3
Bewezen praktijken
Korte screening voor nietmotorische symptomen bij de ziekte van Parkinson D. Crosiers, K. Nuytemans, B. Meeus, J. Theuns, C. Van Broeckhoven, P. Cras Naast motorische symptomen wordt de ziekte van Parkinson gekenmerkt door talrijke nietmotorische symptomen die een negatieve impact hebben op de kwaliteit van leven van de patiënt. Er bestaat reeds een korte Engelstalige vragenlijst die de patiënt zelf kan invullen, om deze niet-motorische symptomen te detecteren. Deze vragenlijst (NMSQuest) werd door ons vertaald naar het Nederlands en vervolgens in een populatie van 47 patiënten met de ziekte van Parkinson getest. De vragenlijst was begrijpbaar voor alle patiënten. De meest voorkomende niet-motorische symptomen waren nycturie (61,7%), urinaire urgency (55,3%) en slaapstoornissen (51,1%). Het aantal niet-motorische symptomen vertoonde een positieve correlatie met ziekteduur en met merkers van motorische ziekte-ernst (motorische UPDRS score en Hoehn-en-Yahr-stadium). We menen dat de Nederlandstalige versie van de NMSQuest een bruikbaar screeningsinstrument is om niet-motorische symptomen te detecteren in de klinische praktijk bij patiënten met de ziekte van Parkinson. (Tijdschr Neurol Neurochir 2010;111:113-8)
Inleiding De 4 cardinale symptomen van de ziekte van Parkinson (‘Parkinson’s disease’; PD) omvatten bradykinesie, rigiditeit, rusttremor en posturale instabiliteit. Naast deze typische motorische symptomen wordt PD gekenmerkt door talrijke niet-motorische symptomen. Deze kunnen ingedeeld worden in verschillende categorieën: stoornissen van het autonoom zenuwstelsel, slaapstoornissen, neuropsychiatrische stoornissen en sensibele stoornissen (zie Tabel 1 op pagina 114). De niet-motorische symptomen reageren vaak minder goed op dopaminerge therapie
of worden soms ook uitgelokt of verergerd door deze therapie. Bovendien blijkt dat de niet-motorische symptomen vooral later in het ziekteverloop een erg negatieve impact hebben op de levenskwaliteit.1 In de klinische praktijk wordt echter voornamelijk aandacht besteed aan motorische symptomen en complicaties van de ziekte.2 Hierdoor blijven nietmotorische symptomen vaak ongedetecteerd, zodat ook geen gepaste behandeling of advies kan worden gegeven. Daarom werd de ‘Non-Motor Symptoms Questionnaire’ (NMSQuest) ontwikkeld als screeningsinstrument. Deze vragenlijst wordt door de
Auteurs: dhr. dr. D. Crosiers, dienst Neurologie, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Laboratorium voor Neurobiologie, Instituut Born-Bunge; onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten, VIB Departement voor Moleculaire Genetica, Universiteit Antwerpen, dhr. prof. dr. P. Cras, dienst Neurologie, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Laboratorium voor Neurobiologie, Instituut Born-Bunge, Universiteit Antwerpen, mw. drs. K. Nuytemans, dhr. drs. B. Meeus, mw. dr. J. Theuns, mw. prof. dr. C. Van Broeckhoven, onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten, VIB Departement voor Moleculaire Genetica, Universiteit Antwerpen. Correspondentie graag richten aan dhr. dr. D. Crosiers, neuroloog in opleiding, doctoraatstudent, dienst Neurologie, Universitair Ziekenhuis Antwerpen, Wilrijkstraat 10, B-2650 Edegem, België, e-mailadres:
[email protected] Belangenconflict en financiele ondersteuning: dhr. dr. D. Crosiers is aspirant van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen (FWO). Mw. drs. K. Nuytemans en dhr. drs. B. Meeus ontvingen een specialisatiebeurs van het Instituut voor Aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen (IWT). Mw. dr. J. Theuns is post-doctoraal onderzoeker van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen (FWO). Trefwoorden: niet-motorische symptomen, vragenlijst, ziekte van Parkinson. Ontvangen 4 september 2009, geaccepteerd 21 december 2009.
Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie
vol 111 - nr. 2 - 2010
113
Bewezen praktijken Naam:…………………………………………………………
Datum:…………..
Niet-bewegingsgebonden symptomen in de ziekte van Parkinson De bewegingsstoornissen bij de ziekte van Parkinson zijn algemeen bekend. Toch kunnen soms andere problemen optreden als gevolg van de ziekte of de behandeling. Het is belangrijk dat de arts deze problemen kent, vooral indien ze vervelend zijn voor u. In de onderstaande lijst vindt u een reeks van deze problemen. Gelieve het hokje met ‘Ja’ aan te kruisen, indien u dit probleem hebt ervaren tijdens de voorbije maand. De arts of verpleger/verpleegster kan u helpen beslissen door u enkele bijkomende vragen te stellen. Indien u het desbetreffende probleem niet hebt ervaren tijdens de voorbije maand, kruis dan het hokje met ‘Neen’ aan. U dient ook ‘Neen’ te antwoorden als u het probleem in het verleden hebt ervaren, maar niet tijdens de voorbije maand. Hebt u tijdens de voorbije maand één van volgende problemen ervaren? 1. Druppelen van speeksel / speekselvloed gedurende de dag ❏ Ja ❏ Neen 2. Verlies of verandering van smaak- of reukzin ❏ Ja ❏ Neen 3. Moeilijkheden bij het slikken van voedsel of drank, of problemen met verslikken ❏ Ja ❏ Neen 4. Braken of misselijkheid ❏ Ja ❏ Neen 5. Constipatie (minder dan driemaal per week ontlasting hebben) of hard moeten persen bij ontlasting ❏ Ja ❏ Neen 6. Ongewild verlies van stoelgang / ongewild verlies van ontlasting ❏ Ja ❏ Neen 7. Een gevoel van onvolledige lediging van de darmen na ontlasting ❏ Ja ❏ Neen 8. Een gevoel van dringendheid bij het plassen, zodat u moet rennen naar het toilet / hevige aandrang bij het plassen ❏ Ja ❏ Neen 9. ’s Nachts regelmatig moeten opstaan om te plassen ❏ Ja ❏ Neen 10. Onverklaarde pijn (niet veroorzaakt door bekende ziekten, zoals artrose) ❏ Ja ❏ Neen 11. Onverklaarde verandering in uw gewicht (niet veroorzaakt door dieet) ❏ Ja ❏ Neen 12. Moeilijkheden om zich recente gebeurtenissen te herinneren, of vergeten om geplande dingen te doen ❏ Ja ❏ Neen 13. Verlies van interesse in uw omgeving of in uw bezigheden ❏ Ja ❏ Neen 14. Het zien of horen van dingen, waarvan u weet dat ze niet echt zijn of waarvan door anderen wordt gezegd dat ze er niet zijn ❏ Ja ❏ Neen
16. Een gevoel van triestheid, droefheid of depressie ❏ Ja ❏ Neen 17. Angst-, schrik- of paniekgevoelens ❏ Ja ❏ Neen 18. Verlies van interesse in sex, of toegenomen interesse in sex ❏ Ja ❏ Neen 19. Moeilijkheden bij de seksuele activiteit, als u het probeert ❏ Ja ❏ Neen 20. Ijlhoofdigheid / lichthoofdigheid, duizeligheid of zwaktegevoel bij plots rechtstaan vanuit liggende of zittende houding ❏ Ja ❏ Neen 21. Vallen ❏ Ja
❏ Neen
22. Moeilijkheden om wakker te blijven tijdens activiteiten, zoals tijdens het werken, het autorijden of het eten ❏ Ja ❏ Neen 23. Last met het inslapen of met het doorslapen ❏ Ja ❏ Neen 24. Intense, levendige of angstaanjagende dromen ❏ Ja ❏ Neen 25. Spreken of bewegen tijdens uw slaap, alsof u een droom werkelijk uitvoert ❏ Ja ❏ Neen 26. Onaangename gewaarwordingen in uw benen ’s avonds of tijdens rust, gepaard met de behoefte om uw benen te bewegen ❏ Ja ❏ Neen 27. Zwelling ter hoogte van de benen / zwelling van de benen ❏ Ja ❏ Neen 28. Overmatig zweten ❏ Ja ❏ Neen 29. Dubbelzien ❏ Ja
❏ Neen
30. Overtuigd zijn dat er bepaalde dingen met u gebeuren, terwijl andere personen dat ontkennen ❏ Ja ❏ Neen
15. Moeilijkheden om uw concentratie en aandacht bij de zaak te houden ❏ Ja ❏ Neen
Bijlage 1. Vragenlijst niet-motorische symptomen.
11 4
Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie
vol 111 - nr. 2 - 2010
3 Tabel 1. Overzicht van belangrijke nietmotorische symptomen bij de ziekte van Parkinson. Autonome stoornissen
patiënt ingevuld vóór of tijdens de consultatie. De NMSQuest bestaat uit 30 ja/nee-vragen en bevraagt 10 domeinen van niet-motorische symptomen.3 Wij beschrijven in dit artikel de vertaling van de NMSQuest naar het Nederlands en de validatie in een kleine populatie van PD-patiënten.
gastro-intestinale problemen constipatie speekselvloed dysfagie misselijkheid fecale incontinentie urogenitale problemen nycturie ‘urgency’ erectiele disfunctie hypersexualiteit hyperhidrose orthostatische hypotensie Slaapstoornissen overdreven slaperigheid overdag insomnie ‘REM sleep behavior disorder’ ‘restless legs’ ‘periodic limb movements’ levendige dromen Neuropsychiatrische stoornissen depressie angst apathie dysexecutief syndroom hallucinaties wanen dementie impuls-controlestoornissen Sensibele klachten pijn paresthesieën reukverlies smaakverlies Andere symptomen diplopie seborroe vermoeidheid gewichtsverlies
Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie
Methode Patiënten met PD werden gerecruteerd in het kader van een studie naar de genetische etiologie van de ziekte, waarbij eveneens een klinische opvolging van de patiënten gebeurt. Alle geïncludeerde patiënten voldoen aan de NINDS klinische criteria voor PD.4 Naast anamnese en klinisch neurologisch onderzoek werd ook voor iedere patiënt de motorische Unified Parkinson’s Disease Rating Scale (UPDRS)-score (deel 3) in ‘on’ toestand opgetekend en het Hoehn-en-Yahr-stadium bepaald.5 Tenslotte vulde elke patiënt de Nederlandstalige versie van de NMSQuest in. Deze vragenlijst is ook als apart document te vinden op de website: www.ariezmp.nl. Patiënten bij wie een klinisch vermoeden van cognitieve beperking bestond, ondergingen een ‘MiniMental State Examination’ (MMSE). De NMSQuest werd uit het Engels vertaald naar het Nederlands.3 Nadien werd de Nederlandstalige versie door 2 personen onafhankelijk van elkaar opnieuw vertaald naar het Engels. Deze 2 personen verschilden van de persoon die de initiële vertaling naar het Nederlands maakte. De originele Engelstalige versie werd vervolgens vergeleken met de 2 Engelstalige versies, die werden vertaald uit het Nederlands. Deze vergelijking gebeurde door de persoon die de initiële vertaling naar het Nederlands maakte. Discrepanties tussen de 3 Engelstalige versies werden nadien besproken met de 3 personen, die betrokken waren bij de vertaling. Aanpassingen aan de Nederlandstalige vertaling werden aangebracht nadat een consensus werd bereikt tussen deze 3 personen op basis van de discrepanties tussen de originele en de 2 vertaalde Engelstalige versies. Via deze translation-backtranslation-methode werd een valabele Nederlandstalige vertaling verkregen van de NMSQuest. De woordkeuze-validiteit werd nagegaan bij 3 patiënten door te vergelijken of de betekenis van de Nederlandstalige vertaling voor hen overeenkwam met de originele Engelstalige vragenlijst. Sommige vragen werden zowel in een Vlaamse als in een Nederlandse versie
vol 111 - nr. 2 - 2010
115
Bewezen praktijken
Tabel 2. Aantal patiënten dat bevestigend antwoordt op desbetreffende vraag uit de NMSQuest. Het respectievelijke vraagnummer en corresponderende niet-motorisch symptoom wordt eveneens in de tabel aangegeven. Vraagnummer
Symptoom
Percentage
9
nycturie
29
61,7
8
urinaire ‘urgency’
26
55,3
23
inslaap/doorslaapstoornis
24
51,1
15
aandachtsstoornis
23
48,9
26
‘restless legs’
22
46,8
16
depressie
21
44,7
2
reuk/smaakstoornis
20
42,6
12
geheugenklachten
20
42,6
1
speekselvloed
19
40,4
25
‘REM-sleep behavior disorder’
19
40,4
5
constipatie
18
38,3
20
orthostatisme
18
38,3
22
slaperigheid overdag
18
38,3
27
zwelling benen
16
34,0
3
dysfagie
15
31,9
14
hallucinaties
15
31,9
17
angst
15
31,9
28
hyperhidrose
14
29,8
18
veranderde interesse in sex
13
27,7
19
sexuele moeilijkheden
13
27,7
21
vallen
13
27,7
24
levendige dromen
12
25,5
29
diplopie
12
25,5
13
interesseverlies
11
23,4
10
pijn
9
19,1
30
wanen
8
17,0
7
gevoel onvolledige darmlediging
7
14,9
11
gewichtsverandering
7
14,9
4
misselijkheid
3
6,4
6
fecale incontinentie
2
4,3
geformuleerd. Tijdens het beoordelingsproces van dit artikel werden enkele taalkundige aanpassingen in de vragenlijst aangebracht. Alle patiënten verleenden hun geïnformeerde toestemming voor deelname aan de studie. De studie werd goedgekeurd door het Ethisch Comité van de Universiteit Antwerpen. Het softwareprogramma SPSS 16.0 voor Windows (SPSS Inc, Chicago, USA) werd gebruikt voor de statistische analyse. Pearson’s correlatiecoëfficient en Spearman’s rho rangcorrelatiecoëfficiënt werden
11 6
Aantal
Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie
gebruikt voor het testen van de correlatie van variabelen. De Mann-Withney-test werd gebruikt om de verdeling van de mediaan te vergelijken. Steeds werd de drempel voor significantie gelegd op p<0,05 met 2-zijdige toetsing.
Resultaten Er werden 47 patiënten geïncludeerd in deze pilotstudie. De man/vrouw-ratio bedraagt 2,13. De
vol 111 - nr. 2 - 2010
3 gemiddelde leeftijd bij inclusie bedraagt 67,5 jaar (standaardafwijking: 10,6; spreiding: 39-84). De gemiddelde ziekteduur bij inclusie bedraagt 8,3 jaar (standaardafwijking; 6,7; spreiding: 1-30). Het mediane Hoehn-en-Yahr-stadium bedraagt 2,5 (interkwartielafstand: 1; spreiding: 1-5). De mediaan van de UPDRS motorische score bedraagt 27 (interkwartielafstand: 21; spreiding: 3-74). Bij 17 patiënten werd een MMSE afgenomen. De gemiddelde MMSE-score bedraagt 25,9 (standaardafwijking: 3,4). De meest voorkomende niet-motorische symptomen in deze populatie zijn nycturie (61,7%), urinaire ‘urgency’ (55,3%), slaapstoornissen (51,1%) en concentratiestoornissen (48,9%; zie Tabel 2, op pagina 115). Het minst voorkomende niet-motorische symptoom was fecale incontinentie. De NMS-score wordt gedefinieerd als het aantal door de patiënt gemelde niet-motorische symptomen (maximumscore: 30). De mediaan van de NMS-score bedraagt 10 (interkwartielafstand: 8; spreiding: 0-22). Slechts 2 patiënten vertoonden een NMS-score van 0. We detecteerden een positieve correlatie tussen het aantal niet-motorische symptomen en de ziekteduur (Pearson’s correlatiecoëfficiënt: 0,548; p<0,001). De leeftijd is niet verantwoordelijk voor confounding, mits geen significante correlatie wordt aangetoond voor het aantal niet-motorische symptomen met de leeftijd van de patiënt (Pearson’s correlatiecoëfficiënt: 0,259; p=0,79). Tevens werd geen verschil gevonden in de distributie van de mediaan van de NMS-score tussen vrouwen en mannen (Mann-Whitneytest, U=239; p=0,982). We observeerden een positieve correlatie tussen het aantal niet-motorische symptomen en de UPDRS deel 3 score (Pearson’s correlatiecoëfficiënt: 0,632; p<0,001). Tenslotte is er eveneens een positieve correlatie tussen de NMS-score en het Hoehn-en-Yahr-stadium (Spearman’s rho: 0,669; p<0,001).
Discussie Deze pilotstudie had tot doel te onderzoeken of een Nederlandstalige vertaling van de NMSQuest bruikbaar is in de klinische praktijk om de aanwezigheid van niet-motorische symptomen bij PD te detecteren. De translation-backtranslation methode leverde een vragenlijst op die inhoudelijk nauw overeenkomt met de originele Engelstalige vragenlijst. De vragenlijst was in deze pilotstudie begrijpe-
Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie
lijk voor alle patiënten. Wel dient te worden vermeld dat patiënten met ernstige cognitieve stoornissen de vragenlijst niet op een betrouwbare manier zullen invullen. De vragenlijst kan echter ook gedeeltelijk worden ingevuld door de mantelzorger. De meerderheid van de vragen uit de NMSQuest leek ons geschikt voor gebruik in de dagelijkse praktijk. Wel stellen we voor om een antwoordcategorie ‘niet van toepassing’ toe te voegen bij vraag 19, die seksuele problemen bevraagt. In een oudere populatie is deze derde antwoordmogelijkheid namelijk noodzakelijk. Mits reeds werd aangetoond dat de NMS-score significant verschilt tussen PD-patiënten en leeftijdspecifieke controlepersonen, hebben we geen controlegroep opgenomen in deze studie.3 Nycturie en urinaire ‘urgency’ blijken in onze beperkte onderzoekspopulatie de meest voorkomende niet-motorische problemen te zijn. Dit is volkomen in overeenstemming met een vroeger gepubliceerde NMSQuest-studie bij 545 PD-patiënten.6 Daarnaast worden inslaap- en doorslaapproblemen door meer dan de helft van de patiënten gemeld bij het invullen van de vragenlijst. De NMS-score correleert in onze kleine populatie positief met de ziekteduur en met 2 variabelen die als maatstaf kunnen dienen voor de motorische ziekte-ernst: UPDRS motorische score en Hoehn-en-Yahr-stadium. Dit illustreert opnieuw het feit dat de prevalentie van niet-motorische symptomen toeneemt tijdens het ziekteverloop.1 De leeftijd is echter niet gecorreleerd met het aantal niet-motorische symptomen, wat aantoont dat deze variabele geen positieve confounder is. De correlatie tussen het aantal niet-motorische symptomen en merkers voor motorische ziekte-ernst, zoals het Hoehn-en-Yahr-stadium, kwam eveneens tot uiting in bovenvermelde studie met 545 PD-patiënten.6 De NMSQuest is echter niet ontworpen als meetinstrument, maar is voornamelijk een screeningsinstrument om de aandacht van de arts te vestigen op bepaalde niet-motorische symptomen die anders misschien niet ter sprake zouden zijn gekomen. Daarnaast biedt het aan de patiënt de mogelijkheid om bepaalde symptomen aan te kaarten. De NMSQuest is echter niet geschikt om de ernst en frequentie van de niet-motorische symptomen of progressie van deze symptomen te meten. Voor een meer uitgebreide en nauwkeurige meting van niet-motorische symptomen werden andere schalen ontwikkeld, waaronder de ‘Non Motor Symptoms
vol 111 - nr. 2 - 2010
117
Bewezen praktijken
Aanwijzingen voor de praktijk 1.
Niet-motorische symptomen vormen een belangrijk aandeel in het klachtenpatroon bij patiënten met de ziekte van Parkinson (‘Parkinson’s disease’; PD).
2.
Urinaire klachten en slaapproblemen blijken in de onderzochte populatie de meest voorkomende niet-motorische symptomen te zijn.
3.
De Nederlandstalige NMSQuest is een vragenlijst met 30 ja/neen vragen over niet-motorische symptomen bij PD. Deze vragenlijst kan door de patiënt ingevuld worden en is bruikbaar in de klinische praktijk.
4.
Het aantal niet-motorische symptomen bij een PD patiënt correleert met de motorische ziekte-ernst.
Scale’ (NMSS), SCOPA-AUT-schaal en SCOPASLEEP.7-9 De ‘Movement Disorder Society Task Force on Rating Scales in PD’ heeft recentelijk in een review van klinische schalen voor niet-motorische symptomen bij PD de NMSQuest als ‘aanbevolen’ klinische schaal benoemd.10
years. Mov Disord 2005;20:190-9. 2. Shulman LM, Taback RL, Rabinstein AA, Weiner WJ. Non-recognition of depression and other non-motor symptoms in Parkinson’s disease. Parkinsonism Relat Disord 2002;8:193-7. 3. Chaudhuri KR, Martinez-Martin P, Schapira AH, Stocchi F, Sethi K, Odin P, et al. International multicenter pilot study of the first comprehensive self-completed nonmotor symptoms questionnaire for Parkinson’s disease: the NMSQuest study. Mov Disord 2006;21:916-23.
Conclusie We menen dat het gebruik van de Nederlandstalige versie van de NMSQuest de kwaliteit van leven van PD-patiënten ten goede kan komen. Door tijdens de raadpleging ook aandacht te hebben voor niet-motorische klachten van de patiënt, kan voor bepaalde niet-motorische problemen (depressie, constipatie, pijn, ‘REM sleep behavior disorder’, niet-motorische off-symptomen…) een medicamenteuze of niet-medicamenteuze behandeling worden ingesteld. Daarnaast kan deze vragenlijst ook een aanloop zijn naar betere informatieverstrekking over de symptomen van PD.
4. Gelb DJ, Oliver E, Gilman S. Diagnostic criteria for Parkinson disease. Arch Neurol 1999;56:33-9. 5. Hoehn MM, Yahr MD. Parkinsonism: onset, progression and mortality. Neurology 1967;17:427-42. 6. Martinez-Martin P, Schapira AH, Stocchi F, Sethi K, Odin P, MacPhee G, et al. Prevalence of nonmotor symptoms in Parkinson’s disease in an international setting; study using nonmotor symptoms questionnaire in 545 patients. Mov Disord 2007;22:1623-9. 7. Chaudhuri KR, Martinez-Martin P, Brown RG , Sethi K, Stocchi F, Odin P, et al. The metric properties of a novel non-motor symptoms scale for Parkinson’s disease: results from an international pilot study. Mov Disord 2007;22:1901-11. 8. Visser M, Marinus J, Stiggelbout AM, Van Hilten JJ. Assessment of autonomic dysfunction in Parkinson’s disease: The SCOPA-AUT. Mov Disord 2004;19:1306-12.
Dankbetuiging We danken de patiënten voor hun medewerking aan het onderzoek.
9. Marinus J, Visser M, Van Hilten JJ, Lammers GJ, Stiggelbout AM. Assessment of sleep and sleepiness in Parkinson disease. Sleep 2003;26:1049-54. 10. Evatt ML, Chaudhuri KR, Chou KL, Cubo E, Hinson V, Kompoliti K, et al. Dysautonomia rating scales in Parkinson’s disease: sialorrhea, dysphagia,
Referenties
and constipation-critique and recommendations by Movement Disorders
1. Hely MA, Morris JG, Reid WG, Trafficante R. Sydney Multicenter Study of
Task Force on rating scales for Parkinson’s disease. Mov Disord
Parkinson’s disease: non-L-dopa-responsive problems dominate at 15
2009;24:635-46.
11 8
Tijdschrift voor Neurologie & Neurochirurgie
vol 111 - nr. 2 - 2010
