Collectieve Stadskas in Amsterdam

KOW Architectuur B.V.

Collectieve Stadskas in Amsterdam Strategic Development Plan (SDP)

Scope:

Voorstudie “Toepassingen Stadkas”; exploitatie mogelijkheden, uitwisseling energiestromen, omvang productie

CollectieveKas_Amsterdam_SDP_1.0 HvE

©Kenlog b.v.

Administratieve Pagina

Versie Historie Versie 0.1 0.2 0.3 0.4 1.0

Datum Juni 2010 Juli 2010 03-08-2010 08-09-2010 09-09-2010

Opmerkingen Opstellen format SDP Interviews toeleveranciers en kwekers Glastuinbouw Uitwerken hoofdstuk 1, 2 en 3. Verwerken input KOW en expert meeting Opleveren eindrapportage

Ondertekening Datum

Gecontroleerd door (handtekening & naam)

H.F. van Eijk Namens, Kenlog b.v. 10-9-2010

Goedkeuring Datum

Goedgekeurd (handtekening & naam)

E. van Dongen Namens, de KOW Architectuur II B.V. 10-9-2010


©Kenlog b.v.

2

Inhoud

Administratieve Pagina .....................................................................................................2 1

Introductie..........................................................................................................4 1.1 Identificatie....................................................................................................4 1.2 Doel van de opdracht ...................................................................................4 1.3 Document overzicht......................................................................................4

2

Uitgangspunten en randvoorwaarden ..............................................................5 2.1. Uitgangspunten.............................................................................................5 2.2. Methode van aanpak....................................................................................5 2.3. Voorwaarden uitvoering................................................................................5 2.4. Financiering...................................................................................................5 2.5. Overige onderwerpen....................................................................................5

3

Toepassingen collectieve Stadskas .................................................................6 3.1 Gebruik van gegevens en informatie...........................................................6 3.2. Interviews ......................................................................................................6 3.3. Exploitatie mogelijkheden Stadskas............................................................7 3.4. Klimaatneutrale toepassingmogelijkheden ............................................. 11 3.5. Productie in de Stadskas........................................................................... 12 3.6. Vormgeving Stadskas ................................................................................ 14

4

Conclusie......................................................................................................... 15

5

Bronnen........................................................................................................... 16 5.1 Literatuur.................................................................................................... 16 5.2 Digitale bronnen......................................................................................... 16


©Kenlog b.v.

3

1

Introductie

Dit document beschrijft de aanpak van de studie (eerste verkenning) naar toepassing van een collectieve kas in een of meerdere woonblokken van het plan Overtoomse Veld in Amsterdam. Probleemstelling: Het plan Overtoomse Veld heeft een hoge ambitie op het gebied van klimaatneutraliteit, de eventuele ontwikkeling van een stadskas moet binnen deze doelstelling (co-green) passen.

Foto: Reefresh kwekerij

Dit document beschrijft de aanpak om te komen tot: De vaststelling van de toegevoegde waarde (functies) van aanvullende voorzieningen voor een collectieve stadskas.

1.1

Identificatie

De volledige identificatie van dit document is: Onderdeel Opdrachtgever Vestigingsplaats Project Document Referentie Opdracht Projectnummer Projectleider

1.2

Omschrijving KOW Amsterdam II 1019 LC Amsterdam Amsterdam, Overtoomse Veld Collectieve Stadskas in Amsterdam Kenmerk 2010 00677 Studie toepassing collectieve kas. A-2010337 N Edward van Dongen

Doel van de opdracht

Doel van dit onderzoek is om inzicht te krijgen in de volgende zaken: 1. Exploitatie mogelijkheden van de kas, te denken valt aan kleinschalige verbouw van producten die in het gebied verkocht kunnen worden of adoptie van de kas door een nabijgelegen school, die wellicht tot financiële compensatie kan leiden. 2. De mogelijkheden om energiestromen tussen kas en woningen onderling uit te wisselen, waaronder het uitwisselen van (rest)warmte. 3. Advies over de omvang van de kas en de bijbehorende mogelijkheden voor te verbouwen producten.

1.3

Document overzicht

Het rapport is als volgt ingedeeld: Hoofdstuk 1 2 3 4

Omschrijving Introductie, beschrijft de voor de opdracht belangrijke informatie Uitgangspunten, als basis voor de uitwerking van de opdracht Toepassingen collectieve Stadskas, Amsterdam, verschaffen van inzicht conform het doel van de opdracht Conclusie volgens Kenlog


©Kenlog b.v.

4

2

Uitgangspunten en randvoorwaarden

Dit hoofdstuk bevat de door de opdrachtgever opgelegde uitgangspunten en randvoorwaarden voor de uitvoering van de opdracht.

2.1.

Uitgangspunten

In de opdracht van 14 mei jl. is het volgende omschreven: De ontwikkeling van de Stadskas moet binnen de hoge ambitie van het project “CO-GREEN” op het gebied van klimaatneutraliteit passen. De toegevoegde waarde van aanvullende voorzieningen moeten vastgesteld worden. Toepassingen moeten kunnen leiden tot verlaging van de exploitatiekosten (huren en/of kopen). De stadskas heeft een collectieve functie, meerdere toepassingen en meerdere gebruikers.

2.2.

Methode van aanpak

Om te komen tot de gewenste resultaten, moeten een aantal stappen gezet worden. De volgende aanpak is beschreven: 1. Deskresearch, onderzoek naar wat er al bestaat op het gebied van de Stadskas en Energieneutraliteit. 2. Fieldresearch, houden van interviews bij toeleveranciers en kwekers in de glastuinbouw. 3. Fieldresearch, bijwonen van relevante voorlichtingsbijeenkomsten. 4. Verwerken van verzamelde feiten en gegevens. 5. Gezamenlijk expertgesprek mede als input voor het onderzoek.

2.3.

Voorwaarden uitvoering

De geformuleerde stappen voldoen aan de volgende voorwaarden: Een projectmatige aanpak. Hechte, intensieve en praktische samenwerking met betrokkenen

2.4.

Financiering

Het beschikbare budget voor deze opdracht is het bedrag van de innovatievoucher, in casus € 2.500, - met het nummer SK092125. Syntens heeft de opdracht van KOW aan Kenlog in week 22 goedgekeurd. Kenlog besteed maximaal 35 uur aan de uitvoering van deze opdracht. Kenlog zal parallel aan de uitvoering onderzoeken welke gesubsidieerde mogelijkheden er bestaan om het onderzoek om te zetten in een voorlopig ontwerp met functioneel programma van eisen en vervolgens naar een definitief ontwerp met bestek, op die manier dat realisatie plaats kan vinden.

2.5.

Overige onderwerpen

In de tweede helft van 2010 wordt het plan gefaseerd ontwikkeld. In totaal worden 6 woonblokken gerealiseerd. Hoewel er een voorkeur is om het onderzoek te richten op de eerste fasen (gebouw E&F) kunnen partijen zich voorstellen dat het ene woonblok geschikter is voor een Stadskas dan de andere. Kenlog is gevraagd om advies over toepassing.


©Kenlog b.v.

5

3

Toepassingen collectieve Stadskas

In dit hoofdstuk wordt aangegeven welke toepassingen er mogelijk zijn op het gebied van exploitatie, klimaatneutraal, productie en vorm van de stadskas. Het resultaat is inzicht in de toepassingsmogelijkheden van een collectieve stadskas in één of meerdere woonblokken van het plan Overtoomse veld in Amsterdam. Daarbij wordt beknopt ingegaan op de warmte-uitwisseling tussen stadskas en woningen. Vooraf wordt inzicht verstrekt over de manier waarop informatie is verkregen en welke personen zijn geïnterviewd.

3.1

Gebruik van gegevens en informatie

Kenlog heeft gegevens en informatie verzameld vanuit desk- en fieldresearch. De verzamelde relevante gegevens en informatie zijn overgenomen en verwerkt in dit rapport. Het gebruik van de gegevens levert de opdrachtgever en betrokkenen een samenhangend overzicht en verschaft tevens inzicht in de gegevensverwerking en de informatieverzorging zoals door Kenlog opgesteld. Onder gegevens wordt verstaan: Feiten verzamelen. Statisch (vaststaand). Deskresearch Google Boeken Rapporten

3.2.

Onder informatie wordt verstaan: Basis voor beslissingen. Dynamisch (veranderend). Fieldresearch Interviews Bijeenkomsten

Interviews

De interviewmethode is ingezet om systematisch kennis te vergaren bij een geselecteerde kleine groep experts en koplopers uit de glastuinbouwsector. Het doel was om de achterliggende gedachte van de toeleveranciers en kwekers te achterhalen en draagvlak bij hen te creëren. Totaal zijn 5 experts geïnterviewd. Expert Aad Baars Bart Sosef en Peter Vijverberg John Berghman Maurice van de Knaap Peet van Adrichem Ron van de Burg

Bedrijf Renatechnik Nic. Sosef H. Batist Aluminium Constructies Cultivation Systems Demokwekerij Westland Nobutec Greenhouse Projects

Expertise Biologische teelt en innovatieve belichting Toeleverancier tuinbouwinstallaties, materialen en kennisoverdracht. Toepassen kassenbouw in de stad Toeleverancier van nieuwe teeltsystemen Innovatiecentrum glastuinbouw Toepassen kassenbouw in woningen/wijken

Foto’s :van kassenbouwprojecten van Nobutec (woningen) en Batist (restaurant).

Uit alle interviews kwam naar voren dat een Stadskas, op het Overtoomse Veld te Amsterdam, absoluut op vele manieren toepasbaar is, maar productie- en gebruikersvoordelen moeten vooraf aangetoond kunnen worden. Het advies vanuit de interviews is: zie het Overtoomse veld (de eerste fase) als een pilot en start van nieuwe bouwinnovatie, maar begin heel eenvoudig met proventechnologie. Keep it simple. Dus; eenvoudige, maar volledige geïntegreerde kassenbouw en eenvoudige teeltsystemen (zorgloos telen) in combinatie met belevingsvoordelen voor de bewoners en overige gebruikers. Voor de woningbouwcoöperatie levert dat behalve een financieel voordeel ook acceptatievoordeel op. Consumenten willen graag wonen in waardevaste, betaalbare woningen en gebouwen die een bron zijn van vitaliteit en energie.


©Kenlog b.v.

6

3.3.

Exploitatie mogelijkheden Stadskas

In deze paragraaf gaat het erom dat gezocht wordt naar toepassingmogelijkheden (functies) met een hoge gebruikerswaarde en die mogelijk kunnen leiden tot financiële compensatie van de investeringskosten en/of een gunstige bijdrage hebben op de exploitatie van de Stadskas. Onderstaand volgt een opsomming van toepassingsmogelijkheden (functies) voor een Stadskas: Toepassingen (functies) voor exploitatie 1. Alleen kweken, op meerdere lagen, onverwarmd, niet in de volle grond Voordelen Nadelen Hogere professionele productie per m2 Zeer eenzijdig gebruik Hogere productverkoop Weinig extra voordelen voor de bewo Exploitatie (kostenneutraal) wordt betaald vanuit proners ductie Stadskas geeft lagere productie op Educatie in de stad, “showroom Westland productie” brengst dan kweekkas Adoptie door (Agro)school en/of kwekers Onderhoud van de stadskas, kweeksys Groene ambiance teem en installatie Schone lucht Grotere temperatuur fluctuaties en Extra warmtebuffer hoger vochtgehalte Geen isolatie Seizoensgebonden teelt Waterkering (glaskap) Hoge investeringskosten (extra teeltsys Constante luchtvochtigheid teem en installaties) Natuurlijk daglicht Geen profit voor professionele kwekers Meervoudig m2 gebruik Weinig collectief: o Waterberging o Functies o Parkeren o Gebruikers o Kweken Lagere investeringskosten dan verwarmde kas Local for Local principe, seizoensgebonden Productie innovatie Glastuinbouw in de stad

Showroom productie, Demokwekerij Westland

2. Beplanting, (mediterrane soorten) met mogelijkheid om er tussen door te wandelen en te zitten, onverwarmd Voordelen Nadelen Educatie in de stad Vaste beplanting Recreatief gebruik, loungebanken, wandelpaden Eenzijdig gebruik Adoptie door bewoners, hortus eigenaren Grotere temperatuur fluctuaties en Groene ambiance hoger vochtgehalte Schone lucht Onderhoud aan de beplanting, de Extra warmtebuffer voorzieningen en de stadskas Geen isolatie Bewoners moeten meebetalen aan Waterkering (glaskap) exploitatie Constante luchtvochtigheid Weinig collectief: Natuurlijk daglicht o Functies Meervoudig m2 gebruik o Gebruikers o Waterberging o Parkeren o Mediterraan plantsoen Lagere investeringskosten Toepassingen (functies) voor exploitatie


©Kenlog b.v.

7

3. Zorgkwekerij, met keurmerk, onverwarmd, seizoensgebonden, niet in de volle grond Voordelen Nadelen Sociale innovatie, organisatie en kwaliteit van arbeid Certificaat (keurmerk) verplicht Multifunctionele Glastuinbouw, koppeling met bedrijf, Jaarlijkse evaluatie verplicht mogelijk ook met veeteelt Certificering- en evaluatiekosten Antwoord op maatschappelijke vraag Eenzijdig gebruik. Weinig extra voorde Past binnen taskforce van ministerie LNV len voor de bewoners Adoptie door kwekers en/of participatie LNV Stadskas geeft lagere productie op Exploitatie (kosten neutraal) wordt betaald vanuit probrengst dan kweekkas ductie Onderhoud van de stadskas, kweeksys Educatie in de stad, “showroom Westland” teem en installatie Groene ambiance Grotere temperatuur fluctuaties en ho Schone lucht ger vochtgehalte Extra warmtebuffer Gebruikers willen waarschijnlijk geen Geen isolatie combinatie met veeteelt Waterkering (glaskap) Seizoensgebonden teelt Constante luchtvochtigheid Hoge investeringskosten (extra teeltsys Natuurlijk daglicht teem en installaties) Meervoudig m2 gebruik Weinig collectief: o Waterberging o Functies o Parkeren o Gebruikers o Kweken Lagere investeringskosten dan verwarmde kas Local for Local principe, seizoensgebonden Productie innovatie

Vrije doorloopstal

4. Recreatieruimten, “atrium & serre” recreëren in het groen, onverwarmd Voordelen Nadelen Diverse gebruikers zoals bewoners, zorginstellingen Vaste beplanting scholen, sportscholen, ziekenhuizen, bibliotheken, medi- Matig eenzijdig gebruik tatiecentra, theater en sporten buurtverenigingen Grotere temperatuur fluctuaties en Beter en sneller genezen hoger vochtgehalte Kinderen zijn creatiever en leren beter Onderhoud aan de beplanting, de Werknemers zijn scherper en effectiever voorzieningen / installaties en de Bron van vitaliteit en energie stadskas Adoptie door scholen, instellingen, bewoners en/of ver Te koud in de winter enigingen Matig collectief: Exploitatie (kosten neutraal) wordt betaald vanuit o Functies opbrengsten o Gebruikers Groene ambiance Schone lucht Extra warmtebuffer Geen isolatie Waterkering (glaskap) Constante luchtvochtigheid Natuurlijk daglicht Meervoudig m2 gebruik o Waterberging o Parkeren o Beplanting (mediterraan) o Sporten en recreëren Epicentrum theatergroep uit het Westland Lagere investeringskosten dan verwarmde kas Toepassingen (functies) voor exploitatie


©Kenlog b.v.

8

5. Streekcentrum, distributie en afhaalcentrum, onverwarmd Voordelen Nadelen Multifunctionele glastuinbouw, koppeling met bedrijf Matig eenzijdig gebruik Kwekers verkopen producten direct aan consumenten Grotere temperatuur fluctuaties en hoin de stad ger vochtgehalte Antwoord op consumenten vraag (vraagsturing en Matig collectief: ketenverkorting) o Functies Exploitatie (kostenneutraal) wordt betaald uit opo Gebruikers brengst productverkopen, Adoptie door verkoop organisatie Educatie in de stad, “showroom Westland” Schone lucht Extra warmtebuffer Geen isolatie Waterkering (glaskap) Constante luchtvochtigheid Streekproducten via internet Natuurlijk daglicht Meervoudig m2 gebruik o Waterberging o Parkeren o Beplanting (mediterraan) o Verkoop en distributie Lagere investeringskosten dan verwarmde kas Local for Local principe, seizoensgebonden Productie innovatie 6. Volkstuinderijen complex, onverwarmd, niet in de volle grond Voordelen Nadelen Bewoners kweken (fruit, bloemen, planten, kruiden en Begeleiding nodig, teelt en bijenhougroenten) onder glas, een particuliere siertuin behoort derei ook tot de mogelijkheden Bewoners houden niet van bijen Eigen eet (moestuin) Matig eenzijdig gebruik Voldoet aan behoefte van (groep) bewoners Grotere temperatuur fluctuaties en Adoptie door bewoners en/of verenigingen hoger vochtgehalte Eigen bijen, eigen honing Onderhoud aan de beplanting, de Winkeltje eigen producten kweekvoorzieningen / installaties en Stadsparkjes in stadskas de stadskas Biologische productie Matig collectief: Exploitatie (kosten neutraal) wordt betaald uit opbrengst o Functies productverkopen en huuropbrengst van de “kostgrondo Gebruikers jes” Educatie in de stad, geschikt voor bezoekers Groene ambiance Schone lucht Extra warmtebuffer Geen isolatie Waterkering (glaskap) Constante luchtvochtigheid Natuurlijk daglicht Meervoudig m2 gebruik o Waterberging o Parkeren o Beplanting (mediterraan) o Kweken en educatie Meloenen “Vers van de Kweker” Lagere investeringskosten dan verwarmde kas Local for Local principe, Seizoensgebonden productie, glas beïnvloed de seizoensbeperkingen gunstig. Geen opstallen (tuinhuisjes, ed.) nodig.


©Kenlog b.v.

9

Toepassingen (functies) voor exploitatie 7. Educatiecentrum glastuinbouw, onverwarmd Voordelen Imago verbetering Aansluiten bij “inspired by Westland” Kenniscentrum technologie en productie Kennis maken met vakmanschap en hoogwaardige glastuinbouw producten (laten zien) Vlinders (vissen, garnalen) kweken Producten proeven Educatie in de stad, “showroom Westland” Adoptie door het Westland Groene ambiance Schone lucht Extra warmtebuffer Geen isolatie Waterkering (glaskap) Constante luchtvochtigheid Natuurlijk daglicht Meervoudig m2 gebruik o Waterberging o Parkeren o Beplanting (mediterraan) o Kweek o Educatie, showroom Lagere investeringskosten dan verwarmde kas

Nadelen Matig eenzijdig gebruik Grotere temperatuur fluctuaties en hoger vochtgehalte Onderhoud aan de beplanting, de kweekvoorzieningen / installaties, showroom, communicatiemiddelen en de stadskas Matig collectief: o Functies o Gebruikers

Logo Inspired by Westland

8. Restaurant, verbouw van eigen producten, niet in de volle grond, onverwarmd Voordelen Nadelen Imago verbetering Matig eenzijdig gebruik Groeten, fruit en kruiden (vissen, garnalen) kweken Grotere temperatuur fluctuaties en hoger Producten eten en proeven vochtgehalte Producten zien en ruiken Onderhoud aan de beplanting, de Lunchen en loungen kweekvoorzieningen / installaties, show Adoptie door restaurant room, communicatiemiddelen en de Biologische productie stadskas Niet alleen voor de bewoners, maar voor iedereen. Seizoensgebonden teelt Vrij toegankelijk Matig collectief: Groene ambiance o Functies Schone lucht o Gebruikers Extra warmtebuffer Geen isolatie Waterkering (glaskap) Constante luchtvochtigheid Natuurlijk daglicht Showcase andere teeltsystemen, geen volle grond Meervoudig m2 gebruik o Waterberging o Parkeren o Beplanting (mediterraan) o Kweek o Restaurant Lagere investeringskosten dan verwarmde kas

Restaurant “De Kas in Amsterdam


©Kenlog b.v.

10

Toepassingen (functies) voor exploitatie 9. Tuincentrum, onverwarmd Voordelen Koppeling met bedrijf Exploitatie (kosten neutraal) wordt betaald uit opbrengst productverkopen of adoptie door tuincentrum Schone lucht Dicht bij huis shoppen Glastuinbouw in de stad Extra warmtebuffer Geen isolatie Waterkering (glaskap) Constante luchtvochtigheid Natuurlijk daglicht Meervoudig m2 gebruik o Waterberging o Parkeren o Beplanting (mediterraan) o Verkoop en distributie Lagere investeringskosten dan verwarmde kas Local for Local principe, seizoensgebonden Productie innovatie

Nadelen Eenzijdig gebruik Grote parkeer behoefte Grotere temperatuur fluctuaties en hoger vochtgehalte Onderhoud aan de beplanting, de installaties, showroom, communicatiemiddelen en de stadskas Seizoensgebonden teelt Matig collectief: o Functies o Gebruikers

Nobutec project tuincentrum

Dus: Er zijn vele toepassingsmogelijkheden te bedenken en vele worden - zij het in een andere vorm - al toegepast. Eén ideale toepassing is een toepassing met voordelen (gevarieerd) voor een grote groep gebruikers en met verlaging van de exploitatiekosten. Een combinatie van functies en ruimtegebruik zal de meeste toegevoegde waarde opleveren voor het collectief. Welke combinaties en de daarbij behorende businesscase zijn onderwerpen voor een eventueel volgend onderzoek. Gefaseerd bouwen is gefaseerd alle functies combineren. Deze benadering zal absoluut een meerwaarde opleveren ten opzicht van het toepassen van enkele functies. Dit vraagt om een specifieke aanpak, met de invloed van de keuze en hiermee het product “De Stadskas” ontwerpt men ook de invloed op het leven van de gebruikers en hun omgeving. Deze bewust wording wordt ook wel Sociaal Ontwerpen genoemd.

3.4.

Klimaatneutrale toepassingmogelijkheden

De positieve effecten van bouwen met glas op de energiehuishouding van een gebouw zijn al behoorlijk aangetoond en gedocumenteerd. Aangenomen wordt dat voor het bouwen van een stadskas dezelfde effecten in meer of mindere mate zullen voorkomen. Eén en ander is uiteraard afhankelijk van de gekozen functie(s) van de Stadskas. Een collectieve en klimaatneutrale Stadskas (gekoppeld aan woningbouw) vraagt echter om andere specifieke items. Er mag namelijk geen enkel negatief effect zijn op het klimaat. Dan komen behalve energieaspecten ook bouwkundige aspecten aanbod. Bijvoorbeeld ontbossing voor hout om mee te bouwen leidt tot hogere CO2 uitstoot. En dit veroorzaakt verwarming van het klimaat. 3.4.1. Stadskas als energiebron Op vrijwel ieder gebouw valt voldoende zonnewarmte om het jaarrond te verwarmen. In de woningbouw doet men de moeite om huizen te verwarmen en warmte te binnen te houden. In de kassenbouw is het de kunst zoveel mogelijk licht te benutten, maar de warmte af te voeren. Het traditionele denken in bouwen is gericht op het buiten houden van seizoensinvloeden. Niet slim. We hoeven zonnewarmte alleen binnen te laten, gelijkmatig te verdelen en op te slaan en later in het jaar opnieuw te gebruiken. Overschot aan energie In de nieuwe manier van bouwen staat de zon als energiebron centraal. In een Stadskas (of atrium en serre) komt minstens drie keer zo veel zonnewarmte naar binnen als nodig is om de ruimte in de winter te


©Kenlog b.v.

11

verwarmen. De kunst is om de zomerwarmte gelijkmatig te verdelen over het gebouw, de overtollige warmte op te slaan en deze in de winter opnieuw gelijkmatig over het gebouw te verdelen. Zo wordt dit gebouwen complex een bron van energie en kan energie-uitwisseling plaatsvinden tussen woningen en Stadskas. En mogelijk kan het totale complex energie gaan leveren aan bijv. de (verplichte) Stadsverwarming. In de donkerste maand van het jaar levert de zon bij verticale instraling 0,9 kWh/m2 per dag aan straling op. De werkelijke beschikbaarheid achterglas is 0,7 kWh/m2 per dag. Een verlies van 20%. De vraag is 50 kWh per woning in 24 uur. Eén woning kan in de donkerste maand dus per etmaal verwarmd worden met ca. 70 m2 glas. In februari is hier nog maar ca. 35 m2 glas voor nodig. Energie opslaan in de zomer – afhankelijk van het aantal woningblokken – is wenselijk. Energiebesparing De toepassing van deze omslag – de Stadskas – in ontwerpen en bouwen biedt volop kansen voor energiebesparing. Nu verbruiken gebouwen veertig procent van de fossiele brandstoffen voor een laagwaardige toepassing: verwarmen en koelen. De Stadskas zal voor zover nu te voorzien een fors warmteoverschot produceren. Deze warmte kan men inzetten volgens het cascade principe; het uitwisselen van energie met in de omgeving gebouwde energievragers. En men kan deze warmte opslaan. Het is raadzaam om vooraf gebruikerswensen en technische eisen ten behoeve van het ontwerp in kaart te brengen. Het zal gaan om een Stadskas ruimte zonder al te hoge comforteisen. We kiezen voor duurzaam. Er zijn tal van systemen toepasbaar om te komen tot het gewenste klimaat. Passieve systemen zoals, schermen, krijten, vaste luifels of zonwering regelen de hoeveelheid zon. Het hoge glaspercentage, de planten, waterpartijen, groene daken, groene muren, betonkern activering, beregenen en de hoeveelheid thermische massa in het concept (muren en daken van de woningen en Stadskas) beïnvloeden eveneens op passieve wijze het klimaat. Daarnaast bestaan er actieve systemen zoals: warmtewisselaars (onder de grond en boven de grond), bufferbassins, solar systemen, zeer lage temperatuur vloeren en ketels, Smart Skin, breathing windows en warmte/koude verplaatsing in de ruimten. Opslag en hergebruik Cruciaal voor een gecombineerd gebouw “woningbouw en stadskas” als energiebron is de mogelijkheid om warmte op te kunnen slaan en te hergebruiken. Hiervoor zijn vele verschillende beproefde technieken beschikbaar. De opslag van warmte kent diverse cycli: dag/nacht, een week of een seizoen. De keuze van een cyclus heeft invloed op het ontwerp en de opslagtechnieken. De keuze van de techniek wordt bepaald door de schaal, gaat het om alle woning complexen of om één? Dus: De stadskas zal beperkt geklimatiseerd worden, althans dit is het advies van Kenlog. De kracht van het concept is dat de Stadskas(sen) een bufferwerking heeft en dat warmte en koude kunnen worden geoogst. Door temperatuurschommelingen toe te staan, neemt het verwarmen koelrendement sterk toe en hoeven de woningen en de Stadskas in totaal fors minder energie te gebruiken. Het kiezen van de juiste gebruiksfuncties voor de Stadskas – waarvan energievoorzienig er een is – is van groot belang. Het is zaak vooraf gebruikers en deskundige (klimaatinstallateurs) in een vroeg stadium bij het ontwerp en de bepaling van de energie effecten te betrekken. Het bepalen van de temperatuur in de stadskas is vooral een kwestie van het vinden van de juiste balans tussen energie efficiëntie en wenselijke ruimtetemperatuur. In de glastuinbouw (kwekers en leveranciers) worden al veel systemen (technieken en ICT) toegepast en is veel ervaring op dit gebied beschikbaar. Het is aan te bevelen gebruik te maken van deze kennis. Gefaseerd bouwen heeft uiteraard ook invloed op de bepaling van de mogelijkheden en de exploitatie. Zo is het verstandig de eerste fase als pilot te beschouwen, om vervolgens de learning by doing methode toe te passen. Maar voorzie alle bouw fasen van een eigen Stadskas en stem dit van te voren af.

3.5.

Productie in de Stadskas

Vanuit “probleemloos of zorgeloos kweken” komt naar voren: Vooral productie van voeding (groenten, fruit,kruiden) maar bloemen en planten kunnen ook. Mits onverwarmd. Voorbeelden van onverwarmde producten zijn salie, bieslook, cressen (zaailingen), druiven, koolsoorten, sla, prei, herfstchrysanten, bolbloemen, etc.


©Kenlog b.v.

12

Als bijteelt is het mogelijk om vlinders, vissen, gevogelte en bijeen te kweken in dezelfde ruimte. In de mogelijke waterafvalstromen kunnen algen gekweekt worden, hierdoor worden de afvalstromen gezuiverd. Seizoengebonden producten met een intensieve substraat- of waterteelt hebben de voorkeur. Niet in de volle grond. Het is wenselijk dat professionele kwekers producten vermeerderen en voorkweken, in de stadskas hoeft dan alleen nog maar afgeweekt te worden. Klimaatbeheer blijft altijd nodig. Het verdient voorkeur om te kweken op meerdere lagen, dat kan met een hangsysteem boven het vaste teeltsysteem. Eenvoudige teelt zonder gebruik van fosfaten en minerale zouten, betekent geen gebruik van kunstmest Biologische plantenvoeding (strikt uit plantaardige bron) bestaat uit, kelp, melasse, gefermenteerde algen, maar geen mest van zoogdieren. Deze mest bevat schadelijk bacteriën voor de consument. Planten krijgen door biologische plantenvoeding een hogere plantweerstand. Het is dan vereist om biologische te bestrijden. Diversiteit van producten en bijteelten levert een kwalitatief beter product op. Het tekort aan licht kan men opvangen door het gebruik van: o Spiegels o Bewegende teelt o Sulpher plasma Lampen

Foto’s: Telen in water als of je in de grond kweekt, volgens de methode van Cultivation Systems.

Dus: Het gaat erom dat gebruikers zorgeloos en duurzaam kunnen kweken. De productie is erg afhankelijk van het totale concept gaat men alle bouwfases voorzien van professionele productie of kiest men voor meerdere gebruikers toepassingen. In ieder geval is de productie seizoensgebonden en biologisch verantwoord. Begeleiding is noodzakelijk en het is aan te bevelen het plantmateriaal bij professionele kwekers aan te schaffen. Zelf zaaien door gebruikers verkleint de kans op zorgloos telen. Een punt van aandacht is de benodigde waterberging afgestemd op de teelt systemen en het te telen product.


©Kenlog b.v.

13

3.6.

Vormgeving Stadskas

Proventechnologie vanuit conventionele kassenbouw toepassen in de woningbouw. Het gaat hier om techniek, maatvoering, bouw en onderhoud. Keep it simple. Een bestaand kasdek plaatsen op woonblokken is de meest eenvoudige, betaalbare en acceptabele oplossing. Een innovatieve combinatie met woningbouw. Het telen in een gesloten kas maakt vernieuwende kasdek vormen mogelijk. Door de luchtramen weg te laten kunnen lichtere dekconstructies, revolutionaire vormen en nieuwe materialen worden toegepast. Samen met Ecofys heeft TNO een aantal kasconcepten bedacht voor toepassing in combinatie met de gesloten kas. Bekeken is een verbeterd Venlo dek zonder luchtramen en een boog kasdek met gehard glas.

Afbeelding vernieuwde kasdek vormen (TNO)

Zoals al eerder genoemd is het van groot belang – zij het afhankelijk van functies – dat er gebouwd wordt op een manier dat zoveel als mogelijk zonlicht kan toetreden in de Stadskas. Andere ontwerpen zoals onderstaand weergegeven zijn esthetisch verantwoord maar minder geschikt voor de Stadskas.

Conventionele en traditionele houten kassenbouw (Nobutec)

Keep it simpel en klimaat neutraal met proven technologie betekent dat gebouwd moet gaan worden zoals weergegeven in onderstaande foto impressie.

Foto impressie conventionele kassenbouw (Klimrek 1ste foto en H. Batist 2de en 3de foto)

Opmerkingen glas: Plan functies waarbij temperatuur nauw luistert (kantoor, lesgeven) niet in het kasdeel, maar in het gebouwdeel; functies die minder gevoelig zijn kunnen onder het kasdeel (zoals verkeersruimtes). Plan glazen daken bij voorkeur op het noorden en verticaal glas vooral op het zuiden zodat het gebouw optimaal profiteert van de laagstaande winterzon. Voorkom verblinding en oververhitting met schermen, lamellen of zonwering. Plaats kassen op platte daken of bouw ze tegen gebouwen aan. Gebruik zoveel mogelijk bestaande kasmaten om kosten te besparen. Ontwerp zo dat het zonlicht niet belemmerend werkt voor de gebruikers, bijv. glas op het noorden. Zorg met behulp van een hangend railsysteem dat onderhoud aan het glasdek eenvoudig kan worden uitgevoerd. Of maak gebruik nieuwe ontwikkelingen zoals de onderhoudshuttle van de firma Batist.


©Kenlog b.v.

14

4

Conclusie

Op basis van deze eerste verkenning kan geconcludeerd worden dat stadstuinbouw zeer kansrijk is, maar nog in de kinderschoenen staat. Het succes zal afhangen van verder onderzoek en het is zaak snel tot praktische implementatie over te gaan. In overleg met gebruikers kunnen de functies en daarmee de benodigde systemen in de collectieve Stadskas bepaald worden. Wat de gebruiker (bewoner) kiest, wint. Het is voor de hand liggend dat integratie van functies en systemen de meeste toegevoegde waarde voor de gebruikers en de investeerder oplevert. De kansen voor het ontwerp liggen bij het feit dat de collectieve Stadskas invloed heeft op het leven in de woonblokken. Sociaal ontwerpen wordt dan het uitgangspunt. Functies: Er zijn vele functies mogelijk. Vanuit de gebruikers bekeken lijkt een combinatie van zoveel mogelijk functies de meeste toegevoegde waarde te leveren. Hiermee wordt veel collectief draagvlak bij de bewoners gecreëerd. De opsomming van functies evenals andere onderwerpen in dit rapport is niet limitatief. Ambitie van CO-Green: Het behalen van klimaatneutraliteit door toepassing van een stadskas is absoluut mogelijk. Zelfs wanneer de tussenruimten alleen maar worden voorzien van een glazen dek. Van belang is dat ervan uit wordt gegaan dat het binnenklimaat in de Stadskas beperkt geklimatiseerd wordt. Energie-uitwisseling is altijd mogelijk. Het is wel zaak vooraf de functies te bepalen. En uiteraard is het van belang de toepassing vooraf te bepalen, gaat het om één woonblok of voor het hele bouwproject met zes woonblokken. Bij de toepassing alleen voor woonblokken E&F vallen combinaties zoals “professionele” productie af. Deze keuze zal ook consequenties hebben op de energievoorziening. Exploitatie: De toepassing van een Stadskas levert altijd een aanzienlijk besparing op als het gaat om energiekosten. De toevoeging van functies zal zeker de exploitatiekosten verlagen door verhuur van ruimten, productverkoop of het volledig uitbesteden van de Stadskas verlagen. Het is waarschijnlijk mogelijk de Stadskas (het concept) met winst te exploiteren. De introductie van meervoudig ruimtegebruik zoals waterberging en parkeren zal mogelijk ook exploitatie mogelijkheden creëren. Productie: De productie is sterk afhankelijk van de gekozen functies, maar de Stadskas zal nooit een zelfde hoge productie behalen als een productiekas. “Eigen voedsel” voor de bewoners is zeker mogelijk. Het zal moeten gaan om zorgeloze teelt. Eén en ander is wederom afhankelijk van het wel of niet toepassen van de Stadskas in alle woonblokken. De kas: Het is logisch, ook vanuit kostenoogpunt bezien, proven technology uit de glastuinbouw gebruiken. Hier is veel ervaring en kennis voorhanden. Daarbij zijn de bouwkosten van bestaande kasdekken goedkoper. Bij de toepassing van glas moet de gebruiker zelf kunnen bepalen wanneer en hoeveel licht naar binnen schijnt. Licht vergroot hierdoor de kwaliteit van hun leven. Vervolg: Dit beknopte onderzoek geeft aan dat een vervolg onderzoek zeker interessant is. Er zijn nog vele vragen open en er bestaan nog vele onzekerheden. Maar er zijn kansen in overvloed. Het vervolg zou kunnen bestaan uit: gebruikersonderzoek functies, uitwerken businesscase, opstellen voorlopig ontwerp1 met functioneel programma van eisen, uitwerken definitief ontwerp2, prototypering en implementatie. [1 Toepassingen en consequenties van groen, glas, milieu, kwaliteit van het leven, invloeden leefomstandigheden, vergunning, installaties etc.. 2 Verminderen, wegnemen van onzekerheden, klaar voor bestek]. Co-creatie: Door samen met andere partijen, zoals experts uit de glastuinbouw nieuwe activiteiten te ontplooien op nieuwe markten, creëert men gezamenlijk meerwaarde naast bestaande business. Het behoort tot de mogelijkheden dat partijen samen met Kenlog financiële ondersteuning aanvragen om het onderzoek verder uit te voeren.


©Kenlog b.v.

15

5

Bronnen

5.1

Literatuur

Bouwen met Groen en Glas, in uitvoering

Innovatienetwerk & SIGN

Voedsel voor de stad, een veldonderzoek

Innovatienetwerk

Landbouw en stad, een duurzaam samenspel

Transforum

De Sierteeltketen in 2020

Kenlog b.v. (in opdracht van SIGN)

Poort van Venlo, parels in het landschap

Innovatienetwerk & SIGN

Innoveer nr. 01 2010, de redding van Agri

Innovatiemagazine van Syntens

Onderglas nr. 4, sla telen op drijvende panelen

Horti-Text BV

Meervoudig Ruimtegebruik, Enkelvoudig recht

Eburon

Institutionele condities voor meervoudig ruimtegebruik Expertisenetwerk Meervoudig Ruimtegebruik

5.2

Digitale bronnen

www.bouwenmetgroenenglas.nl

Toepassingen

http//:issuu.com/meneerdeleeuw/docs/uitjeiegenstad Stadslandbouw als denkwijze


©Kenlog b.v.

16

Collectieve Stadskas in Amsterdam

Recommend Documents