KLIMT
©Confidential Concepts, worldwide, USA ISBN: 978-1-78160-808-1 Alle rechten wereldwijd voorbehouden Tenzij anders vermeld, behoort het copyright van de gebruikte werken tot de desbetreffende fotografen. Ondanks alle aan de samenstelling van dit boek bestede zorg, is het niet altijd mogelijk geweest het eigendomsrecht vast te stellen. In dit geval verzoeken we U zich te adresseren tot de uitgever.
Gustav Klimt
4
‘E
en zelfportret schilderen zegt me niets. Welke onderwerpen me dan wel interesseren? Andere mensen en in het bijzonder vrouwen.’ De werken van Klimt getuigen van originaliteit en stralen een betoverende sfeer uit. Zijn sensuele, erotische schilderijen evoceren een wereld van genot en luxe waarin het aangenaam vertoeven is. Hun aanblik doet ons de kille sfeer van het postmoderne tijdperk waarin we leven vergeten. Geen enkele verwijzing naar de buitenwereld verstoort de charme van de allegorieën, portretten, landschappen en andere onderwerpen die hij in beeld brengt. De Oosters geïnspireerde kleuren en motieven (Japan, het oude Egypte en Byzantijns Ravenna waren grote inspiratiebronnen voor Klimt), het tweedimensionale perspectief zonder dieptewerking en de stilering van het beeld liggen aan de basis van dit betoverende oeuvre waarin het vrouwenlichaam zich in al zijn zinnelijkheid toont.
DE BEGINJAREN Gustav Klimt wordt in 1862 geboren als zoon van eenvoudige ouders. Zijn vader, een goudsmid-graveur, slaagt er met moeite in zijn gezin van zeven kinderen te onderhouden. Op veertienjarige leeftijd verkrijgt de jonge Klimt een staatsbeurs om aan de Kunstgewerbeschule (Weense kunstnijverheidsschool) te gaan studeren. Al snel komt zijn schilder- en tekentalent aan het licht. Zijn allereerste werken bezorgen hem een ongewoon vroegtijdig succes. In 1879 neemt hij zijn eerste belangrijk initiatief en richt hij, samen met zijn broer Ernst en met Franz Matsch, de Künstlerkompagnie (de kunstenaarsvereniging) op. Wenen kent aan het einde van de 19de eeuw een periode van architecturale bloei. Keizer Frans-Jozef besluit in 1857 de vestingmuren rond het middeleeuwse centrum van de stad af te breken. Met het geld van de belastingplichtigen wordt vervolgens de Ring gebouwd: een reeks schitterende verblijven omringd door prachtige parken. Deze bouwwerken bieden Klimt en zijn gezellen alle gelegenheid om hun talenten te tonen. De opdrachten stromen binnen en in 1879 nemen de jonge kunstenaars deel aan de decoratiewerkzaamheden voor een feest met historisch thema, georganiseerd voor de zilveren bruiloft van Frans-Jozef en keizerin Elisabeth. In 1880 volgt een nieuwe opdracht: ditmaal gaat het om de plafondschildering van de kuurinrichting van Karlsbad. Deze eerste verwezenlijkingen bezorgen Klimt een zekere faam. Uit jeugdwerken zoals De Fabel, Idylle of Naakte Man blijkt reeds hoe getalenteerd en beloftevol de jongeman is, hoewel hij zich hier nog beperkt tot het uitbeelden van allegorische en academische onderwerpen.
1. De Fabel, 1883, olie op doek, 85 x 117 cm, Historisches Museum, Wenen.
5
In De Fabel en in De Maagd zijn de vrouwen mollig en kunstig in sobere draperingen gehuld. Ze dragen het haar los naar achteren in de nek. Hun sensualiteit heeft iets moederlijk en hun naaktheid is veeleer decoratief dan opwindend. Er zijn geen noemenswaardige verschillen tussen deze schilderijen en werken uit de 17de en 18de eeuw. Vroeger maskeerde een zedige ‘V’, zoals bij kinderpoppen, de schaarse schaamharen. Zo werden ook in bepaalde kunstwerken uit de middeleeuwen of de renaissance, de mannelijke of vrouwelijke geslachtsdelen, uitgebeeld door een stoutmoedige kunstenaar, door zedige zielen voorzien van een vijgenblad. Vanaf 1896 wordt Klimt explicieter. In de finale tekening voor Sculptuur (die erg afwijkt van het schilderij met dezelfde titel), draagt de vrouw het haar los en is het schaamhaar zichtbaar. Ze kijkt de toeschouwer recht in de ogen en staat in de deuropening alsof ze in haar naaktheid betrapt werd. In haar valse onschuld nodigt ze uit tot liefkozingen. Het schilderij is daarentegen conventioneler van stijl: het frontale van de houding en de sculpturale pose zijn klassieker van aard. Het haar is opgestoken en het schaamhaar is onzichtbaar.
DE SEZESSION Dank zij het succes van zijn eerste werken bouwt Klimt een sterke reputatie op en wordt hij een succesvol kunstenaar. In 1892, na de dood van zijn vader en van zijn broer Ernst verandert zijn relatie met de schilder Matsch. Hij begint gevaarlijker paden te bewandelen. In 1894 verhuist Matsch uit het gemeenschappelijke atelier. In 1897 verlaat Klimt, samen met enkele goede vrienden, het uitermate conservatieve Künstlerhausgenossenschaft (Oostenrijks kunstenaarsgenootschap), en sticht hij onder de naam Sezession een beweging die hij zelf voorzit.
2. Idylle, 1884, olie op doek, 50 x 74 cm, Historisches Museum, Wenen.
6
De erkenning laat niet op zich wachten. Dank zij het succes van twee in 1898 georganiseerde tentoonstellingen kan de Sezession in een nieuw gebouw worden ondergebracht. Boven de ingangspoort van het door José Maria Olbrich ontworpen bouwwerk prijkt het devies van de beweging: ‘Voor de tijd zijn kunst, voor de kunst haar vrijheid’. De Sezession biedt niet enkel een podium voor het beste in de Oostenrijkse kunst, maar zet ook de poorten van het Keizerrijk open voor kunstwerken uit heel Europa.
7
Zo ontdekt het Weense publiek de Franse impressionisten en de Belgische naturalisten. Klimt is het boegbeeld van de beweging. Toch staat zijn succes als moderne kunstenaar zijn status van gevestigde en ‘salonfähige’ schilder in de weg. Al snel doen een hele reeks schandalen de ronde die zijn loopbaan ingrijpend zullen beïnvloeden.
DE SCHANDALEN In 1894 bestelt de Weense universiteit een reeks schilderijen bij Klimt en Matsch. De opgelegde thema’s zijn de Wijsbegeerte, de Geneeskunde en de Jurisprudentie. De universiteit verwacht waardige, formele en klassieke werken die de wijsheid van de filosofen en de helende krachten van de geneeskunde in beeld brengen en die gestalte geven aan de plechtstatigheid van de rechtspraak in de vorm van een sculpturale ‘Vrouwe Justitia’ die met gesloten ogen een weegschaal vasthoudt. Klimt besluit echter zijn eigen inspiratie te volgen. Na enkele jaren van hard labeur levert hij eindelijk zijn doeken af. Het schandaal dat ze opwekken, is echter zo groot dat hij de reeds gestorte voorschotten moet terugbetalen en zijn schilderijen terugnemen. Op de Wereldtentoonstelling van 1900 te Parijs krijgt hij een gouden medaille voor De Wijsbegeerte. Deze eerbetuiging verandert echter volstrekt niets aan de opinie van het Weense publiek. Wanneer hij een jaar later De Geneeskunde presenteert, breekt er een nog veel heviger dispuut uit.
3. Mannelijk naakt, naar rechts stappend. 4. Allegorie van de ‘Sculptuur’, 1889.
8
De betekenis van dit doek is moeilijk te vatten. Wat heeft de kunstenaar willen uitdrukken? Het tafereel is chaotisch: de massa lichamen, de oude, gerimpelde personages en de doodshoofden evoceren veeleer het lijden van de mens dan zijn genezing. Twee vrouwen, een bovenaan en een onderaan links, contrasteren met deze helse sfeer en oefenen een intrigerende aantrekkingskracht uit. De slang bij het personage links verwijst naar de klassieke uitbeelding van de geneeskunde. Het lichaam van deze vrouw is omstrengeld door vergulde versieringen en haar houding verleent haar veeleer de allure van een offerpriesteres dan van een genezer. De vrouw bovenaan staat met uitgestrekte armen in een houding van overgave en is naakt. Een parodie van de kruisiging? Haar onderbuik trekt de aandacht van de toeschouwer. Dit personage illustreert niet enkel het buitengewone tekentalent van Klimt, maar ook zijn durf. De lijnvoering en het schaduwspel leiden het oog onweerstaanbaar naar de schaamstreek. Voor de schets poseerde de vrouw ongetwijfeld liggend of leunend tegen een meubel.
9
