Dazzle the Evil Eye

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

24

mei 2011 jaargang 15

Andrei Roiter

Emigratie van het hart

Hanneke de Man

Merina Beekman / Dazzle the Evil Eye

Franck Gribling

Francis Alÿs De kunstenaar als ronddolende activist

Fredie Beckmans

Het einde van het romantische wandelen

Huub Mous

Archeologie van de toekomst

Marcel van Eeden

Death of Matheus Boryna

Efrat Zehavi

The migrating studio

Arjen Boerstra

Ruimtevaarder, stratenmaker, jager

Willem van Genk Zeppelin

rusteloos

Redactioneel

Inhoud 1 Cover

I shall be gone and live,or stay and die William Shakespeare

3 Vincent van Gogh

Je bent twaalf jaar, je ligt op je buik op het kleed voor de kachel en kijkt gebiologeerd in een atlas. Je voelt een diep verlangen opkomen om alles achter te laten. Je fantaseert over de besneeuwde bergen van de Rocky Mountains, de Spaanse hooglanden met hun eindeloze vlakten zover het oog reikt, over de kleuren van India, de melancholische muziek die opklinkt. Diagnose: Fernweh… Het gezonde verstand is er niet tegen opgewassen. ‘Reizen heeft geen beweegredenen nodig. Je komt er al snel achter dat het aan zichzelf genoeg heeft. Eerst denk je nog dat jij die reis gaat maken, maar het is de reis die jou maakt, of breekt.’, zei de Zwitserse schrijver Nicolas Bouvier. Oermensen jaagden op bizons, sloegen op de vlucht voor roofdieren, of waren op zoek naar beschutting voor de nacht, kortom hun natuurlijke staat was ’beweging’. En eigenlijk is dat nog steeds zo. Daarom krijg je ook huilende babies stil als je met ze aan de wandel gaat. De moderne mens heeft het verlangen naar beweging gesublimeerd in shoppen, televisiekijken en iPadden. Maar sommigen hebben niet genoeg aan dat slappe aftreksel. Bevangen door rusteloosheid gaan ze op pad: in drie maanden met je geliefde naar Genua fietsen zoals de dichter Ilja Leonard Pfeijffer deed, onthecht op bedevaart naar Santiago de Compostella of zoals conceptueel kunstenaar Bas Jan Ader voor zijn performance ‘In Search of the Miraculous’ deed, van wal steken met een zeilbootje richting Engeland, om nooit aan te komen. Onder beeldend kunstenaars tref je door de eeuwen heen echte reizigers. Zo reisde de Italiaanse schilder Antonello da Messina vermoedelijk begin 15de eeuw naar Antwerpen. Hij maakte daar kennis met de olieverftechniek van Jan van Eyck, die hij later in Venetië introduceert. Honderdvijftig jaar later op 9 mei 1600 vertrok Peter Paul Rubens de andere kant op naar Italië, waar hij kennismaakte met de schilderkundige gevolgen van Antonello’s reis: het werk van Titiaan, Veronese en Tintoretto.

Efrat Zehavi Beeld: Marcel van Eeden

4+5 Fredie Beckmans

Het einde van het romantische wandelen 6 Arjen Boerstra

Fietsen door Landschap 7 Huub Mous

De archeologie van de toekomst 8+9 Hanneke de Man

Dazzle the Evil Eye over Merina Beekman 10 Andrei Roiter

De reiziger die ons op weg stuurt 11 Nicolas Bouvier

Wegen van de wereld drie fragmenten 12+13 Ine Dammers

interview met Allie van Altena 14+15 Auke de Vries

After the Rain

14+15 Franck Gribling

over Francis Alÿs 16+17 Marcel van Eeden

Zonder titel, uit de serie: ‘The Death of Matheus Boryna’, 18 Miranda Cleary

Painting places 19 Philip Fokker

Omzwervingen in Pixelland 20+21 Franck Gribling

Revealing the invisible Over Stansfield en Hooykaas 21 Franck Gribling

Pieter Engels Een deconstructivist van het eerste uur 22+23 Robert Broekhuis

Kleur is voor vrouwen 24+25 Paul Donker Duyvis

Nine Dragon Heads - Reizen als Kunst

In dit nummer een interview met Allie van Altena, die zijn tekeningen laat ‘reizen’, kunstenaarspagina’s van Arjen Boerstra, Miranda Cleary en Efrat Zehavi en Andrei Roiter die zijn tijd verdeelt tussen New York en Amsterdam; een ode aan de vorig jaar overleden Merina Beekman, een stuk van Huub Mous met beeld van het Oostenrijkse kunstenaarscollectief PRINZGAU/ Podgorschek die zich een toekomst fantaseren om naar nu te kijken. Beeld van Mathieu Knippenbergh, zeevaarder van de ziel, van Marcel van Eeden die dagelijks terugreist in de tijd en een tekening maakt over iets uit de tijd voor hij geboren werd. Boekbesprekingen van Franck Gribling en Frank Lisser. Fredie Beckmans beschrijft het einde van het romantische wandelen. De lijst van belangrijke reizigers is veel te lang voor een redactioneel, maar Alexander von Humboldt mag niet onvermeld blijven. Zijn reizen naar Zuid Amerika inspireerden Charles Darwin tot zijn reis met de Beagle, een reis die inzichten opleverde die het denken over het ontstaan van de soorten radicaal veranderden. Kortom, vermoedelijk zou de mensheid nog in het Stenen Tijdperk leven als ze er niet op uit getrokken waren. RB n

Colofon De Nieuwe wordt in een oplage van 8000 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht

26 Frank Lisser

en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met

De Afgang

Virtùmedia. Maatschappij Arti et Amicitiae, Vereniging van Beeldend Kunstenaars, opgericht in 1839. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl.

27 Efrat Zehavi

The Migrating studio

Redactie Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Diederick van Kleef, Frank Lisser, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen.

28 Mathieu Knippenbergh

Zeevaarder van de ziel

Bijdragen Fredie Beckmans, Robert Broekhuis, David Coggins, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Franck Gribling, Frank Lisser, Hanneke de Man, Huub Mous. Beeldbijdragen Allie van Altena, Merina Beekman, Giovanni Bellini, Arjen Boerstra, Nicolas

32 Willem van Genk

Zeppelin, recent ontdekt werk

Bouvier, Miranda Cleary, Marcel van Eeden, Willem van Genk, Antonello da Messina, Michelangelo, Mathieu Knippenbergh, PRINZGAU/podgorschek, Andrei Roiter, August Sander, Auke de Vries, Efrat Zehavi. Correcties Frits Vliegenthart. Reacties en bijdragen nummer 25, jaargang 15, dienen uiterlijk op 25 september 2011 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De

op reis met de nieuwe neem een abonnement

3 nummers voor 15 euro bel 0172-476085

Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. Advertenties Jurriaan Puts: [email protected] Abonnementen Spabonneeservice, [email protected] of bel 0172-47 60 85 Antwoordnummer 10016 2400 VB Alphen aan den Rijn Druk Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V. De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

2

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Marcel van Eeden, zonder titel (uit de serie: ‘The Archeologist. The Travels of Oswald Sollmann’), 2008, zwart krijt/ papier, 19 x 28 cm

Vroeger dacht men dat de aarde plat was en dat is zij nog altijd, als men bijvoorbeeld van Parijs naar Asnières reist. Toch weten we nu dat zij rond is en misschien zal eenmaal het leven even zo rond blijken te zijn, in uitgestrektheid en capaciteit verre superieur aan wat ons thans bekend is. Zien wij maar de helft? De platte helft van ons leven?

Vincent van Gogh

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

3

Fredie Beckmans

Het einde van het romantische wandelen ‘Wandelaars zouden zich een uniform moeten laten aanmeten, zodat ze van verre al herkenbaar zijn als vrijwillige wandelaars. Deze vooral fatsoenlijke reisdilettanten en natuuraanbidders, zullen zo niet verward worden met landlopers en vagebonden!‘ (Professor Heinrich Christian Böttger in ‘Journal des Luxus und der Moden’ 1800.)

Onrust en pijn zijn de grootste drijfveren.

wandelclub werd er flink op los geleu-

Mijn meest indringende herinnering aan

terd. Veel geklets en met de tweeling

mijn eigen vagebonderend bestaan

waar ik mee optrok is het heel slecht af-

van de laatste jaren was toen ik met een

gelopen. We staan op een foto met zijn

vriend over de hoogvlaktes tussen de

drieën in een wandelpakje van speel-

hoogste bergen van Zwitserland over

tuinvereniging Kindervreugd. Nadat

ongemaaide weiden wandelde, in de

die foto genomen was, zijn we naar het

Paul Hammes was een student Duitse li-

heids uitkering. Was Marinus daarvoor

buurt van de gletscher waar de Rhône

zwembad gegaan. We wilden van de

teratuurwetenschap die zijn doctorstitel

helemaal uit het Hollandse Leiden naar

begint. Amsterdam had ik verlaten en

hoogste duikplank springen. Janneke

in Frankfurt binnenhaalde met een dis-

Berlijn komen wandelen? Waar was

Berlijn was uiteindelijk ook geen optie.

sprong het eerst, Hanneke was onge-

sertatie die was opgehangen aan een

iedereen? Toen Paul Hammes op 27 fe-

Waar vandaan kwamen we? Waarheen

duldig en kon haar beurt niet afwach-

opmerkelijk woord: Waldeinsamkeit.

bruari ’s avonds beschonken en in alle

wilden we? Voor ons de ongeschonden

ten en sprong ook. Ik stond bevroren op

De melancholie spat van het woord af.

Waldeinsamkeit alleen naar huis liep,

en onbetreden wild bloeiende weiden

de springplank naar beneden te kijken,

Tranen wellen. De eersten die het woord

stak de vagebonderende metselaar

zonder afrastering. Ik zei tegen mijn

in het water dreef een plas bloed. Han-

zagen hebben zich in de bossen ver-

Marinus van der Lubbe de Rijksdag aan.

vriend dat wanneer je naar achteren

neke had Janneke doodgesprongen.

hangen. Niet Paul Hammes. Hij was het

De eerste grootse en meeslepende ver-

kijkt, je een spoor ziet, eigenlijk twee

We zijn alle drie nooit meer met Kinder-

woord Waldeinsamkeit tegengekomen

zetsdaad tegen het Nazisme heeft het

sporen. Het door ons platgetreden gras.

vreugd wezen wandelen.

bij Heinrich Heine, Ludwig Tieck en nog

tegenovergestelde effect gehad. De

Als je terug kijkt kun je nog een tijdje zien

wat andere schrijvers uit de Duitse Ro-

volgende dag heeft Hitler vierduizend

waar we vandaan zijn gekomen. Als je

De natuur oordeelt niet

mantiek. Onderzoek wees uit dat Tieck

communisten laten oppakken, inclusief

vooruit kijkt zie je niets. Tenminste niet

Op mijn eeuwige wandeltochten door

als eerste het woord heeft bedacht, zo-

de Radencommunist Van der Lubbe en

waar we naartoe gaan. Over een me-

het Zwitserse hooggebergte en de Tur-

als hij meerdere woorden heeft samen-

was zijn droom om nog eens helemaal

ter zouden onze wegen zich al kunnen

ijnse laagvlakte heb ik vaak de wan-

gevoegd zodat er nieuwe begrippen

naar Peking te wandelen uitgedroomd.

scheiden. We zijn verder gewandeld

delpaden van Nietzsche gekruist. Voor

ontstonden. Waldeinsamkeit is wel zijn

27 februari 1933 mag dan ook gerust in

en zonder ruzie uit elkaar gegaan. Ik

een villa waar Nietzsche bij Wagner te

mooiste en sterkste gebleken. Hammes

de geschiedenisboeken worden bijge-

heb kennissen in het oosten van Zwitser-

gast was werd ik zo’n tien jaar geleden

schreef honderd jaar later zijn disser-

schreven als de dag waarop het roman-

land opgezocht en mijn vriend moest

uitgenodigd om als flierefluiter op te

tatie: Waldeinsamkeit, Eine Motiv und

tische wandelen is gestorven.

drie dorpen verder zijn. We zouden bij

treden, samen met oerwoudfluiters uit

zijn vrienden overnachtten. Ik zou het

het amazonegebied en fluitende her-

Stiluntersuchung zur Deutschen Frühromantik. Hij promoveerde daarmee op

Twee wandelaars krijgen altijd ruzie

wel vinden. Mijn vrienden heb ik voor

ders van de Canarische eilanden. Een

27 februari 1933 in het toen donkerbrui-

Waar komt het wandelen eigenlijk van-

twintig Zwitserse franken een tekening

van Nietzsches sterkste gedichten heb

ne Frankfurt am Main. Hij was vanaf die

daan? Wie is een wandelaar en wie niet.

verkocht voor ik weer verder ging. Toen

ik daar voorgedragen. De wandelaar.

dag doctor in de literatuurwetenschap

Een nomade is geen wandelaar. Een

ik wegging drukte de vrouw me nog

En om een lang gedicht kort te maken:

en ging die avond na een groot feest al-

nomade trekt van een plaats naar een

een extra biljet van vijftig Zwitserse fran-

een wandelaar in een bergbos luistert

leen te voet en aangeschoten van trots

andere plaats als groep en doet dat

ken in de handen. Ik zweefde over een

naar een vogel. De vogel zegt dat zijn

en de alcohol naar huis. De volgende

om te overleven. Een Vagebond is een

pas tussen twee bergen en drie dorpen

lied niet voor de wandelaar bestemd

ochtend werd hij met een brommer in

wandelaar die onderweg is in zijn een-

door het hooggebergte en was alleen

is maar om een vrouwtje te lokken. Of

zijn hoofd wakker. Het allesoverheer-

tje en ergens vandaan komt. Waar van-

en gelukkig aan het wandelen. Op weg

de wandelaar wil doorlopen. Graag.

sende geluksgevoel duurde nog tot

daan? Waar naar toe? Onduidelijk, hij is

waar naar toe? Waar vandaan? Dat

Ophoepelen. ‘Arme wandelaar’ roept

de middag. Toen was het wel duidelijk

in zijn eentje of ook wel met zijn tweeën

wist ik nog wel. Gevlucht voor te veel

de vogel hem nog na. We zijn wel snel

dat de woorden Waldeinsamkeit en

onderweg. In de literatuur en dagboe-

problemen. Drank, seks en geen geld.

idolaat met de ons omringende natuur

het in de Duitse Romantiek direct daar-

ken van vagebonden heb ik ontdekt

Wegwezen. Wegwandelen. Reizen als

en om Nietzsche nog een keer aan te

op volgende woord, Wandern, met

dat twee wandelaars onderweg naar

vlucht.

halen: wij houden zo van de natuur om-

de vuilnisman meekonden. De avond

het onbekende altijd ruzie krijgen. Een

ervoor had op hetzelfde moment dat

vagebond is een wandelaar en iets an-

Kindervreugd en de dood

hoop dat de natuur nog steeds geen

Hammes feest vierde, een tot dan toe

ders als een zwerver. Een vagebond

Dat Wandelen en Waldeinsamkeit in

oordeel over ons heeft want ik wil haar

onbekende wandelaar uit Leiden, Mari-

komt van het Latijnse woord vagabun-

mijn Duitse liederenboek elkaar opvol-

nog graag als onderdeel van de natuur

nus van der Lubbe, de Rijksdag in brand

dus, eenzame wandelaar. Vaga is het

gen mag een klein wonder heten want

bewandelen, maar ergens zal ik toch

gestoken. Hij was in zijn eentje een paar

wandelen en bundus is een soort werk-

ik voel me door beiden al sinds mijn

ook met de hele mensheid worden om-

dagen eerder van Leiden naar Berlijn

woord voor grenzen. Een zwerver is

jongste jeugd aangetrokken. Alleen

gekegeld door de natuur zelf.

gelopen en wilde de daar lang van

eerder iemand die op een vaste plek in

door de bossen zwerven als kind, maar

‘Boulevard Of Broken Dreams’

tevoren aangekondigde stakingen en

een stad heen en weer loopt. Dat is een

ook met de wandelclub van de speel-

I walk a lonely road. The only one that

protestacties van werkloze arbeiders in

zeer beperkte vorm van wandelen. En

tuinvereniging in gelid door de bossen.

I have ever known. Don’t know where

Berlijn ondersteunen. Toen hij in Berlijn

hij is een man die van huis is weg gelo-

Het een was een duizend keer sterkere

it goes. But it’s home to me and I walk

aankwam was iedereen omgekocht

pen. Huis en haard, vrouw en kinderen

belevenis dan het andere. In mijn een-

alone. Green Day n

met een verhoging van de werkeloos-

achtergelaten. Het wijde sop gekozen.

tje was ik onderdeel van de natuur. Als

4

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

dat die geen oordeel over ons heeft. Ik

August Sander, Landstreicher, 1929. © Die Photographische Sammlung/SK Stiftung Kultur-August Sander Archiv, Köln, Bild-Kunst © Pictoright Amsterdam.

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Arjen Boerstra, Fietsen door landschap, foto en videostills, 2002

Arjen Boerstra Ruimtevaarder, aardappeleter, stratenmaker Hoe ontdek je de wereld? Hoe her-ontdek je de wereld? Hoe ziet de wereld er eigenlijk uit? Ziet de wereld eruit zoals je denkt of moet je eerst een stap opzij zetten om de wereld te zien zoals hij werkelijk is? Arjen Boerstra doet een poging, hij gaat eropuit met de fiets en hangt aan een stok hoog boven zich een videocamera die vanuit de lucht registreert wat hij daarbeneden aan het doen is. Was je een uil of een kraai dan wist je wel hoe mensen daar beneden eruitzien en dat het gevaarlijke roofdieren zijn waar je voor moet kijken. Maar wij zien dat niet, wij hebben kunst nodig om daarachter te komen, of we moeten op reis. In ieder geval niet bij de kachel blijven zitten want dan kom je er nooit achter hoe de wereld in elkaar steekt. Arjen Boerstra verzint personages die hij avonturen laat beleven. Zo speelt hij een ‘ruimtevaarder’ die net geland is in zijn ruimtecapsule (maar dan op de Waddenzee) of een stratenmaker die zonder noodzaak de tegels van een willekeurige stoep in een dorp vervangt, of hij is de ‘aardappeleter’ met een kiosk midden op een aardappelveld of hij portretteert zichzelf als jager met geweer achter een geschoten hert. Op het raam van een galerie ergens in Amsterdam Noord had iemand met viltstift geschreven: ’Als je de manier waarop je naar de dingen kijkt verandert, verander je de dingen waar je naar kijkt.’ Deze redenering zou het credo van Arjen Boerstra kunnen zijn. Hij maakt ons deelgenoot van zijn verwondering en laat zien hoe wij kijken. n Robert Broekhuis Werk van Arjen Boerstra is te zien op www.arjenboerstra.nl n

6

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Huub Mous

De archeologie van de toekomst Het komt niet zo vaak meer voor dat mijn brein gekweld wordt door rare dromen, maar vannacht was het weer raak. Ik droomde dat ik alles om me heen kon laten ontploffen. Een buitenaards wezen had een chip in mijn brein getransplanteerd. Daarin zat een ontstekingsmechanisme dat door mijn eigen wil kon worden aangestuurd. Als ik zei ‘Vuur!!’, dan explodeerde voor mijn ogen precies datgene waar ik mijn blijk op gericht had. Het was een fascinerende ervaring. Ik ben mijn bed uitgestapt en de straat op gegaan. De zon was net op. Lopend door de straten van Leeuwarden bedacht ik mij welk gebouw ik als eerste zou willen opblazen. Ik besloot dat dit het Paleis van Justitie op het Zaailand moest zijn. Het was een fantastische klap. Als verdoofd bleef ik staan lijken naar de vele brokstukken die – vertraagd als in een film – de lucht in schoten en hoog boven de stad wegzweefden.

was opgetrokken, gecombineerd met

Niets nieuws overigens want de Nazi-

kunsthistorische uiteenzettingen over

architect Albert Speer had al een es-

de architectuur die daar nog overeind

thetische theorie over de ruïne-waarde

stond. Foto’s van kapotgeschoten roos-

bedacht. In zijn megalomane ontwer-

vensters naast die van lijken tussen de

pen voor Germania, de nieuwe hoofd-

korenvelden. Beide met dezelfde exact-

stad van het Derde Rijk, was rekening

heid beschreven en in beeld gebracht,

gehouden met hun toekomstige status

kortom uitingen van een naïef burger-

als ruïne.

lijk cynisme, in vergelijking waarmee de provocaties van Dada achteraf on-

Met een beetje fantasie is iets dergelijks

schuldig lijken. Een kwart eeuw later, bij

ook in Dokkum te zien. Sinds 1979 staat

de invasie van Normandië in 1944, had

daar aan de zuidelijke rondweg een

men zijn les geleerd en zaten er kunst-

van de markantste kunstwerken van

historici in de militaire staf van de geal-

Friesland. Het is een gigantische beel-

Daarna ben ik naar de Tweebaksmarkt

is het summum van genot. Dat is de ul-

lieerden, keurige kortgeknipte jongens

dengroep die de passerende automo-

gelopen, waar de nieuwbouw van het

tieme daad van vernietiging die nog

van de universiteit van Oxford, die mee

bilist voor even in de waan kan brengen

Provinciehuis eraan moest geloven. Ik

mooier is dan de schepping zelf. Explo-

bepaalden waar de bommen en gra-

dat hij een prehistorische cultusplek pas-

kon het niet laten om verderop ook de

deren overtreft dan ook elke vorm van

naten wel en niet mochten vallen.

seert. Een soort Stonehenge op de ro-

Infirmerie eventjes mee te nemen. Als

creativiteit. Alles valt samen. De tijd stort

laatste ging de Oldehove met een da-

in. In het moment van een ontploffing

Albert Speer en de ruïne-waarde

die deze beeldengroep heeft vervaar-

verende klap de lucht in. Ik heb geno-

onthult zich heel even de energetische

Voor kunsthistorici is er dus nog een

digd, wilde sporen nalaten die in een

ten. Geheel verkwikt werd ik wakker na

uitgestrektheid van de vernietiging. Nog

schone taak weggelegd, als het oude

verre toekomst nog in het landschap

zoveel verdrongen vernietigingdrang

mooier dan een explosie is wat er op

Europa ooit weer eens het slagveld

te zien zouden zijn.’Overlevingskunst’

die eindelijk een uitweg kon vinden. Het

den duur van overblijft. De puinhopen

wordt van een totale oorlog. Zij mogen

zo noemde hij dat. ‘Kunst voor betere

moest er even uit, zo dacht ik bij mijzelf.

van elke oorlog vormen de brokstukken

dan mee bepalen wat overeind mag

tijden, wanneer de verwondering weer

Kennelijk schuilt er diep in mijn ziel zo-

voor de archeologie van de toekomst.

blijven staan, maar ook wat onder de

terrein gaat winnen op calvinisme en

iets als een drang naar terreur. Explo-

In wat voor een wereld leven wij? Moet

grond mag verdwijnen als voer voor

supermarkt’. Maar daarmee is de ver-

sies kunnen ook een zekere vorm van

dit een wereldbeeld verbeelden? Ik

toekomstige archeologen. Hoe ziet

warring natuurlijk compleet. Stel dat

schoonheid hebben, zo heb ik ontdekt.

verlang naar een toekomst, waarin dit

die archeologie van de toekomst eruit?

over een paar honderd jaar Friesland

Ze raken aan het sublieme, het genot-

heden een ruïne zal zijn. Ik heb heim-

Dichtbij het Oostenrijkse plaatsje Paas-

veranderd is in een verlaten steppe van

volle afgrijzen, waar elke terrorist aan

wee naar de toekomst, heimwee naar

dorf is in een verlaten landschap een

radioactief vervuilde grond. Archeolo-

verslaafd is.

Utopia.

gigantische opgraving te zien. Diep in

gen zouden gaan graven in onherberg-

een uitgegraven put worden daar de

zame gebieden en op een laat twintig-

tonde. De kunstenaar Jaap van de Meij,

Explosies zijn summum van genot

Toeristische tochtjes naar slagvelden

restanten zichtbaar van een twintigste-

ste-eeuwse rotonde een beeldengroep

Maar niet alleen terroristen. Ieder mens

Onlangs vond ik bij een boekenstalletje

eeuwse vierbaans snelweg. Zo hebben

uit de prehistorie ontdekken. De toe-

ziet deep down graag iets de lucht in

op de vrijdagmarkt een Michelingids uit

(Prinzgau/Podgorschek) de bedenkers

komstige restanten van de afvaloven

vliegen, daar ben ik van overtuigd. Het

1917, een jaar midden in de Eerste We-

van dit kunstwerk ons een fictieve kijk

in Harlingen verschillen niet zoveel van

vuurwerk in de oudejaarsnacht levert

reldoorlog. Deze gids maakte deel uit

vanuit de toekomst op het heden willen

de Acropolis. Het is slechts een kwestie

daar elk jaar weer het bewijs van. Voor

van een serie ‘Les théâtres de la guer-

bieden. Ze houden zich bezig met de

van tijd. De winst van vernietiging is de

een grote klap heeft een mens heel wat

re’, toeristische beschrijvingen van de

planologie van de ruïne, of wel ‘de ar-

schoonheid van de ruïne. n

over. Het zien van een echte explosie

slagvelden, waar de rook nog niet eens

cheologie van de toekomst’.

PRINZGAU/podgorschek: Entdeckung der Korridore/Discovery of Corridors, 1995 - Location: Paasdorf near Mistelbach, Lower Austria. Dimensions: 3 meters deep, 6 meters long, 35 meters wide. Material: asphalt, metal, paint, stone. 1 industrial archaeological find: foundations of a former oil bore hole from the 1960s. Fotocredit: PRINZGAU/podgorschek

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

7

Aan alles is gedacht 2006, 205x130x5cm, papier, fluweel, Oostindische inkt, garen Handje; Zonder titel 2004, 25x15x5cm fluweel, Oostind. inkt, garen, keramiek

Dazzle the Evil Eye

Hanneke de Man

Over Merina Beekman (1961-2009) Tekenen was voor Merina Beekman hét

kije en Marokko. Haar liefde voor deze

ook humor is hun niet vreemd, zoals de

de West-Afrikaanse krijger bijna niet

medium bij uitstek. ‘Ik ben een tekenaar,

culturen kwam in eerste instantie voort

twee grote tekeningen van een Pakis-

anders zien dan als roze of smoezelig

geen schilder,’ verzekerde ze. En toch

uit haar fascinatie voor de visuele rijk-

taanse vrachtwagen laten zien. Hoe-

geel. Niet alleen omwille van het diepe

treffen haar grote werken als uitgespro-

dom van patronen en motieven waarin

wel van onder tot boven gedecoreerd,

zwart en de warme tinten grijs koos Me-

ken ‘schilderachtig’. Zij ontlenen hun

overdaad en stilering samengaan. Pas

heeft het voertuig het er, zo te zien, niet

rina Beekman voor Oost-Indische inkt,

kracht niet aan de lijn, maar aan de tref-

later ontdekte ze, ook tot haar eigen

ongeschonden vanaf gebracht. En dat

ook de directheid van de techniek was

zekerheid van de met penseel aange-

verrassing, dat deze een functie heb-

alle bezwerende maatregelen ten spijt.

haar dierbaar. Deze laat nauwelijks

brachte vlekken Oost-Indische inkt. Deze

ben in het bezweren van het kwaad,

Ze waren Apparently not enough, zoals

correcties toe en dwingt tot een enorme

hebben zich in haar werk verenigd tot

of het nu gaat om kleurige textielpatro-

de titel van een van beide tekeningen

concentratie. Tijdens het tekenen zocht

decoratieve patronen en menselijke fi-

nen, met henna beschilderde handen,

luidt. Beekman beeldde haar motieven

Merina naar de beeldende kracht van

guren, die ondanks de afwezigheid van

bont gedecoreerde vrachtauto’s of de

vaak op ware grootte uit. De twee te-

de suggestie en probeerde zij tegen-

kleur met recht kleurrijk kunnen worden

doorlopende wenkbrauwstreep die

keningen van de Pakistaanse vracht-

gestelde kwaliteiten in één beeld te

genoemd. Dat Merina Beekman koos

wordt aangebracht op de gezichtjes

wagens zijn bijna drie meter hoog. Ze

verenigen. De onherroepelijkheid van

voor zwart-wit, kwam niet voort uit een

van kinderen.

zijn niet getekend op papier, maar sa-

dat proces maakte het tekenen zelf tot

mengesteld uit afzonderlijk gesneden

een vorm van bezweren. Die werkwijze

behoefte aan soberheid. Het afzien van de kleur diende veeleer als tegenwicht

Wandvullende miniaturen

vormen van fluweel, die zijn opgevuld,

leidde tot werken vol warmte en vitali-

voor de overdadige rijkdom van haar

Merina Beekman liet zich voor haar

samengevoegd en met inkt en draad

teit, tot tekeningen die zij zelf omschreef

beeldtaal. De schoonheid die zij in haar

voorstellingen van wensbomen, bloem-

betekend. Ook in andere werken maak-

als ‘een soort laconieke voltreffers, los-

tekeningen koesterde, is er niet een die

en boommotieven, mensfiguren, inge-

te Merina dikwijls gebruik van borduur-

jes gevlekte intensiteit of wandvullende

zich roerloos spiegelt in haar eigen per-

bakerde baby’s en handjes van Fatima

technieken. Ze geven de ondergrond

miniaturen’. n

fectie. Beekman zocht een vorm van

inspireren door haar verre reizen en

reliëf en versterken de tactiliteit van

schoonheid die leeft, die zich te weer

door boeken, foto’s en films. Van een

het werk. Een soortgelijk gevoel voor

Het werk van Merina Beekman is te zien

stelt tegen het kwaad en het noodlot

realistische weergave is geen sprake.

materie spreekt ook uit haar toepas-

op All About Drawing, 100 Nederlandse

om de tuin wil leiden. Als kind was zij al

Lijnen en vlekken dienen in haar tekenin-

sing van Oost-Indische inkt. Ondanks

kunstenaars, overzicht van de Neder-

geboeid door verre landen en vreem-

gen nooit om vormen te modelleren of

de afwezigheid van kleur, hebben de

landse tekenkunst na 1960. Van 23 april

de culturen, als kunstenaar heeft zij die

de ruimte perspectivisch te definiëren,

van lichtgrijs tot diep zwart variërende

-28 augustus 2011 in het Stedelijk Museum

voorliefde tot thema gemaakt van haar

maar hebben een meer autonome wer-

tinten van de inkt en het wit van de dra-

Schiedam. n

werk. De motieven in haar werk zijn ont-

king. De tekeningen zijn in het atelier ont-

ger een grote suggestieve kracht. In een

leend aan de (pre-)islamitische culturen

staan als mentale beelden, waaruit ver-

werk als Aan alles is gedacht (2006) kun

Werk van Merina Beekman is te zien bij

van Afghanistan, Uzbekistan, Iran, Tur-

langen spreekt en melancholie. Maar

je de vreemde, dusterachtige jas van

Galerie Slewe in Amsterdam. n

8

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Merina Beekman, Apparently not enough, 2005, 287x170x10 cm fluweel, Oostindische inkt, garen

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Andrei Roiter, Memory Cards, 2010, olie op doek, 154 x 122 cm

Andrei Roiter Hij is de reiziger die ons op weg stuurt: Andrei Roiter, geboren in Moskou en sinds 1990 pendelend tussen Amsterdam en New York. ‘Bon voyage’ is een motto voor zijn werk, maar ook een aanmoediging en begroeting van de bezoeker, die uit de tegenovergestelde richting op dat werk komt aangereisd. De kunstenaar en zijn publiek kruisen elkaar onderweg: het voorlopige eindpunt van de een is het vertrekpunt van de ander; de kunst zowel een trefpunt als tussenstation. Roiter, die in Moskou studeerde aan het Architectuurinstituut, trekt in zijn werk als voorbijganger het decor op van zijn eigen leven en verleent er de kracht van de metafoor aan. Hij bouwt maquettes van wachtkamers, uitkijkposten, rustruimtes, wijkplaatsen en studievertrekken. Het zijn fragiele staketsels, met de hand samengesteld uit restmaterialen die van de straat kunnen komen maar ook uit zijn eigen atelier. Ze steken even onregelmatig in elkaar als een provisorisch getimmerde boomhut. Plankjes en stukken karton kunnen worden gestut door boeken, soms ook door foto’s en aantekenschriften. Het is architectuur begiftigd met een karakter en een ziel, en daarom ook de schuilplaats bij uitstek voor wie zich genoodzaakt ziet tot innerlijke emigratie – de emigratie van het hart. n David Coggins Werk van Andrei Roiter is te zien op http://www.andreiroiter.com

10

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Nicolas Bouvier, Op weg naar Ankara, ca. 1953 (foto met Thierry die in autootje uit het dak steekt) ‘Krijger’ Thierry Vernet

Wegen van de wereld Nicolas Bouvier en zijn vriend, de tekenaar Thierry Vernet, reisden in 1953-1954 in een oud Fiatje Topolino van Joegoslavië, via Turkije, Perzië en Pakistan naar Afghanistan. In 1963 verscheen het verslag van de reis onder de titel L’usage du Monde’. Het werd een klassieker die van grote invloed was op het werk van schrijvers als Paul Theroux, Bruce Chatwin en Redmond O’Hanlon. Voor de hedendaagse lezer is ‘Wegen van de wereld’ van Bouvier niet alleen een indringend reisverslag, maar ook een reis naar een verloren tijd in landen die nu geteisterd worden door oorlog en geweld. Hieronder drie fragmenten.

Nicolas Bouvier hadden we uitzicht op het dorp, dat in

pen. Over de zon kunnen we het maar

hoefijzervorm opklom tegen de twee

beter niet hebben! En wat chaikhana’s

hellingen van de bergengte die Perzië

en ontmoetingen betreft: die hebben

van de Anatolische hoogvlakte scheidt.

ongeveer de dichtheid van een hand-

Lemen huizen met zachte, verweerde

vol rijstkorrels verstrooid in de wind.

rondingen, blauw geverfde deuren, piepkleine wijngaardjes en schermen

Honderdvijftig jaar geleden was Ker-

van populieren lichter dan rook. Een

man beroemd om zijn shawls en om

pannenkoekje dun als krantenpapier

zijn blinden – de eerste keizer van de

kwam in de plaats van het Turkse brood,

Kadjarendynastie had twintigduizend

De Iraanse grens

zachte piste. Thierry, boven op de rug-

en een glaasje melk in plaats van koffie.

inwoners de ogen laten uitsteken. Te-

We hadden een uur gereden en het

leuning van de bestuurdersstoel, stak si-

Borden of mijlpalen waren niet meer te

genwoordig is de stad beroemd om

was al nacht toen we midden in een met

garetjes aan voor de kleine soldaat, die

lezen; het Perzische schrift loopt terug.

haar tuinen en tapijten met roze en

wilgen bespikkeld dalletje op een soort

met zijn ogen halfdicht een liedje zong

De tijd ook: in één nacht hadden we

blauwe ranken. We brachten er twee

paviljoen in empirestijl stuitten, roze ge-

en bij vlagen een penetrante schapen-

de twintigste eeuw na Christus verruild

dagen door in de koelte van de garage

pleisterd en wat vervallen. In het licht

lucht uitwasemde. Links van ons richtte

voor de veertiende eeuw na de hidjra,

van Point iv, onder de auto, gereed-

van onze koplampen zagen we een

de Ararat in het duister een muur op van

en de ene wereld voor de andere.

schap bij de hand. We waren blij toe:

gapend silhouet in de deuropening ver-

meer dan vijfduizend meter hoog. Hoe

Nadat we de hele ochtend op het po-

na zo veel woestijn snak je naar een

schijnen en weer verdwijnen, waarna

dichter we de bergengte naderden,

litiebureau hadden doorgebracht om

beetje schaduw en een kleine afge-

er een licht aansprong. De Iraanse dou-

hoe warmer het werd. Parijse wolken

een ‘reisvergunning’ te bemachtigen,

sloten ruimte. Op de tweede dag – het

ane… Boven de carbidlamp verhief zich

joegen voort onder een zijdezachte

die niemand van plan was ons te wei-

was een vrijdag – kregen we zelfs ge-

het donkere gezicht van de douanier,

maan. De wielen pletten het zand in

geren, lieten we onze soldaat, die met

zelschap. De hele stad had vernomen

waarin twee slaperige ogen glinster-

eindeloze, diepe zuchten, terwijl onze

het geweer tussen zijn benen in slaap

dat twee farangi (buitenlanders) op de

den. Onder zijn geopende uniform-

herinneringen aan het ruige Anatolië

was gevallen, achter op een bankje. De

dag des heren aan het werk waren aan

jasje droeg hij een flanellen hemd met

wegsmolten als suiker in de thee.

linkerschouder van zijn verstelde tuniek

hun motor, en talloze truckers kwamen

stippellijntjes, zoals bij ons de boeren

werd gesierd door een ragfijn borduur-

in hun zondagse kleren hun opwach-

dragen. Hij keek glimlachend naar ons

sel: een groen leeuwtje op een zon van

ting maken in de garage: Armeniërs,

gouddraad.

Zoroastrianen, moslims; lakschoenen,

autootje. ‘Het spijt me, vrienden,’ zei hij

Maku

in het Frans, ‘maar er moet een soldaat

De twintigste eeuw verruilen voor de

met jullie mee tot aan Maku, dat is de

veertiende

wet. Het is niet zo ver… en ik geef jullie

De herberg in Maku lag bezaaid met

Kerman

een inval kreeg, stroopte hij zorgvuldig

maar een klein ventje mee.’ Waar hij die

slapende baardmannen, te midden

Pas als je eindelijk in Kerman bent re-

zijn schone mouwen op alvorens de En-

vandaan ging halen?

van wie we de waard ontdekten, voor-

aliseer je je dat het ergste nog moet

gelse sleutel of de schroevendraaier ter

Het was doodstil en de grenspost leek

overgebogen op zijn gebedskleedje.

komen: zeshonderd kilometer van

hand te nemen. Sommigen gingen zelfs

verlaten. Hij verdween met de lamp, ons

Hij onderbrak zijn gebed om voor ons

verstikkende hitte en onherbergzame

hun eigen gereedschap halen, anderen

in het donker achterlatend, en kwam

een tafel te ontruimen om op te slapen.

bergen tot aan de grens, en dan nog

kwamen terug met grote hoeveelheden

even later terug met een soort van mon-

De volgende ochtend hoefden we er al-

eens dezelfde afstand door de woes-

wodka en gebak. Het was een vrolijke

goloïde dwerg, die beenwindselen

leen maar vanaf te stappen en konden

tijn van Baluchistan naar Quetta. Op de

boel, alleen de muziek ontbrak… n

droeg en heel lief glimlachte van oor tot

we eraan ontbijten. De overige gasten

eerste tweehonderd kilometer, tot aan

oor. ‘En daar is-ie dan!’ zei de douanier,

waren al vertrokken. Er hingen twee

het oude fort van Bam, kom je nog wel

Vertaling Floor Borsboom.

en hij duwde hem naar ons toe alsof hij

grote kleurenprenten aan de muur, de

eens iemand tegen. Daarna verzandt

Drie fragmenten uit ‘Wegen van de we-

hem uit zijn pantoffel had getoverd. We

een van de Sjah en de ander… van Jezus

de weg, droogt het verkeer op, raakt

reld’ van Nicolas Bouvier,

zetten de krielkip op de motorkap. Ik

bij het Meer van Galilea. Het was een

het leven uitgeput en blijft het land zich

uitgeverij Bas Lubberhuizen.

reed heel langzaam over een smalle,

mooie dag. Door de openstaande deur

uitstrekken alsof het te moe is om te stop-

ISBN 9789059372160 n

nieuwe tulbanden, stijve boorden, witte tunieken of wijde broeken. Als iemand

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Allie van Altena, tekening, houtskool en pastel op papier, 56 x 76 cm, 2011

Mislukken bestaat niet

Ine Dammers

Ine Dammers in gesprek met Allie van Altena Allie van Altena reist vaak naar het middenoosten. Zijn interesse ligt bij die zo andere cultuur waar de groep veel belangrijker is dan het individu. Bij hem thuis hangt in de hal een tweetalig bordje met de tekst: wc en het Arabische woord daarvoor. Die tweetaligheid is in zijn werk van de laatste tien jaar een terugkerend motief. In zijn atelier zie je op een langgerekte tafel drie even hoge stapels tekeningen liggen. Alleen de bovenste tekening is zichtbaar, van de andere tekeningen alleen de zijkanten, alsof het geologische lagen zijn. Bij het omslaan van de bladen blijken de voor- en achterkant van de vellen bedekt met lijnen, vlekken en vormen. De meeste in grijzige en bruine tinten. Allie van Altena: ‘De identiteit van de tekening groeit in de stapel, in de tijd. Een tekening is nooit af, hij kan altijd weer worden opgenomen en rijp gemaakt voor een nieuw beeld. Het creatieve proces heeft geen finale uitkomst.’ Zijn werkwijze noemt hij composteren, analoog aan het proces in de natuur waarin uit afval rijke grond ontstaat.

Is het zichtbaar maken van de tijd

mij om gebeuren er dingen in de stapel.

belangrijk voor je?

Veranderingen van buitenaf moeten

Lang geleden zag ik de film ‘Der Lauf der

in het werk meegenomen kunnen wor-

Dinge’ van Fischli en Weiss. De steeds

den. Een tekening kan altijd doorgroei-

doorgaande beweging van oorzaak

en, in dit proces is er niets waardeloos

en gevolg daarin heeft een eindeloos-

of mislukt. Op het moment dat je je dat

heid in zich die ook in mijn werk aan-

realiseert valt er een enorme last van je

wezig is. Sommige tekeningen lijken op

schouders. Ik ben nu al heel wat jaren

een afgescheurde muurkrant waarop

docent aan Academie Minerva. In de

nog restanten van woorden staan. Ik

eerste les die ik nieuwe studenten geef,

wil tijd zichtbaar maken net zoals een

hoef ik het moment maar af te wachten

verweerde muur die laat zien. Ik teken

– meestal na zo’n minuut of tien – dat de

de muur, vaak begin ik letterlijk met het

eerste zijn vel papier in elkaar frommelt:

tekenen van baksteenverbanden. Daar

mislukt. Dan zeg ik: ‘Stop! Een tekening

plak ik andere tekeningen op en ik be-

wordt vanzelf goed; als je hem weg-

Balzac schreef in ‘Reis van Parijs naar

bladen laat sporen achter op de voor-

kras het met een soort abstracte graf-

gooit, kom je nooit verder. Mislukken

Java’: ‘hartstochtelijk op zoek naar

en achterkant; dat proces heb ik maar

fiti. Een muur is een openbare ruimte,

bestaat niet.’ Het begrip goed of slecht

het onbekende in de leegte, zoals een

gedeeltelijk zelf in de hand. De lijnen die

draagt sporen van de tijd en heeft ook

zit in je hoofd. Dat wil ik relativeren. Zelf

scheikundige een diamant hoopt te

ik op de voorkant zet, worden ook vaag

een politieke lading. Nieuwe dingen

fixeer ik geen enkele tekening meer, ik

maken door karrenvrachten hout te

aan de achterkant zichtbaar, daarop

ontstaan uit het afval van oude dingen,

vind de afdruk van het één op het ander

verkolen’. Is dat het doel van het ‘com-

teken ik dan verder. Het is iets dat ik in

zo is het ook met ideeën en tekeningen.

juist zo interessant. Dat er wat gruis van

posteren’?

gang zet. De stapel staat voor een reis

Ik heb daar een afvalbak staan met

houtskool of pastel onderin de lijst komt

Het gaat mij om de zoektocht, maar ik

naar binnen, het is zoveel als een spie-

delen van oude tekeningen, die gooi ik

te liggen, dat hoort er dan bij.

heb niet de illusie dat ik een diamant

gel van jezelf. Ik heb hier zo’n duizend

niet weg, ze liggen te wachten op een

zal vinden, of goud. De zoektocht geeft

tekeningen op drie stapels liggen. Op

nieuw leven. Het toeval zit in mijn werk-

Is dat niet wat lastig met het verko-

vorm aan je kunstenaarschap. Door het

een middag bekijk ik er misschien der-

methode ingebouwd, ik geef het alle

pen van je werk?

composteren wordt de tijd zichtbaar. In

tig, mijn wereld ligt zo rond de duizend,

kans, ik heb altijd veel verbinding ge-

Ja, dat kun je wel zeggen. Zelf zou ik het

de stapels kunnen de tekeningen voort-

dat is mijn reservoir, vol sporen, taal en

had met Dada en de Fluxus-beweging.

liefst willen dat de tekening na verloop

durend groeien, ze hebben een heden,

vormen. Het is onmogelijk er helemaal

Die werkmethode biedt een enorme

van tijd weer bij mij terugkomt, uit de lijst

verleden en toekomst; datering is hier-

zicht op te krijgen, voor mezelf niet, en

ruimte waarin ik vrij kan associëren. Ik

wordt gehaald en weer in de stapel mee

door een relatief begrip geworden.

ook niet voor de toeschouwer.

werk aan veel tekeningen tegelijk, dek

kan composteren. Ik heb gemerkt dat

delen af, ga dan weer verder, en buiten

dit geen goed verkoopargument is. Dat

tekeningen Het over elkaar heen schuiven van de

12

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Allie van Altena, tekening, houtskool en pastel op papier, 65 x 93 cm, 2011

met die stapels is als vanzelf gegroeid, ik

tegen. Die woorden zijn zo mooi, bijna

In een aantal van mijn tekeningen staan

DOWN uit te snijden. Deze combinatie

had een tijdlang mijn atelier in het oude

religieus, ze leven onderhuids heel sterk

de woorden HOPE en FEAR en de bismil-

van vierletterwoorden boeit mij omdat

politiebureau in Groningen. Daar ben ik

en zorgen voor een poëtische laag in

lah naast elkaar of over elkaar heen.

het tegelijkertijd en in meerdere bete-

begonnen vellen papier op de grond

de tekeningen. Ik heb veel Engelse vier-

Door een paar letters te veranderen kan

kenissen een onverwachte verbinding

te plakken en het geheel vol te tekenen.

letterwoorden verzameld toen ik voor

‘hope’ in ‘hate’ omslaan. Toen ik in het

maakt met de Arabische Lente en de

Op een gegeven moment ben ik die

een masterstudie regelmatig naar Lon-

begin naar het Midden-Oosten reisde,

kernramp in Japan. Ik denk dat reizen

vellen papier gaan lossnijden en ook

den reisde en lange tijd in de trein en

vond ik de Arabische wereld vreemd en

een noodzakelijk gegeven binnen mijn

op de achterkant gaan tekenen, want

metro doorbracht. Op mijn reizen naar

ondoorgrondelijk, maar ze fascineerde

werk is.

geld voor nieuw papier had ik toen niet.

het Midden-Oosten ben ik bismillah’s

mij. Ik ben toen veel gaan lezen en later

Het werken met de stapels is een kwets-

Daarna heb ik de losgesneden bladen

gaan verzamelen. Dat is een korte zin

ook de Arabische taal gaan leren. Die

baar en introvert proces, ik moet steeds

op stapels gelegd. Dat tekenen in de

die iedere moslim moet uitspreken voor-

wereld blijft mij boeien omdat de po-

weer naar buiten gaan, reizen, en dan

stapel heb ik voortgezet. Natuurlijk ma-

dat hij het gebed begint. Letterlijk staat

litiek daar op scherp staat, en de con-

weer hier terug keren. Ik ben niet zo ie-

nipuleer ik, dan leg ik de stapels tegen

er ‘In naam van Allah, de genadige, de

frontaties heel direct zijn.

mand die drie jaar in de Amazone gaat

elkaar, schuif ze in elkaar of coupeer

barmhartige’. Die kalligrafische tekst

ze als een kaartspel. Bepaalde motie-

kom je daar overal tegen, in de moskee,

Zoek je die spanning ook bewust

zen in welke vorm dan ook brengt altijd

ven komen steeds weer terug, zoals de

maar ook als plaatjes op de koelkast.

op?

nieuwe dingen. Zo ben ik, toen ik in Lon-

Nee, zo werk ik niet, ik werk heel intuïtief

den studeerde, in het papier heel licht

leven of altijd onderweg is. Maar het rei-

oneindige lijntekening. Die ontstaat uit het steeds maar diagonaal delen van

Wil je met die religieuze Arabische

en associërend, maar het krijgt wel een

een raster gaan snijden om het papier

het veld van twee, naar vier, naar acht

teksten provoceren?

neerslag in mijn werk. Maar soms kan

te kunnen opvouwen tot een heel klein

enzovoort. In principe kan die lijn altijd

Ja, provoceren doe ik graag een beetje.

ik zo geraakt worden door een gebeu-

pakketje dat je in je handbagage kan

doorgaan. Ook een ovaal gebruik ik

Die xenofobe ideeën van Wilders heb

ren dat ik bewust een aantal bladen in

meenemen. Het insnijden heb ik ook

veel, dat is een heel kneedbare vorm,

ik nooit gesnapt. En toen de PVV voor-

de stapel ga beschrijven. Dat gebeur-

daarna voortgezet. Dat raster is meteen

een uitgerekte cirkel, of de letter O, en

stelde om de abstracte panelen van

de bij het zien van een foto van bom-

ook de maateenheid voor de grootte

taal, taal komt altijd terug. Meestal en-

Rudi van de Wint in de Tweede Kamer te

bardementen op de stad Rafah in de

van de letters. Sommige tekeningen

kele woorden, soms een korte aanhef,

vervangen door de Nederlandse vlag

Gazastrook. Een jongetje met een ver-

hebben door het snijden een ruimtelijk

zoals HI HOPE, of HOPE met daarnaast

met bijbehorende leeuw dacht ik tegen-

wrongen fietsje stond in een vlakte vol

karakter gekregen. Misschien heeft dat

in het Arabisch het equivalent AMAL.

draads: dan ga ik islamitische symbolen

puinhopen. Toen heb ik op de randen

ook met het reizen te maken. Het voegt

Maar het zijn ook vormelementen, het

gebruiken. Maar ik ben van het geweld-

van zeven bladen vele malen in kleine

een extra dimensie toe. Reizen kun je

Arabisch heeft zo’n zwierig schrift, heel

loze verzet, ik tracht door het leven te

drukletters de naam Rafah geschreven:

overal naartoe, of je nu door de wereld

anders dan het meer hoekige westerse

gaan zonder iemand anders schade te

…FAHRAFAHRAFAHRAFAHRAF… als een

trekt of in je kamer door een stapel teke-

schrift. Woorden als HOPE en FEAR kom

berokkenen. Ik wil mensen wel anders

soort bezwering. Momenteel ben ik be-

ningen. n

je als je er goed op let in kranten vaak

laten kijken.

op reis zig de woorden GAME, OVER, MELT en

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Act local, think globa Francis Alÿs

Franck Gribling

De kunstenaar als ronddolende activist Het doelloos dwalen door de stad is een activiteit die als een vorm van kunst beschouwd kan worden. De negentiende eeuwse flaneur door Baudelaire bezongen en door Walter Benjamin beschreven is een voorloper daarvan. In de twintigste eeuw hebben de Surrealisten het dwalen door nachtelijk Parijs tot methode verheven om toegang te krijgen tot het poëtische onderbewustzijn. In hun voetspoor propageerden de Situationisten, Debord en Wolman, vlak na de tweede wereldoorlog de zogenaamde ‘Derives’, ongerichte, door het toeval bepaalde stadswandelingen, met de bedoeling niet van te voren geprogrammeerde ervaringen op te doen. Deze hadden een politieke dimensie. Het was ook een kritiek op het ‘klootjes volk’, een afwijking van de plat getreden paden, die de gemiddelde toerist betreedt. Met dank aan Duchamp verklaarde Fluxus tenslotte elke handeling tot ready made (anti)kunst. Een voorbeeld daarvan was de in 1962 door Wim Schippers bedachte en door vrijwilligers uitgevoerde ‘Mars door Amsterdam’, een zogenaamde ‘Event’ die in de bekende VPRO documentaire ‘Signalement’ is vastgelegd. Veel romantischer, meer in de traditie van de Duitse ‘Wandervögel’, komen de conceptueel uitgestippelde tochten in de natuur van Richard Long en Hamish Fulton over, die hun sporen zorgvuldig op foto en video vastlegden. Wat al deze activiteiten gemeen hadden met de in die zelfde tijd opkomende Performance Kunst was dat de kunstenaar meestal zelf de tot kunst verklaarde handelingen verrichtte.

Inmiddels is het principe gemeen goed geworden. Performance is ook voor het grote publiek een geaccepteerde kunstvorm geworden. Dat blijkt uit het enorme publiekssucces van ‘A story of deception’, een overzicht van het werk van Francis Alÿs. Events, installaties, ontwerptekeningen en kleine schilderijtjes, dat eerst in de Tate Gallery in Londen en daarna in de voormalige bierbrouwerij De Wiel in Brussel te zien was. Tegelijkertijd liet Alÿs proeven van zijn kunnen zien in het Bonnefanten Museum in Maastricht, verspreid tussen de vaste collectie. Francis Alÿs, pseudoniem van de in 1959 geboren Antwerpenaar Francis Desmedt, is opgeleid als architect. In de jaren tachtig verhuisde hij naar Mexico-stad, in eerste instantie met de bedoeling om een bijdrage te leveren aan de sociale woningbouw. Al snel ontpopte hij zich als kunstenaar. Zijn specialiteit waren absurdistische maatschappelijk betrokken stadswandelingen, de zogenaamde ‘Paseos’. Daarnaast maakte hij echter van alle beschikbare media gebruik. De kleine verfijnde schilderijtjes die hij en route maakt zijn onderdeel van zijn projecten, ‘events’ die hij alleen of in samenwerking met anderen uitvoert. Inmiddels heeft hij er tallozen op zijn naam staan, waarin humor en maatschappijkritiek zich mengen met een relativerend gevoel van onmacht van de kunstenaar, Mexico is nog steeds zijn thuisbasis, maar de wereld is zijn werkterrein geworden. Think local, act global. Aan de antiglobalisten ontleent hij de gedachte dat de mensen en dus ook de kunstenaars kleinschalig moeten opereren op wereldniveau. Hij is een fervent tegenstander van de smakeloze eenheidsworst die de globalisering heeft opgeleverd. Een overzicht van zijn op video vastgelegde activiteiten is gratis te downloaden op zijn website: www.francisalys.com. Mobiliteit is het kenmerk van zijn werk, een mobiliteit die geen grenzen erkent. Meestal heeft zijn kunst een maatschappijkritische boodschap, zonder dat dit te expliciet wordt. Vaak drukt het ook het gevoel uit van een gevecht tegen de bierkaai. In ‘SOMETIMES MAKING SOMETHING LEADS TO NOTHING’’ (1997), ook wel ‘THE PARADOX OF PRAXIS’genoemd overheerst het gevoel van vergeefsheid. De kunstenaar duwt net zo lang een groot blok ijs door de straten van Mexico-stad tot er alleen een plasje water overblijft. Zijn positie als outsider in Mexico thematiseert hij door met een bord waarop ‘Turista’ staat tussen een rij werkzoekenden te gaan staan. Dubbelzinnig is ook de politieke statement, wanneer hij met een lekkend blik groene verf als een Francis the Dripper, de door Moshe Dayan in 1948 nogal willekeurig op de landkaart bepaalde grens van Israël naloopt. In toenemende mate schakelt hij gewone mensen bij zijn projecten in. Samenwerking wordt steeds belangrijker. Bij gelegenheid wordt hij regisseur van massale acties. Bij ‘When Faith moves mountains’, dat in 2001 in Lima, Peru, werd uitgevoerd, is een heel leger vrijwilligers betrokken om een berg een paar centimeters te verplaatsen: een collectieve Sisyphus arbeid. Het was een protest tegen het asociale beleid van de toenmalige president Fujimori. Explicieter was de politieke boodschap toen hij in 2006 vissers met hun bootjes een symbolische brug liet slaan tussen Key West in Florida en Cuba. Alÿs is zich terdege bewust van de betrekkelijkheid van zijn ingrijpen in het niemandsland tussen kunst en werkelijkheid. Hij balanceert voortdurend tussen absurditeit en betrokkenheid. Zelf schreef hij daarover: ’Kan een artistieke interventie werkelijk een onvoorziene manier van denken teweeg brengen of is het zaak een sensatie van betekenisloosheid voort te brengen, die de absurditeit van de situatie laat zien.’ ‘Hoe kan kunst politiek van betekenis zijn, zonder een doctrinair standpunt in te nemen of sociaal activisme te worden? Op het ogenblijk hanteer ik het volgende axioma : SOMS KAN EEN POËTISCHE DAAD POLITIEK WORDEN. SOMS KAN EEN POLITIEKE STELLINGNAME POËTISCH WORDEN.’ Het is zijn kracht dat hij in al zijn activiteiten een ongrijpbare kunstenaar blijft, die niettemin overal thuis is tussen gewone mensen. Dat laatste verklaart ook zijn populariteit bij een groot publiek. Reizen is voor hem mensen ontmoeten en hun reacties uitlokken. De individuele navel starende Performance kunst is daarmee een sociaal gebeuren geworden, waar overigens de vader van de Happenings Allan Kaprow al naar streefde. n

Francis Alÿs, Turista

14

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

al

Francis Alÿs, The paradox of Praxis, 1997, videostills

Auke de Vries, ‘After the Rain’, ‘a commentary on the city of Istanbul’. After the Rain werd geëxposeerd in Istanbul in het kader van de ‘Istanbul Pedestrian (Yaya)’ Exhibitions2: Tunel-Karakoy 2005. Foto: John Körmerling

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 23 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Marcel van Eeden, zonder titel (uit de serie: ‘The Death of Matheus, Boryna’), 2007, zwart krijt/ papier, 19 x 28 cm

16

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

17

Miranda Cleary Miranda Cleary schildert alledaagse onderwerpen. Een lege kamer, een bospad, een kledingrek, een ‘country girl’. De schilder beziet haar onderwerpen afstandelijk. De titels van de werken lichten een tipje van de sluier op over hun mogelijke betekenis. Zo heet het schilderij van het bospad ‘The road taken’ en het schilderij van de lege kamer ‘Space once occupied’. Het zijn beelden waar je in de werkelijkheid ongemerkt aan voorbij zou gaan. Het doet mij denken aan het fenomeen dat je soms een beeld hebt bij een gebeurtenis die niets met die gebeurtenis te maken heeft. Waarom herinner je je het beeld van het lage zonlicht op de okerkleurige tegels in de gang van een ziekenhuis waar iemand je plompverloren de dood van een vriend meedeelt? Raadselachtig. En dat is wat de schilderijen van Cleary oproepen: het vermoeden van een ‘plaats delict’. Plekken waar iets gebeurd is. De schilderijen van Cleary hebben iets aangenaams terloops. Alsof ze op een lome zomermiddag zijn geschilderd. Snel, al schetsend, door het toeval gestuurd. Maar het is een gesuggereerde toevalligheid. Het werk van Miranda Cleary roept herinneringen op, die refereren aan de eigen ‘plaatsen delict’. Een paar dagen nadat ik het hier afgebeelde schilderij voor het eerst had gezien drong het beeld van het zwaaiende meisje zich aan me op. En ineens zag ik het beeld voor me van mijn vader die me met een treurig gezicht stond uit te zwaaien. Het is mooi dat een schilderij herinneringen aan verdriet, liefde of melancholie kan oproepen. n Robert Broekhuis Werk van Miranda Cleary is te zien bij Galerie Gist in Amsterdam en op http://www.mirandacleary.com. n

18

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Omzwervingen in Pixellland

Philip Fokker

Een verslag vanaf de bank Reizen in het hoofd is voor sommige mensen net zo avontuurlijk als het lijfelijk verplaatsen. Voor gevangenen is het de enige manier, voor mediterenden de weg naar satori, voor hallucinerenden een trip. Toen mijn grootmoeder na een gezamenlijke reis naar Italië op haar drie en tachtigste het reizen wel welletjes vond, deelde zij mee dat de televisie haar nu voortaan mee op reis nam. Mochten die programma’s nog vragen op roepen, dan was daar altijd nog de meterslange boekenkast met de nodige naslagwerken. Na veel protest, omdat zij dacht dat ik de beeldbuis zou verruïneren, sloot ik een keer mijn Sega Mega Drive spelcomputer aan op haar televisie en toverde een computerspelletje tevoorschijn. Mijn oma begreep niet wat er gebeurde en het beviel haar niets dat een stekelvarken de plaats had ingenomen van haar favoriete BBC presentator. Voor mij, als veertienjarige, stond dit stekelvarken echter voor urenlang speelplezier met een metgezel die me bij de hand had genomen op zijn reis door bizarre werelden.

voor kiezen om op een fiets van San

bepaalde landmarks zeker zullen her-

Francisco naar Las Vegas te koersen.

kennen. Ook roemruchte zaken uit de

In de laatste versie van GTA is het hoofd-

tijd, zoals de Black Dahlia moorden, ko-

personage een vluchteling uit voorma-

men in de verhaallijnen terug. Zoals de

lig Joegoslavië die zich opwerkt in de

laatste GTA game werd verkocht met het

New Yorkse onderwereld. Maar waren

argument dat de speler bepaalde mo-

zijn voorgangers in de eerdere GTA

rele keuzes moest maken, zo is Motion

games nog rücksichtloze killers, Niko

Scan de nieuwe ontwikkeling die wordt

Bellic moet op belangrijke momenten

gebruikt om extra aandacht voor L.A.

in de game morele beslissingen nemen.

Noire te genereren. Bij Motion Scan wor-

Deze beslissingen hebben ook invloed

den de gezichten van de acteurs die de

op het verloop van het verhaal en dwin-

stemmen voor de game hebben inge-

gen de speler een ‘reis naar binnen te

sproken tijdens de opnamen ook door

maken’ tijdens het spelen.

verschillende camera’s uit verschillende hoeken gefilmd. Hierdoor konden alle

Detective in het Hollywood van de

gezichtsuitdrukkingen minutieus wor-

De eerste videogames die de speler

protagonisten in games ook opgevoerd

jaren vijftig

den vastgelegd waardoor de speler,

mee op reis namen, waren de zoge-

in vervolgen. Een mooi voorbeeld hier-

Omdat de videogame industrie zich

bijvoorbeeld bij het aan de tand voelen

naamde ‘text adventures’ uit de jaren

van is de hoofdpersoon uit Killzone, een

aan de hand van de technologie ont-

van een verdachte, kan proberen vast

tachtig van de vorige eeuw. De speler

wereldwijde videogame-hit van Neder-

wikkelt, is het voor gamestudio’s van

te stellen of een personage liegt. Deze

werd in het spel in een wereld geplaatst

landse makelij. Hoofdrol speler Tomas

belang om op te vallen met de nieuwste

revolutionaire techniek plaatst de spe-

waarvan hij de geschiedenis had ver-

‘Sev’ Sevchenko verdedigt in het eerste

technieken. Rockstar komt na het succes

ler dus midden in een avontuur waarin

nomen via de handleiding of het doos-

deel de gekoloniseerde planeet Vekta

van de GTA reeks met een game waarin

hij op zijn intuïtie moet vertrouwen met

je van de game. Zo bevond de speler

tegen het oprukkende buitenaardse le-

het hoofdpersonage een politie agent

de cognitieve mogelijkheden die hij in

zich bijvoorbeeld in een grot waaruit

ger van de Helghast. In de loop van het

is die het tot inspecteur schopt. Het spel

de echte wereld ook heeft. In L. A. Noire

hij moest zien te ontsnappen. De speler

tweede deel verplaatst het conflict zich

speelt zich af in het Hollywood van vlak

reist de detective te voet of per auto

kon hierbij gebruikmaken van een com-

naar de hoofdstad van de Helghast,

na de Tweede Wereldoorlog, de stad

door de vele wijken van het uitgestrekte

binatie van twee woorden om acties

Pyrrhus. Het zojuist verschenen derde

is herkenbaar nagebouwd waardoor

filmmekka in een avontuur dat de reali-

op te geven. Bijvoorbeeld: ‘Open deur’

deel van de trilogie pakt het verhaal

spelers die in Hollywood zijn geweest

teit steeds meer benadert. n

of ‘ontsteek kaars’. Video game makers

op waar deel twee is geëindigd. De

uit die tijd maakten zelfs reclame met

hoofdpersoon in deze game is echter

het ontbreken van zogenaamde beel-

gebonden aan een lineaire verhaallijn,

den, ‘graphics’, bij deze games met de

de segmenten van het verhaal moeten

slogan: ‘Nu met de beste graphics die u

gespeeld worden en worden onder-

zich kunt voorstellen’. Net als in de litera-

broken door zogenaamde ‘cut scenes’

tuur waren spelers aangewezen op hun

waarin in epische filmpjes het verhaal

eigen verbeelding om het verhaal geur

naar een dramatisch en filmisch plan

en kleur te geven.

wordt getild.

Met de komst van platformgames als Pitfall en later het wereldberoemde

De wereld is een zandbak

Super Mario Bros. werd de speler ver-

Al hebben alle gamegenres hun schare

plicht om zich in een 2D wereld van links

eigenzinnige fans, de meeste bewe-

naar rechts op het beeld te verplaat-

gingsvrijheid en het ware reisgevoel

sen, onderwijl vijanden ontwijkend en

krijgt de speler toch bij het spelen van

meestal op een queeste om de wereld

een free roaming game. De free roa-

orde te herstellen of een geliefde te

ming game speelt zich af in een wereld

bevrijden. De bewegingsvrijheid van

die men ook wel een sandbox noemt,

de spelers werd met de komst van de

een zandbak waarin veel zaken naar

‘action adventure game’ al een stuk ver-

hartelust kunnen worden vorm gege-

der verruimd. De held uit het spel Zelda

ven. De videogames van spelontwik-

bestreek een virtuele wereld waarin hij

kelaar Rockstar, zoals het befaamde

veel meer bewegingsvrijheid had dan

Grand Theft Auto (GTA) ontlenen hun

zijn tijdsgenoten die in een platform

succes vooral aan het steeds meer op-

zaten opgesloten. Het grote virtuele

rekken van het begrip reizen in video

reizen was hiermee echt begonnen en

games. De spelers bevinden zich in

begon zich uit te strekken over gebie-

de verschillende delen van het spel in

den waarin spellen tussentijds moesten

steden als New York, San Francisco of

(en nu ook technisch konden) worden

Miami waar zij naar hartelust huizen

opgeslagen, omdat het ondoenlijk was

kunnen kopen, kleding kunnen aan-

het spel in één keer uit te spelen.

schaffen en relaties kunnen aankno-

Killzone

pen. In alle voertuigen kan worden Reis door meerdere hoofdstukken

gereden, gevaren en gevlogen, er

Omdat videogames in de loop der tijd

kan worden gegokt, gezwommen en

als medium minstens zo populair zijn ge-

gemoord. Taxi en vliegtuig kunnen de

worden als literatuur en film, worden de

reistijd verkorten maar men kan er ook

Killzone

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

19

‘Shadow Pictures...from the Museum of Memory II’, 2011, courtesy Stedelijk Museum

Revealing the invisible

Franck Gribling

De kunst van Stansfield/Hooykaas vanuit verschillende perspectieven beschreven Het is nog geen halve eeuw geleden dat de nieuwe media beschikbaar kwamen voor kunstenaars om er mee te experimenteren. Video was een medium geworden dat niet alleen documentair toegepast kon worden maar dat ook ongekende nieuwe mogelijkheden bood. Aanvankelijk werd het alleen in kleine kring geaccepteerd als autonoom uitdrukkingsmiddel. In Nederland had als eerste De Appel van Wies Smals er oog voor. Ik herinner mij in 1977 voor het eerst de videoinstallatie, ‘Memory window’, van het duo Stansfield/Hooykaas gezien te hebben, gevolgd door ‘Time piece’in 1980 en ‘Wind direction’ (1982) buiten op de Durgerdammerdijk, die grote indruk op mij maakten omdat video hier voor het eerst niet documentair gebruikt werd, maar autonoom om een ruimte-tijdervaring over te brengen. In tegenstelling tot wat wij in de massamedia gewoon zijn, stond hier niet de kwantiteit en snelheid van de informatie centraal, maar de kwaliteit en de tot meditatie uitnodigende traagheid. Het bijzondere was ook dat de meditatieve benadering van de werkelijkheid gepaard ging met geavanceerde technologie. Die technologie was geen doel op zich zelf, zoals meestal het geval is wanneer een nieuwe techniek beschikbaar komt, maar een middel voor spirituele verdieping en filosofische bespiegeling.

videokunst in het Stedelijk Museum van

van kenners uit kunsthistorische en we-

Amsterdam ‘The Luminous Image’. Zij

tenschappelijke hoek en filosofen en

waren pioniers die een standaard ge-

vrienden in op allerlei aspecten van het

zet hebben voor het medium als kunst.

werk en de achtergrond er van. De bij

Uniek is de manier waarop zij wezen-

het boek gevoegde dvd met een keus

lijke vragen in hun werk aan de orde

uit de belangrijkste videowerken en een

hebben gesteld: hoe kan kunst een wer-

interview met de kunstenaars is onmis-

kelijkheidservaring oproepen die ver-

baar om direct toegang te krijgen tot

der gaat dan de alledaagse zintuiglijke

hun kunst. Maar ook het boek zelf levert

indrukken? Het gaat hun uiteindelijk om

in de afbeeldingen genoeg visueel ma-

een verruiming van het bewustzijn met

teriaal om een goede indruk te krijgen

de middelen van de kunst.

van de bijzondere kijk op de wereld die

De publicatie ‘Personal Observatory’

de samenwerking tussen Stansfield en

van 1989 is een samenvatting in woord

Hooykaas heeft opgeleverd.

en beeld van hun denken, dat in ‘Muse-

Aan ‘Revealing the invisible’ werkten

um of Memory’ (1985-88) voor het eerst

mee; Jonathan Bragdon, Malcolm Dick,

als een reeks video installaties vorm had

Dorothea Franck, Nicole Gingras, Heiner

gekregen. Een belangrijk element daar-

Holtappels, Madelon Hooykaas, Gerard

in is dat het geheugen opgevat wordt in

Lakke, F. David Peat, Janneke Wesseling,

de zin van Jung als een collectief reser-

Sabine E. Wildevuur en Kitty Zijlmans. n

Dit blijft kenmerkend voor al het werk

voortijdige dood van Elsa Stansfield in

voir van archetypische indrukken uit de

dat in de samenwerking tussen Elsa

2004 de film ‘Haiku. The Art of the Present

geschiedenis van de mensheid. De her-

In het Stedelijk Museum van Amsterdam

Stansfield en Madelon Hooykaas is ont-

Moment’ (2007) heeft gemaakt.

innering is de enige manier om te voor-

is op het ogenblik de video-installatie

komen dat dingen verdwijnen. Het is

‘Shadow Pictures … from ‘Museum of

staan, als resultaat van indrukken die over de hele wereld verzameld werden

Time-based Arts

ook een overwinning op de dood. Beel-

Memory II’ en de videotape ‘Dialoog te

op een doorlopende ontdekkingsreis,

Madelon Hooykaas en Elsa Stansfield,

den spelen bij het herinneren een grote

zien. n

in een poging het hier en nu te bestendi-

de een afkomstig uit Nederland, de

rol, beelden die beklijven, onuitwisbaar

gen tot iets blijvends. Reizen is altijd een

ander uit Engeland (Scotland), waren

vastgelegd op de gevoelige plaat van

Boekbespreking van Revealing the in-

bron van inspiratie voor hen geweest,

elkaar in 1966 ‘bij toeval’, herinnert Ma-

het geheugen. Net als in Plato’s grot zijn

visible. The Art of Stansfield/Hooykaas

vanaf het moment dat zij in Hiroshima

delon zich, in Londen tegengekomen.

de schaduwbeelden die resteren abso-

from Different Perspectives.eds.

geconfronteerd werden met de scha-

Sindsdien werd het openstaan voor on-

luter dan de werkelijkheid van alledag

Madelon Hooykaas, Claire van Putten

duwbeelden van mensen en dingen

verwachte mogelijkheden de basis van

die gedoemd is om te verdwijnen.

Uitgeverij De Buitenkant 2010.

veroorzaakt door de explosie van de

hun samenwerking. Zij vulden elkaar

atoombom, beelden die zij daarna in

perfect aan, Madelon geïnteresseerd

Revealing the invisible

de reeks installaties ‘Museum of Memo-

in spiritualiteit en Zen, Elsa nuchterder

Het is nu mogelijk om in boekvorm een

ry’, I - VII (1985-88) verwerkt hebben. De

en met een gedegen kennis van foto en

overzicht van het werk en de ideeën

landen die zij bezochten, werden niet

filmtechniek.

erachter te krijgen. ‘Revealing the invisi-

met de ogen van een toerist bekeken,

Als hoofd van de door haar opgerichte

ble. The Art of Stansfield/Hooykaas from

maar met een zesde zintuig voor de

‘Time-based Arts’ afdeling van de Jan

Different Perspectives’ is een prachtig

diepere betekenis van wat werd waar-

van Eijck Academie in Maastricht heeft

vorm gegeven boek - door Hansje van

genomen. Reizen is op die manier een

Elsa van 1980 tot 1992 als geen ander

Halem - geworden, dat door Madelon

spirituele ontdekkingstocht, in de geest

bijgedragen aan de acceptatie van de

Hooykaas samen met Claire van Putten

van het reisverslag ‘De smalle weg

videokunst in Nederland als volwaar-

zorgvuldig is samengesteld. Het is een

naar het diepe Noorden’ van de 17de

dige discipline. Samen waren Elsa en

typisch kunstenaarsboek geworden.

eeuwse monnik Basho, naar aanleiding

Madelon in 1984 betrokken bij het eerste

De afbeeldingen vertellen hun eigen

waarvan Madelon Hooykaas na de

grote internationale overzicht van de

verhaal. Tegelijkertijd gaan een keur

20

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

ISBN 9789490913038 n

Madelon Hooykaas staand, Elsa Stansfield en profiel,

‘Haiku, the Art of the Present Moment’, 2007, audio/video installatie door Madelon Hooykaas, foto Madelon Hooykaas

foto Serge Ligtenberg

Pieter Engels

Franck Gribling

Een deconstructivist van het eerste uur Pieter Engels, nu bekroond met de Artimedaille, is altijd een eigenzinnig buitenbeentje geweest. Als leerling van de destijds buitengewoon traditionele Rijksacademie, kwam hij rond 1960 naar buiten met virtuoze vrijwel monochrome actieschilderijen, die aansloten bij de toen nog controversiële Informele kunst van de jaren vijftig. De Informele kunst was het uitgangspunt voor allerlei nieuwe stromingen in de jaren zestig, die gebruikmakend van de nieuwste middelen de realiteit voor zich zelf wilde laten spreken. Het idee erachter werd daarbij vaak belangrijker dan de uitvoering.

mor weet Engels in zijn werk zekerheden te ondermijnen. Gebruik makend van de slimste reclamemiddelen en slogans ondergraaft hij daarmee juist de wereld waar deze aan ontleend zijn en waar hij zich schijnbaar mee lijkt te identificeren. Uiteindelijk leidt dit tot regelrechte aanvallen op de middelmatigheid van de massacommunicatie en de virtualiteit van de economie. Zo richtte

Engels ontwikkelde zich in die context

Brain squad against masscommuni-

hij in 1976 een ‘Brain squad against mass-

tot een eigenzinnige, vaak humoristi-

cation

communication and mediocrity ‘op.

sche conceptualist met een pokerface,

Kenmerkend voor Engels is dat hij zijn

De betrekkelijkheid en virtualiteit van

die uiteindelijk alles ter discussie stelde,

eigen methode constant problemati-

geld en economie, kortom van onze

ook de Concept Kunst zelf, die hij op een

seert.

waardesystemen, wordt in veel van zijn

gegeven moment als het hedendaagse

Als geen ander weet hij de gebruikelijke

werk aan de orde gesteld.

Pieter Engels, Herstelde stoel, 1964,

Academisme aan de kaak stelde.

orde te doorbreken, kapot te maken en

Het is een grote misvatting om Engels te

collectie MHKA Antwerpen. Foto FG

Zijn methode komt er op neer dat hij

zó opnieuw in elkaar te zetten dat er

zien als voorloper van de bij kunstvijan-

zekerheden, dingen en denksystemen

iets ontstaat dat nooit eerder te zien is

dige politici zo populaire’ Kunstenaar

beeldend kunstenaar, een homo faber

eerst grondig uit elkaar haalt, alvorens

geweest. In dat opzicht waren zijn ‘her-

als ondernemer’. Dat miskent volledig

(latijn:’werkende mens’) die een per-

er totaal iets anders van te maken. Niets

stelde’ stoelen en ‘bad constructed can-

het subversieve karakter van zijn kunst

soonlijk stempel drukt op alles wat hij

staat a-priori vast. Alles kan opnieuw be-

vases’ in de jaren zestig een eye opener.

en de dubbele bodem. Engels gebruikt

maakt of doet. De recente ‘Artless’ com-

keken worden. Dat begon al rond 1964

Al zijn werk is in feite een deconstructie

het marktmechanisme niet zoals kunste-

mentaren op het kunstwerk zijn daar

met de ‘Herstelde objecten’ en ‘Prototy-

van wat wij gewend zijn te accepteren

naars als Damian Hirst en Jeff Koons dat

geen uitzondering op. Zoals gewoonlijk

pes’ die bij Dolly Melchers in een perma-

als de dagelijkse werkelijkheid, of het

zo handig doen. Hij deconstrueert het

weet Engels daarin een perfect even-

nente, goud gespoten, showroom aan

nu gaat om de dingen om ons heen,

van binnen uit als een soort undercover

wicht te bereiken tussen kunst en kunst-

de Prinsengracht te zien waren. Ook

de taal of de manier om waarden uit te

agent, een Günther Wallraff in de kunst-

loosheid. De destructie levert voortdu-

het kunstenaarschap als zodanig nam

wisselen; kunstwaarde en geldwaarde.

wereld. Dat is een werkwijze waar van-

rend nieuwe beelden op die bijblijven.

hij daarbij op de schop. Engels presen-

In die zin was hij een Deconstructivist

daag meer dan ooit behoefte aan is.

Hij mag dan in zijn recente tentoonstel-

teerde zich in die tijd als een zakelijke

voordat het aan Derrida ontleende be-

Het doorprikken van schijnzekerheden

ling in de Antwerpse kunstenaarsruimte

organisatie, de ‘Engels Product Organi-

grip onder architecten als Tschumi, Ei-

is geen overbodige luxe. Tegelijkertijd

Locus Solus, ‘Style as dogma’ as ‘the ve-

sation’, ‘EPO’, compleet met een, overi-

senman, Koolhaas en CoopHimmelblau

blijft hij zoals zijn virtuoze tekeningen

hicle of standstill’ beschouwen, hij ont-

gens fictieve, Sales Manager, zijn alter

populair werd. Op een onnavolgbare

en perfect gemaakte objecten laten

komt er niet aan dat hij een onmisken-

ego Simon Es.

wijze en met een groot gevoel voor hu-

zien, bij uitstek een visueel begaafde

baar eigen stijl heeft. n

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

21

Robert Broekhuis

uitvinding en stootte Perdix van het dak, maar gelukkig grepen de goden in. Vlak voordat Perdix op de grond te pletter viel, veranderde hij in een patrijs, en de patrijs heet nog steeds perdix. In het donker rechts van St.-Hieronymus staat een leeuw. Het is de huiskat van de heilige geworden. Uit dankbaarheid dat St.Hieronymus een gemene doorn uit zijn poot heeft getrokken, loopt hij hem de rest van zijn leven als een trouwe poes achterna. Voor het trapje naar de verhoging ligt een paar schoenen. Wat doen die daar? Heeft Zijne Heiligheid zijn schoenen uitgetrokken omdat hij warme voeten had en laat de schilder ons hiermee weten dat St.-Hiëronymus weliswaar een heilige is maar toch ook een mens van vlees en bloed? Wat zou ik Antonello dat graag vragen. Vermoedelijk zou

Giovanni Bellini, Madonna degli Alberelli, 1487, olie op paneel, 74x58cm

hij zeggen, dat er modder en drek aan zijn schoenen zat en dat je daar toch niet mee naar binnen kunt gaan.

Kleur is voor vrouwen

Dankzij de reis van Antonello naar Antwerpen en zijn verblijf in de lagune ver-

over Antonello da Messina, Bellini, Titiaan en Michelangelo

laat de Venetiaanse School de paden van de Byzantijnse kunst en de late Gotiek en stelt zich open voor de Renais-

Rond 1470 doen zich enorme ontwikkelingen voor in de Italiaanse schilderkunst. In Florence is het moment van Botticelli aangebroken, die grandioze profane allegorieën schildert zoals de Primavera en De geboorte van Venus. De Siciliaanse schilder Antonello da Messina reisde na zijn studiejaren in Napels vermoedelijk naar Antwerpen waar hij kennismaakte met de olieverftechniek van Jan van Eyck. In 1475 bezoekt Antonello Venetië. Zijn komst brengt grote veranderingen op gang. Olieverf doet zijn intrede en een nieuwe manier van schilderen wordt mogelijk. Tussen de Florentijnse en Venetiaanse schilders heerste een bittere controverse. Michelangelo vond het werk van Titiaan maar niks. Te veel kleur, mooi voor vrouwen en kinderen, maar kunst was het niet. De Italiaanse schilderkunst staat op de drempel van de Renaissance.

sche details. Het licht dat van verschil-

sance.

lende kanten lijkt te komen creëert een wonderlijk soort ruimtelijkheid die het

Giovanni Bellini aan de wieg van

sacrale karakter lijkt te accentueren. Het

Venetiaanse schilderkunst

is een schilderij om in rond te dwalen: de

Hoofdpersoon in deze fase is Giovanni

doorgangen, de suggestie van de we-

Bellini, de schilder die aan de wieg van

reld van de wetenschap, het landschap

de Venetiaanse schilderkunst stond.

dat zich uitstrekt achter de ramen, de

Giovanni kwam uit een vooraanstaan-

twee roeiers in een bootje op de rivier,

de kunstenaarsfamilie. Samen met zijn

is dat soms Jezus die met een van zijn

broer Gentile Bellini was hij eerst in de

apostelen aan het vissen is?

leer bij hun vader Jacopo. Een belang-

Aardse ijdelheid, trots en heerszucht

rijke aanzet om de erfenis van de gotiek

bedreigen St.-Hiëronymus. Het gevaar

overboord te zetten was de confronta-

In 1474 gaat Antonello da Messina (1430-

invloed op de ontwikkeling van Veneti-

wordt verbeeld door de pauw en de

tie met het werk van zijn zwager Andrea

1479) naar Venetië. Vermoedelijk heeft

aanse schilderkunst.

patrijs op de stoep, ze kunnen elk mo-

Mantegna. De komst van Antonello da

Antonello de olieverftechniek van

In die periode schildert hij het feno-

ment binnenkomen, de heilige hoeft

Messina stimuleert een verdere ontwik-

Jan van Eijck en de Vlaamse picturale

menale St.-Hiëronymus in zijn studeer-

zich maar ‘hoogmoedig en ijdel’ te be-

keling. Giovanni Bellini introduceert het

ideeën in de Venetiaanse kunstwereld

kamer. Antonello schept rond de ge-

tonen en ze stappen over de drempel.

atmosferische licht in de kunst. In het be-

geïntroduceerd. Zijn methode om vorm

concentreerd lezende heilige een

Links van de pauw staat Perdix. De uit-

gin van de zestiende eeuw komt dit tot

te creëren met kleur in plaats van met

microkosmos van voorwerpen, dieren,

vinder van de zaag. Daedalus, de oom

volle bloei in de werken van Giorgione

lijn en schaduw heeft een geweldige

planten en geraffineerde architectoni-

van Perdix was stinkend jaloers op die

en Titiaan.

22

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Michelangelo en Titiaan ‘Jalousie de métier’ Beperkingen een ‘blessing in disguise’

opdrachtgevers zijn de bedragen ge-

Een naakt dat de duivel op je afstuurt

geen disegno had omdat vorm heel

Giovanni Bellini heeft heel veel Madon-

vonden die schilders in rekening brach-

Op mijn werktafel ligt een stapel kran-

suggestief op de manier van Titiaan kan

na’s met kind geschilderd, maar de re-

ten. Kostbare kleuren werden extra in

tenartikelen die ik koester. In een ervan

worden gerealiseerd. En trouwens, Mi-

den om juist de Madonna degli Alberelli

rekening gebracht. Er zijn teksten ge-

– een boekrecensie van classicus Da-

chelangelo maakte van de zelfde per-

hier te laten zien is dat hij in dit werk zo’n

vonden waaruit blijkt dat schilders zich

vid Rijser van jaren geleden – staat een

spectivische werking van kleur gebruik

prachtige kleurstelling heeft bereikt met

strikt aan hun contractuele verplichtin-

pracht anekdote over de bittere con-

om vorm te creëren binnen de contou-

het zinnobergroen, het voorgeschre-

gen hadden te houden. Het klinkt erg

troverse die er tussen de Venetiaanse

ren. Kijk maar naar de hier afgebeelde

ven blauw voor de mantel van Maria

prozaïsch en weinig artistiek, maar

en de Florentijnse schilders heerste: ‘De

fresco.

en het rood.

misschien waren die beperkingen juist

prins der Venetiaanse schilders, Titiaan*,

Om de cirkel rond te maken: op 9 mei

Bellini had iets met blauw. Het komt in

een ‘blessing in disguise’ omdat het de

had de gewoonte om belangrijke be-

1600 vertrok Peter Paul Rubens de an-

veel van zijn schilderijen voor, maar

schilders dwong genieuze oplossingen

stellingen persoonlijk af te leveren. Hij

dere kant op, naar Italië, waar hij kennis

misschien alleen maar omdat het een

te verzinnen om toch te realiseren wat

kon dan ter plekke de laatste hand aan

maakte met de schilderkundige gevol-

kostbare kleur was die alleen gefortu-

ze in hun hoofd hadden. Zo is het blauw

zijn werk leggen en het eventueel aan-

gen van Antonello’s reis naar Antwer-

neerde opdrachtgevers zich konden

van de mantel van Maria net even paar-

passen aan plaatselijke atmosferische

pen: de schilderijen van Titiaan, Verone-

permitteren, zoals Leonardo Loredan,

ser dan het blauw dat doorgaans werd

omstandigheden. Zo reisde hij in 1545

se en Tintoretto. Het had een diepgaand

de Doge van Venetië, die daarmee ook

gebruikt waardoor de kleurspanning

van Venetië naar Rome om zijn liggend

effect op zijn kleurgebruik. Na het ver-

de rijkdom en de macht van Venetië

met het zinnobergroen van de achter-

naakt Danaë – afgebeeld terwijl ze

loren gaan van de macht van Venetië

aan de wereld kon tonen. In de corres-

grond heel sterk is.

wordt bezwangerd door de gouden re-

verliep het contact met Vlaanderen.

pondentie van Italiaanse schilders met

gen van Zeus – naar kardinaal Farnese, te brengen. De roem was het schilderij

500 jaar later

al vooruitgesneld: de pauselijke nuntius

Vijfhonderd jaar later zei de Nederland-

Della Casa had al naar huis geschreven

se schilder Constant – die idolaat van

dat, vergeleken bij deze Danaë, de be-

Titiaan was; ’Eeuwen schilderkunst zijn

rucht sensuele Venus van Urbino een kui-

er nodig geweest om de vervagende

se theatijnernon leek. ‘Het is een naakt

contour te ontdekken… met kleur kun je

dat de duivel op je af zal sturen.’ Een-

vorm creëren. Je hebt helemaal geen

maal in Rome kreeg Titiaan bezoek van

lijn nodig.’ Dat is een mooie uitspraak

Michelangelo en Vasari, kunstenaar en

die je tegelijkertijd bewust maakt dat er

kunstenaarsbiograaf. De heren keken

nog steeds talloze schilders zijn die de

beleefd toe, en waren complimenteus,

lijn juist wel gebruiken en daar buiten-

zoals dat gaat in het bijzijn van de kun-

gewone effecten mee bereiken, denk

stenaar. Maar op weg naar huis begon

maar aan het pastelkrijt dat Francis Ba-

Michelangelo op Titiaan te kankeren.

con gebruikte of de zwarte contouren

Titiaan kon niet tekenen, net zo min als

die Max Beckmann en Picasso toepas-

die andere Venetianen. De kleuren wa-

ten of recenter de Italiaanse schilders

ren wel mooi, maar kunst was het niet.

Francesco Clemente en Enzo Cucchi.

Hoe mooi ook, kleur was voor vrouwen

In de kunst zijn geen regels, geen hië-

en kinderen. …De Venetianen hebben

rarchie van onderwerpen, alles is ge-

geen disegno, geen grafisch ontwerp

oorloofd. Wat zouden Antonello da

en daar was alles mee gezegd.’

Messina, Giovanni Bellini, Titiaan en Michelangelo gezegd hebben als ze een

Dat Michelangelo een flinke portie bo-

rondje Rijksmuseum en Stedelijk Muse-

ter op zijn hoofd had en ernstig leed

um gedaan hadden? n

aan een jalousie de métier mag duide-

Antonello da Messina, St.-Hiëronymus in zijn studeerkamer, ca. 1474, olieverf op pa-

lijk zijn. Op zijn fresco’s in de Sixtijnse

* De Venetiaanse schilder Titiaan (1487

Kapel die hij vijfentwintig jaar eerder

-1576), eigenlijk Tiziano Vecelli of Vecel-

tussen 1508 en 1512 schilderde, spat de

lio, was een van de belangrijkste schil-

kleur eraf.

ders van de Hoogrenaissance.

Verder is het een nogal dogmatische

Titiaan was een leerling van Giovanni

stellingname van Michelangelo, dat

Bellini (1425-1516) en vermoedelijk van Gi-

een werk minder goed zou zijn als het

ambattista Tiepolo (1696-1770) n

neel, 45.7 x 36.2 cm. © The National Gallery, London

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

23

Sleeping Buddha (detail van het grote liggende polychrome en met bladgoud bedekte beeld) Dunhuang Mogao Grotten, China, ca. 800 AD

Nine Dragon Heads

Paul Donker Duyvis

Reizen als Kunst Ruim vijftien jaar geleden realiseerde de Koreaanse performance kunstenaar Park Byoun-Uk met de oprichting van ‘Nine Dragon Heads’ zijn droom. Met deze organisatie wilde hij kunstenaars uit verschillende werelden en culturen bij elkaar te brengen in projecten, symposia en exposities die veelal de vorm van een gezamenlijke reis aannemen. Hoewel de uitvalsbasis Zuid-Korea is, vinden de projecten overal in de wereld plaats. In 2010 nam Paul Donker Duyvis deel aan een project van Nine Dragon Heads. Zuid-Korea verkeerde lang in een cultureel isolement en de Koude Oorlog duurt hier in feite nog immer voort. Sinds de Koreaanse oorlog zijn militairen uit de Verenigde Staten permanent in dit verdeelde land gestationeerd. In hun kielzog kwamen missionarissen die als buffer tegen de communistische ideologie Zuid-Korea moesten ontdoen van het boeddhisme en het sjamanisme. Het christendom maakte volgens sommige Amerikaanse politici de bevolking minder ontvankelijk voor het communisme. Velen zagen met lede ogen aan hoe met het geïmporteerde protestantisme ook de eeuwenoude tradities en cultuur verdwenen.

24

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Door het opzetten van internationale

kunstruimtes en musea worden de pro-

manifestaties met kunstenaars uit het

jecten meer en meer in de openbare

Westen en het Oosten bracht Park de

ruimte en in de natuur georganiseerd.

nieuwste ontwikkelingen naar Korea

Zo wordt niet alleen de kunstwereld,

en andere Aziatische landen. Aanvan-

maar ook de lokale bevolking direct be-

kelijk hadden zijn projecten vooral een

reikt. De bewoners op het platteland, de

ontregelend en wakkerschuddend ka-

bergen en de eilanden bleken eeuwen-

rakter binnen het gesloten en conser-

oude tradities tegen de verdrukking in

vatieve kunstklimaat van Zuid-Korea. Zo

gekoesterd te hebben en vormden een

moest de beroemde Fluxus-kunstenaar

directe bron van inspiratie voor de be-

Nam June Paik tot begin jaren negentig

zoekende kunstenaars: Jump to the Is-

wachten tot hij in zijn geboorteland zijn

land in 2009.

eerste solotentoonstelling kreeg. Schoonheid, melancholie en gekte Park wil met zijn projecten hedendaag-

Nine Dragon Heads werkt samen met

se kunstvormen koppelen aan tradities

non-profit organisaties op het gebied

en rituelen uit de rijke geschiedenis van

van natuur en milieu en het Rode Kruis.

de boeddhistische en sjamanistische

Op de achtergrond spelen een aantal

culturen in Azië. De kruisbestuivingen

principes van de Fluxus beweging een

spontaan plaats door ontmoetingen en

blijvende rol: spontaniteit, onverwachte

samenwerkingen. Behalve in officiële

originele dingen doen waar het nodig

lijkt. Behalve het ontregelende aspect,

architectonisch en spiritueel concept.

zijn vooral humor, relativering en res-

Na meer dan duizend jaar is dit centrum

pect kernpunten. Deze elementen ver-

nog volop in bedrijf en trekt gelovigen

gemakkelijken de dialoog en uitwisse-

aan uit binnen- en buitenland.

ling van ideeën. Met de stapsgewijze komst van democratie in Zuid-Korea

Pao to Pao

vinden ook uitingen van sjamanisme

Hoogtepunt tot nu toe was het volgen

en boeddhisme openlijker plaats en

van de zijderoute naar de Mogao

kunnen weer ter inspiratie dienen. Het

grotten bij Dunhuang in Oost China als

boeddhisme kan bijvoorbeeld verwij-

onderdeel van het project ‘Pao to Pao

zen naar respect voor alle levende or-

2010’. De zijderoute is de bekendste

ganismen, de voorouders, de geschie-

interculturele verbindingsweg tussen

denis en daardoor wellicht relativering

Azië en Europa. Waarschijnlijk zo oud

en afstand van het eigen bestaan en de

als de mensheid, in ieder geval sinds

eigen kunst bevorderen. Sjamanisme

er boten, paarden en kamelen konden

kan helpen ontvankelijkheid, respect

worden ingezet. De Mogao grotten zijn

en gevoeligheid te bevorderen voor

uitgehouwen vanaf 492 AD in een steile

de eigenschappen van materiële en

en relatief veilige bergwand in de Takli-

spirituele kwaliteiten van bijvoorbeeld

makan woestijn bij een oase. Zij vormen

zijde, hout, steen, bot, vuur en water.

een galerij complex met architectuur,

Respect voor de natuur, planten, dieren

schilder- en beeldhouwkunst die uniek

en uiteindelijk respect voor elkaar. ‘Nine

is, en een van de belangrijkste boed-

Dragon Heads’ wil schoonheid, melan-

dhistische kunstschatten van de mens-

cholie, gekte, levenslust, kortom elke

heid is. Het is niet onwaarschijnlijk dat

vorm van energie uitdragen en ontvan-

de (her)uitvinding van de plasticiteit

gen en regenereren tot iets nieuws. Het

hier heeft plaatsgevonden en zich via

loslaten van vooroordelen en angsten

de zijderoute en Constantinopel naar

genereert onbevangenheid.

Italië heeft verspreid. Eeuwenlang was deze plek verlaten na oorlogen en hon-

Revolutionair concept

derden jaren een vergeten geheim. De

Een van de plekken waar ‘Nine Dragon

monniken hadden bij het verlaten van

Head’ steeds naar terugkeert is de eeu-

het Mogao tempelcomplex bewust alle

wenoude TongDo-Sa tempel in Yang

ingangen met kunstschatten en vooral

San, bij Busan in Zuid-Korea. Dit belang-

de geheime kamer met honderden kost-

rijke complex werd gesticht als spiritu-

bare handschriften met Sutras en leer-

eel centrum in 646 AD door de monnik

teksten Boeddha zorgvuldig dichtge-

uitputtingsslag. Het kampement in de

worden op grote schaal ontgonnen,

Jajang-Yulsa, een inventieve geestelijk

metseld. Bij de herontdekking kwamen

ronde Mongoolse nomadententen (Pao)

enorme windmolenparken en industri-

leider, wellicht een beetje vergelijkbaar

de beelden en de muurschilderingen

in het aangename Tienshan gebergte

ële complexen verrijzen tezamen met

met iemand als Bernard van Clairvaux

ongeschonden en fris van kleur tevoor-

vormde een welkome tussenstop tijdens

nieuwe dorpen en steden. Massatoe-

beroemd om zijn ascetische soberheid

schijn. Ook de verloren geachte teksten

de lange reis. Er werden exposities ge-

risme komt al op gang en weldra zullen

en inventies op allerlei gebied. Het op-

kwamen ongeschonden tevoorschijn.

organiseerd. Installaties gebouwd en

luxe hotels verrijzen rond de boeddhis-

vallende aan het concept van Won Hyo

Zij zijn voor Boeddhistische geleerden

performances gedaan. Omringd door

tisch kunstschatten. De Mogao Grotten

is dat er geen afbeeldingen of beelden

van nog groter belang. Voor Aziaten

schaterlachende kinderen en hun daar-

vormen een tijdscapsule van menselijk

van Boeddha buiten, in en rond het tem-

is het Mogao complex een van de we-

door vrolijke ouders, die aanvankelijk

vernuft. De schilderingen en beelden

pelcomplex te vinden zijn. Maar het

reldwonderen. De grotten liggen in

de wenkbrauwen fronsten.

blijven adembenemend. De grote lig-

meest revolutionaire is de tempel met

een opstandige fundamentalistische

het lange raam dat een panorama van

islamitische Chinese provincie. En men

Kamelen en vrachtwagens

het verpletterende boegbeeld. De half-

buiten gedoseerd naar binnen brengt

is bang voor een herhaling van wat er

Je vraagt je af hoe deze plek in vroeger

duister entourage en de monochrome

in de half duistere meditatie ruimte. In

gebeurde met de grote Boeddha beel-

eeuwen werd bereikt. Hoe lang men

zinderende woestijn in de verte dragen

deze tempel staan geen beelden van

den in Bamiyan in centraal Afghanistan

over de reis deed. En hoe men de reis

daar nog aan bij. Net als bij Lascaux

Boeddha, maar op de plek waar je deze

in 2001. Maar de beschadigingen tot

van vele maanden overleefde.

zullen in de toekomst de grotten defi-

zou verwachten... het raam met vrij uit-

dusverre zijn vooral gepleegd door

Waar ooit kamelen liepen, zie je nu een

nitief beschermd en gesloten worden.

zicht naar buiten, naar de berg! Je kijkt

Engelse, Franse, Duitse, Amerikaanse en

eindeloze file splinternieuwe vrachtwa-

We moeten ons dan behelpen met re-

door een smal lang kader waardoor je

Japanse kunstrovers die soms indirect

gens die zich bijna even traag als de

plica’s. n

hetzelfde landschap als kort daarvoor

voor hun nationale musea werkten,

kamelenkaravaan vroeger verplaatst

opeens anders ervaart. Gelovigen bid-

zoals ook in Egypte gebeurde. Aan de

over de smalle hete strook asfalt die de

Paul Donker Duyvis neemt sinds 2005

den en mediteren met het gezicht naar

kunstschatten in Mogao is met tussen-

Gobi en de Taklamakan woestijn door-

deel aan Nine Dragon Heads.

het uitzicht. Wonderlijk hoe sterk dit

pozen gewerkt tussen de vierde en de

klieft. De aanblik van de Taklamakan die

Foto’s van de reis ‘Pao to Pao’ zijn te zien

beeld werkt. Het is niet alleen miracu-

veertiende eeuw. Ook met moderne

eeuwen onaangeroerd bleef zal spoe-

op: http://9dragonheads.cjb.net n

leus, maar ook revolutionair als artistiek,

reismiddelen is de tocht er naar toe een

dig drastisch veranderen. Gasvelden

Performance Cleaning Ceremony Paul Donker Duyvis, 16 08 2010

gende en zittende Boeddha’s vormen

De kamelen karavaan is vervangen door een eindeloze file splinternieuwe vrachtwagens die zich stapvoetsverplaatst over de smalle hete strook asfalt die de Gobi en de Taklamakan woestijn doorklieft. Foto Christophe Doucet

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

25

De afgang

Frank Lisser

In het eerste deel van de roman ‘Speel-

uitzitten. Zelfs zijn lieve vrouw Dorine

In deel twee, vrijwel het gehele boek,

of een kleine tegenslag zou goed uitko-

tijd’ is Guy Spaans, de hoofdpersoon in

ontkomt niet aan zijn afkeer van het oud

beschrijft Harrie Hageman de hoofdper-

men. Maar in relatie met de andere per-

de pas verschenen debuutroman van

zijn. Ondanks het onaardige gedrag en

soon vanuit twee perspectieven. In het

spectieven is het juist goed dat hij hier

Harrie Hageman, een oudere man die

de harde oordelen over de ouderdom,

eerste perspectief is hij een viertienjari-

een perfect leven leidt. De lezer weet

moet aanhoren dat hij een kwaadaar-

is zijn optreden begrijpelijk en wekt hij

ge puber, in het tweede een volwassen

wat eraan vooraf ging en wat nog gaat

dige tumor in de prostaat heeft. Hij vindt

sympathie door zijn machteloze razer-

man. In een wervelend tempo en met

komen. Het succes is hem nu gegund.

zichzelf een onaantrekkelijke oude zak

nij tegenover de medische stand, afgrij-

een scherpe pen wisselen de perspec-

Je mag in dit tranendal toch vier weken

die passé is. Vol woede hekelt hij het

zen over het verlies aan fysieke aantrek-

tieven, in korte hoofdstukken verdeeld,

gelukkig zijn?

onvermijdelijke lot en wijst hij met een

kingskracht en de weerzin tegen zijn

elkaar af en vormen samen een prach-

Een bijzondere aandacht in dit perspec-

priemende vinger naar zijn leeftijds-

aftakeling.

tig vlechtwerk waarin de flamboyante

tief krijgt het maakproces van de toneel-

persoonlijkheid van de hoofdpersoon

voorstelling. De hoofdpersoon negeert

steeds verder wordt uitgebouwd.

alle regieaanwijzingen in de toneel-

genoten, die als makke schapen de rit

tekst van Handke en eist van de acteurs De jongen Guy leeft eind jaren vijftig

een volledige overgave aan zijn regie.

van de vorige eeuw in een kleine plaats

Daarin staat de toneeltekst centraal en

in een groot arbeidersgezin. De katho-

niet de gespeelde karakters. Elk moge-

lieke kerk heerst meedogenloos en ook

lijk meningsverschil over het stuk wordt

voor hem is er geen ontkomen aan. De

door hem gepareerd met de belofte dat

priesters als leraren op de katholieke

pas bij de uitvoering bedoelingen van

Mulo treiteren als zure wereldvreemde

hem zullen begrepen worden. Hij geeft

schepsels de leerlingen. Hij frequenteert

geen uitleg en eist enkel blind vertrou-

gedwongen vaak de mis en daar ont-

wen. De opgenomen tekstfragmenten

moet hij het geheimzinnige meisje Claire

uit Kaspar van Handke verwijzen naar

waarop hij prompt heftig verliefd wordt.

een zuiverheid in denken en handelen,

Gevangen in een bekrompen wereld,

die boven het alledaagse uitgaat. In het

waarin seksualiteit een gevaar is, ont-

gewone leven vertroebelen de com-

vouwt zich een stil gevecht tussen Guy

promissen tussen droom en daad het

en zijn omgeving die bestaat uit nare

zicht op het bestaan. In de kunst is dit uit

leeftijdsgenoten, een afstotelijke kerk en

den boze en draait het om het radicale,

een liefdevol maar ook benauwd gezin.

de ontstijging van het individuele be-

Maar ook in hem zelf vindt een gevecht

lang en het komen tot een noodzakelijk

plaats tussen het angstige brave kind

gemeenschappelijk beleefde kern, die

en de aanstaande volwassene met als

dan als een bom dient in te slaan. De vol-

inzet die verliefdheid en het verlangen

wassen Guy leeft wat al te gemakkelijk,

om te kunnen breken met die verstikken-

maar als regisseur is hij streng en zoekt

de omgeving. De jaren vijftig worden

hij vol toewijding naar het maximale.

gepresenteerd als een kleinburgerlijke

De afwisseling tussen de beide perspec-

hel waarin geen plaats is voor nostalgie

tieven in de vele korte hoofdstukken

naar een tijd waarin ‘geluk zo gewoon

werkt als een weerkaatsing. De zoe-

is’. In de jongen broeit een artistieke

kende wild stuiterende puber is nu de

persoonlijkheid, die in zijn cultuurarme

radicale regisseur, die van de kunst dat

omgeving moet ploeteren om in tact te

opeist wat hij eerder als puber van het

blijven. De rondtollende heftige emoties

leven tevergeefs verwachtte.

vinden soms een uitvlucht in een korte eruptie of door een ontsnapping uit de

In het derde en laatste korte laatste deel

school naar buiten, de natuur in.

komt de oudere Guy nog even terug. Fulminerend weigert hij de armzalige

www.lubberhuizen.nl De schrijver van De belandt midden jaren vijftig op Ceylon en raakt in de ban van het exotische eiland. Bouvier worstelt er met ziekten en eenzaamheid en doet op hallucinerende wijze verslag van zijn innerlijke strijd.

26

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

afgang in het ziekenzaaltje en verkiest

sen Guy een succesvol toneelregisseur.

hij samen met Dorine te vluchten uit het

In een tijdsbestek van een zomermaand

ziekenhuis. De reis is volbracht. De ont-

in een stad in Brabant repeteert hij als

roerende opkomst als puber, dan het

gastdocent van de theaterschool met

grootse echte leven als volwassene en

een ‘groep vrouwelijke studenten’ Kas-

tenslotte de afgang als boze zieke man

par van Peter Handke. Het maakproces

vol walging. Dat laatste is een onvermij-

van de voorstelling en de regievisie van

delijk pijnlijk noodlot, dat liefst iedereen

Guy vormen hierin de kern. Tegelijker-

zou willen ontlopen. n

tijd ontwikkelt zich een liefdesrelatie

(advertentie)

wegen van de wereld

In het tweede perspectief is de volwas-

‘Een ode aan het reizen, een regelrecht meesterwerk’ Margot Dijkgraaf over De wegen van

de wereld

€ 18,50

met een van de studenten. Doordat dit

Harrie Hageman is theatermaker en

perspectief in de hij-vorm is geschreven,

beeldend kunstenaar. Hij was redac-

ontstaat er meer afstand. Hij wordt hier

tielid van De Nieuwe en lid van de Pro-

meer beschrijvend neergezet als een

gramma Commissie van Arti, hij was

held: zelfbewust, aantrekkelijk, vrij, vi-

curator van o.a. DOOD en Het Gonst In

sionair en eerlijk. Vol ergernis over de

Arti. Met zijn snelle en muzikale Hamlet,

zwakte en de hypocrisie van anderen

gespeeld door acht net afgestudeerde

maakt hij met een groep onmogelijke

acteurs en actrices, kreeg hij landelijke

studenten van een moeilijke toneeltekst

bekendheid als controversieel theater-

een compromisloos toneelstuk. Hij staat

maker. In zijn huis-annex-theater in de

in het leven als een onwankelbare rots.

Noordoostpolder organiseert hij inmid-

Zonder perspectief van de jonge en

dels legendarische avonden onder de

oude Guy is hij eigenlijk onsympathiek.

naam Harrie was jarig. Speeltijd is zijn

Het kan jaloezie zijn, maar een misstap

debuutroman. n

Having children is hard work but they are for the future

In the morning I teach, in the afternoon I paint

I once was bankrobbed, so I am not afraid to start a new business

A fresh relationship is like two firestones in collision

I am one of five girls between 200 guys

Habits are boring. Just perform them. Later you do what you like

I am a gardener, but I don’t prefer plants to people

Awareness of habits is one thing, to change them is another

Efrat Zehavi PassPortraits performance In 2001 immigreerde de Israëlische beeldend kunstenaar Efrat Zehavi (1974) naar Nederland. Altijd al was ze gefascineerd geweest door de gezichten van mensen, maar de verscheidenheid aan gezichten en nationaliteiten in haar nieuwe woonplaats Rotterdam verbijsterde haar. Met de onbevangen blik van een nieuwkomer ontwikkelde ze het idee om een ‘gezichtenverzameling’ te creëren van de mensen die ze op straat zag: Chinees, Afrikaans, Turks, Hollands, Antilliaans, Spaans, Marokkaans, Indisch… Vanuit die gedachte ontstond The Migrating Studio, een performance waarbij toevallige voorbijgangers worden uitgenodigd om hun verhalen te vertellen terwijl zij ondertussen een portret van ze boetseert. Het verhaal speelt een belangrijke rol. Ze wil haar modellen leren kennen. Ze probeert te weten te komen wie ze zijn, wat hun afkomst is en hun overtuigingen. Het gesprek is een onlosmakelijk deel van de performance. Zo houdt Zehavi haar modellen zowel uiterlijk en innerlijk een ‘spiegel’ voor. Ze verbeeldt de levende persoon en de inhoud van het gesprek in het portret. Na afloop maakt ze drie foto’s van het kleiportret; zoals op een politiefoto’s: links, rechts en van voren. Niemand krijgt zijn kleiportret mee naar huis, maar men krijgt een drieluik fotoserie van het kleibeeld met een citaat uit het gesprek naar zijn emailadres gestuurd. Het citaat speelt een essentiële rol. Het is de bril waardoor je naar het kleiportret kijkt. Zoals de uitspraak van de vrouw: ‘I am not afraid of traveling abroad, I am only afraid of my mother’ je heel anders naar het portret doet kijken, dan wanneer er niets onder zou staan. Het maakt je bewust van de grote rol die taal speelt in het interpreteren en definiëren van de dingen die je ziet en hoe gemakkelijk je met kleine ingrepen een bedrieglijk beeld kunt schetsen. Sinds 2007 reist Efrat Zehavi met haar PassPortraits performance in Nederland, Duitsland, Griekenland en Israël. Ze deed haar performance o.a. in het van Abbemuseum, op de Kunstvlaai in Amsterdam en onlangs in de Kunstausstellung NRW in Düsseldorf. Ze heeft inmiddels meer dan honderdtachtig PassPortraits gemaakt. n Werk van Efrat Zehavi is te zien op http://www.efratsite.nl n

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

27

Mathieu Knippenbergh Zeevaarder van de ziel Het werk van Mathieu Knippenbergh bestaat uit fotografie, filmfragmenten in loops, verschillende radiofrequenties, installaties met stromend water en sculpturen in de vorm van boten, capsules en zuilen met halfgeleiders en printplaten. In Psychonaut maakt hij ons deelgenoot van uiteenlopende zintuiglijke ervaringen: een wandvullende projectie waarop drie vluchtende soldaten zichtbaar eindeloos door ijzige wind en sneeuw marcheren; ze worden geflankeerd door een stroom van bizarre filmbeelden die op honderd kaal gestripte monitoren continu worden vertoond. Indrukwekkende tuigen, robuuste sculpturen en vreemde objecten, die zijn bekleed met halfgeleiders, printplaten of schotelantennes, staan in nabijheid van foto- en videobeelden waarop de ritueel in aarde en pulp gedrenkte kunstenaar door honderden vliegen is overdekt. Tot 22 mei exposeert Mathieu Knippenbergh in Museum Bommel van Dam in Venlo. n

28

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

art

M AY 11 / 15

amsterdam RAI artamsterdam.nl

W E D 6 - 10 P M

T H U 11 A M - 7 P M

F R I 11 A M - 9 P M

11 S AT / S U N 11 A M - 7 P M

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

29

Kom en zie de kunstenaars van morgen aan het werk!

G LANDELIJKE VERENIGIN VOOR KUNSTENAARS enaars (NABK), is de e voor Beeldend Kunst De Nationale Associati voor alle beeldend igin te landelijke veren g ots gro en e iev act est me kunstenaars.

biedingen, voordelen en een groot aantal aan De NABK biedt haar led gelijkheden en mo kortingen op expositie en cadeaus waaronder g gan toe ken, gratis presentaties in kunstboe

sttijdschriften en abonnementen op kun tot kunstbeurzen, gratis sten, 2 à 3 gratis kom , inspirerende bijeen kortingen op activiteiten er. De waarde van alle voordelen is een me kunstboeken per jaar en e. uti trib con de van ud veelvo

en Kijk voor alle informatie r op www.nabk.nl. ulie orm gsf ldin me aan een

TIE VOOR NATIONALE ASSOCIA RS BEELDEND KUNSTENAA

Academie voor Beeldende Vorming, Academie van Bouwkunst, Conservatorium van Amsterdam, Nederlandse Film en Televisie Academie, Reinwardt Academie, de Theaterschool

Mei – Juli 2011 www.ahk.nl/eindwerk

Nederlands Instituut voor Mediakunst

OMER FAST

hMk { Hotel Maria Kapel }

Tentoonstelling: 14 mei – 23 juli 011 Opening: 13 mei, 1800 uur

NIMk presenteert met trots de eerste solotentoonstelling van Omer Fast in Nederland. De show omvat drie video installaties die nog niet eerder in Nederland zijn vertoond: Nostalgia, The Casting en De Grote Boodschap.

Finissage: 8 May 2011 The .Org edwin STOlk (NL)

{ The other WILL be here }

+ Gesprek tussen Omer Fast en Sven Lütticken: 15 mei, 1500 uur

Opening: 13 June 2011 Marie ilSe BOurlangeS (FR) elena khurTOva (RU) virginie reBeTez (CH)

Met dank aan Keizersgracht 264 1016 EV Amsterdam www.nimk.nl

{ Artist-run residency & Projectspace presents }

Open: di t/m vr 1100 – 1800 uur za + 1e zondag van de maand van 1300 – 1800 uur.

{ The other WILL be here }

Opening: 2 October 2011 erik alkeMa (NL) avi kriSpin (IL) gregg lOuiS (US)

{ For more information: www.hotelmariakapel.nl } NIMk–052011–Nostalgia–024

30

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

De tentoonstelling TAST-ZIN biedt een krachtige ervaring door spannend materiaalgebruik, brutale visuele ingrepen en een verrassende en expressieve aanpak van beeld, materie en onderwerp. In TAST-ZIN worden de zintuigen van de toeschouwer geprikkeld. Zijn de kunstwerken hard of zacht, ruw of vlak, zwaar of licht, koud of warm? Echt aanraken kan niet. We moeten het materiaal en het onderwerp ervaren door te kijken en te herkennen. De getoonde werken herinneren aan beelden, objecten, ervaringen, emoties en verlangens. Het uitgangspunt voor deze tentoonstelling is de toegankelijkheid, de fysieke component, de tactiele, visuele en plastische aantrekkingskracht van het gepresenteerde werk. TAST-ZIN toont een diversiteit aan materiaal en materiaalgebruik. De kunstenaars snijden verschillende onderwerpen aan in hun werk en zetten uiteenlopende materialen en ambachtelijke technieken in om deze onderwerpen vorm te geven. Het is zichtbaar dat de geselecteerde kunstenaars de traditionele materialen en technieken waar ze mee werken op ambachtelijke wijze beheersen. De zichtbaarheid van het maakproces speelt een essentiële rol in de beleving van het werk. De uitstraling van het materiaal en de toepassing ervan bepalen mede de inhoud. De visuele communicatie van de werken staat centraal. De kunstenaars tonen voornamelijk groot werk waardoor de verleiding in volle kracht toeslaat. Om uitgebreider in te kunnen gaan op het maakproces, is er speciaal voor deze tentoonstelling een documentaire gemaakt waarin de werkwijze van de kunstenaars en de totstandkoming van hun kunstwerken centraal staan. Door de handelingen te tonen die worden verricht om een kunstwerk te laten ontstaan, krijgt de toeschouwer een beeld van het proces dat schuilgaat achter het eindresultaat. Laura Hermanides (regisseur) en Lea Fels (producent) hebben de organisatie en realisatie van deze film op zich genomen. Bij de tentoonstelling verschijnt een fullcolour publicatie met een artikel dat door Hans den Hartog Jager voor deze tentoonstelling is geschreven. De documentaire is als DVD in deze publicatie opgenomen. Concept en organisatie tentoonstelling: Atelier Barbara Broekman

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 24 A R T I E T A M I C I T I A E

31

Willem van Genk, collage van één doek en twee beschilderde panelen, zonder titel, zonder jaartal, particuliere collectie.

damp de vorm van een spinnenweb. Vaag zien we de hangar nog in de achtergrond. Een staalconstructie, die verrassend

Op de startbaan tekent de kunstenaar een patroon van buigende, parallelle lijnen. Bij de staart van het luchtschip krijgt de

plaar dat in al zijn lompe elegantie op het punt staat op te stijgen. Het water wordt gelost en de kabels zijn ontkoppeld.

tevaartmuseum. Het andere met het Vrijheidsbeeld en een zeppelin. Op het grote doek staat ook een Zeppelin; een exem-

zenrad. Het middendeel is een schilderij, waarin twee grote inzetluiken zijn gesneden. Het een met de gevel van een ruim-

hoeft te ontwarren. De vleugels tonen beide een gezicht op Moskou, met daarover heen tekst, een zendmast en een reu-

Een overzichtelijke compositie in drie delen, die je niet zoals vaak bij Van Genk als een verkeerd in elkaar gezette puzzel

Uit een particuliere collectie is onverwachts een onbekend schitterend werk van Willem van Genk (1927-2005), opgedoken.

Zie ook Ans van Berkum e.a. Willem van Genk bouwt zijn Universum, Lannoo 2010. n

kend mooi,’ schreef Willem Frederik Hermans ooit. Wie er door gegrepen wordt, komt er niet gemakkelijk van los. n

Hoorde hij stemmen? Okay, maar hij was eerst en vooral een kunstenaar, met een weergaloos oeuvre. ‘Huiveringwek-

de touwtjes in handen te kunnen nemen en daarmee het vege lijf te redden. Was hij schizofreen? Was hij paranoïde?

Van Genk werd een groot speurder naar verborgen machtstructuren. Hij kopieerde ze in zijn kunst om ergens ooit zelf

maar een ‘nobody’ bent, een man met een naam die maar één letter scheelt met ‘gek’. Wie niet sterk is, moet slim zijn.

kopieert, dan zou het wel eens kunnen dat je de systemen uiteindelijk zelf in je macht krijgt. Hoogst noodzakelijk, als je

vormovereenkomst kun je de verbondenheid van alle bedreigende systemen volgen en herkennen. En als je die vorm

maar ook die van het binnenwerk van beide met het web van een spin. Het web. De samenhang der dingen. Door de

hij helemaal pal van achter. Daar door wordt niet alleen de overeenkomst tussen de hangar en de Zeppelin zichtbaar,

Ans van Berkum

veel lijkt op het binnenwerk van een zeppelin. Van Genk laat het zien in het exemplaar dat verderop in het luchtruim hangt.

Willem van Genk

Hij schildert dat vanaf de staart gezien, in verkort perspectief. Het kleine luchtschip, dat nog verder weg zweeft, schildert

denieuwe

J A A R GA N G 15 N R 2 4 A R T I E T A M I C I T I A E

32