwordt toegeschreven, maar waarvanhet auteurschapin f e i t et w i j l è l a c h t i gi s . 'Unwan 2 Op pp.46-4f3van al-Shinqrtr, Matali'al-Gamal,Wád Madanr2..1. 3 Bij voorbeeldhandschriÍtLeiden Or.25.619 (24): Urgltza Mukhtasara,eenkort leerdichtdat aan al-GazllTwordt toegeschreven, cn LeidenOr. 25.706(7), fï. 31a-38a:eenongetiteldeen incomplete vcrhandelinsover'Ilm en' Amal.
At-Gazuh'sopvolgers Als het grootstewondervan al-Gazlh wordcnzijn volgelingen beschouwd.Al-FásTzegt daarover,voordathij begintmet het voornaamste ondcrwerpvan zijn boek,de biograÍieënvan 171 vroegevolgclingenvan de stichtervan al-Ta'ila al-Gaznliy-va: 'Vervolgensvermeldik wat ik weet over de volgelingcnvan de wonder. Sheikh.Dit is zijn grootstetekenen zijn belangrijkste meegewogen. Zij ontvangen zijn verdienste Allen wordentot hem zijn bijstand,zij wordendoor hem geleid,zij beschouwen van deze als hun voorbecld...'' De mcesteerbiedwaardige 'Abdalláh Muhammadal-Sughayyir vroegevolgelingenis Ab[ al-SahlT, die zijn Sheikhlang overleefde.Tijdenshet levenvan al-Gazlh was hij eenbelangrijk propagandistvoor de broederschapgeweest.Hij was zelf eenheiligeen mensenkwamen hemvan heindeen veÍreopzoeken.In 918/1512overleedhij op hoge leefti-jdin Fes.Zijn naamis verbondengeblevenaan het handschriftdat hij bezatvan d.eDala'il al-Khavral, waarop nog notitiesvan de auteurzelf zoudenstaan.Dit handschriftheeftde naamgekregenal-Nuskhaal-Sahliyya,en speeltvooral in de lateretijd een rol in de tekstkritiekvan het werk blijkens de verwijzingennaardat handschriftin sommigegedrukteedities wcreld.Ik kom van het boek in de Mashriqen in de Osmaanse daarovernog te spreken. Muhammadal-Sughayyirwas echterniet de voortzetteren organisatorvan de Ta'ifa na de dood van de oprichter.Dat was 'Abd 'Abd al-'AzIz b. al-Haqqal-Tabbá',die zijdemakervan geweest voordathij al-Gaz[lr'svolgelingwerd. Hij beroepwas kreegde bijnaam KTmiyá', '(al)chemie', vanwegezijnbijzonderegavenen zijn velewonderen.Nadathij in 914l1508-1509 in Marakech was overledenwerd ook zijn graf het doel van pelgrimage.2 De broederschapcliedoor hem werd georganiseerd I A l - F á s TM. u n t i ' . p . 5 2 . 2 Al-Fásr,Mumti', pp. 52-53 -)l
heetook wel, rnedenaar heu-r,al-Tcl'ifà al-Gazilli,ry,a alTabba'iyya,kcnnelijkom dezcte onderscheidcn van afsplitsingen van de Tu'ífa.Al-FásT'sgeschiedenis van de Tc7'i/aheeft ook nadrukkelijkzijn naamin de titel. De derdegrotenaamuit de vroegegeschiedenis van de Ta'ifa is 'Umar Ab[ al-'AbbásAhmad b. al-Hàrithruit Meknes.waar hii rond het beginvan de zestiende stierf.Ook hij hadnog in het gezelschapvan al-Óaz[h verkeerden had zichbeziggehouden met propaganda voor de stichtervan de groep,en ook zijn graf werd ccn bedcvaartsoord. De vierdebelangrijkevolgelingvan 'Umar al-Gazul|was al-Hasan b. A[àná, over de plaatsvan wiensgraf onzckerheidis en over wie verderevenminveel bckcnd is, behalvcdan dat hij ecngrootheiligewas en dat de rrenscnvecl van hcm geprofiteerdhebben. Dezevier sheikhs zíjn de bestbekendevolgelingenvan al-óaz[lT,en zij hebben op hun beurtweer belangrijkesheikhsvoorlgcbracht. Na hen hebbenverschillende afsplitsingen in de Ta'íà plaatsgevonden, maar dc volgclingenvan al-Tabbà' zijn in de meerderheid gebleven.r Er is nog ecn vrocgevolgelingvan de Ta'i/à die hicr genoemd 'Abdalláh moet wordcn. SrdTAb[ Muhammadal-Amïn was de bediendevan al-GazulT,hccft dus vcel van het vroegefunctionerenvan dc groep gezien,maardaarhclaasnietsvan opgeschrevenen ook bijna nietsvan ovcrgelevcrd.Hij is zegsman voor éénuitspraakvan de stichtervan de Tá'ifa, namelijk wie de tasliyaaanhet eindevan het eerstekwart van de Data'il alKhayrat (waarinGods zegenover de verschillendcprofetcn wordt afgesrneekt) driemaalrecitecrt,dat voor hem geldt alsof hij het gcheleboek hceÍï gereciteerd.Het is rnogclrjkde vroegste verwijzing naarccn reciet-sessic met de Dala'it al-Khayrat.2 Ik hebmet opzetenigeaandachtgeschonkcnaande vrocgeper1 A l - F à s rM , u m t í ' ,p p . 5 3 - 5 5 . 2 A l - F á s TM. u n t t i ' .p . 5 5 .
38
soonlijkhedenvan de Gazllyya groepomdatlcdcnvan een het bclangrijkvindenom te wetenvan rnystiekebroedcrschap Dat maaktdeeluit van hun identilvic zij spiritueelafstammen. juist deflniërenop grond cengroepsidcntiteit tcit, tcrwijl wij van ideologischecriteria.Dc persoonvan dc stichtcrvan een uroepis van veel minderbelang. .1t- Gazulí's spi ri tueI e voorouders en nazoten t)c spirituelevooroudersvan eenmysticuswordcngenoemdin en zulke stambomenstaanvetmeldin zi.jnspirituelestarnboom, clcdiploma'sdic aanhem of aanzijn volgelingcnwordenuitgcrcikt. In dc Leidsecollectiebevindenzich tweediploma's,ook wel i{aza,'machtiging',geheten,dic voor het recietvan de Dala'il al-Khayrat zijn afgegeven.De bedoelingvan zo'n i{aza is om te verklarendat de houderformeel het recht heeft om de ofgrocp zelfdoor te geven specifiekelccr van eenbroederschap aannieuwevolgelingen.Ook buitende mystiekzijn dezcdiplorna'sin de afgelopeneeuwenveel afgcgeven.Als bron voor het traditioneleonderwijszijn zlj van grotewaarde. is in de loop der tijd vrij uni[)e stmctuurvan dezedocumenten zijn: l. een fbnn geworden.Vasteelementenin zulke diplon-ra's van de wetenschap inleidingwaarindc voorlreffelijkheden waarvoorhet diploma wordt uitgereiktworden vermeld, 2. een vcrwijzing naar de bijzonderekwaliteiten van de persoonaan wie het diplomawordt uitgereikt,3. eenlijst van de spirituele vooroudersin het vakgebiedwaarvoorhet diplomawordt uitgercikt,4. de preciezemachtigingdie het diplomainhoudt,bij voorbeeldvoor hct onderwijsin welke tekstende houdcr van Irctdiploma wordt gemachtigd,en tenslotte,de authentificatie of door cen afdrukvan het van dit allesdoor ondcrlekening zcgclvan de leraarof mystiekleider.De naamvan de leraarof lcidcrstaatvaakook in het beginvan hct diplomavetmeld. Zulke diploma'srnoetmen zich voorstellenalskleine boekjes,
39
"ri;i
:iti
\;,.,:.. !ql
\::a.t!,
q
Deel van de sílsila, spirituelestamboom,in een diplornadat het recht geeft om de Dala'il al-Khayrat van al-Gaz[h te rcciteren. (Or. 12.016,p.a9\. Handschrift,Turkijc 121811861-1862
vaak rnetzcldenmccr dan ccn bladzrjdeof tien standaardtekst, somsook geïllumincerd,en op aantrckrnooigekalligraÍèerd, in kclijke wijze ingebondcn.Somsook zijn zij opgenornen blijwaarin is ingebonden het bock ook waarin ciczelfdeband worden. mag kenshct diplomaverdcronderwczcn zijn van l)c twee Lcidsediploma'svoor de Dala'il ul-Kha,,-rat tekstin een bctrekkelijklatedatum.Eénis eenhandgeschrcven gcdruktconvoluut(lstanbul1858-1859)waarinook dc Dala'il en tul-Khayratis opgenomcn.'De tekstis kennclijkstandaard, of is latcr toegcvoegd, van het diploma clcnaamvan de houder geschreven.' In dit documisschicnover t:cneerdcrenaamhcen almentgcventwce lerarcn,KhalTlal-WahbTal-Naqshbandl 'Ah machtiging in 127811861-1862 KhálidTen MurádHilmi b. om het reciet van de Dala'il al-KhaltraÍ te latcn verrichtendoor ccn leerlingwiensvoornaamin het documentrnoeilijkleesbaar is. maardie verdcrIbn Murád hect en afkomstigis uit de Qasba van DobreBala,mogclijk eenplaatsop de Balkan.Dezelcraren gevenvervolgcnsde kcten(sílsila)van hun eigenspirituelc volgorde.De chronologische vooroudersop, in omgekeerde aÍgevervan het diplomanoemtde volgendeautoriteitcn: ' AhmadDiyzr'al-Dínb. al-Hagg Abdal-Rahmánzada l. al-Shaykh al-Terabzunr; Mustafa 2. Háfi2.'Ah,bekendalslbn-i SabTlal-QubrusT; b. Ahmad b. Myhammad b. Muhammad Muharnmad 3. al-Shaykh bekendalslbn al-Mayyit; al-Naqshbandr, al-Dimyátr b. Ahmadal-MaghribT; Muhammad 4. al-Shaykh al-Sufyànt; Ab[ al-Qásim 5. al-Shaykh (r.al-Shaykh al-Sharqi; Muhammad b. al-Shàsht; 7. al-Shaykh'Abdalláh al-Ghazwánr; tt.al-Shaykh'Abdalláh 'Abd 9. al-Shaykh al-'Azrzal-Tabbá'; I l . c i d e nO r . 1 2 . 0 1 6p, p . 4 8 9 - 4 9 9 . I I - c i d e nO r . 1 2 . 0 1 6p, . 4 9 0 . 4l
: ,r:i.1i . l.-,.';r,1.'-;',11, : , -
: .
4à,;.,1 u
i:.iÍê:i ' .?{: 0.,ïifë:l
i V ; l : ,
" "-
' :+,,
tr"
i i",.:,;
i
i:: r"{i'r
''i'' ': ;
;**'i"''!;*
*.-: : ""í. -.*{
..y+,
il
; * 4 .".i'',
' T'*-"**q,
{É*
*
-"
:i, i..
i . . 1 ; i ; . i 'i: i - ,
,1e-1-,1*:-il .:. : ;i'' É
i:s
trt: t.:
Omslagvan een voorgedruktdiploma dat het recht geeft om de Dala'il al-Khaltratvan al-Gazlfi te recitercn.Cairo 1329l19I1 (8105F 9). Zie corDusnr. 9. Á1
al-GazÍh'Daamavolgt 10.deauteurvandeDala'ilal-Kha1'rat, afstamtning: dicnseigenspiritucle 'Abd al-Rahmán; al-Sayyid I l. al-Shaykh 12.Shaykh'Uthmán; 'Abd al-Ragrágt; al-Rahmán 13.Shaykh 'Aynus al-Badawí; 14.Shaykh alsal-Qur'áni; 15.de Shaykhal-Islámbekend 'Abdalláhal-MaghribT; 16.Shaykh ordc, de stichtcrvande Shádhiliyya al-Shádhilí, 17.Abu al-Hasan zelf,die in dit envia zijn silsilanaardeProfeetMuhammad diplomaniet wordtgeëxpliciteerd. Uit dezc sílsilais te zien hoe de Óazlliyya in hct Turksegebied is gekonren.Leraar I komt uit Trebizondeaande ZwarÏe Zee, leraar2 is kennelijk een rondtrekkendc(lbn-i Sabil) mysticus leraar3 komt uit Damiettc in Egypte,leraar4 komt uit Cypr-Lrs, uit de Maghrib.Compacterkan de migraticvan de teksthaast niet worden weergegevcn.LerarenB en 9 worden als vroegc Mumti' .1 volgelingengenoemdin al-FásT's Het tweáe diplomain de Leidsecollectieis eendrukwerkje van26 bladzijdenmet een eigentitel: Mazïd al-Masarrat biSanadDala'il al-Khayrat. De voorgedruktetekst bevat op pp. 'ondersteunend document')door de 9-11de autorisatie(Sanad, 'Uthmán geborenin al-Khálisï, al-QádirT leraar,al-Shaykh (Anatolië), laterwoonachtigte Cairo. 1858tc Urfa 121411857Het diploma is afgegevenaan Mahmud b. Muhammad(naamin p. l0) om de tekstvan de Dala'il alhandschrifttoegevoegd, Khayrat verder over te mogen levcren en te reciteren.De leraar is Shaykhvan de Tekke,hoofd van het sufi-klooster,van Y[suf in Cairo. Op bladzijden al-Kurdr in de Darb al-GamámÍz-straat I en 8 is een afdruk van het zegel van de autcurbij wijze van Het boekjeis op maandag23 Gumádal1329 authentificatie. (191l) in Cairo gedrukten het diplomais dus in elk gevalna nrs. 9 en 3. I Respectievelijk
43
t l i c c l a t u ma f g e g e v e n . ' O p p p . l 0 - 1 6 s t a a td c c o m p l e t es p i r i t u e l e 'Uthrnán al-Qadirl alstrrrrrboom,de silsile van al-Shaykh Klrtlisï, de verlener van het diploma. Deze omvat de volgendc uccstclijke autoriteiten:
$,'* $ n" -'i.-,. i--* r,*-,,r";"r-.J ,-*ï ,ui*"i,-u**
,
*.1á1i'.,*i.ll
;:i ;,.,-trr**; *. -*,;;l
;t;
;
iï
';,',*t
,,*.1,
,;J
";u +:,,aj: or-; --,Jiii
*',,.i{ *'i j*u *.;:Ji.i-* i;o ;';-. til ".i
"r; , -' 53 - '.
'>J -.*."ii.
i,
rdj
*:3 r***
"
Voorgedruktdiploma dat het recht geeft om de Dala'il al-Khayrqt van al-óazulí te reciteren.Met afdruk van het zegelvan de sheikh.Cairo l329l19l I (8105F 9, p. 8). Zie corpusnr. 9.
L MuharnmadFá'iq Ab[ al-Fadilal-Àmidi b. al-Shaykh M u h a n r m a ad l - Á m i d T ; 'Abbás a l - S a b raTl - À m i d T : i. ul-Shaykh 'Abdalláh t. rl-Shaykh al-ÁmidT: '1.al-ShaykhMuhammadb. SibghatAlláh al-Ámidi; 5. al-ShaykhFathAlláh b. al-Shaykhal-Maridrnï; (r. al-ShaykhMuhammadal-Sádátal-MisrTal-Sháfi'r al-Shádhilt; 7. al-ShaykhMuhammadal-Halabral-Sháfi'T; tt. al-ShaykhMuhammadZakariya' al-HalabT; 9. al-ShaykhMuhammadal-Mawáhibral-Halabr; 10.al-Shaykhal-Mawáhibral-Halabr,de vader van voorgaande; 'Abd al-Rahmán; I l. al-Sayyid 12.al-SayyidAhmad, de vader van voorgaande; 13.al-sayyid Muhammad,de vader van voorgaande; 14.al-SayyidAhmad al-HusaynÏal-Miknásr al-Málikr, bekendals al-Mah[[b, de vadervan voorgaande,woonachtigin Mekka; 15.de auteurvan de Data'it ul-Khayrat, al-Óaz[h, met al zijn 'Alï b. Abï Tálib; dan volgt al-Gaz[lT'seigen patronymica,tot spiritueleafstamming:' Shádhilitische 'Abdalláh 'Abdalláh Amghàr alMuhammadb. 16.al-shaykh Ab[ Saghtr; 17.al-ShaykhSa'Tdal-HantátT; 'Abd al-Rahmánal-RagrágÍ; 18.al-Shaykh 19.al-ShaykhAbu al-Fadlal-Hindr; 'Aynls al-Badawr,de kamelenhoeder; 20. al-Shaykh 21. Shaykhal-Islámal-Qaràfi; 'Abdalláh al-Maghribral-Sà'ih,begravenin 22. al-ShaykhAbÍ (EgYPte); Damanhurin al-Buhayra I Leiden8105 F 9. ColofonoP P. 25. 2 Vrijwel identiek aan de Sl/sila in V.J. Cornell, Realm of power,p.
n2.
23. Abu al-Hasanal-Shàdhih,de stichtcrvan de Shádhiliyyaorde. Dan volgt dienscompletespiritueleafstamming: 'Abd 24. al-Shaykhal-Sayyid al-Salámal-Hnsanial-ldnsr; 'Abd 25. al-Shaykhal-Sayyid al-Rahmánal-Madanr; 26. al-Shaykhal-Sayyid'Abdalláhal-TanáyirT; 27. al-ShaykhAb[ Bakr al-Shibh; 2 8 . A b [ a l - Q á s i ma l - ó u n a y da l - B a g h d a d i : 29. al-Shaykhal-Sanal-SaqatT; 30. al-Shaykhal-Karkhr; 31. al-ShaykhDáwud al-Tá'r; 32. al-ShaykhHabïbal-'Agamï; 33. al-ShaykhHasanal-BasrT; 34. Abu Muhammadal-Hasan,de kleinzoon van de ProfeetMuhammad; 'Ah 35. al-Imám b. Abl Tálib,de schoonzoon van de Profeet Muhammad. 36. De ProfeetMuhammad. 37. De engelÓibrá'll. 38. De engelIsrálil. 39. En tenslotteGod zelf. Ook deze, vecl uitgebreidcre, silsila is informatief voor de geschiedenisvan de verspreiding van dc Dala'il al-Khayrat.De verlener van het diploma komt uit Urfa, Anatolië, en heeft zich in Cairo gevestigd. Hij is kennelijk van Koerdische herkomst. Leraren l-4 komen uit Àmid, het huidige Diyarbakrr in Anatolië, nu bekend als Koerdisch gebied. Lcraar 5 komt uit Mardrn, ook in Anatolië, en leraren 6-10 komen uit Aleppo, dat niet ver ten zuiden van Àmid en Mardrn ligt. Dan zijn er enige niet nader localiseerbare namen in de silsila (leraren I I - l3), maar zij zijn ook in fysieke zin afstammelingen van elkaar en van leraar 14. Met leraar l4 zijn we in Mekka, tcrwijl hij blijkens zijn naam oorspronkelijk uit Meknès in Marokko komt. Al-Óaz[h, tenslotte,is leraar 15 in dc reeks. ln hct deel van dc silsila tussenal-Óazlli en al-Shádhih (lcraar 23) zijn enige namen dic ook in hct Istanbulscdiploma gcnoemd werdcn,
nraardat laatsteis beknopter.De reeksnamentussenal!hàdhilTcn de ProfeetMuhammad(nr. 36) is stereotiepen bcvatde vermeldingenvan beroemdernystici.De invoeging van de engelIsráfïlis opmerkelijk.Dit is misschicneenreflccgegcvendat dezeengclde Profcct tic van het legendarische terwijl pas Muhammadgeïnitieerdheeftin het profcctschap, opcndc eerste zoals bckend, dricjaar latcr de engelGabriëI, baringnaarde ProfeetMuhammadheeftgebracht.r trl-Gazulrtot op de dag van vandaagvereerd Sidi Ben Slimane,zoalsal-Gazulïtegenwoordigin Marokko van rvordtgenoemd,is eenvan de zevenbeschermheiligen vandaag dag van Marrakech.Deze zevenhciligen zijn tot op de lrctobjectvan pelgrimage.De pelgrimsbezoekenelke dag van dc weekeenheilige,van dinsdagtot en met maandagdaaropDezerite is volgend.De dagenbeginnenbij zonsondergang. bctrekkelijkrecent,de organisatieervanstaatop naamvan de Koning bckendesufi al-Hasanb. Mas'udal-YDsï(1630-1691). gehem daarom had 16ll-1726) MoulayIsmail(regeerde vraagd.De zevenheiligenvan Mamakechmoestende zcven overtreffen. Irciligemannenvan de Regragastamin Essaouira ( )p de vierdedag van de rituelewcek, op de vrijdag,is alÓazulTaande beurtvoor eenvisite door de pelgrims.De tocht gaatdan de oudestaduit, naarde Zawiyavan Sidi Ben Slimane aan In de modernetijd zijn nog allerleitoevoegingcn al-GazulT. mystieke van lrct ritueelgegeven,met ecn curieusmengelmoes uit oost cn west.Dc kleur van de dag is wit. De geclcrncnten komenondermeeruit hct bcclcrr dic moetcnwordengereciteerd corpusvan lbn al-'Arabr(gest.638/1240).De tweegebcdcn, .lwrid, die voor dit ritueelgcnoemdwordenhebbencen verbirrrdrnctde profeetY[suf (JozeÍ).De planeetVenusheerst figuur die hiermcewordt ovcr dc vrijdag.Dc geometrische ' a r 1 .l s r l l ï l ' . i n E I L / o r o l u c n sA . J . W e n s i n c k . 41
geassocieerd is het vierkant,symboolvan stabiliteit.De gerelatcerdetarotis nr. 3. de keizcrin.ModernesuÍ'i'sontlencnvoor hct bezoekop dezedag ook nog eenmotto aande verzenvan de Perzisch-talige poëctR[rnT(gest.67211213), wiens invloedin Marokkovan oudshcrminiemis gcweest,maardie nu toch door vertalingcnin het Fransen Engelsbekendis. Recietmoet geschiedcn uit sfira's4, 81,90,99 en 108van de Koran.Het gedenkenvan God geschicdtop die dag door Dhikr van zijn naamal-HádT.r Hoe in Marokkaanscpopulair-godsdienstige voorstcllingenSidi Bcn Slimaneal-Gazllï nog steedseenbelangrijkerol speeltis ondcrzochtdoor Mariëttevan Beek.rZrj combineertin haar scriptiegegevensuit de biografischeliteratuurmet opnames van verhalenvan de zevenheilige mannenvan Marrakech.Het materiaaluit de ouderebiografischeliteratuur,de wonderenvan al-ÓazllI en de wonderbaarlijkeverïnogensvan zijn gebedcnboek, de redenwaarom hij het boek geschrevenheeft,en nog andcrewondcrverhalcn, het is allemaalspringlevend. Maar niet alleenin Noord-Afrika is dc Dala'il al-Khayrat een veelgereciteerd boek,de populariteitreikt tot vrijwel het andere eind van de islamitischewereld.Het reisverslagvan eenlid van de delegatievan de IslamicSupremeCouncilof America (ISCA), de organisatievan de AmerikaanseNaqshbandimystiekebroederschap, die eenbezoekaanIndonesiëbracht,verhaaltovcr eenreciet-sessie op l0 december1997in Pekalongan I Al dezezeerconcretegegevenhcb ik in augustus2002 ontleendaan dc websitevan RashTdal-Tahq dic een Cybergallerybeheert, gcpubliceerdin Marrakesh2000, in het kadcr van ecn 'proyecto Turuq Intercultural': http://www.skyboom.com/T86rashidaltaliq/index7.html, eenwebsite die overigenskort daamaalweeronbereikbaarbleek. 2 Verhalcnen gebruikenrond de zevenheiligenvan Manakech. Hoofïvakscriptie,Lciden,augustus199,1. 48
*ï:ka:g*::ruk# dffi*l#gdq ( )rrrslag van eenediticvan de Dctla'il al-Kha1'ratvan al-óaziilï uit Kudus,Java,herdrukvan editieuit 141211991. Waarschijnlijkde editiedie gebruiktwordt in de continuc Zie corpusnr. 33. in Pekalons.an. rcciet-sessies
aan dc noordkust van Midden-Java.,waarbij de Dala'il alKhayrut cen belangrijke rol speelt.' Na een citaat uit de inleiding van de Dala'il al-Khayrar, namelijk dat de zegeningslitanieën over de Profect Muhammad aan hen die daaraan declnemen een tienvoudige zcgcning geven','ervolgt de (anonieme) schrijver van het verslag dat de Dala'il al-Khayrat het mccst gevulde werk is met deze zegenspreukcn: 'Moslimsmet wereldse ambiticshcbbenhet boek tegenwoordig vergeten.En er zijn zelfs landenwaar geenwaarderingbestaatvoor de ProfeetMuhammad,en waar de Dala'il al-Khayrat verbodenis.' Ondanksdat wordt het boek in de geheleislamitischewereld gelezen.en is het in de Indonesische gewoonte koop.' Wc boekhandels haddengehoorddat er in Pekalonganeen moskeeis waar de Dala'il al-Khayrat zonderonderbrekinggedurendemeer dan honderdvijftigjaar door meer dan duizendmensentesamenwordt 'Asr gereciteerd,iederedag na het gebed.Zelfs tijdensde Tweede Wereldoorlog,gedurendcde Japansebezetting,is het reciet niet onderbroken. Toen de groep aankwambij de Masjid ul-Rahmanwas het reciet van de Dala'il al-Khayrat al begonnen.Terwijl we uitstaptenuit onzc auto's hoordenwe dc stcmmenin unisonoals eenzweÍn goed-gedisciplineerde vogels.De tekstwerd zeersnelen zeerluid gelezen,met een passicen vuur die men meegemaaktmoet hebben om te kunnenwaarderen.Toen we de moskeebinnenkwamenstonI Zic URL: http://www.naqshbandi.org/events/globe97/day,five.htm 2 Ecn bcdektcverwijzing naarhet Wahhabitischeregimein SaoediArabië, waar een importvcrbodgeldt voor de DalcT'ilal-Kha1,rat,en waar, in het algemeen,uitingenvan Muhammad-devotieten strengste worden aÍgekeurd. 3 Maar hct werk is toch niet zo wijd vcrspreidte verkrijgenals hier wordt gcsuggcrcerd. Tusseni 99 I - 1996heb ik met groteregclmaat boekhandels op Javabczochtop zoek naarislamitische teksten.De Dala'il al-Khayrat was daarnooit te verkrijgen. Door dc vriendelijke hulp van JaapErkelensin Jakartaontving ik toch enkeleexemplaren uit Indonesiëen Singaporcvan de tekst.
50
Muzicksessie met hct loflied op de ProfcctMuhammadTale'a 'alayna. Muurschilderingin Silwa Bahari,Egypte. ul-Badru 5l
den de hoÍïehjkc maar vromc Indonesiërsvoor ons op, grocttenons en lieten ons passerenzonderoverigenshun voortdurendcreciet te onderbreken.Deze vcrbluffendedagelijksepraktijk in dezemoskee was honderdvrjÍiigjaar geledengcïnitieerddoor Syaikh Taher Abdul Fattah,die bckendwas als Waliullah.' De lucht lcck wel gevuld met spiritueleenergie.GedurendeeenpaaÍ minutcn was ik als verdoofd terwijl ik de stralendegezichtenzag van mensendie geheelen al opgingenin het reciet.We pakten exemplarenvan de Dala'il ctl-Khaltraten dedenmee. Het recietkwam tcn einde en wc werdennaar cen conÍèrentiezaal gebracht.ShaykhHishamr werd verzochtde gemeentedaartoe te sprekcn.Terwijl wij daarheenliepenkwam opeenseengrocp drummcrs te voorschijndie op hun trommelssloegenterwijl de menigte 'aluyttà'.' zong'Tula' al-Badru ecn herhalingvan de voorstelling van dic ochtend,maar uitgcvoerddoor een geheelanderegroep.De voordrachtover het belangvan en de zegeningte verkrijgendoor hct recietvan de Dala'il al-Khayrat duurdetot aan het avondgebed, de maghrib,waama het moskeebestuur ons op weer zo'n heerlijk lndonesischdiner vergastte.' Drie jaar later bezocht de Naqshbandi sheikh Hisham Kabbani
I Waliullah zal hicr wel niet als eigcnnaammaar in de betekenisvan 'heilige' zijn bedoeld. 2 Bedoeldis ShaykhHishamKabbani,eenchemicusvan Libanesc oorsprong,sinds1991leidervan de Naqshbandimissiein de VS en Canada,waar hij onder een welgesteldpubliek bekeerlingenwerft. 3 Ecn licd ter ere van de ProfeetMuhammad.dat vaak onder begeleidingvan trommelswordt gezongen.Dc cersteregel luidt: 'Dc volle maanis bovenons opgegaan / vanafde bcrgenvan al-Wadá'/ Wij zijn verplichtdank te zeggcnI zolangals er nog icmandtot God bidt.' Eenillustratievan zo'n uitvocringin populaireEgyptische schilderkunstwordt gegcvendoor Ann Parkcr& Avon Neal, Ha/ paintings.Fo lk art of the great pilgriinage. Washington,etc. I 995, p. [v]. Twee muzikanten(met fluit en tamboerijn)tredenop voor een zittcnd gehoor.
52
l'ckalonganopnieuw.Uit het korte verslagvan dit bezoekr blijkt dat de reciet-sessies in Pekalongan wordengeleiddoor Shaykhal-Habíb Ahmed Lutfr. Deze laatstehad in het 'Van jaar de Naqshbandiinitiatieondergaan. voorgaandc Ycmcnitischeafkomsten ccn aÍ-stammeling van de Profeet Muhammad,lcidt hij dc HabibiyyaZàwiyaen Moskee,met de dagelijksescssicswaarbijmeerdan drieduizendsufi leerlingen tlc Dala'il al-Kha1,ralunisonoreciteren,elke namiddagtussen hct namiddag-en het avondgebed.' l)it zijn slcchtstweevoorbeelden, maarin vrijwel de gehelewercfd van dc soennawordt de Dala'il al-Khayrat in ere gchouden.Dit blijkt ondermeeruit de tallozegedrukteedities dic overalte koop zijn, en over hct vcelvuldiggenoemdworden van al-Gazullen zijn gcbedenboek in anderemedia,in hct bijzonderop hct internet.Over beideaspecten van de verspreiding van de Dala'íl al-Khayrat kom ik hiernanog uitgebreiderte spreken. l'.cn wc.ster.;t' .studieover a!-Gazulr llijna de helft van VincentJ. Cornell'srecentestudic,Realmof the Saint.Power and authoríQ in Moroccan sttfism.lis gewijd aande invloedvan al-Óazulrop dc Marokkaanse mystiek.Corncll draagtzijn boek zelfsop aandezeMarokkaanse heiligc, claarmee het belangbenadrukkenddat hij aande rol van alGazuhin de Marokkaanse mystiekgeeft.Cornellheeft,net als geput rk, veel matcriaal uit al-FásT's biografie,waaruithierhovende voornaamste elementenover al-Gazulr'slevenzijn gegevensuit dc opgcnomen, en hij zet vooralde spaarzame I Tc lezenin hct verslagvan de Zuid-Oost Aziatischetoumóc van de shcikhin 2000 op de Naqshbandiwebsite: lrttp://www.naqshbandi.org/events/SEAsia2000/indonesia6.htm 2 Austin 1998.Voor eendeelover de consolidatievan de ÓazÍliyya is hct boekeenreprisevan Cornellsartikeluit 1992,'Mystical doctrine'.
53
formatieveperiodevan al-Gazulï'slevennaastgegevens uit anderehistorischcbronnen.Hij probeertook na te gaanwat de bronnenkunnenzijn gewecstvoor de Dala'il al-Khayrat, die door al-óaz[ll rnogclijktijdenszijn reis naarArabië zijn gebruikt. Cornelltrachtbij dic reconstructic ideeenuit het Middenoosterse sufischcgedachtengoed in verbandte brengenmct de Dala'il al-Khayrut, maarkomt dparbij niet tot duidelijke conclusies. Comell gaatuitgebrcidin op problemenvan leidcrschap in de mystickebrocderschappen en bedtdezein in de modeme wetenschappclrjke theorievormingover dit ondcrwerp.Dit levert ccn zekerematc van onleesbaarheid op, waarbrjde lezer somshet onaangenamc gevoelkrijgt dat het Amerikaansc anthropologcn zoalsCornellmeerom het wetenschappelijk discoursgaatdan om de feitelijkebeschrijvingvan hun studieobjekt.De historischeoverzichtendie Cornellgeeftzijn helder en nuttig,maarzodrahij begintte theoretiseren wordt zijn betoogontoegankelijk.' Cornellswel erg spaarzamegebruik van dc andercwerkcn van al-Gaz[lris onthullend.Je zou toch zcggendat die veel over het gedachtengoed van dezeMarokkaansc heiligc kunnenvertellen. Kcnnelijkniet volgensVincentJ. Cornell, die dezebronnenniet of nauwelijksinventariscert. Tocn ik zag hoe weinig de bronnen I Zie in het bijzonderde door Cornellmet instemminggeciteerde modelvan ThomasE. Wartenbcrgs van 'sifuatedsocialpower', Realm,p. 274, dat ik de lezerniet wil onthouden:'F-or Wartenberg power is a potentialitythat is actualizedthrough a network of social alignmentsthat both restrictand empowerthe agentas he or she seeks to attainidentifiedgoals.The relationships that makeup these alignmcntsmay be eithcrdominantor subordinate, intentionalor unintentional.Although theserelationsare oppositionalby definition, in actualpracticepower can be exercisedbidirectionally;even subordinatesmay affect the behaviorof a dominantpower holder becauseof theirplacein the networkof powcr relations.'
waarophij zijn conclusieszou kunncnbascrcnin feite door hem wordennammijn vcnrouwcnin zijn venoonvan r.:urtxplorcerd cruditieaf.r Mrjn eigenoriëntatieop de Dala'il nl-Kha.vralis van bockhistorischcaard,en mijn persoonlijkebclangstcllinggaatmeer uit naarde spirituelefascinatievan de volgclingcnvanul-Tu'i.íà tul-Gazuliyy,n dan dat ik problemenvan macht cn gczagbinncn Ik weet wel dat er in dit vcrbandvoor rlc Tartqawil analyseren. dc islamolooggeenontkomenaanis. In dc rnystickc broederschappen is irnmersde vereringvan dc ProfcctMuhamzo stcrk nraden, in verbanddaarmee,het leiderschapsprincipe vaak ook nog een ontwikkeld,terwijl de broederschappen bclangrijkefactorzijn in het politiekelcven,dat eenstudievan dc spiritualiteitvan de islamitischemystiekalleengeenrecht zou doenaanhct verschijnselvan mystiekevervoering. I'olitiekedimensieszijn altijd medein het gedingen íie kan rncnniet zomaarscheidenvan de inhoudvan de leer.' Maar ik probeermijn conclusieswel te vindendoor ccn analysevan rnijn bronnen,en niet door paradigma'stoe te passenop mrjn onderwerpdie aan het eind van de redeneringvoor een sluitend rcsultaatzorgen.Uiteindelijk levert Cornellsfraai vertoog de Binsenwahrheitop dat al-Cazulf het bestevoorbceldwas van mystiek'since eenQutb,eenaxialeheilige,in de Marokkaanse bothhis (dat wil zeggenal-Gazuh's,jjw) historicalpresence and his doctrinesmark a clear break bctweenwhat preceded him and what cameaftcrwards.'En Cornell eindigt zijn boek nrctde woordendat al-óazllr 'thus marksthe boundary hctweenpremodernand modern Sufism in Morocco, and runiquely cxemplifiesthe conceptof sainthoodin Moroccan I Zie bij voorbeeldhet grootstedeel van Cornells slot-essayin Realm ttI rhe Saint,pp. 272-284. 2 VincentJ. Cornell,'Mysticaldoctrineand politicalactionin MoroccanSufism'.
55
socicty.'' op hct gebedentk wil mij in dezestudievooralconcentrcrcn persoon minder op de van de auteur. al-óazulT, en boek van Wat Cornelleigenlijkin het geheelniet behandeltis de wercldwijde populariteitvan de Dala'il al-Khayrar, die die van alGazulÍvollcdig in de schaduwheeftgezet.Cornellbehandcltin zijn studiealleende rol die al-Óaz[[ in Marokkoheeft 'zijn' gespeeld,maarorn dan de wercldwijdedoorbraakvan heiligetc negerengaatwel wat erg ver. Dezedoorbraakgcldt echtervooral de Dala'il ol-Khayral en dat heeft tot gevolg dat de titel van hct boek bij iedereenbekendis, terwijl de auteur buitenMarokkonauwelijksbij naambekendis. De citatenuit de twcc Egyptischeromans,in het inleidendedeelvan dit boek, gevendit ook aan,de Dala'il al-Khayratis bekendgenoeg, maar dat dit boek ook eenauteurhceft is in feite niet relevant. probleCornellheeftwcinig of geenoog voor de dogmatische over de matiek die voorlkomt uit de tasliya, het zegensprekcn ProfeetMuhammad,wat toch het voornaamsteonderwcrpvan de Dala'il al-Kha1,ralis. Ovcr de invloeddie de dogmatische over de persoonvan de ProfeetMuharnmadgehad discussies hebbenop de verschillcndevorïnenvan dc Dala'il al-Khaltrat spreekthij mct geenwoord. Hij citeertook maar éengcdruktc editievan het werk, ecn editiedie hij overigensnalaatte be'Beschrijving schrijven.2De Sifat al-Rawdaul-Mubaraka,de van de GezegendeTuin' en dc transformatiesdie dit deel van de Dela'il al-Khayrat heeft ondergaanin de handschriftenen gedrukteeditieskomen bij Cornell niet aan de orde. al- Gazulí'sgebedenboek De letterlijkebetekenisvan dc completetitel van al-Óazlli's 7 Realm,p. 285. Caireense editicis is alles 2 Realm,p. 368: dat hct eenongedatecrde komen. wat we te weten
r at wa-Shawar i q al -A n n-ar .fi l elrcdcnboekD aI a' i I aI -K ha,r'ala 'Aanwijzingcnvoor l)lrikr ul-Salet al-Nabíal-Mukhtaris tle rvcldadigheden en de stralenvan de lichten,terzakevan hct over de uitvcrkorcnProÍèet'.In rritsprckcn van zegenspreukcn Irctdagclijksgebruikis hct boek korlwcg bckendalsDala'il alkhtrvr(tten in Marokkowordt het gewoonlijkmet de nog surnrrricrdertitel Dalil aangeduid.'Het werk lecstals eenreeks en gebedengcrichttot Cod, mct de bedoelingzclrrnroepingcn qcn af tc roepenover dc ProfeetMuhamrnad. Dezevorm van qcbedheettaslilta,en in zijn meestsimpelevorm luidt dc 'alq de Profeet',waarbijde gcloal-lt'labí,'zegen ttr.sliva: Salli Er is wel eensgezegddatdezefbnnule, vigc God aansprcekt. tlic veel moslimsin de mond bestorvenligt, vergclijkbaaris met 'hosanna',of het meerwercldse'Cod savethe hct christelijke ki n g ' . 2 Voor Nederlandse voorbeeldenschietcnmij alleenonccrbiedige te binnenwaarinGod wordt genocmden die op tuitdrukkingen icdcrslip liggen. als eenhandDc Dala'il al-Khayralis duidelijk georganisecrd handTussendc verschillende boekvoor Muhammad-dcvotie. tusscn de handschriftcn cn schriftelijkeversiesonderlingen ook clcgedruktevcrsieszijn aanzicnlijkeverschillcn,in hct bijzonclervoor wat betreftde gebedenaan begin en eind van de tekst, teksten.De cn zekerook voor wat betreftdc vergezellende rneeste versiesbevattenin het begin in elk gevalde volgende korteclementen:eeninleidendgebcd,eenafdelingover de over de Profect van het afioepcnvan zegeningen verdienste Muhammad,eenlijst van de namenen epithetavan de profeet 'Gczegende Tuin' in cn vervolgcnsde beschrijvingvan de I Een van de Noordafrikaansehandschriftenhceft ook Dulíl alKhayratop de titelpagina(Acad.32). 2 Zie over de tasliya ConstanceE. Padwick,Muslim devoÍions.pp. t52-166.
51
Mcdina,waarbijdc illustratieswordengegeven.Dezebetrckkelijk kortestukkenwordengevolgddoor het voornaamste deel van de tekst,die bcstaatuit tasliya,zegen-gebeden voor dc ProfeetMuhammad. Tegenwoordigwordt, vooralbuitenMarokko,dezeafdeling onderverdeeld in achtafdelingen,Ahzahgehcten,rituelesecties dic rrretde dagenvan de week zijn verbonden,van maandagt/m de rnaandagdaaropvolgend.Een oudereonderverdelingvan de tekst,in kwaften,dcrdenen de helÍl kan in veel van de handschriÍtenen drukken van de Dala'il al-Khayrat daarnaast nog wordcn aangetroffen.De meesteandereelementendie men in het werk kan vinden zijn daarkennelijk later aantoegevoegd cn hoevenniet noodzakelijkerwijs als authentiek,d.w.z.als zo door al-Óazllï geschreven,te worden beschouwd. De Dala'il al-Khayral is in de loop der tijd zo populairgeworden dat 'de eigendom'van de tekst langzaamwat verwaterdis geraakt,en dat iederegebruikerof groep van gebruikersde tekst als zijn eigendomeinis gaanbeschouwen. Door toevoegingen en weglatingenis de tekstnaarwens van de gebruikerof naar de nieuwstereligieus-correcte inzichtenuitgebreidof verkort. Dat heeft wel tot gevolgdat het voor dezezo populairetekstdie in grotedelenvan de islamitischewereldwordt gebruikt,haastonmogelijkis gcworden om alle onderlingeverschillenin de handschriften en editieste noteren. Regelsvoor het reciterenvan de Dalá'il al-Khayrát In de Leidsebibliotheekligt eenhandschriftwaarineengedrukte tekstvan dc Dala'il al-Khayrat(Istanbul127511858-18591) voorkomt. Dezebundelbevatook het diploma (igaza)voor het recict van het werk met silsila, dat hiervoor reedswcrd weergegevcn.Dit diplomaomvatook eensetvan regelsovcr hoe
58
G;lJL=l*..;*.",t,,,. .r;;;."rs*;-j** 'a.
o"'*.,* *1,ij
J
j;;*;-;93- i.i i i':.
i i1 1i;i
.u?ï','.
l-'l: '-4. '-l ' a
: il1 r,f:li.ii'-\
' I
"o'. :
,. .'. '.
' , . : .' , , i ' .
l
Instructiesin het Turks voor het reciterenvan de Dala'il ol186l -1862 Khayrat van al-ÓazÍh.Handschrift,Turkije 12181 (Or. 12.016,p a95).Zie corpusnr. I 9. 59
met dit gcbcdenboekmoet worden omgcgaan.' Deze in het Turks gesteldegedragsrcgelsluiden als volgt:2 'Volgcns
de wensenvan de eerwaardcschrijver zrjn dc voorwaardcn voor eengoed gebruik van de tckst fzoals] uiteengczetdoor mensenvan perfectie,de volgendc: - Men moet er goed verzorgduitzien; - Men moet verbodencten en drinken cn dergelijkevermijden; - Men moet in eenstaatvan volledigerituelereinheidzijn; - De plaatswaar men rccitcertmoet even rein zijn als de plaatswaar men ook zou mogenbiddcn; - De kleding moet rein cn welriekendzijn; - Voordat men met reciet van de Dala'il begint moet mcn eerst 'of dric bladentekst; Qur'an reciteren,minstenseenluz - Bij het recietmoet men zorg bestedenaan dc volledigeen juiste vocaliseringcn uitspraak; - Men moet zijn uiterstebest doen om de betekenisvan de gereciteerdetekstook te begrijpen: - Men moet een oprechtgeloof hebben,want dan is de beloning voor het recictgroot; - Voordat men met het recietbegint moet men de intentiefomules uitsprekenopdatOnze Hcer geëerdworde; - Voor het dagelijksereciet moet men acht maal de ÍbrmulesSubhan A Ilah en AstaghJirullaft uitspreken; - Bij het reciet dient men aandachtte schenkenaan de pausaen dc woorduitgangen; - Men dient ook vol ontzagcn liefde voor onze Heer te zijn; - Men dient te rcciterenin nedcrigheiden aanbidding,in rust cn van ganserharte; - Men dient tijdensde dagelijksehoeveelheidreciet de woorden 1 MS Leiden Or. 12.016.De tckst van de Dala'il al-Khayrat op pp. 76-264;de regelsvoor gebruik op pp. 495-497;eenigaza metsilsila op pp. 489-499.Zie ook hieronder,zowel in het corpusvan de handschriftenals van de gedrukten. 2 Voor het vervaardigenvan de hier gepresenteerde vertalingontving ik hulp van JanSchmidten Arnoud Vrolilk.
60
gocdte articuleren.' I)czc voorwaarden wordcn in het diploma gevolgd door regels tlic men bij hct reciet van de tekst in acht moet nemen, ook in Irct Turks: 'tr1iervolgen regelsomtrcnt de eerwaardeDala'il, achtin getal: L Tijdens de lectuur dient mcn op de knieën te zitten; op geheime'plaatsen; 2. Het recietdientte geschieden 3. Trjdcnshet reciet moet men zich van ganseÍharteblijvcn geven; .1.Iedcreweek moet men de geheletekst recitere-n; 5. Men moet met het recietbeginnenop zondag;' (r.Men dient ook hct afsluitendegebedte reciteren. 7. Men moet zoeken,smachtenen hopen om de beloningvoor het reciette verwerven. van Gods 8. Men moet zicht krijgen op de bijzondereeigenschappen welbehagen.' I)an volgen in het diploma nog regels voor het gewone rituele gcbed, dc Sqlat. l)e namen van de ProJbet Muhammad I lct inleidend gedeeltevan de Dala'il al-Khayrat bevat ecn onderdeel waarin de bijnarnen of erenamen van de Profeet worrlcn opgesomd. In het kader van de Muhammad-devotie, waartoe de Dala'il al-Khayrar behoort is dat niets verwonderli.iks.Het verzamelen van de namen van Muhammad(Asma' al' ,Naói) is cchter betrekkelijk recent. Het moet begonnen ztjn naar irnalogievan de set van al-Asmo' al-Husna, de negencnncgcntig schonenamen van God. Evenals deze negenennegentignalrlen I Waarschijnlijkbedoeldals discreteplaatsen,of niet-publieke yrluatscn. I I )it hoeft niet in tegenspraakte zijn met het feit dat volgensde l)tli'il al-Khayrat zelf de eersïeHizb op maandaggereciteerdmoet rvordcn.Het zou er op kunnenduiden dat op zondaghet inleidendc tlccl dat aande Ahzab vooraf gaatgclezenmoet worden. 6l
y*; ; *r*" 4,L,.si""È *;é..- t;JF :'+; j Ux,;';i;, 5.; j,".' j.*.r.'._..., ,. liii*.,,
-r,;'.'
; *r* u4J' ;;x *x ; --*rj; ;*i **
*;* J;.' ; ;* , :.. ;',,*-,,i-l;*
.1.r..r. -r-.:;'*
? , :j . 3 . r , - . , : * r '
r:
j.;,p":' xÀ; L,!.ln' 1f;; i*"; r; s*, if:,. ox
',i"1. - ; r , - - r ' : :; ; - l i i i * - ; ; ' ' i . . , * "
.-, '4P;
' 1 . -dr- ';-
"i; ..-. /i)
lÏ',-
;,. *i .r:.1 *i* ;,,ii *
t: *
;
"i*,t.p";-u"a
r. i:
d.,ii
:1.,'--,.!-_ 9, *.,
;_,ti'*6'*i;; {i"
.-{s*s;r;f f irr-r Bcgin van dc lijst met dc 201 namenvan de Profeet Muhammad.Arabischcn Urdu vertaling,in een Urdu verlaling van al-Fásr'scommentaarop de Dala'il al-Khayrat van alÓazttT.Lahore142112000,p. 191.Zie corpusnr. 31. 62
van God worden de namenvan de ProfeetMuhammadbij voorkeur uit dc Qur'an gehaald.Het aantalvariecrt echter.Het is rnogclijkdat al-Gaz[lTde eersteis geweestdie dc lijst met de Er 201 namenvan de ProfeetMuhammadheeftsamengcsteld. van 201 narnen de lijst van dc een bestaatop het internet ProfeetMuhammad,die is vervaardigddoor Siddiq Osmàn eenmoslimsgeleerdeuit Toronto,in Noormuhammad, Ramadan1420 lDecember1999.Voor de mecstcvan de 201 namengcefthij de Koranischebewijsplaats.'Dezemodernc op de lijst in de Dala'il allijstenzijn vrijwel altijd gebaseerd Khayrat, ook al wordt dat er zeldenbij vermeld. 'GezegendeTuin' De ln het inlcidendegedeeltevan de Dala'il al-Khayral beschrijft al-Óaz[h de plaatswaarde ProfeetMuhammadin Medina is begravcn.Het is eenpassagedie zeker authentiekis, maar waarvan de factuelestijl duidelijk verschilt van de stijl van tasliya die men in de rest van het boek aantreft.De beschrijvingvan het graf van de ProfeetMuhammadvalt in twee delenuiteen;de passageluidt als volgt: 'Dit is debeschrijving Tuin" waarinde Gezant vande "Gezegende Ab[ Bakr twee metgezellen, met zijn tesatnen vanGodis begraven, en'Umar. DeGezantGodsis door'UrwaIbn al-Zubayr: Alduswordtverhaald Abu Bakr is achterde Gezant in de alkoof(al-sahwa). begraven 'Umar aande voetcn lbn al-Khattábis begraven en Godsbegraven en er wordt vanAb[ Bakr.De oostelijkcalkoofis leeggebleven 'Isá dezoonvanMaryam gezegd, maarGodweethcthetbest,dat en. daarwordtbegrar 'A'isha: In mijn droom door Godswordtverhaald OverdeGezant lnames.html,alwaar ook I Zie de website:http://iqra.net/articlcs/20 bibliografischeverwijzingennaarwerken over het genreAsmtr' alNabr.en ook links naarwebsitesmet de 201 namente vindenzi-jn'
63
