3
Conclusies en aanbevelingen
3.2 – Onderhoud 3.2.1 – Conservering originele staat Onderhoud is doorgaans gericht op het behouden van de originele staat. Oorlogsmonumenten nemen
In paragraaf 3.1 wordt het resultaat van de schouwing
echter een bijzondere plaats in. Aan sommige wor-
besproken. In de daarop volgende paragrafen wordt
den in de loop der tijd bijvoorbeeld namen toege-
aangekaart wat naar voren is gekomen uit de
voegd, of delen veranderd. Omdat de monumenten
schouwing (3.2 Onderhoud) en uit de interviews
in zekere zin gebruiksvoorwerpen zijn (ze staan
met beheerders (3.3 Beheer). De laatste paragraaf
ten dienste van herdenking en informatie) is het
bevat algemene aanbevelingen (3.4 Aanbevelingen).
zinnig dergelijke veranderingen in te passen. Soms kunnen deze echter op gespannen voet staan met
3.1 – Resultaat van schouwing
het auteursrecht of andere belangen van de kun-
Van de geschouwde oorlogsmonumenten is iets meer
stenaar, of met kunsthistorisch inzicht waarbij ge-
dan 50% (108 van de 203) in goede tot zeer staat.
streefd wordt naar behoud van cultureel erfgoed,
Deze monumenten hebben geen achterstallig on-
liefst in de originele staat. Goede communicatie
derhoud en vertonen geen ernstige mankementen.
en overleg met betrokken partijen zijn bij verande-
Een 28% van de monumenten (58 van de 203) is
ringen daarom van groot belang.
in redelijke staat. De overige 22% kampt met grotere problemen. De meest voorkomende man-
3.2.1 – Teksten
kementen zijn vervuiling, verwering, aangetast op-
Extra aandacht moet uitgaan naar de teksten op mo-
pervlak, alg en watersporen. Het zijn dus vooral
numenten; deze zijn immers essentieel. Kies om
de natuurlijke invloeden die zich laten gelden.
te beginnen de juiste materialen. Gebruik geen be-
De mankementen door menselijke invloeden zijn
lettering op kunststof ondergrond, want dat materiaal
zwerfvuil, graffiti, beschadigingen en vreemde toe-
hecht moeizaam. Bedek teksten niet met transpa-
voegingen. Zwerfvuil en vreemde toevoegingen
rante platen (kunststof of folie), omdat vocht dan
kunnen eenvoudig opgelost worden. Graffiti en
niet weg kan en mogelijk ook aan andere materialen
beschadigingen zijn dus de ernstigste mankementen
schade zal berokkenen (foto 13). Een goed uit-
als gevolg van menselijk handelen.
gangspunt is om teksten te zien als onderdeel van het monument en dus regulier te onderhouden: werk verf en vergulding bij, vul ontbrekende letters aan en voorkom verwering.
Foto 13: schade door vochtophoping
31
Nationaal Comité 4 en 5 mei
3.2.3 Materialen Voor monumenten worden veel verschillende materialen gebruikt, meestal in combinatie. Zorg voor goede bevestigingen en controleer die regelmatig. Naden en poreuze oppervlakken zijn een makkelijke bodem voor alg en vervolgens mos. Houd naden en poreuze oppervlakken schoon en zo droog mogelijk. Relatief veel baksteen vertoont problemen. Ook als het is toegepast als ondersteunend materiaal (sokkels of muren) moet het onderhouden worden: verwijder alg en mos, verwijder op tijd overhangend groen, heel voegwerk aan (met dezelfde mortel als origineel gebruikt is), en gebruik nooit een chemische laag om vocht te weren uit de steen. Natuursteen wordt veel gebruikt en neemt een aparte plaats in. Mits de soort goed wordt gekozen én gebruikt, is het een bestendig materiaal. Veel schade aan natuursteen wordt veroorzaakt door
Foto 15: schade door hogedrukreiniging
ondeskundige reiniging: het toepassen van zuur of schoonspuiten met water, al dan niet met
Natuursteen kan men beter niet onder druk reinigen;
schoonmaakmiddel, onder hoge druk (foto 14).
chemisch reinigen of stomen is beter. Moet er
Beide methoden geven onherstelbare schade. De
toch op die manier worden gereinigd, dan dient
enige oplossing is dan het monument geheel ver-
men twee zaken in de gaten te houden: de toegepaste
vangen.
druk en de weersomstandigheden. Maximaal toe-
Zuur gaat een verbinding aan met elementen in
laatbaar (en alleen onder speciale omstandigheden)
natuursteen. Hierdoor ontstaan onherstelbare en
is een druk van 5 bar. Veel professionele bedrijven
zeer ernstige verkleuringen. Foto 14 toont dergelijke
gebruiken tot 200 bar voor het spuiten van gevels,
ontsierende corrosie van ijzerdelen na reiniging
en noemen 30 bar al ‘een lage druk’. De daardoor
met zuur.
aangebrachte schade is echter enorm en onomkeerbaar (foto 15).
Foto 14: schade door gebruik van zuur
Onderzoek technische staat van oorlogsmonumenten
32
Wat het weer betreft: bij het onder druk schoonspuiten
3.3 – Beheer
van een relatief open natuursteen wordt veel water
3.3.1 – Onderhoudsplan
ingebracht. Gebeurt dit in de vrieskou, dan is de
Het beheren van een collectie monumenten begint
kans op schade groot: het water in de natuursteen
met een goede inventarisatie. Aan de hand van
zet uit en drukt kleine steendeeltjes weg. Het is
een analyse van de objecten kan de onderhouds-
dus zaak bij de schoonmaak voorafgaand aan de
strategie per onderdeel worden bepaald. Vervolgens
herdenking van 4 mei rekening te houden met het
kan een totaalplan worden opgesteld en het on-
weer.
derhoud structuur krijgen. In de Beleidshandreiking beheer en behoud oorlogsmonumenten en in de af-
Het gebruik van zuur moet op alle materialen afgeraden
studeerscriptie Onderhoud van kunstwerken in de
worden. Elementen uit het materiaal kunnen rea-
buitenlucht van Corrie van de Vendel wordt de me-
geren, waardoor verkleuringen ontstaan of stukken
thode om tot een onderhoudsplan te komen uit-
afbreken. Zuur mag alleen toegepast te worden
voerig uitgelegd.
door deskundigen als het echt niet anders kan, bijvoorbeeld voor het terugdringen van corrosie-
3.3.2 – Alternatieve manieren van uitvoering van het
smetten.
onderhoud
Bij bevestigingen moeten de juiste materialen
Met hulp van betrokken platforms als historische
worden gebruikt. Zo dienen verbindingsmaterialen
verenigingen of andere erfgoedorganisaties kan
van roestvaststaal te zijn, alleen al om druipstrepen
(klein) onderhoud aan monumenten goed worden
van roestwater te voorkomen. Bovendien mogen
uitgevoerd. Een vorm van 'adoptie', gericht op on-
bouten en moeren niet losgewrikt kunnen worden.
derhoud, is hierbij wellicht een goed middel. Een goede begeleiding en instructie is daarbij onont-
Het voorkómen van corrosie is een belangrijk punt.
beerlijk.
Laklagen en gepoedercoate oppervlakken dienen daarom goed onderhouden te worden. Het afwateren
3.3.3 – Stimuleren van moreel besef
van de gebruikte vormen voorkomt dat vocht in
Het lijkt zinnig om het morele besef te stimuleren
naden of diepliggende delen het materiaal op den
middels
duur aantast of doet verkleuren.
• actief beleid op het gebied van adoptie, waarmee
Verschillende metalen dienen zo te worden toegepast
jonge kinderen in aanraking komen met de lokale
dat ze elkaar niet raken (galvanische isolatie) om
geschiedenis en de traditie van herdenken
corrosie te voorkomen. Ook moet worden voorkomen dat condens zich kan ophopen in muren of holle beelden. Een afsluitende laag aanbrengen op poreuze materialen om vochtinwerking te voorkomen werkt doorgaans averechts: op den duur zal dit
• onderwijs over de Tweede Wereldoorlog, onder andere door het gebruik van lesbrieven • het stimuleren en ondersteunen van organisaties die betrokken zijn bij de monumenten • het onderhouden van contacten met organisaties op het gebied van de Tweede Wereldoorlog
leiden tot afstoting van de toplaag.
Daaruit zullen de volgende dingen kunnen voort3.2.4 – GPS
vloeien: betrokkenheid bij de monumenten, levendige
Veel monumenten zijn niet direct zichtbaar vanaf de openbare weg, of zelfs moeilijk te vinden. Niet
herdenking, inzet bij (de organisatie van) onderhoud.
alleen voor het onderhoudspersoneel, ook voor
6
http://www.4en5 mei.nl/herinneren /oorlogsmonumen ten/oorlogsmonu menten_in_beeld
bezoekers zou het handig zijn om de GPS-coördi-
3.3.4 – Nieuwe monumenten
naten ervan vast te leggen. Er bestaat een gratis
Er is geen beleid met betrekking tot het plaatsen van
6
app met informatie over oorlogsmonumenten .
nieuwe monumenten. Deze worden meestal opge-
Mogelijk kan deze worden uitgebreid met de GPS-
richt op initiatief van de bevolking of betrokken or-
coördinaten van alle monumenten.
ganisaties. Het is verstandig om hier gericht aandacht aan te besteden. Daarbij moet gestreefd worden naar een goede balans tussen het ondersteunen van deze acties enerzijds en toekomstig onderhoud van de monumenten anderzijds. Aan
33
Nationaal Comité 4 en 5 mei
te bevelen is om meteen afspraken te maken over
3.3.9 – Beleidshandreiking
de eigendomsverhoudingen en het uitvoeren van
De beleidshandreiking blijkt een functie te hebben
toekomstig onderhoud.
wat betreft • het initiëren van beleid op het gebied van oorlogs-
3.3.5 – Registratie Het is wenselijk te komen tot een uniforme registratie. Deze zou technisch gericht moeten zijn en onder meer een beschrijving moeten geven van fundament,
monumenten • het benadrukken van het belang van de oorlogsmonumenten • het ondersteunen van aanvragen en beleidsnota’s
gebruikte materialen, tussenlagen en afwerking, manier van vervaardiging, kleurnummers, soort-
3.3.10 – Diefstal
namen van gebruikte verf, verfmethodes en derge-
Er is nauwelijks aandacht voor het voorkómen van
lijke.
diefstal van monumenten in de openbare ruimte.
Op deze manier is eventuele progressie van man-
Door de gestegen koperprijs worden in toenemende
kementen te monitoren, en kan ook nieuw falen
mate bronzen beelden gestolen. Morele overwe-
beter worden vastgesteld.
gingen vormen daarbij geen hinderpaal. Het is daarom aannemelijk dat ook bronzen monumenten
3.3.6 – Registratie van het onderhoud
gestolen zullen worden.
Ook de registratie van het onderhoud laat te wensen over; uitgevoerde acties worden nauwelijks gearchiveerd. Genoteerd zou moeten worden
3.4 – Aanbevelingen
• de datum van de registratie
3.4.1 – Algemeen
• constateringen aan het monument (zowel een
De helft van de monumenten (108 van de 203) heeft
beschrijving van de goede staat als beschrijving
geen achterstallig onderhoud en is dus in goede tot
van mankementen)
zeer goede staat.
• ondernomen actie en de motivatie daarvoor • gebruikte middelen
De relatief kleine mankementen aan deze 58 monu-
• vervolgadvies
menten zouden met voldoende regulier onderhoud
• besluiten met betrekking tot het monument of
(waarbij mankementen sneller worden geconstateerd
de omgeving • referentie aan fotomateriaal
en opgelost) aan het licht zijn gekomen. Dit pleit voor het verbeteren van regulier onderhoud. Dit kan op twee manieren: zorgen dát het wordt uit-
3.3.7 – Documentatie van de monumenten
gevoerd en dat het met voldoende kennis van zaken
Het blijft van belang de monumenten onder de aan-
wordt uitgevoerd: stimuleren en ondersteunen.
dacht te brengen, bijvoorbeeld middels boeken, websites, databases, fiets- en wandelroutes, apps.
Van de 203 geschouwde monumenten hebben er 39
Door de achtergronden te schetsen van de monu-
(20%) eenmalig onderhoud nodig om ernstig tot
menten zal de betrokkenheid in de samenleving
zeer ernstig achterstallig onderhoud weg te werken.
toenemen, wat op zijn beurt fondsen voor onder-
Kennelijk hebben deze monumenten geen prioriteit.
houd genereert.
Mogelijk is er geen budget voor vrijgemaakt.
3.3.8 – Schouwing
3.4.2 – Overkoepelend orgaan en fonds
Een regelmatige schouwing van de monumenten
Omdat er zo veel meespeelt bij het beheer van oor-
(minimaal éénmaal per jaar) is van belang voor
logsmonumenten, zou het zinnig zijn een over-
het behoud. De algehele staat van onderhoud
koepelend orgaan in te stellen met onderhoud en
wordt dan bekeken, waarbij kleine mankementen
beheer als hoofdtaak. Een dergelijke instantie kan
in een vroeg stadium kunnen worden geconsta-
dan zorgen voor
teerd.
• gestandaardiseerde registratie- en documentatiebladen en een beslisdiagram • praktische en doelgerichte advisering
Onderzoek technische staat van oorlogsmonumenten
34
• coördinatie van contacten en stimuleren van expertise (nieuwsbrief, bijeenkomsten, digitale werkgroepen) • het instellen van een meldpunt voor problemen aan, en met oorlogsmonumenten
3.4.8 – Nieuwe monumenten Bij voorstellen voor nieuwe monumenten is het van belang te letten op de toegepaste materiaalsoort, de detaillering en de omgeving. Soms kunnen kleine aanpassingen het toekomstig onderhoud
• aansluiting bij contactgroepen over het onderhoud
aanzienlijk vergemakkelijken. Het voorstel voor
van kunstwerken (vanwege de parallelle thematiek)
een nieuw monument komt niet altijd van degene die later ook het onderhoud zal uitvoeren. Het is
Het is wellicht ook mogelijk in een dergelijk orgaan
goed om direct afspraken te maken over dat toe-
een fonds onder te brengen voor het stimuleren
komstig onderhoud. Hieraan kunnen ook afspraken
en ondersteunen van het onderhoud.
worden gekoppeld over het bezit van het monument.
3.4.3 – Onderhoudsdienst Te overwegen valt een regionale onderhoudsdienst
3.4.9 – Invloed van buiten de eigen organisatie
in het leven te roepen, naar het voorbeeld van de
Het lijkt zinnig om beleid te richten op het gelegenheid
mobiele onderhoudsdienst van de Oorlogsgraven-
bieden en ondersteunen van herdenkingen door
stichting. Een dergelijke dienst combineert de voor-
• een organisatie steun te bieden, zodra deze een
delen van expertise en geografische spreiding.
initiatief ontplooit • de burgemeester of een hoge ambtenaar betrok-
3.4.4 – Adoptie
kenheid te laten tonen
Geconstateerd werd dat niet-geadopteerde monu-
Daar waar ook buiten de eigen organisatie betrok-
menten technisch in betere staat zijn dan geadop-
kenheid ontstaat, is het mogelijk over en weer iets
teerde. Aanbevolen wordt een analyse uit te voeren
voor elkaar te betekenen, ook op het gebied van
bij een meer representatieve selectie monumenten,
onderhoud.
om te bepalen of dat in zijn algemeenheid geldt.
Het gebruik van monumenten door betrokkenen
Mocht dat zo zijn, dan is het zinnig om de oorzaak
rechtvaardigt het bestaansrecht ervan. Die betrok-
daarvan te achterhalen. Uitkomsten kunnen worden
kenheid kan wel met zich meebrengen dat het mo-
verwerkt in het adoptieprogramma van het Nationaal
nument in de loop van de tijd wordt aangepast.
Comité.
3.4.10 – Nulmeting De huidige schouwing kan gezien worden als een
3.4.5 – Inzet deskundigheid
nulmeting. Het verdient aanbeveling om een der-
Geconcludeerd is dat onherstelbare schade wordt
gelijke schouw over tien jaar nogmaals uit te voeren
toegebracht door ondeskundig onderhoud. Het is
om te zien of de monumenten dan in een betere
een absolute noodzaak om het onderhoud door
staat zijn.
deskundige onderhoudsmensen te laten uitvoeren. 3.4.6 – Regelgeving Er is geen regelgeving voor het onderhoud van mo-
Buro DSB
numenten. Schades door gebruik van (onder andere)
Corrie van de Vendel
zuren en hoge druk bij reiniging zijn enorm en on-
Augustus 2012
omkeerbaar. Het zou goed zijn als hier bindende regelgeving voor wordt opgesteld. Mogelijk kan de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, als hoeder van het Nederlands erfgoed, het voortouw nemen voor dergelijke regelgeving en handhaving ervan. 3.4.7 – Betrekken van belangengroeperingen Het is zinnig goede contacten te onderhouden met organisaties op het gebied van herdenken en monumenten. De hierdoor ontstane band stimuleert de wederzijdse inzet voor oorlogsmonumenten.
35
Nationaal Comité 4 en 5 mei
