Combineer schrijven met fotografie, film en animatie

Kijk, schrijf, maak! Combineer schrijven met fotografie, film en animatie 1

Kijk, schrijf, maak!

Inhoud?

Voorwoord

Inleiding

pagina 4

Schrijven en fotografie, Vriend foto, vriendin gedicht

pagina 8

Schrijven en film, Schrijven in goede tijden

pagina 20

Schrijven en animatie, De letter spreekt en beweegt

pagina 28

Hierbij presenteren wij u Kijk, schrijf, maak!, een drietal interviews over bijzondere samenwerkingen: die tussen de disciplines schrijven, fotografie, film en animatie. Elk van die disciplines vertelt een verhaal, zij het in tekst of beeld dat hun ideeën voor anderen opent. Alle vier kunnen zij de digitale ontwikkelingen goed gebruiken om hun kunst te verspreiden en onder de aandacht te brengen. Bovendien werken de makers van deze disciplines vaak alleen. En aan dat laatste willen wij wat doen. Met deze brochure hopen wij professionals uit verschillende hoeken te inspireren interdisciplinaire samenwerkingen aan te gaan. Docenten, kunstencentra of beleidsmakers: verbinding kan op verschillende niveaus worden gestart en zorgt op alle niveaus voor verrijking en inspiratie. Verschillende mensen durfden een dergelijke creatieve samenwerking aan. Lees hier de ervaringen van enkelen van hen. Wij wensen u veel nieuwe ideeën toe! Kunstfactor Wies Rosenboom Hoofd Dans & Schrijven

Combineer schrijven met fotografie, film en animatie 2

3

Inleiding

Fotografie en film zijn van alle kunstuitingen misschien wel de twee meest concrete disciplines. Immers het basismateriaal is meestal een natuurgetrouwe weergave van een stukje uit de werkelijkheid. Zowel fotografen als de filmmakers werken met een camera als hun belangrijkste gereedschap. En wat er voor de lens gebeurt, is ook zonder lens met het blote oog te zien. Maar is de foto of scène die het publiek te zien krijgt dan een natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid? Zag de locatie er vlak voor het moment van de opname ook al zo uit? Heeft de maker ingegrepen in de compositie van de beeldelementen? Iets toegevoegd of juist iets weggehaald. Is alles wat het publiek te zien krijgt ook echt op dat ene moment in tijd vastgelegd? Of heeft er ook nog een (digitale) nabewerking plaatsgevonden om het eindresultaat vorm te geven? Welk gedeelte is een toevallige vondst en welk gedeelte is er van tevoren bedacht in juist die ene foto of juist dat ene filmshot? 4

5

vervolg Inleiding door Conny de Vugt Een geënsceneerde foto toont een bevroren moment uit een bedachte en (deels) vormgegeven scène. Denk hierbij aan de Amerikaanse fotograaf Spencer Tunick , die voor een Greenpeace campagne duizenden vrijwilligers naar de Aletschgletscher wist te krijgen om daar hoog in de Zwitserse bergen bij - 10º C naakt voor hem te poseren. Of een fotograaf als Erwin Olaf , bekend om zijn geënsceneerde foto’s en inmiddels ook films. De keuze voor het medium is onlosmakelijk verbonden met de manier waarop de maker zijn idee voor zich ziet. Sommige ideeën zullen zich nu eenmaal beter laten fotograferen dan filmen en visa versa. Het belangrijkste verschil tussen beide disciplines is de dimensie tijd. Een stilstaand beeld geeft het publiek de vrijheid om naar believen te kijken. Hij krijgt daarbij alle gelegenheid het beeld op minutieuze manier te onderzoeken tot in elk detail. Een film neemt het publiek mee in het ritme dat de filmmaker voorschrijft. Hij manipuleert de tijdsbeleving van zijn publiek met de duur van de shots, camerabewegingen, scènewisselingen en tijdsprongen in het verhaal van en naar het heden, het verleden en/of de toekomst.

Tekst als basis Voor beide disciplines geldt: hoe complexer het maakproces, hoe aannemelijker het is dat het eindresultaat werd bereikt vanuit een geschreven vertrekpunt. Dat vertrekpunt kan variëren van een verzameling inspirerende tekstnotities tot een volledig uitgewerkt scenario. Hoe belangrijk een uitgewerkt scenario is blijkt vooral uit het maakproces van een animatiefilm. Persepolis , van Marjane Satrapi en Vincent Paronnaud is hier een mooi voorbeeld van. De van origine Iraanse triptekenaar en illustrator Marjane Satrapi werkte haar autobiografische verhaal uit tot een vierdelige strip met de titel Persepolis. Haar strip werd 6

zo’n groot succes, dat zij diverse aanbiedingen kreeg om haar verhaal te laten verfilmen. Maar pas toen zij de Franse striptekenaar en animator Vincent Paronnaud ontmoette werd zij enthousiast over het maken van een verfilming. Zij besloten samen Persepolis tot een geanimeerde speelfilm te maken. Vincent Paronnaud werd co-auteur voor het filmscenario. De vier stripdelen werden omgeschreven naar een draaiboek waaraan de factor tijd werd toegevoegd. En dit alles moest weer gaan passen binnen een dramaturgisch kloppende spanningsboog van een speelfilmduur. Juist in animatiefilms is het eigenlijk onmogelijk om zonder goed uitgewerkt scenario te werken. Een animatiefilm wordt veelal beeld voor beeld gemaakt. Het houdt in dat er vierentwintig filmbeelden per seconde worden vormgeven. Er is nauwelijks sprake van montage, want het proces is zo arbeidsintensief dat er gestreefd wordt naar zo min mogelijk restmateriaal. Dat maakt het wenselijk om een geschreven scenario nog een stap verder uit te werken naar een heel gedetailleerd getekend storyboard. Hierin wordt ook de kadrering al helemaal vastgelegd. Vaak wordt er tegelijkertijd aan meerdere scènes gewerkt door een heel team van mensen, die elk een deel van de animatie voor hun rekening nemen. Niets in de film beweegt vanzelf. Elk bewegend onderdeel is van tevoren tot in het kleinste detail bedacht, voorbereid en definitief uitgewerkt. Een scenario en storyboard zijn onmisbaar in de communicatie. Maar ook wanneer een animator alleen werkt is het belangrijk alle nieuwe inzichten en daaruit voortvloeiende beslissingen te toetsen aan de consequenties met betrekking tot het oorspronkelijke idee. Een animator werkt vaak zo lang aan één scène, dat er vanzelf allerlei nieuwe ideeën en mogelijkheden opduiken. En daarin schuilt een gevaar. Als een spontane ingeving niet blijkt te passen in het masterplan kun je een substantieel deel van je film overdoen. Een goed scenario is het echt het halve werk.

Scenario en interpretatie Het schrijven van een scenario vergt kennis van de discipline of combinatie van disciplines waarin de geschreven tekst zal worden verbeeld. Als een scenarist de opdracht krijgt een heel concreet draaiboek voor een uitgebreide mode- en styling fotoshoot te schrijven zal hij beslist anders te werk gaan dan wanneer hij vanuit zijn acteurservaring zelf besluit een toneelvoorstelling te gaan schrijven. Het schrijven van het draaiboek is veel concretere tekst dan het schrijven van een voorstelling, die vaak nog gekneed wordt door iedereen die er op de vloer mee aan het werk gaat. De meeste geschreven scenario’s laten genoeg over aan de verbeelding van de maker om te spelen met de visuele interpretatie. Maar dat geldt ook andersom: beeld biedt vaak een ruime mogelijkheid tot tekstuele interpretatie. In sommige gevallen kiezen schrijver en beeldmaker vanwege juist die uitwisselingsmogelijkheid voor een gelijkwaardige samenwerking. En niet alleen schrijvers en beeldmakers gaan interdisciplinaire relaties aan. Eén van de meest spraakmakende hedendaagse projecten is misschien wel de samenwerking tussen topdanser/-choreograaf Akram Khan en topactrice Juliette Binoche die een disciplinaire symbiose nastreefden in hun performance In-I in een décor vormgegeven door Anish Kapoor. Over de kwaliteit van de uiteindelijke voorstelling verschillen de meningen. Maar het is onbetwist een zware, gewaagde en zeer bijzondere samenwerking gebleken, getuige de documentaire van het maakproces.

Een geslaagde samenwerking

kingsverband. Het daagt de individuele makers uit buiten de bekende paden te treden. Dit jaar ging de korte animatiefilm Bokje & Li in première waar Harriët van Reek en ik, Conny de Vugt , het grootste gedeelte van 2008 aan werkten. Harriët is schrijfster, illustrator en maakt visueel theater, ik ben fotografe, (animatie)filmmaker en ontwerper van bewegende theaterbeelden. Ons doel was met deze film de artistieke vrijheid voorop te stellen en een mixed-media animatievorm ontwikkelen vanuit de mengvorm van ons beider handschrift. De basis werd gevormd door het verhaal De Vogel: een half a-viertje tekst en vier illustraties uit Harriët’s prentenboek Bokje. De uiteindelijke animatie werd 5:30 minuten, 7920 frames. Het onderzoek hebben we vertaald naar een voor animatie-begrippen experimentele manier van werken. We besloten geen enkele montagetechniek te gebruiken maar alles in beweging te vertellen. We maakten een raamwerk van een ongeveer vaststaande volgorde van scènes en zijn halverwege de tijdlijn begonnen met werken. Tijdens het maken lieten we ons inspireren en bleven we vormonderzoeken doen en doorschrijven aan het script. Het storyboard pasten we tussendoor steeds aan. De film is daarmee ook veel meer geworden dan een illustratie van het oorspronkelijke verhaal: het werd een visuele vertelling. De bouwstenen van deze wereld bestonden uit getekende karakteranimatie, gefotografeerde animatiesequenties, foto-, video-, en geluidslandschappen en een onverwachte stem. Het is een bijzondere ervaring geweest en het geeft een enorme voldoening dat het gelukt is onze individuele en gezamenlijke ideeën en ontdekkingen tot één kloppend geheel in elkaar te vlechten. Vanuit dat enthousiasme zou ik iedere schrijver, maker, performer aanraden af en toe een samenwerking met één of meer andere disciplines te zoeken. Deze ontmoetingen tonen andere inspiratiebronnen, invalshoeken, technieken en natuurlijk vooral die opborrelende nieuwe ideeën.

Het is zeker heel inspirerend om onderdeel te zijn van een artistiek gelijkwaardig samenwer7

Vriend foto, vriendin gedicht.

wisseling het gekleurde blad maakt geen geluid valt geurt en kleurt de zomer uit storm schreeuwt tegen het stille vallen van blad en daglicht in getallen buigen bomen in het bos hun zware kruinen naar het mos ijzingwekkend is de stilte dikke vlokken witte kilte Ina Sousa

Fotografie en creatief schrijven: verklarend, aanvullend, verrijkend 8

© Ina Sousa

9

Wat heb je aan een goede vriend of vriendin? Een goede vriend verrijkt je leven met plezier, met een andere kijk op de zaken, met nieuwe inzichten. Ook kunstvormen zoals fotografie en schrijven kun je als vrienden zien. Voor sommigen misschien een onverwachte vriendschap die wat uitleg nodig heeft. 10

Bij Kunstfactor, het sectorinstituut voor de amateurkunst, streeft men ernaar om kunstenaars met elkaar in contact te brengen. Amateurs met professionals, jongeren met ouderen en beoefenaars van de ene kunstvorm met aanhangers van de andere. Voor mensen die niet hun brood verdienen met kunst, staan de vrijheid en het plezier in hun artistieke vrijetijdsbesteding vaak voorop. Zij hebben veel aan de toegevoegde inspiratie, de invloed die anderen op hun werk kunnen uitoefenen, de kracht van het samen doen. Daarom volgen beginnende schilders, dansers, musici, schrijvers en fotografen graag cursussen en workshops: om elkaar te ontmoeten, om uit te wisselen, kortom: om artistieke vriendschappen te sluiten, al is het maar voor één avond in de week. Veel van dat soort artistieke vriendschappen liggen voor de hand: schrijvers en zangers maken samen een lied en voeren het uit met een band, schrijvers en theatermakers creëren een dialoog die gespeeld kan worden. Zelfs schrijven en dans hebben samengewerkt: in het jaarlijks dansfestival Dans voor mei 2008. En wat kunnen schrijven en fotografie dan samen, hoeveel houden tekst en beeld eigenlijk van elkaar? Als adviseur Schrijven bij Kunstfactor sprak ik erover met Tom Meerman, coördinator van de Fotovakschool Amsterdam, en Diana Bokje, coördinator van Fotografie.

Tekst als toelichting Tom Meerman, die de leergang Fotoreflectie voor de Fotovakschool ontwikkelde, legt uit hoe een op zichzelfstaand beeld toch tekst nodig heeft om een context voor de kijker te verklaren. “Wat we zien is maar een klein onderdeel van de werkelijkheid die op de foto destijds is vastgelegd. We zien er geen geluid meer bij, de geuren zijn verdwenen, de grootteverhoudingen zijn niet altijd in te schatten, beweging is bevroren en wat weten we eigenlijk van het tijdsbeeld dat er vertegenwoordigd wordt? Een tekst die toelicht, uitleg geeft, voegt een extra dimensie aan de foto toe. Daarom zal een redacteur van een boek, een curator van een tentoonstelling, teksten schrijven die het beeld voor de kijker begrij-

pelijk maken. Dit natuurlijk los van puur abstracte fotografie als beeldende kunst.” Meerman wijst me op de fotografie van Simone Henken, die net in de Fotovakschool exposeert. Zij heeft jongeren uit Amsterdam Zuid-Oost geportretteerd en de portretten omlijst met teksten: naam en karakterisering, een ambitie en een toekomstperspectief. Centraal staat een prikkelende uitspraak, die uit de verte als eerste opvalt. “Misdaad loont. Jorell zit in klas 1c en is 14 jaar. Zijn hobby’s zijn voetbal, rugby en racen. Toekomstig politieagent. Over 10 jaar is hij agent en zorgt voor de veiligheid in de Bijlmer.” “Altijd bezig met lijnen. Toekomstig grafisch ontwerpster.”

Foto als inspiratiemiddel Ik vertel Tom Meerman dat in schrijfcursussen fotografie vaak gebruikt wordt als inspiratiemiddel. De schrijver die niet makkelijk uit zichzelf kan beginnen heeft houvast aan een beeld om vrijelijk over te associëren. Schrijvers houden van foto’s omdat het al verhaaltjes zijn waar de schrijver een eigen draai aan kan geven. Omgekeerd kun je ook fotograferen bij een bestaande tekst, om je te laten inspireren door een gedicht. Meerman vult aan dat omgekeerd een foto ook een gewone illustratie van tekst kan zijn. Een boek over landschappen moet in onze tijd natuurlijk met beeld worden aangevuld. En ook kan een fotograaf tot beeld geïnspireerd worden door een verhaal.

Trap van Interessant Filosoferend over de relatie tussen tekst en beeld komen we op verschillende stadia waar je doorheen kunt gaan totdat het artistiek interessant wordt. Ik noem het even de ‘Trap van Interessant’: de laagste sporten liggen tamelijk voor de hand en beginners zullen ze automatisch willen beklimmen. Dat is ook goed voor de oefening in het denken over de combinatie. Vriend foto, vriendin gedicht

11

Geleidelijk komt er meer behoefte aan experiment en aanvulling van twee kanten. Uiteindelijk kun je wellicht als schrijver en fotograaf samen een werk ontwikkelen waarin je elkaar inspireert, helpt en stimuleert. Zo zijn we weer terug bij de vriendschap tussen foto en tekst. Hoe gaan anderen daarmee om? Een paar praktische voorbeelden.

Combineren en verder komen • Wat proberen mensen uit als ze fotografie en schrijven gaan combineren? Logische gedachten doorloop je allemaal, en je vindt ze terug op internet. Volg wat anderen doen om je te laten inspireren (de links vindt u aan het eind van dit artikel). • Een tekst verklaart de foto en geeft meer begrip door de context. Op Art Amsterdam hingen foto’s van autowrakken van fotograaf Frank Kouws. Het verhaal wordt pas duidelijk wanneer je de context hebt gelezen. Deze foto’s hangen als een soort ex voto’s in een kerkje in Italië als dank voor de genezing en het overleven van auto-ongelukken. Kijken we anders naar de foto’s als we dit weten? • Een poëtische tekst vult een foto aan met nieuwe sfeer op de site van Mathilde Rauwerda. • Tekst en beeld worden samen gemaakt voor een dubbel effect: zie de digitale beeldenbundel van Emile Budé. • Beeldend kunstenaar combineert schrijven en fotografie: Ina Sousa maakt beeldende poëzie, zij ‘dicht gedichten in woord en beeld’ en heeft daarover ook een kindercursus gegeven. • Fotograaf en schrijver biedt zich aan voor boekproductie: zoals Marlies Bouten, die fotografeert en poëtische teksten schrijft, waarvan ze boekjes maakt. • Schilders- en fotografencollectieven ontwikkelen samen nieuw werk zoals in galerie Foto’21 in Bredevoort. Zij verzorgen in de 12

tuin van verzorgingstehuis St. Bernardus een expositie van foto’s en gedichten. In samenwerking met het Poëziecentrum Nederland hebben fotografen van het Oost Gelders Fotografen Collectief zich laten inspireren door het werk van bekende dichters.

Hoe ga je te werk? Je kunt natuurlijk alleen werken als fotograaf/schrijver in één persoon, te vergelijken met een singer/songwriter. Maar overweeg ook eens om vanaf het begin samen te werken: schrijver/dichter en fotograaf overleggen samen wat ze interessant vinden en maken samen een product. Het kan gebeuren dat je door de input van een ander nieuwe richtingen kunt vinden waar je in je eentje niet op gekomen was. Ook kun je zo als amateurfotograaf of –schrijver wellicht eens met een vakman of –vrouw samenwerken. Bij Centra voor de Kunsten vind je natuurlijk vaak cursussen fotografie en schrijven, maar meestal apart. Wellicht kun je de docenten motiveren om eens samen te werken met een andere groep!

Fotogedichten Een tekst wordt geschreven bij foto’s, een foto wordt gemaakt bij een gedicht. Een heel aparte categorie hierin zijn de Fotogedichten (zoek maar eens op google!), zoals die van Agnes van Eck. Op Switilobi vinden we combinaties van Anja en Paul. Paul zegt daarover op hun homepage: “Ik vind het fijn om te fotograferen en de foto’s te bewerken. Een goed fotogedicht is geen gedicht met een plaatje erboven maar een compositie waarbij in harmonie foto en gedicht elkaar aanvullen en samensmelten. Hierbij nemen vorm, kleur en lettertype een belangrijke plaats in. Soms inspireren gedichten van Anja Paul tot prachtige foto’s en soms ontstaat door een foto van Paul weer een prachtig gedicht van Anja.”

13

© Marianne Grimmelius

Gedichten

overdenking tijdens het darwinjaar waarom zou de schoonheid van de liefde voorbehouden zijn aan de man die pas komt kijken aan de vrouw die nog meisje is waarom zou eeuwige trouw het hoogste goed onder de hemel zijn vraag het aan de vogels spreek met de vlinders en al wat zwemt kruipt loopt rent wie meent zoveel wijsheid in pacht te hebben dat hij ons wet en zede voor kan schrijven terwijl er overal om ons heen zoveel meer is tussen hemel en aarde dan bedacht is in onze dromen willem van de vrande

De maan verrijst Het duister doet de tinten samenvlieten, En dekt met fulpen nacht het schel azuur, Nu gaat de glimvlieg heen en weder schieten, Gelijk een star, gelijk een dansend vuur: De stilte bidt.... Een tempel is natuur, En de aard voelt zich met vrede als overgieten.... Het is dezelfde heilige avonduur’, Als toen ik ‘t eerst heur aanblik mocht genieten: Eerbiedig denk ik aan het jong verleden: Ik hoor heur stem, ik hoor heur zachte schreden.... Op bloemengeuren stijgt haar naam omhoog Wat zou dat zilver op den bergtop wezen?.... Dáar is de maan in al haar glans verrezen.... Zóo rijst Mathilde voor het droomend oog! Jacques Perk Gedicht bij de foto op pagina 18

Gedicht bij de foto op pagina 12

14

Vriend foto, vriendin gedicht

15

‘Foto’s zijn beelden van fotografie zoals woorden dat zijn van taal’ Kunstproject Beeldschrift:

wat de deelnemers aan de tentoonstelling nog meer geschreven hebben. Je kunt je als fotograaf inderdaad laten inspireren door de sfeer of het verhaal van een tekst, net als andersEen bijzonder kunstproject, Beeldschrift, om!” In 2006 stond in tijdschrift De Moanne werd voorjaar 2009 uitgevoerd door de Goir- het Friese project Tsjin it ferjitten. In datzelfde lese foto- en videovereniging FAK Lumen. Het jaar maakte de Almeerse dichtersvereniging kernidee achter het project vormt een kunst- Aldichter samen met een fotoclub gezamenzinnige kruisbestuiving tussen fotografie en lijk een aantal fotogedichtkaarten. poëzie. Voor de samenwerking tussen deze twee kunstvormen werden twaalf fotografen van Lumen gekoppeld aan evenveel dichters. Dichters en fotografen ontmoetten elkaar tijdens een kennismakingsavond, waarna ze via loting aan elkaar gekoppeld zijn. Elke dichter schreef in de periode hierna één nieuw gedicht naar aanleiding van een bestaande foto van de fotograaf. Andersom maakte elke fotograaf één nieuwe foto die is geïnspireerd op een bestaand gedicht van zijn partnerdichter. Op Estafette, reactiespel voor 2 clubs: fotografen deze manier leverde het project twaalf nieuwe en dichters Wie begint? Dichter of fotograaf? foto’s en evenveel nieuwe gedichten op. Sa- Laten we zeggen: de fotograaf. Hij geeft als men met de bestaande foto’s en gedichten is start een voor dit project nieuw gemaakte foto er zo een expositie van 48 werkstukken gecre- aan een dichteres. Zij maakt een gedicht bij de ëerd. Hierbij ontstond Overdenking tijdens foto en geeft haar gedicht door aan een van de het Darwinjaar van Marianne Grimmelius en fotografen. Deze fotograaf richt zich uitsluiWillem van de Vrande. Marianne is enthousi- tend op haar gedicht en maakt er een nieuwe ast over het project, het is de deelnemers goed foto bij. Deze reist vervolgens door naar de volbevallen. “Wij waren erg tevreden over het gende dichter. resultaat en de reacties op de tentoonstelling Alle regels van dit spel worden door de deelnewaren heel positief,” vertelt ze kort na het ein- mers zelf bepaald. Hoe lang de estafette duurt, of de van de expositie. “De combinatie heeft een er tijdsgrenzen worden aangegeven. De estafette mooie tentoonstelling opgeleverd. Bovendien kan op twee of drie punten in de clubs beginnen werden de deelnemers min of meer gedwon- zodat mensen niet te lang hoeven wachten voorgen zich in de andere kunstvorm te verdiepen. dat ze aan de beurt zijn (en misschien ook meer Zelf heb ik toch eens een paar dichtbundels dan een product maken). De expositie kan ook in uit de bibliotheek meegenomen om te kijken de virtuele werkelijkheid plaatsvinden!

© Marianne Grimmelink

Estafette, reactiespel voor 2 clubs: fotografen en dichters

16

© Frank Kouws

Vriend foto, vriendin gedicht

17

Een nieuwe vakantieliefde? Fotografie en schrijven: leren kijken, denken en omzetten. En liefhebben! Dichters kijken, tasten, ruiken, horen, proeven en zetten dit alles in woord om. Tom Meerman zegt: “Foto’s zijn beelden van fotografie zoals woorden dat zijn van taal.” Zoals een fotograaf leert kijken, doet een dichter dat ook. Zoals je kunt praten over fotografie, kun je ook praten over poëzie. Daarbij zijn de twee kunstvormen uitstekend te combineren, zowel in je eentje als gezamenlijk. Dus om nog even op die artistieke vriendschappen voor één avond in de week terug te komen: dat zouden wel eens heel gepassioneerde relaties kunnen worden. En voor de komende tijd: een nieuwe vakantieliefde? Naast je camera straks ook een schrijfboekje in je koffer? Weet waar je aan begint!

Artistiek daten – hoe vind je elkaar? www.schrijvenonline.org In de rubriek Salon in het forum Oproepen kunnen schrijvers en dichters elkaar benaderen. Op www.dutchphotozone.com en www.photoplaza.nl zijn Fora waar fotografen elkaar kunnen vinden. www.kunsthuisutrecht.nl Via de rubriek Café leggen kunstenaars in alle richtingen contact en tonen hun werk.

18

© Jan Kraijenbrink

Inspiratie Fotografie www.Flickr.com Poëzie www.dbnl.org ezine.meandermagazine.net poezie.startpagina.nl poezie.startkabel.nl En verder natuurlijk de bibliotheek en de boekhandels! Websites Mathilde Rauwerda: web.mac.com/rauwerda Emile Budé’s Aanbeelden: www.aanbeelden.nl Ina Sousa: www.inasousa.nl Marlies Bouten: www.efraadesign.nl Agnes van Eck: fotogedichten.net Switilobi: www.switilobi.nl Beeldschrift: www.faklumen.nl Foto’21: www.foto21bredevoort.nl Tsjin it ferjitten: www.demoanne.nl/ moanne07-2006.pdf Aldichter: www.aldichter.nl

Vriend foto, vriendin gedicht

19

Schrijven in goede tijden

Scriptschrijven: voor wie van schrijven houdt en ook niet vies is van een beetje glamour 20

Ludo wil scheiden van Janine, en Robbert en Laura verwekken een liefdesbaby. Gebeurtenissen in een soap lijken zich op natuurlijke wijze te ontwikkelen. Toch zijn ze het resultaat van de grillen van één iemand: de scriptschrijver. Een schrijver die verplicht is het geschrevene direct naar beeld te vertalen. Maar ook een schrijver die geen stoffige redacteur maar een beroemde acteur als samenwerkingspartner heeft én een schrijver die beter betaald krijgt dan de gemiddelde romancier. In april 2009 kregen tijdens een uniek project tien jongeren de kans klaargestoomd te worden als scriptschrijver. Een interview met Branca Schellevis, directeur van De Scriptschool, over Project Jouw Stad!. 21

foto’s © Stichting Mytikas

“Wat de jongeren gemeen hadden was de interesse in het schrijven”

BS: “Imro Blom, directeur van Stichting My-

kitas, selecteerde de jongeren. Ik heb op mijn beurt Ger Beukenkamp, bekend scenarioschrijver, winnaar van diverse Gouden Kalveren en een van onze vast gastdocenten, benaderd. Beukenkamp is een éminence grise, een oude rot in het vak. Naast hem zette ik de jonge Ruben Picafet, een oud-student van de vakopleiding van de Scriptschool die ervaring heeft met lesgeven. Die combinatie bleek een goede.” foto’s © Stichting Mytikas

BS:

“Stichting Mytikas benaderde mij met de vraag of De Scriptschool in samenwerking met jongeren een landelijke dramaserie wilde maken. Het zou voor het eerst zijn dat jongeren van diverse culturele komaf gezamenlijk aan een dergelijk scenario zouden werken. De bijzonderheid van het idee sprak mij aan en op 18 april 2009 startte Jouw Stad! Doel van dit eenjarige project was het om jongeren bewust te maken van hun eigen talenten.” Of, zoals het persbericht dat Mytikas verspreidde het verwoordt: “Dat zij [jongeren] oorzaak en gevolg in kunnen schatten, hun zelfbeeld vergroten en hun 22

competenties gericht kunnen inzetten om hun doelstellingen te bereiken. Mytikas zal er naar streven dat de jongeren gemotiveerd zijn om naar school te gaan of te werken. Het is van belang eigen gedragsanalyse te leren en te komen tot wat wij noemen een uitbreiding van het beschikbare gedragsrepertoire.” Om dat doel te bewerkstelligen werd er een superteam samengesteld. Er werden allereerst tien jongeren geselecteerd die beschikten over de vooraf door Mytikas vastgestelde competenties: een goede houding, discipline, motivatie, voldoende school/werk prestaties en geen crimineel gedrag.

De jongeren volgden de basiscursus scenarioschrijven maar waar tijdens die cursus normaliter gewerkt wordt aan het opdoen van inzicht en techniek werd tijdens dit project ook nog eens richting een specifiek en gezamenlijk einddoel gewerkt: een televisieserie. De serie die is ontstaan bestaat uit tien afleveringen van elk ongeveer vijfentwintig minuten. De rode draad is auditeren: alle hoofdpersonen in de serie willen auditie doen voor een muziekoptreden of bijvoorbeeld de toelating op een dansschool. BS: “De auditie zelf zie je niet. Als kijker maak je alleen het etmaal dat er aan vooraf gaat mee. In elke aflevering staat één persoon centraal en diens culturele achtergrond speelt een rol tijdens de voorbereidingen op de auditie. In één aflevering wil de hoofdpersoon bijvoorbeeld een dansauditie doen als ze er achterkomt dat

de auditie op de dag van het Suikerfeest valt. Er ontstaat dan een worsteling; met zichzelf, met haar cultuur, met haar bevlogenheid.”



Werkproces

BS: “Gedurende tien weken kwamen Imro en

de jongeren iedere zaterdag vanuit Den Haag naar De Scriptschool in Amsterdam. Sommigen wisten al heel duidelijk wat ze wilden, anderen niet. Als iemand bleef steken stelden de docenten vragen. Wie is je hoofdpersoon? Wie vervullen de bijrollen? Maar vooral: lukt het? Lukt het Pietje om datgene voor elkaar te krijgen wat hij wilde? De jongeren leerden op die manier gestructureerd denken en konden zo op de best mogelijke manier hun eigen authentieke verhaal vertellen. Dat werkte. De talentontwikkeling ging zo snel, de jongeren waren er zelf ook van onder de indruk.” Op de laatste dag werden de scenario’s van de jongeren door mensen van buitenaf voorgelezen. “Je zag dan zulke uiteenlopende reacties. Sommigen zaten te stralen, anderen werden verlegen. Maar zo’n voordracht van je eigen werk is hoe dan ook heel leerzaam. Je hoort meteen of het goed is wat je hebt geschreven of niet.” Schrijven in goede tijden

23

“Scenarioschrijven is beeldend schrijven” “Het feit dat de jongeren echt iedere zaterdag kwamen was een prestatie op zich. Maar wat vooral opviel was dat de jongeren goed konden schrijven. Ook verwerkten ze heel goed wat ze meekregen aan huiswerk. Dat was veel want ze moesten in korte tijd leren over samenhang, opbouw, helpers, harmers. Het programma was, kortom, pittig maar de deelnemers hebben zich er kranig doorheen geslagen. Het was daarnaast ook nog leuk om te zien dat de jongeren onderling gingen praten over elkaars cultuur omdat ze verrast waren of verbaasd, of omdat ze elementen uit hun eigen cultuur in die van een ander herkenden.”



Achtergronden

BS:

“Wat de jongeren met elkaar gemeen hadden was de interesse in het schrijven. Sommigen waren ook al met schrijven bezig voor ze aan het project begonnen. Eén deelnemer wil uiteindelijk een boek schrijven, een ander wil naar de theaterschool, weer een andere naar een musicalopleiding. Het waren dus wel de bij voorbaat creatieve jongeren die aan Jouw Stad! meededen. En die jongeren hadden niet allemaal een niet-Nederlandse achtergrond. Eén Nederlandse jongen uit VWO5 deed mee en kreeg zo op een andere manier te maken met zijn allochtone medemens. Die wisselwerking was ontzettend boeiend om te zien.”



Toekomst

Het mooie aan project Jouw Stad! is volgens Branca Schellevis dat de jongeren niet het idee 24

hebben dat ze een cursus hebben gevolgd. Ze hebben iets gedaan wat ze leuk vonden en leerden ook nog eens scenarioschrijven. Tegelijkertijd hielp Jouw Stad! ook de Scriptschool zelf. Het project trok mensen naar de Scriptschool die gewoonlijk hun weg naar de school niet weten te vinden. Zoals meer culturele instellingen wordt ook de Scriptschool namelijk grotendeels bezocht door de autochtone Nederlander. Het bereiken van Nederlanders van andere culturen wordt door de Scriptschool wel als doel geformuleerd maar blijkt moeilijk haalbaar. Project Jouw Stad! was voor beide partijen daarom een zeer leerzame ervaring die voor herhaling vatbaar is. Maar dat is toekomstmuziek, want nu eerst: de serie van de jongeren verkopen!

BS:

“Het idee leeft bij stichting Mytikas om, mocht een zender de serie in productie willen nemen, de jongeren zelf in de serie te laten acteren en ze ook verantwoordelijk te maken voor de productie, ze dus bij alle facetten te betrekken.”

Scenarioschrijven doe je nooit alleen “Wij als Scriptschool leveren normaliter tot en met het papier maar we proberen ook te helpen de stap te maken naar het vervolg zodat het proces doorgaat. Dat is niet alleen leuk voor ons maar ook voor de scenarioschrijver. Daarbij maken wij gebruik van ons netwerk. Zo zijn we elk jaar op het Nederlands Filmfestival waar onze eindexamenstudenten pitchen voor een vakjury. Ik stuur ook ex-studenten naar de Schrijven in goede tijden

foto’s © Stichting Mytikas

25

“De talentontwikkeling ging zo snel, de jongeren waren er zelf ook van onder de indruk” televisiewereld en laat ze vragen of ze kunnen meeschrijven. Dat gaat dus verder dan het scenarioschrijven zelf, studenten moeten zichzelf min of meer verkopen bij de andere disciplines. Tijdens de tweejarige vakopleiding volgen onze studenten stages onder begeleiding van producenten en/of scenarioschrijvers.”

lenten een gouden combinatie met een schrijver. Kijk eens naar wat er kan. Kijk eens naar wat er ontstaat behalve een verfilmd verhaal. Want een samenwerking tussen filmer en schrijver? Eigenlijk heel logisch.

Imro Blom, directeur Mytikas:

Bij scriptschrijven is het dan ook vanzelfsprekend dat het geschrevene direct wordt verbeeld. “Scenarioschrijven is beeldend schrijven”, zegt Schellevis terecht. “Een boek is schrijven op papier. Poëzie of proza, dat wordt verbeeld in de hoofden van de lezer. In scenario’s geef je als schrijver meer richting aan het verhaal. Scenarioschrijven is het direct visualiseren van wat je in je hoofd hebt. Je moet letterlijk zeggen: ‘Hij loopt naar de deur’. Regieaanwijzingen als deze horen er bij want de letters moeten uiteindelijk van het papier.”

“Schrijven is een belangrijke tool om te bewerkstelligen wat we willen: jongeren met gedragsproblemen helpen hun gedrag via creativiteit te veranderen. Schrijven is een van de eerste instrumenten die we krijgen om ons te uiten. Schrijvende jongeren zijn er veel, ze zijn populair en hebben ook echt een verhaal te vertellen. Tegelijkertijd is de wereld waarin we leven er een waar alles draait om visualisatie. Met scenarioschrijven hebben we de verbinding gelegd tussen schrijven en die gevisualiseerde wereld. Dat werkte. Daarnaast Scenarioschrijven is kortom het verzinnen van zagen we dat naast het ontstaan van creatieve verhalen en het maken van films tegelijkertijd. groei ook vooroordelen wegvielen. Zaten eerst Nergens kom je zo automatisch bij een andere de Marokkaanse jongeren nog bij de Marokdiscipline terecht als bij scenarioschrijven en kaanse en de Antilliaanse bij de Antilliaanse; film. Het een bestaat niet zonder het ander; het na het project zat iedereen door elkaar. Veris afhankelijkheid die de innige band definieert. schillen vervagen en verbindingen leggen op Dat maakt de verbinding schrijven-film mis- wat voor niveau dan ook lukt het beste via creschien wel een van de interessantste. Omdat het ativiteit.” niet uitgaat van een creatieve uitdaging of een leuk-voor-een-keer uitstapje, nee, de samen- Hadjar Douiri (17), werking is er een voor de lange termijn. Simpel- deelneemster Jouw Stad!: weg, omdat ze zo vanzelfsprekend is. Maar ook omdat ze zo bevalt. “Meedoen aan het project was ontzettend leuk en een unieke kans om met goede docenten Het bijzondere aan het project Jouw Stad! was te werken. Ik heb geleerd om op een andere dat de verbinding van de disciplines niet het manier naar films te kijken en alles wat ik heb doel, maar wel het middel was om jonge men- geleerd dat blijft me voor altijd bij. Ik wil later sen onderling te verbinden. En wat is er mooi- journalist worden want ik geef graag kritiek er dan dat de ene verbinding de andere in de en een eigen draai aan teksten. Dit was een hand werkt? goed project voor mensen die van schrijven houden want je ziet precies wat professionele Misschien zijn de verhalen uit uw cursussen ook schrijvers willen zien en je krijgt veel tips over wel het verfilmen waard. Of vormen uw filmta- hoe dat er dan op film uitziet.” 26

foto’s © Stichting Mytikas

Zelf aan de slag met film, schrijven en jongeren • Lees ook eens Ger Beukenkamp’s Schrijven voor film, toneel en televisie. Hierin staan aansprekende voorbeelden en boeiende praktijkanekdotes die laten zien welke technieken en inzichten je nodig hebt bij het schrijven van drama, comedy en andere vormen van toneel, scenario en filmscript. Beukenkamp behandelt in dit boek onder andere het schrijven van dialogen, de strijd tussen vorm en inhoud, stijl, structuur en genre. Dit handboek is een uitgebreide en geactualiseerde versie van Beukenkamps De verborgen schrijver. Toegevoegd is onder andere een hoofdstuk over het schrijven van een synopsis — een van de belangrijkste instrumenten voor hedendaagse tv- en filmmakers. Uitgeverij Augustus, € 19,90. ISBN: 9789045702629.

• Kijk voor inspiratie en cursussen ook eens op www.stichtingfilmset.nl. FilmSet verzorgt al sinds 2002 praktijkgerichte workshops voor scholieren, op scholen maar ook in filmhuizen, bibliotheken en op festivals. • Lees het interview met de enthousiaste scenarioschrijver Marc Veerkamp dat VK Banen met hem had in het kader van de serie ‘Leukste baan’: http://www.vkbanen.nl/ carriere/leukste-baan/744934/Schrijvenis-versies-maken.html • In de brochure Schrijft ‘t voort! vind je meer informatie over scenarioschrijven in het onderwijs: www.kunstfactor.nl, klik op ‘publicaties’. Zie voor meer informatie www.mytikas.nl en www.scriptschool.nl Schrijven in goede tijden

27

De letter spreekt en beweegt Poëzie & animatie: al lang geen sprookje meer 28

Er was eens een kunstuiting waar niemand meer over sprak. “Tekenfilm”: iets uit de oude doos. Het nieuwe woord is “animatie”. Een woord dat elke kinderachtige connotatie omzeilt, één waar ambitie uit spreekt: het vertellen van een verhaal dat verder gaat dan “en ze leefden nog lang en gelukkig”. Want een stel mooie plaatjes op een rij is al lang niet meer wat een goede animatie definieert. De animator moet denken aan een plot, opbouw, personages. Kortom: denken als een schrijver. In sommige gevallen echter komt er een werkelijke schrijver aan te pas. Een interview met Sander Alt , animator en eigenaar van animatiestudio Urrebuk. 29

still uit: Wat Water Weet © Sander Alt

“Animeren is net als schrijven kunst maar vooral ook techniek”

still uit: Onder het asfalt © Sander Alt

Maar eerst iets over dat andere animatiebureau: il Luster Producties is een creatief productiebureau uit Utrecht dat enkele jaren geleden de behoefde voelde animatie uit haar keurslijf te halen. Het ontmoeten van steeds dezelfde (in)crowd op animatiefestivals en het feit dat al het moois dat op festivals werd getoond nooit buiten de festivalgrenzen reikte bracht hen ertoe het project Dichtvorm op te richten: korte animatiefilms, gebaseerd op Nederlandse gedichten, voor middelbare scholieren. Films om leerlingen meer inzicht te geven in zowel poëziegeschiedenis, kunstgeschiedenis als animaties. Sander Alt voegde zich bij dit Dichtvormproject. 30

Alt: “Het mooie aan het project Dichtvorm

vond ik het educatieve tintje dat animatie kreeg. Dat was voor mij al reden genoeg om mee te doen. De opdracht leek eenvoudig: verfilm een gedicht. Ik kreeg een lijst met daarop vijf gedichten die weer een selectie waren van gedichten uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis vanaf 1650 tot aan nu. Die selectie maakte il Luster. Zij keken naar welk gedicht volgens hen het beste bij welke animator paste. Ik eindigde, naar mijn tevredenheid, met onder andere Paradise Regained van Hendrik Marsman, het Egidiuslied en de Civitate Dei door Serge van Duijnhoven. Beiden abstract genoeg voor mij om vrijuit mee te kunnen werken. Het is niet zo dat er uit een

minder abstract gedicht automatisch een directere vertaling voortvloeit - sommige animatoren blijven dicht bij het gedicht omdat hun techniek zich daar goed voor leent, meestal de meer figuratieve animatoren - ik zoek het zelf graag meer in een sfeer, in een beleving.” Sfeer, beleving, karakters. De link tussen animatie en literatuur is in theorie snel gelegd. Was voor Alt de praktische stap naar poëzie een vanzelfsprekende? “Ik ken het dichtproces niet maar het zal ongetwijfeld weinig afwijken van ieder ander creatief proces waarin vanuit vrije associatie naar een gestructureerde vorm wordt gewerkt. Een zekere compactheid hebben beide disciplines denk ik ook gemeen. Zowel in mijn animaties als in de gedichten krijgen gebeurtenissen of emoties weinig ruimte.” “Animeren is net als schrijven kunst maar vooral ook techniek. Maar er is een zekere hiërarchie. Een goed verhaal dat slecht geanimeerd is kan nog steeds boeien omdat het een goed verhaal is. Andersom geldt dat niet: een mooie animatie met een verhaal dat rammelt is niet geloofwaardig. Een goed verhaal garandeert bijna kwaliteit. Of het nou een dans -of muziekvoorstelling is: er zit altijd een verhaal in dat het een geraamte geeft. Dat is een verschil, animeren is heel veel disciplines in-

een: muziek, schrijven, regisseren, belichten. Schrijven is meer een kerndiscpline.”

Het gedicht & de animatie De literaire animaties sloegen aan en Alt werd door het multidisciplinaire GDMW-Festival gevraagd een animatie van een gedicht te maken. Dat werden er meer. De afgelopen jaren maakte hij animaties van gedichten van o.a. Ruben van Gogh (‘Wat Water Weet’ uit de bundel Klein Oera Linda), Alfred Schaffer (‘Droom en werkelijkheid’ uit Geen hand voor ogen) en Menno Wigman (‘Onder het asfalt’ uit ’s Zomers stinken alle steden). Voor 2010 staat een gedicht van Antjie Krog op het program. Hoe gaat Alt te werk? Alt: “Ik maak eerst een ‘vertaling’ van de tekst, mijn eigen interpretatie ervan. Dat zet ik vervolgens om in een storyboard; een directe vertaling naar beeld. Dat werk ik verder uit in een moving storyboard waarbij alle plaatjes op chronologische volgorde worden gezet. Op die manier krijg ik een indruk van wat het gaat worden, of het uitkomt, of mijn timing klopt. Op basis daarvan maak ik de ontwerpen voor de uiteindelijke vertoning.” De letter spreekt en beweegt

31

“ Het aangaan van een creatieve samenwerking is een prachtige ervaring”

32

Fotografie en creatief schrijven: verklarend, aanvullend, verrijkend

still uit: Paradise Regained © Sander Alt

33

“Tijdens dat proces word ik ‘geholpen’ door het gedicht. De lengte daarvan werkt al mee: gedichten zijn vaak net zo kort als animaties. Daarnaast geeft het feit dat gedichten meervoudig interpreteerbaar zijn mij meer vrijheid. Maar die vrijheid maakt het me tegelijkertijd ook lastig. Ik betrap mezelf erop mij af te vragen of ik er toch niet naast zit met mijn interpretatie. Die twee gedachten zijn met elkaar in conflict, en toch bestaan ze naast elkaar. Die wrijving is spannend.”

De dichter & de animator Alt: “Het is mijns inziens belangrijk dat je

niet te veel rekening met elkaar houdt. Net zo min als: het publiek. De gedichten waar ik mee werk gaan vaak over gevoelens en die kunnen bij iedereen anders binnenkomen. Ik houd de animatie, en daarmee de vertaling van het gedicht, dicht bij mezelf. Ik zorg er dus altijd voor dat de regie in mijn handen blijft. Tegelijkertijd is het natuurlijk wel degelijk een wisselwerking waarin ruimte zit voor discussie en inspiratie. Dat ik een interpretatie maak van een gedicht en deze ook kan motiveren is voor de dichter interessant. Voor mij als animator is het spannend om te zien hoe ik om ga met iets waar ik oorspronkelijk geen kaas van heb gegeten. Het spannende aan de samenwerking van een dichter en een animator is dat twee individuele kunstvormen er elkaar door vinden.” “Mensen zouden elkaar meer moeten opzoeken want het aangaan van een creatieve samenwerking is een prachtige ervaring. Ik was niet bezig met poëzie voor ik aan dit project begon maar nu ben ik er alsnog in beland, dat vind ik verrijkend. Vanuit kunstzinnig oogpunt zou ik zeggen: waarom zou je niet alle middelen gebruiken die voorhanden zijn? Het vergroot de impact van de ervaring.” “In de toekomst zou ik graag een animatie over de Heilige Graal maken. De zoektocht daarnaar lijkt mij prachtig om te animeren maar het verhaal zelf schrijven lijkt me lastig. Ik denk dat ik maar eens een samenwerking aan ga met een goede scenarioschrijver.” 34

Ruben van Gogh, dichter met wie Alt samenwerkte “Van samenwerking léék nauwelijks sprake. De een maakt een gedicht, de ander maakt een animatie. Toch was onze ontmoeting bepalend. Tijdens het inspreken van Wat water weet, stelde ik voor een tweede gedicht in te spreken: een soort ode aan water in een opsommende woordenstroom die als een kabbelende track op de achtergrond zou kunnen functioneren. Sander zag in dit tweede gedicht juist een begeleiding van deel een van zijn animatie - met deel twee: het ingesproken titelgedicht als verklarende beschrijving van het zojuist getoonde. Een korte, maar bepalende samenwerking.”

Alfred Schaffer, dichter met wie Alt samenwerkte “Ik vond het allereerst verrassend dat ik was verkozen, omdat het aangeeft dat je poëzie helder en duidelijk genoeg is om iemand uit een andere kunstdiscipline te inspireren. Verder vond ik het resultaat geweldig, en ook verrassend. Het bleek een heel helder filmpje te zijn, waarin eigenlijk alles wat in het gedicht aan bod komt, verbeeld werd. Maar dan in een droomachtige setting. Het geluid was vooral een toegevoegde waarde. Heb me er zelf niet mee bemoeid, de schoenmaker moet bij zijn leest blijven in dit geval. Ik denk dat Sander’s animatie, enkel door het woord aanschouwelijk te maken, het gedicht flink heeft geopend. Intensiever samenwerken zou best eens een mooi idee kunnen zijn voor in de toekomst.”

Meer inspiratie! • Als collega van Sander bij Il Luster maakte Arjan van der Linden een animatie naar aanleiding van het gedicht ‘Afdaling’ van Lidy van Marissing die in 2009 werd genomineerd voor de VSB Poëzieprijs. Deze is te zien op zijn blogspot: http://arjanvanderlinden.blogspot.com/2009/11/vsb-poëzieprijs-2009.html • Kijk eens op www.animationmentor.com. Hierop staan inspirerende animaties van mensen uit verschillende landen. • De website www.leesmij.nu presenteert literatuur op een manier die aansluit bij de leefwereld van jongeren: via internet en met bewegende beelden. Lees mij! is een cross-mediale combinatie van een website, een serie filmpjes en literaire activiteiten, gericht op havo/vwo leerlingen tussen de 14 en 17 jaar. Bezoek de docentenportal en haak in op de literaire activiteiten van Lees mij! Klik op ‘Lees mij! in de klas’ om alle mogelijkheden te bekijken. • Ook aan de gang met animatie en poëzie is Vers, een initiatief van de School der Poëzie. Ieder jaar wordt met v e r s (www. versgedicht.nl) bij kinderen en jongeren de aandacht gevestigd op de actuele Nederlandstalige poëzie. Mooie poëzie roept beelden op, jongeren laten zich inspireren door actuele Nederlandstalige poëzie. Ze maken in hun eigen beeldtaal een PoëzieClip van een door hen zelf gekozen gedicht uit de poëzie van 16 jaar VSB Poëzieprijs. De makers van de beste clips worden uitgenodigd om naar Amsterdam te komen voor het slotprogramma van vers waarbij onder meer de jaarlijkse Clipprijs wordt uitgereikt. Zie op de site van School der Poëzie: www.schoolderpoëzie.nl/clips.html • De Avro zond in 2008 het programma Poëzie Animatie uit. In dit korte programma werden hoogtepunten uit de Nederlandse dichtkunst in prachtige animaties verbeeld. De filmpjes zijn nog te zien via http://www.avro.nl/tv/ programmas_a-z/poëzie_animatie/ • Blogger Len Dumont maakt animaties van zijn eigen gedichten. Deze zijn te zien op http://www.lendumont.nl/tag/animatie/

• Kunstenares Rozemarijn is BIK-ker (Beroepskunstenaar in de klas) en maakt op basis-en middelbare scholen animaties met leerlingen: www.nelum.nl. Voor de poëziewedstrijd Skep maakte zij van de drie winnende gedichten een animatie waarin de winnaars zelf hun gedicht voorlazen. Op www.skep.nl vind je meer informatie over de wedstrijd en op www.nelum.nl is de animatie te zien van winnares Wan Qing Wang met haar gedicht Heimwee. • Als Stadsdichters van Rotterdam hebben de WoordDansers in 2007 en 2008 bij elkaar 12 stadsgedichten gemaakt, opgenomen en verwerkt tot videoclips die niet zouden misstaan op MTV. Bekijk ze op www.dewoorddansers. nl bij ‘stadsgedichten 2007’ en ‘stadsgedichten 2008’. • Het Fonds voor de Letteren (FvdL) en het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst (Fonds BKVB) zetten hun samenwerking voort met een nieuwe editie van Poëzie op het scherm. Dit interdisciplinaire project biedt dichters, vormgevers en kunstenaars de gelegenheid te onderzoeken wat samenwerking in de nieuwe media voor hun werk kan betekenen en hoe taal, beeld, geluid en beweging elkaar kunnen versterken. http://www.fondsvoordeletteren.nl/article. php?sid=1796&menu=44 • Neerlands’ trots, gratis open source software en een community voor 2d en 3d animatie: http://www.blender.org/ • Animaties maken met je webcam: http:// www.cinekidstudio.nl/p/cinekidstudio • Je eigen portfolio: http://www.aniboom.com/ • Animatie archief: http://www.animationarchive.org/2007/03/meta-join-our-mailinglist-and-never.html • Buitenlandse showcases: www.awn.com • Wie op www.youtube.com zoekt naar ‘poëzie en animatie’ vindt een enorme hoeveelheid aan literaire animaties!

De letter spreekt en beweegt

35

Colofon Auteurs: Diana Chin-A-Fat & Sieneke de Rooij, adviseurs (schrijven), Kunstfactor Ontwerp: Stof Rotterdam Deze webpublicatie kwam tot stand met belangenloze medewerking van: Diana Bokje, coördinator Fotografie; Tom Meerman, coördinator Fotovakschool Amsterdam; Marianne Grimmelius en Willem van de Vrande; Jan Kraijenbrink; Frank Kouws; Jan Meerdink; Ina Sousa; FAK Lumen Goirle en Stichting Foto21 Bredevoort voor het artikel Vriend foto, vriendin gedicht;Branca Schellevis, directeur Scriptschool; Imro Blom, directeur Mytikas; Hadjar Douiri, deelneemster Jouw Stad! voor het artikel Schrijven in goede tijden;Sander Alt, animator Urrebuk; Ruben van Gogh, dichter; Alfred Schaffer, dichter, voor het artikel De letter spreekt en beweegt. © Kunstfactor, Utrecht 2009 Kijk, schrijf, maak. Combineer schrijven met fotografie, film en animatie is een uitgave van Kunstfactor, sectorinstituut amateurkunst. Tenzij anders overeengekomen, geeft Kunstfactor u als lezer toestemming deze uitgave voor eigen gebruik te downloaden en af te drukken. Het is niet toegestaan om inhoudelijk, tekstueel of anderszins wijzigingen aan te brengen. Bij citeren is bronvermelding verplicht. Overdracht aan derden van het gebruiksrecht is uitgesloten. Het gebruiksrecht geldt niet voor commerciële doeleinden. De overdracht van de rechten van intellectueel eigendom, waaronder het auteursrecht, rustend op de door Kunstfactor opgestelde of ontworpen werken zijn bij het gebruiksrecht niet inbegrepen.