CColofon. januari 2014

Eindrapportage

CColofon De Eindrapportage OUDEREN AAN ZET is tot stand gekomen vanuit het project OUDEREN AAN ZET. En is financieel mogelijk gemaakt door Fonds PGO van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en sport. OUDEREN AAN ZET is een project van Perspectief (kenniscentrum voor inclusie en zeggenschap) en LOC Zeggenschap in zorg, een landelijke cliëntenorganisatie. Beide organisaties hebben kwaliteit van leven en zeggenschap hoog in het vaandel. Meer over deze organisaties leest u op www.loc.nl en www.perspectief.org.

januari 2014

U kunt deze uitgave downloaden op www.ouderenaanzet.org en op www.loc.nl/ouderenaanzet. Perspectief Archimedeslaan 16 T (030) 236 30 00 3584 BA Utrecht e-mail: [email protected] LOC Postbus 700 3500 AS Utrecht

2

Eindrapportage Ouderen aan Zet | 2014

T (030) 284 32 00 F (030) 284 32 01 e-mail: [email protected]

Inhoud Pagina 1. Inleiding

5

2. Projectbeschrijving

7

2.1 Achterliggende visie

7

2.2 Rolverdeling

8

2.3 Doelstelling

8

2.4 Doelgroepen

9

2.5 Aanpak

9

3. Dragen zorgleefplannen bij aan kwaliteit van leven en zeggenschap van de oudere zorgvrager? 3.1 Wat is een zorgleefplan eigenlijk? 3.2 Uitgangspunten bij de totstandkoming en bijstelling van een zorgleefplan 3.3 Het tot stand komen en bijstellen van het zorgleefplan en de daar uit voortvloeiende effecten 3.4 Uitgangspunten bij de inhoud van het zorgleefplan 3.5 De inhoud van het zorgleefplan en de daaruit voortvloeiende effecten 4. Evaluatie van de gehanteerde werkwijze en ontwikkelde werkvormen 4.1 Conclusies 4.2 Resultaten

17 17 18 20 22 23

25 26 29

Bijlage A Samenvatting uitkomsten zorgleefplantoetsingen en dialoogbijeenkomsten 31 Bijlage B Informatiemateriaal, flyers en downloads n.v.t. Bijlage C Artikelen over Ouderen aan Zet in de media n.v.t.

3


4


1. Inleiding Voor u ligt de eindrapportage van het project OUDEREN AAN ZET. Een project, uitgevoerd door Perspectief1 en LOC Zeggenschap in zorg2, gefinancierd door het ministerie van VWS, Fonds PGO. Kwaliteit van leven is iets heel persoonlijks. Daarbij gaat het om wat voor mensen essentieel is. Alhoewel iedereen vergelijkbare basisbehoeften heeft, is de persoonlijke invulling daarvan voor de één wat anders dan voor de ander. In het project OUDEREN AAN ZET zijn 15 zorgleefplantoetsingen (bij 5 verschillende organisaties) gehouden. Doel was te onderzoeken of door gebruik van het zorgleefplan: zorg en ondersteuning afgestemd zijn op de behoeftes en vragen van de zorgvrager en of dit leidt tot optimaal behoud van een goed leven in de samenleving (inhoud) de positie van de zorgvrager wordt versterkt (proces). Die zorgleefplantoetsingen hebben veel informatie opgeleverd. Met als belangrijkste conclusie dat (ook in de zorgleefplannen) de aandacht vóóral ligt op kwaliteit van zorg, waardoor de aandacht voor het gewone leven al snel naar de achtergrond raakt. Als een organisatie kwaliteit van leven en zeggenschap wil verankeren in de uitvoering van de ondersteuning, moet dat eerder gezocht worden in verandering van cultuur (en leiderschap) dan in verandering van een systeem. Al met al stellen wij dat het borgen van kwaliteit van leven en zeggenschap uitsluitend door het aanpassen van een systeem (zoals het zorgleefplan) eigenlijk onmogelijk is. Al in het voortraject OUDEREN AAN ZET werd duidelijk dat het centraal stellen van het instrument zorgleefplan vooral zou leiden tot gesprekken over de systematiek en hoe het zorgleefplan vanuit de organisatie wordt ingezet. Hiermee zou het eigenlijke doel, namelijk kijken of kwaliteit van leven en zeggenschap verbeterd wordt door het gebruik van zorgleefplannen, op de achtergrond raken. In de zorgleefplantoetsingen is daarom bij de gesprekken ingestoken op de onderwerpen kwaliteit van leven en zeggenschap en pas daarna wordt met de geïnterviewden gesproken over de rol die het zorgleefplan daarbij speelt.

1

Perspectief is een onafhankelijke netwerkorganisatie die samen met (kwetsbare) mensen, hun familie en vrienden werkt aan een goed leven voor iedereen. 2 LOC Zeggenschap in zorg is een landelijke cliëntenorganisatie. Zij vertegenwoordigt 1.500 medezeggenschapsorganen - en daarmee hun achterban bestaande uit cliënten - in onder andere de sectoren thuiszorg en verpleging & verzorging.

5


Deze rapportage is opgebouwd uit de volgende elementen. Allereerst geven we een beschrijving van het project zoals we dat van 2011 tot en met 2013 hebben uitgevoerd. Vervolgens geven we een antwoord op de onderzoeksvraag of zorgleefplannen daadwerkelijk bijdragen aan kwaliteit van leven en zeggenschap. Tenslotte evalueren we de ontwikkelde en gebruikte werkvormen en volgen verschillende bijlagen. Graag bedanken we iedereen die het project ‘Ouderen aan Zet’ heeft mogelijk gemaakt en/of heeft bijdragen, waaronder: • de cliënten, cliëntenraden, medewerkers en management van deelnemende organisaties (zie pagina 12) voor hun actieve participatie en gastvrijheid • de teamleden, teamleiders en trainers die hun ervaring en kennis hebben ingebracht en op een cocreatieve manier het project zowel wat inhoud als vorm betreft hebben opgebouwd en uitgevoerd • de leden van de klankbordgroep die vanuit hun eigen achterban specifieke kennis hebben ingebracht en met een open perspectief met ons mee hebben gedacht • en uiteraard VWS, Fonds PGO voor het financieel mogelijk maken van dit project. Ouderen, hun familie en cliëntenraden hebben zowel bij de ontwikkeling als bij de uitvoering een belangrijke rol gespeeld. We willen hen met name heel graag bedanken voor hun grote inbreng. In alle werkvormen staat het perspectief van de oudere zorgvrager en zijn of haar familie/netwerk dan ook voorop. De verschillende werkvormen staan beschreven in de handreiking (zie www.ouderenaanzet.org). Zodat iedereen straks aan de slag kan met waar het eigenlijk om draait: bewustwording van het belang van kwaliteit van leven en zeggenschap. Vervolgens hopen we dat samengewerkt kan worden aan verbeteringen. U bent aan zet! Wil Molenaar Projectleider OUDEREN AAN ZET

6


2

Projectbeschrijving

2.1 Achterliggende visie Ouderen die langdurig afhankelijk worden van zorg en ondersteuning raken vaak voor een belangrijk deel de regie kwijt over hun leven. Zorg en ondersteuning domineren als het ware hun leven. Zeker in het geval van een verhuizing naar een zorginstelling blijven hun kennis en kunde onbenut, is maatschappelijke participatie meestal niet of nauwelijks meer aan de orde en kan er sprake zijn van (grote) vereenzaming. Het project OUDEREN AAN ZET is ontwikkeld en uitgevoerd vanuit een burgerschapsvisie: de persoon die als burger in de samenleving centraal staat en daarop passende ondersteuning krijgt als hij/zij dit nodig heeft. Belangrijk aspect is dat ouderen hun kwaliteiten ook ten behoeve van het project hebben kunnen inzetten. De zorg voor ouderen is aan verandering onderhevig. Media en onderzoeken laten zien dat de kwaliteit van zorg voor ouderen onvoldoende is en dit een schrale kwaliteit van leven oplevert. Om het zicht op de geleverde kwaliteit te vergroten streeft men vanuit de overheid naar grotere transparantie. Daartoe is de CQ-index voor de Verpleging Verzorging Thuiszorg (VVT) ontwikkeld3. Een ander belangrijk instrument om passende persoonlijke ondersteuning te realiseren, is de wettelijke verplichting tot een zorgplan bij langdurige (meer dan 3 maanden) zorg, die betaald wordt uit de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). Dit plan dient tot stand te komen in dialoog tussen de zorgvrager en de zorgverlener en bevat bindende zorgafspraken. Een centrale aanname bij deze regeling is dat het verplicht stellen van een zorgplan de positie van de zorgvrager versterkt en dat een plan, dat in dialoog is opgesteld, leidt tot zorg en ondersteuning die optimaal is afgestemd op de behoeftes van de zorgvrager en daardoor leidt tot optimaal behoud van een goed leven in de samenleving. In dit project spreken wij daarom van een zorgleefplan in plaats van een zorgplan. Het zorgleefplan moet aanknopingspunten geven, zowel in het proces (regie bij de oudere en zijn eventuele vertegenwoordigers) als wat betreft de inhoud (persoonlijk passende zorg en ondersteuning) om de kwaliteit van bestaan van ouderen te vergroten .

3

Perspectief is een geaccrediteerde organisatie voor het uitvoeren van mondelinge interviews aan de hand van de CQ-Index bij kwetsbare doelgroepen.

7


2.2 Rolverdeling Het project is uitgevoerd door Perspectief, kenniscentrum voor inclusie en zeggenschap en LOC Zeggenschap in zorg, onder verantwoordelijkheid van Perspectief. Perspectief heeft via persoonlijke interviews in het kader van de CQ-index binnen de VVT al eerder brede ervaring opgedaan met het uitvoeren van kwantitatief onderzoek in de ouderenzorg. Daarnaast heeft Perspectief ervaring met kwalitatief onderzoek bij zorggebruikers zelf en hun naaste verwanten. Deze ervaring heeft Perspectief ingezet voor dit project. Ook de kennis en ervaring van LOC rondom het zorgleefplan en de ouderenzorg was nuttig voor het slagen van het project, evenals de contacten en kennis van het veld die zij meebracht. Veel ouderen hebben behoefte aan leefomstandigheden waarin zorg en dienstverlening hun leven minder domineren en zij meer het leven kunnen leiden zoals zij dat gewend waren. Daarom is gekozen om samen met de doelgroep zelf te investeren in de opzet en uitvoering van het project. In dit project hebben ouderen zelf in belangrijke mate het initiatief kunnen nemen om veranderingen te bewerkstelligen. Ouderen hebben sleutelposities vervuld in het gehele project; een project derhalve ’dóór en vóór ouderen’. Gedurende het project zijn er verschillende klankbordgroepen georganiseerd van mensen en organisaties die actief zijn op uiteenlopende gebieden van zorgen dienstverlening aan en belangenbehartiging van ouderen. Deelnemende ouderen, professionals en organisaties hebben actief meegedacht en de ontwikkelingen en resultaten gedurende het gehele traject kritisch gevolgd en waar nodig aanbevelingen gedaan voor bijsturing.

2.3 Doelstelling Hoofddoelstelling (uit het projectplan): • Het vergroten van de kwaliteit van leven van zowel ouderen die thuis wonen als binnen een zorginstelling, door het ontwikkelen, uitvoeren en implementeren van zorgplantoetsingen vanuit het perspectief van en uitgevoerd door ouderen. Subdoelstellingen (uit het projectplan): • Bevorderen van de kwaliteit van leven van ouderen die afhankelijk zijn van zorg en het versterken van eigen regie en maatschappelijke participatie.

8


PGO-organisaties en cliëntenraden in de ouderenzorg versterken door het aanbieden van een concrete aanpak met betrekking tot het toetsen van proces van totstandkoming en uitvoering van het zorgplan. • Zorgorganisaties in de ouderenzorg concrete handvatten (handreiking) geven om te komen tot kwaliteitsverbetering van hun zorgplansystematiek vanuit het perspectief van gebruikers samen met gebruikers zonder dat dit leidt tot toename van de bureaucratie en administratieve belasting voor zorgaanbieders. Met dit project OUDEREN AAN ZET, beoogde Perspectief samen met LOC Zeggenschap in zorg, vanuit het perspectief van de oudere zorgvrager zelf en zijn haar familie/netwerk, zichtbaar te maken wat het effect is van het zorgleefplan op de kwaliteit van leven van oudere zorgvragers en doorgaans ook hun partners en/of familieleden. Behoud van zeggenschap en optimale maatschappelijke participatie waren daarbij belangrijke pijlers. Door het ontwikkelen en uitvoeren van zorgleefplantoetsingen vanuit het perspectief van en uitgevoerd door ouderen is uiteindelijk bereikt dat er bij de deelnemende organisaties meer bewustwording is voor kwaliteit van leven en zeggenschap van ouderen die ondersteuning nodig hebben. Ook hebben ouderen, familieleden en zorgorganisaties handvatten gekregen om die focus te houden op waar het echt om gaat, namelijk een goed leven midden in de samenleving en behoud van eigen regie, ook als het gaat om hoe je daarvoor het zorgleefplan goed gebruikt. Op basis van de uitkomsten van de zorgleefplantoetsingen zijn specifieke werkvormen ontwikkeld die breed ingezet kunnen worden door andere organisaties, zowel zorgorganisaties als belangenorganisaties en cliëntenraden. •

2.4 Doelgroepen Binnen dit project stonden ouderen, zijnde mensen die door het voortschrijden der jaren met de daarmee samenhangende gebreken in toenemende mate afhankelijk zijn van andere mensen en professionele zorg, centraal.

2.5 Aanpak Het project is uitgevoerd in vijftien onderdelen van vijf organisaties, verspreid over het land. We danken medewerkers, bewoners en hun familie van de volgende zorgorganisaties voor hun inzet: • De Steenplaat van Humanitas (Rotterdam)

9


Rigtershof, Sint Martinus, Waterpark en Lindendael van Omring (Noord-Holland) • Vonderhof, De Horst / Kronehoef en Wissenhaege van Vitalis (Eindhoven) • Ielânen, De Finke, De Flecke en Anna Paulownastraat van Plantein (Friesland) • Villa Verde van Fidelta (Almelo) Deze organisaties hebben hun dienstverlening willen herijken, met eigen regie en kwaliteit van leven als vertrekpunt. •

Het project is uitgevoerd in vier fasen. In fase 1 werd het project opgestart en voorbereid. In fase 2 werden de zorgleefplantoetsingen uitgevoerd en vond een vervolg plaats in de vorm van dialoogbijeenkomsten om de uitkomsten van de toetsingen goed in te bedden binnen de organisaties. Het toetsingsinstrument en rapportageformat werden op basis van de eerste zorgleefplantoetsingen bijgesteld. In fase 3 hebben we trainingen ontwikkeld en als pilot uitgevoerd op een landelijke bijeenkomst. In deze fase waren er ook nog dialoogbijeenkomsten. In fase 4 zijn de trainingen op locatie uitgevoerd als alternatief voor een landelijke slotconferentie. Ook zijn nog een tweede landelijke ontmoetingsdagen georganiseerd voor vertegenwoordigers van deelnemende organisaties, cliëntenraadsleden en PGO-organisaties. Daarnaast is de voorliggende eindrapportage samengesteld evenals een handreiking4 met bijbehorende downloads. Ouderen zelf zijn gedurende het gehele proces op allerlei manieren betrokken geweest bij het project. Via CSO5 en LOC zijn ouderen, waaronder cliëntenraadsleden, bij elkaar geweest in klankbordbijeenkomsten en hebben zo invloed gehad op de ontwikkeling van het toetsingsinstrument, de voorbereiding en uitvoering van de zorgleefplantoetsingen en vervolgactiviteiten en de ontwikkeling van de aanpak en handreiking. Door samenwerking met de cliëntenraden van de betrokken zorginstellingen heeft de doelgroep een bepalende rol in het project. Niet in de laatste plaats richtte het project zich op het mobiliseren van ouderen die (nog) niet of in (nog) beperkte mate op ondersteuning zijn aangewezen. Zij zijn beter dan wie ook in staat woorden te geven aan wat meer hulpbehoevende ouderen nodig hebben. Juist om deze reden is samenwerking gezocht met ouderenorganisaties. Dat gebeurde onder meer tijdens een bijeenkomst met

4

5

10

De handreiking Ouderen aan Zet! is te downloaden en te bestellen via www.ouderenaanzet.org op de downloadspagina. CSO is de koepel van ouderenorganisaties


CSO-vertegenwoordigers, waar waardevolle input werd geleverd voor de uitgangspunten voor de zorgleefplantoetsing Tijdens de hele looptijd van het project is door middel van artikelen en interviews in de media van Perspectief, LOC en andere ouderen- en zorgorganisaties breed aandacht gegeven aan het project. Fase 1 Voorbereiding In de eerste fase is het project voorbereid en opgestart. De methodiek van de toetsingsmethodiek inclusief uitgangspunten is ontwikkeld en vastgesteld na advies van de klankbordgroep. Ook is er informatiemateriaal ontwikkeld6. Zowel Perspectief als LOC heeft een online dossier over het project aangelegd en er is een flyer uitgebracht waarin bestuurders, medewerkers, cliënten en familie en cliëntenraden konden lezen over de doelen en aanpak van OUDEREN AAN ZET. Hierin werden zij ook opgeroepen hun zorgorganisatie warm te maken voor deelname. Gelijktijdig verscheen er in Zorg & Zeggenschap (tijdschrift van LOC) en andere media een artikel waarin werd ingegaan op de achtergronden en doelen van het project. Er zijn contacten gelegd met zorgorganisaties en andere PGO-organisaties om instellingen te werven die willen participeren in het project en mensen die in de uitvoering een bijdrage willen leveren. In overleg met de klankbordgroep is gezocht naar een grote diversiteit wat betreft de deelnemende organisaties. Diversiteit op het gebied van omvang van de zorgaanbieder, verdeling over het land, grootstedelijk en op het platteland, ondersteuning aan ouderen met sterk uiteenlopende zorgvragen. Via perspublicaties, flyers, cliëntenraden en zorginstellingen zijn mensen gezocht die willen deelnemen in de toetsingsteams. Perspectief heeft deze mensen getraind om samen met een eveneens door Perspectief opgeleide teamleider zorgleefplantoetsingen te kunnen uitvoeren. Opbrengsten fase 1 • Samenstelling projectteam: in het project OUDEREN AAN ZET werkten Perspectief en LOC Zeggenschap in zorg voor het eerst intensief projectmatig samen. In een aantal bijeenkomsten heeft het projectteam de samenwerking verkend en verdere werkafspraken gemaakt. • Aan een aantal organisaties in de zorg voor ouderen is een werkbezoek gebracht om na te gaan welke concrete vragen er leven als het gaat om kwaliteit van leven in relatie tot zorgleefplannen. • Via bestaande relaties van Perspectief en LOC Zeggenschap in zorg is ook contact gemaakt met (cliëntenraden van) zorgorganisaties om na 6

Dit informatiemateriaal is samen met artikelen en interviews uit de media te downloaden op www.ouderenaanzet.org

11


•

•

•

•

• •

•

te gaan of ze mee willen doen in het project. Voor bredere werving is een digitale flyer gemaakt. Op basis van bestaande methodieken en literatuuronderzoek (naar internationale ervaringen van processen rond de totstandkoming en uitvoering van zorgleefplannen en andere aspecten met betrekking tot kwaliteit van leven van oudere zorgvragers) is een methodiek ontwikkeld voor dit project. Hierin zijn uitgangspunten voor kwaliteit van leven en uitgangspunten rond het proces van zorgleefplannen opgenomen. Er is een verdiepingsdag geweest waarin met mensen die zelf al op leeftijd zijn, gesproken is over voor hun belangrijke aspecten als het gaat om ervaren van kwaliteit van leven in relatie tot professionele zorg. De uitkomsten hiervan zijn betrokken bij het verder ontwikkelen van de uitgangspunten van de zorgleefplantoetsingen. Er is een opzet gemaakt voor een klankbordgroep en er is een klankbordgroep samengesteld. Deze bestond uit een vertegenwoordiger van ouderenorganisaties (CSO), zorgaanbieders (ActiZ), zorgmedewerkers (VenVN) en cliëntenraden (LOC). De bespreking van het projectplan en de conceptversie van de uitgangspunten en methodiek waren de belangrijkste onderwerpen van gesprek. Er is actief geworven onder ouderen en familieleden van oudere zorgvragers om als evaluator getraind te worden en aan de slag te gaan. Er is een training ontwikkeld en uitgevoerd voor aspirant evaluatoren. Er is een workshop ontwikkeld voor algemene presentaties over het project ‘OUDEREN AAN ZET’. Titel is: ‘De houdbaarheidsdatum van Kwaliteit van Leven’. Deze workshop is voor het eerst gegeven op een symposium georganiseerd door het ROC Midden-Nederland. Er is een communicatieplan ontwikkeld. Belangrijk onderdeel was de bouw en de invulling van de website www.ouderenaanzet.org. Daarnaast zijn flyers ontwikkeld ten behoeve van (cliëntenraden van) zorgorganisaties waarin het project en de concrete werkwijze van de zorgleefplantoetsingen worden beschreven.

Fase 2 Uitvoering zorgleefplantoetsingen In de uitvoerings- en trainingsfase vonden eerst zorgleefplantoetsingen plaats bij de deelnemende zorgorganisaties. Elke zorgleefplantoetsing werd voorafgegaan door een bijeenkomst voor betrokkenen van de desbetreffende locatie, inclusief vertegenwoordigers van de cliëntenraad. Tijdens deze introductiebijeenkomst werd gezamenlijk stilgestaan bij de kernwaarden van

12


het leven gerelateerd aan de geboden zorgen dienstverlening aan ouderen. Dit had als doel iedereen bekend te maken met de manier van werken, de essentie van de zorgleefplantoetsing en waarop deze is gericht. Tijdens elk onderzoek sprak het toetsingsteam met gemiddeld 6 ouderen, 6 mensen uit hun sociale netwerk en 6 professionals die een rol spelen in hun leven. Met een aantal betrokkenen is het eigen zorgleefplan doorgenomen en besproken. Naast de individuele interviews waren er ook meer informele contacten bijvoorbeeld bij de koffie in de huiskamer en tijdens maaltijden. Per zorgleefplantoetsing ontmoette het onderzoeksteam gemiddeld dan ook zo'n 25 mensen en gedurende het gehele project binnen 15 zorgleefplantoetsingen meer dan 300 mensen. Van de bevindingen van zorgleefplantoetsingen zijn rapporten gemaakt. Om het effect van de zorgleefplantoetsing te vergroten, zijn na de toetsingen dialoogbijeenkomsten georganiseerd. Tijdens zo'n dialoogbijeenkomst bespraken betrokkenen met elkaar de bevindingen van de zorgleefplantoetsing zoals vermeld in het rapport. De dialoogbijeenkomsten werden begeleid door projectmedewerkers van OUDEREN AAN ZET. Daar waar we van tevoren misschien de verwachting hadden dat de opbrengsten van de zorgleefplantoetsingen zouden kunnen leiden tot verbeteringen van de inhoud en het proces van zorgleefplannen, tekende zich in de pilotfase het beeld af dat het daadwerkelijke effect van de zorgleefplannen op kwaliteit van leven en zeggenschap zeer gering is. Vanuit deze constatering is binnen het project besloten de focus te verleggen. Naast de zorgleefplantoetsingen zijn dialoogbijeenkomsten en trainingen ontwikkeld die bijdragen aan een (organisatie)cultuur waarin de aandacht voor kwaliteit van leven van oudere zorgvragers en de zeggenschap die zij hebben over hun eigen leven geborgd is. (Zie fase 3.) In dit kader gaven Ronda Held en Joyleen Thomas, de Australische schrijfsters van het handboek ‘Imagining a better life for older people’ tijdens een bijeenkomst uitleg over het door hen ontwikkelde model waarin ouderen meer keuzes en controle krijgen over de zorg die zij ontvangen, met behoud van autonomie en eigenheid. Opbrengsten fase 2 • Er zijn 15 informatiebijeenkomsten gehouden. • Er zijn 15 zorgleefplantoetsingen geweest en 15 rapporten gemaakt met bevindingen en aanbevelingen. • Er zijn 13 dialoogbijeenkomsten gehouden. • Teamleiders van de zorgleefplantoetsingen hebben meerdere intervisiegesprekken gehad.

13


•

• •

Er is een tussentijdse bijeenkomst geweest met alle teamleiders en teamleden van het projectteam OUDEREN AAN ZET geweest om de werkwijze rondom de zorgleefplantoetsingen aan te scherpen. Ronda Held en Joyleen Thomas gaven een interactieve presentatie getiteld ‘Imagining a better life for older people'. Flyers en artikelen waaronder een artikel in de CSO-publicatie '8x samenwerken'7 zijn gemaakt.

Fase 3 Doorontwikkeling instrument en trainingen Er is een analyse gemaakt van de uitkomsten van de zorgleefplantoetsingen en dialoogbijeenkomsten (zie Bijlage A). Op basis van deze uitkomsten is het vervolgtraject uitgestippeld in overleg met alle betrokken partijen. Allereerst zijn de systematiek en het rapportageformat aangepast op basis van de ervaringen en behoefte van deelnemende organisaties en cliëntenraden. Ook zijn op basis van de uitkomsten de trainingen 'Focus op kwaliteit van leven' en 'Kennismaking met dialoogbijeenkomsten8' ontwikkeld. Er is een landelijke ontmoetingsdag georganiseerd waar de trainingen als een pilot werden uitgevoerd. Deelnemers waren ouderen, familieleden, medewerkers en cliëntenraadsleden. Opbrengsten fase 3 • Er is een analyse gemaakt van de uitkomsten van zorgleefplantoetsingen en dialoogbijeenkomsten. • De trainingsbehoeften zijn vastgelegd, namelijk: a. zeggenschap vergroten door met alle betrokkenen op gelijke manier met elkaar in gesprek te gaan. b. bewustwording van belang voor aandacht van kwaliteit van leven naast kwaliteit van zorg. • Twee trainingen en de daarbij behorende trainingsmaterialen zijn ontwikkeld. • Er is een pilot geweest van de trainingen op een landelijke ontmoetingsdag OUDEREN AAN ZET. • Er is een bijeenkomst van de klankbordgroep geweest. • Er zijn flyers en artikelen gepubliceerd. Fase 4 Afronding In de afrondingsfase zijn de aanpak en uitkomsten van het hele project gebundeld in deze eindrapportage. Deze uitkomsten zijn tevens de 7 8

14

http://www.site-supply.nl/cso/download/krachtig-clientenperspectief/pdf-8x-samenwerken.pdf In samenwerking met Tilly de Kruyf, cursusleidster en ontwikkelaar van de dialoogbijeenkomst.


bouwstenen van de handreiking, die eveneens gemaakt is in de afrondende fase. Hierin is de methodiek op een toegankelijke manier toepasbaar gemaakt voor breed gebruik in en door cliëntenraden, zorginstellingen en andere cliëntenorganisaties. Ook zijn er extra trainings- en ontmoetingsdag georganiseerd voor ouderen en hun familieleden, cliëntenraden, beleidsmakers, zorgorganisaties, PGO-organisaties. Evenals voorgaande fasen in dit project zijn ook bij de afsluiting door middel van contacten met verschillende betrokkenen en via publicaties, de bevindingen breed verspreid. En met de samenwerkingspartners en stakeholders is gesproken over op welke wijze vervolg kan worden gegeven aan de uitkomsten en hoe het instrument breed ingezet kan worden. Deelnemende organisaties hebben aangegeven dat ze een aantal uitkomsten uit de zorgleefplantoetsingen direct oppakken. Maar zij geven ook aan weinig mogelijkheden te zien om met enige regelmaat externe zorgleefplantoetsingen uit te laten voeren. Opbrengsten fase 4 • Er is één handreiking gemaakt, met daarin informatie over het voorbereiden, uitvoeren en rapporteren van zorgleefplantoetsingen met interne en/of externe toetsingsteams. En over het voorbereiden en uitvoeren van training ‘Focus op kwaliteit van leven’. • Downloads met praktische materialen ten behoeve van zorgleefplantoetsingen en trainingen zijn ontsloten via de website. • Er zijn 5 trainingen op locaties door het hele land gehouden. • Er is op 1 locatie ondersteuning geboden tijdens een dialoogbijeenkomst • Er zijn twee landelijke trainings- en ontmoetingsdagen gehouden. • Flyers en publicaties zijn ontwikkeld. • Er heeft een bijeenkomst van de klankbordgroep plaatsgevonden. • De eindrapportage is geschreven.

15


16


3 Conclusie met betrekking tot de onderzoeksvraag In het project OUDEREN AAN ZET, zijn we vanuit het perspectief van de oudere zorgvrager zelf en zijn/haar familie/netwerk, op zoek gegaan naar of en hoe het zorgleefplan bijdraagt aan het ervaren van kwaliteit van leven en zeggenschap. De belangrijkste conclusie is dat (ook in de zorgleefplannen) de aandacht voor kwaliteit van zorg over het algemeen dominant is in het leven van de oudere zorgvrager. De aandacht voor het gewone leven raakt al snel naar de achtergrond als er sprake is van ondersteuning waarover afspraken moeten worden vastgelegd in een zorgleefplan. Hierin hebben we geen verschil gezien tussen grote organisaties en een kleine stichting. Ook zagen we geen verschillen tussen de diverse regio’s, grootstedelijk of platteland of tussen de ondersteuning aan mensen met uiteenlopende hulpvragen. Hoe we tot deze conclusie gekomen zijn, leest u hieronder. De eerste paragraaf beschrijft het zorgleefplan, de tweede paragraaf beschrijft het proces van totstandkoming en bijstelling van het zorgleefplan en de daarbij behorende uitgangspunten. De derde paragraaf gaat over de inhoud en de bijbehorende uitgangspunten. In de bijlage vindt u een samenvatting van de uitkomsten van de zorgleefplantoetsingen en dialoogbijeenkomsten die onze conclusie onderbouwen.

3.1 Wat is een zorgleefplan eigenlijk? Ieder mens heeft – meer of minder expliciet – een visie op wie of wat van belang is in zijn leven, ook ouderen. Een leefplan9 zo u wilt. Dit plan is meestal informeel en niet vastgelegd op papier maar wordt wel vaak besproken met mensen uit de directe omgeving. Mensen die feedback geven op die plannen en u ondersteunen waar dat nodig is. Uzelf bent de ‘houder’ van dit persoonlijk leefplan en hebt de regie. U bepaalt met wie u het leefplan deelt en wie u vraagt om mee te denken. Zo’n leefplan past zich aan de omstandigheden die zich voordoen aan, denk aan financiële middelen, gezondheid, relaties, leeftijdsfases etc. Op het moment dat de zorg een onmisbaar element in het leven wordt kan dit leefplan een zorgleefplan worden. Eerst zijn vaak vooral mantelzorgers in beeld. Alhoewel ook dan mensen buiten de eerste familiekring betrokken 9

17

LOC heeft een informatiebrochure (getiteld Uw eigen leefplan) over het leefplan ontwikkeld. Over wat een leefplan is, hoe het ‘werkt’ en wat u eraan heeft. Zie www.loc.nl/publicaties


kunnen zijn, wordt op dat moment nog steeds het plannen, de coördinatie en de bijstelling vooral in onderlinge gesprekken geregeld. In die situatie hebt u vaak nog alleen te maken met mensen die de betrokken persoon al (goed) kennen. Dan kan er ook een moment komen dat een professionele (zorg)organisatie betrokken raakt. Naarmate de rol van de zorgorganisatie groeit, komt het moment dat moet worden besloten te verhuizen dichterbij. Nu moeten afspraken echt op papier worden gezet omdat er mensen bij betrokken zijn die de persoon in kwestie niet kennen, de dienstverlening gepland moet worden en relevante persoonlijke informatie en wensen met meerdere mensen gedeeld moet worden. Door het vastleggen van afspraken kunt u als zorgvrager de regie houden over uw eigen leven ondanks de groter wordende rol van derden. U bent immers niet steeds direct in persoonlijk contact met de mensen die de ondersteuning regelen en uitvoeren. Het is dan van belang scherp te houden hoe een zorgleefplan een verrijking kan zijn voor een oudere en zijn netwerk en welke vorm dan het meest passend is.

3.2 Uitgangspunten bij de totstandkoming en bijstelling van een zorgleefplan Op basis van gesprekken met ouderen, verwanten, professionals en geraadpleegde literatuur zoals het kwaliteitsdocument Verantwoorde Zorg Verpleging, Verzorging en Thuiszorg en de relevante visiedocumenten van Perspectief en LOC is verwoord aan welke uitgangspunten het zorgleefplan zou moeten voldoen: • Het spreekt vanzelf dat het zorgleefplan wordt ontwikkeld samen met de oudere zelf en dat ervoor gezorgd wordt dat alle beslissingen gezamenlijk genomen worden. De mensen die bij het maken van het zorgleefplan betrokken zijn, zijn hiervoor door de oudere aangewezen. Binnen de zorgorganisatie zijn er één of twee vaste aanspreekpersonen voor de oudere. • Het zorgleefplan gaat uit van zo weinig mogelijk ‘gegevenheden’ (zoals bijvoorbeeld beschikbare woonplekken, etc.). Dit schept de mogelijkheid voor de oudere en diens partner, familie en andere naasten om zo vrij mogelijk te kunnen aangeven wat er gewenst is. Het geeft zorgprofessionals de gelegenheid om zorg zo dicht mogelijk bij de wensen en behoeften van een persoon te kunnen bieden of zoeken. • Een aantal veel voorkomende voorbeelden van ‘gegevenheden’ en manieren om daar in het zorgleefplan mee om te gaan is:

18


Misschien lijkt er een bepaalde oplossing of mogelijkheid voor de hand te liggen. Bijvoorbeeld: er komt ergens een woonplek vrij, een bepaald programma wordt opgestart of er moet nu actie worden ondernomen vanwege acute lichamelijke klachten. Als deze oplossing echter niet ideaal is, blijven de wensen van de persoon voor andere oplossingen overeind staan en wordt in het gesprek met de cliënt gezocht naar betere mogelijkheden en dat wordt vastgelegd in het zorgleefplan. • Uitgangspunt bij het opstellen van een zorgleefplan is dat er in eerste instantie geen al bestaande (dag)programma’s of (woon)vormen zijn, die precies passend zijn voor wat de oudere nodig heeft. Op basis van wat de oudere wil, kan en nodig heeft, wordt een persoonlijk plan op maat gemaakt. • Het zorgleefplan maakt niet direct financiële afwegingen, maar wacht hiermee totdat duidelijk is geworden wat de meest fundamentele behoeftes zijn voor de oudere om een betekenisvol en goed leven te kunnen blijven leiden. Financiën zijn niet leidend bij het opstellen van een zorgleefplan. Bij het ontwerpen van het zorgleefplan hebben ook wensen en dromen van de oudere een plaats, ook als deze (nog) niet (direct) kunnen worden gerealiseerd. Deze geven richting aan de levensinvulling van de betreffende persoon. Het is niet nodig dat er voor alle ideeën direct een praktische invulling is, maar de intentie moet leidend zijn. Het is niet zo dat mensen altijd even duidelijk en uitgesproken zijn in het benoemen van bovenstaande punt, het zijn immers steeds momentopnames. Er moet naar geïnformeerd worden en men moet er voortdurend op gespitst zijn in gesprekken en contacten met de ouderen en hun familie. Het is een thema dat geregeld terug moet keren in gesprekken over of naar aanleiding van het zorgleefplan. Niet iedere persoon zal de zin van een ‘formeel’ zorgleefplan inzien. Niet iedere oudere zal een geplande zorg wensen. Het is belangrijk dat de oudere weet dat het samen ontwikkelen en opstellen van een zorgleefplan mogelijk is in verschillende reikwijdtes: wellicht vindt hij het niet nodig dat alle levensterreinen besproken worden. Deze keuzes kunnen regelmatig opnieuw bekeken worden. Goed voor elkaar zorgen op een manier waarbij een goed leven voor de oudere behouden blijft, kan op verschillende manieren. •

•

•

•

19


3.3 Het tot stand komen en bijstellen van het zorgleefplan en de daar uit voortvloeiende effecten Kennismaking In de systematiek van de zorgleefplannen is de eerste stap een kennismaking tussen oudere en de zorgorganisatie. Vaak vindt het eerste persoonlijke contact plaats op het moment dat de oudere al verhuisd is naar zijn nieuwe huis. Daaraan voorafgaand is er (met familie) wel telefonisch contact geweest of is er een algemene vragenlijst ingevuld. Wat in de meeste gevallen ontbreekt, is het bezoek van een medewerker van de zorgorganisatie aan de persoon om wie het gaat in zijn vertrouwde leefomgeving. Bij enkele organisaties is het idee van de eerste kennismaking in het oude huis al eerder opgepakt. Waar hiermee ervaring is opgedaan, blijkt dat het bezoek thuis vooral meerwaarde heeft als de insteek van het gesprek niet gericht is op de gevraagde zorg maar op wie de persoon in kwestie is. Een echte persoonlijke kennismaking dus. Door iemand thuis te bezoeken, krijgt u vanzelf informatie over leefstijl, ritme, belangrijke personen en gebeurtenissen. Deels komt deze informatie uit het gesprek, deels ook door in iemands omgeving te zijn (denk aan foto’s, inrichting). Zonder op dit moment het formele zorgleefplan aan te kaarten of in te vullen, krijgt de medewerker een beeld van de stand van zaken van wat nu het ‘leefplan’ is (zie inleiding). De oudere heeft de regie in dat gesprek omdat hij zelf bepaalt wat hij wil delen over zijn leven. Afspraken vastleggen en nakomen In enkele gevallen wordt de oudere en zijn familie nadrukkelijk uitgenodigd om met behulp van een soort handleiding, zelf het leefplan te schrijven. Met behulp van die basis werd in overleg met de contactverzorgende dan het definitieve zorgleefplan in- en waar nodig aangevuld. In de meeste gevallen vult de eerst verantwoordelijke op basis van de verzamelde schriftelijke informatie het zorgleefplan in en legt deze ter goedkeuring voor aan de oudere en/of zijn verwant. Medewerkers vinden het regelmatig lastig om het zorgleefplan naar behoren in te vullen. Dit heeft veel te maken met het voorgedrukte taalgebruik dat afstandelijk, formeel en medisch is. Activiteiten die zij al sinds jaar en dag voor en/of met de oudere zorgvrager uitvoeren, moeten in een bestaand sjabloon worden ingevuld. Op verschillende plekken zien we dat organisaties met zogenaamde ‘formats’ werken. Om medewerkers te ontlasten zijn er standaardbeschrijvingen gemaakt van doelen en daarbij behorende activiteiten. Medewerkers kunnen nu knippen en plakken. Voor een aantal duidelijke en geprotocolleerde doelen een handige en tijdbesparende methode. Het effect kan wel zijn dat de ondersteuning van de oudere eerder

20


een combinatie van doelen wordt dan een op maat gesneden plan dat tot doel heeft de oudere zo te ondersteunen dat hij zijn gewone leven voort kan zetten maar nu met ondersteuning van derden. Binnen veel organisaties is het zorgleefplan een onderdeel van het digitale zorgdossier. Bij de overige organisaties is men bezig het zorgleefplan te digitaliseren. Organisaties doen dit onder andere om zo op een effectieve manier met het zorgleefplan verantwoording af te kunnen leggen aan het zorgkantoor. Deze werkwijze heeft als effect dat het zorgleefplan vooral een instrument van de organisatie wordt. Voor de meeste ouderen is een computerbestand niet de meest voor de hand liggende manier om afspraken vast te leggen. Afspraken op papier zijn veel toegankelijker voor ouderen. En vaak ook voor de familie. Vanwege de privacy zijn de computerbestanden niet openbaar toegankelijk. Gevolg is dat de oudere of zijn familie alleen samen met een medewerker de bestanden kan inkijken. Vaak op het kantoor van het personeel. Hoewel een digitaal zorgleefplan een extra afstand creëert is het niet zo dat een papieren exemplaar automatisch betekent dat de oudere meer eigenaar is van zijn eigen zorgleefplan. Ouderen ervaren meer grip op hun eigen leven vooral op momenten dat zij een medewerker persoonlijk aanspreken op de manier waarop ze ondersteund wensen te worden. De persoonlijke interactie bevestigt, versterkt of ondermijnt de zeggenschap. Bij onduidelijkheid of onenigheid wordt dan wel het zorgleefplan geraadpleegd en eventueel. bijgesteld. Bijstelling Verplicht moet tenminste één per jaar een multidisciplinair overleg worden gehouden. Vrijwel alle organisaties stellen de zorgleefplannen standaard tweemaal per jaar bij. De organisatie neemt bijna altijd initiatief. Er kunnen ook tussentijdse bijstellingen plaatsvinden. Dit kan op verzoek van de oudere of op verzoek van de organisatie gebeuren. Meestal is er dan sprake van een (acute) verslechtering van de gezondheid van de persoon in kwestie. Voor de bijstelling van het zorgleefplan wordt meestal een multidisciplinair team bij elkaar geroepen. Afhankelijk van de ondersteuning die de oudere krijgt schuiven meerdere disciplines aan (bijvoorbeeld activiteitenbegeleider, behandelaars). Het is daarbij lang niet altijd vanzelfsprekend dat de oudere zelf aanwezig is. Een aantal organisaties nodigt de contactpersoon van de familie uit. Naast het gegeven dat ouderen en hun familie niet standaard uitgenodigd worden, maken de vorm waarin en ook vaak het tijdstip waarop deze gesprekken plaatsvinden het lastig voor ouderen en hun familie om daarbij aanwezig te zijn. Zo werd bij een locatie voor dagopvang het gesprek standaard vroeg in de ochtend gepland. Juist op het moment dat de oudere

21


nog thuis was en ondersteuning nodig had. De hoeveelheid professionals, het vakjargon en het gemak waarmee professionals met elkaar in gesprek gaan, vormen (ongewild) een barrière voor ouderen en familie. We hebben vaak gehoord dat de eerst verantwoordelijke voorafgaand aan het gesprek de belangrijke punten met de oudere en zijn familie doorneemt. Deze punten worden dan door de medewerker meegenomen naar het gesprek. Achteraf koppelt de medewerker de uitkomsten van het gesprek terug naar de oudere en zijn familie. De betrokkenen geven aan dit een prettige manier van werken te vinden. Met de medewerker hebben zij meestal een goed contact. Ze hebben er zo vertrouwen in dat hun inbreng op een goede manier verzekerd is. Daar waar alle betrokkenen op een gelijkwaardige manier met elkaar in gesprek gaan, geven ouderen, familie en medewerkers aan dit heel prettig te vinden. Het creëert saamhorigheid, verhoogt het draagvlak voor veranderingen en de bundeling van ervaringen en ideeën leiden tot nog niet bedachte oplossingen of nieuwe ideeën.

3.4 Uitgangspunten bij de inhoud van het zorgleefplan Op basis van de al eerder genoemde gesprekken met ouderen, verwanten, professionals en geraadpleegde literatuur zijn de uitgangspunten voor de inhoud van een zorgleefplan als volgt beschreven: • Het zorgleefplan heeft tot doel het gewone, vertrouwde leven van een oudere zo lang mogelijk in stand te houden, en wel zo dat de oudere zijn leven in deze laatste levensfase zolang mogelijk als zinvol en betekenisvol ervaart. Zorg en ondersteuning zijn zo min mogelijk dominant aanwezig in het leven van de oudere. • In het zorgleefplan worden afspraken vastgelegd die erop zijn gericht te zorgen dat mensen zo lang mogelijk een vertrouwd en betekenisvol leven kunnen leiden. • In een zorgleefplan wordt beschreven welke ondersteuning gewenst is en op welke manier deze wordt geboden. Een zorgleefplan beschrijft wat op dit moment relevant en actueel is. In het leven van de oudere zullen zich nieuwe situaties voordoen en behoeftes en wensen van personen kunnen veranderen. Oplossingen doen zich vaak pas voor op het moment dat iets aan de hand is. Niet alles kan en hoeft te worden voorzien. Het is dus een plan dat steeds opnieuw ter hand moet worden genomen en moet worden aangepast. • Ook in een laatste levensfase kunnen er nog allerlei persoonlijke veranderingen optreden. De oudere heeft een heel leven achter de

22


•

rug, waarin hij allerlei rollen heeft vervuld en bepaalde karaktertrekken, interesses en mogelijkheden heeft getoond. Bij het ontwerpen van het zorgleefplan is het van belang te blijven zien dat deze persoon wellicht nog andere, niet eerder getoonde, eigenschappen, wensen of vaardigheden in huis heeft, veranderingen wil bewerkstelligen of onvervulde verlangens heeft. Het is mogelijk dat er in het zorgleefplan weinig professionele hulpverleners en veel ‘mantelzorgers’/familie/bekenden zijn betrokken. Zo is het goed mogelijk dat persoonlijke in plaats van professionele oplossingen worden gezocht en gevonden omdat deze het beste passen bij de wensen van de oudere.

3.5 De inhoud van het zorgleefplan en de daaruit voortvloeiende effecten De kern van het zorgleefplan Aanleiding voor het schrijven van een zorgleefplan is meestal een door omstandigheden gedwongen verhuizing of vergrote hulpvraag. Dat betekent vaak dat er een ondersteuningsvraag is die meer eist dan het directe netwerk kan bieden. Met de juiste zorg en ondersteuning kan de oudere zijn leven voortzetten zoals dat het beste bij hem past. Zorg is daarbij een middel om dat te bewerkstelligen. De zorgleefplannen die wij ingezien hebben, hebben vaak als doel een goede zorg te verlenen en daarmee wordt het eerder een zorgplan dan een zorgleefplan. Dat doet onvoldoende recht aan het oorspronkelijke doel van de invoering van het zorgleefplan, namelijk het borgen of vergroten van kwaliteit van leven en zeggenschap. De inhoud van het zorgleefplan zou eerder moeten zijn: wat heeft deze persoon nodig om onderdeel uit te kunnen blijven maken van de samenleving en hoe houdt hij daarbij de regie. Ons beeld is dat hoe meer de persoon in het zorgleefplan zijn levenservaring en persoonlijke kwaliteiten centraal heeft staan, hoe meer zorg een onderdeel van iemands leven is, in plaats van dat het leven onderdeel uitmaakt van (soms allesbepalende) zorg. Bij alle organisaties waar we de zorgleefplantoetsingen uitgevoerd hebben vormden de domeinen uit het kwaliteitskader verantwoorde zorg de basis voor het gebruikte model zorgleefplan (door Actiz ontwikkeld). Ook al om aan externe toetsingseisen te voldoen. Die vier domeinen zijn: lichamelijk welbevinden, woon- en leefsituatie, participatie en mentaal welbevinden. Waar de domeinen bedoeld zijn om alle elementen van het leven te omvatten, lijkt het erop dat deze ordening mensen vaak belemmert in het denken over wie iemand nu echt is, hoe hij zijn leven geleefd heeft en nog wil leven.

23


Zo systematisch weergegeven leidt het eerder tot het afvinken van de rijtjes dan het denken over wat kwaliteit van leven voor iemand betekent. We stellen verder vast dat bij vrijwel iedereen het hele zorgleefplan ingevuld wordt. Dat zorgleefplan is omvangrijk. Ook in het geval dat er uitsluitend hulp gevraagd wordt bij bijvoorbeeld het aan- en uitdoen van steunkousen. Dit strookt niet met de uitgangspunten waaraan een zorgleefplan zou moeten voldoen. Ook hier zien wij een verband met de constatering dat het zorgleefplan vaak als verantwoordingsinstrument wordt gebruikt. Het zorgleefplan helpt niet bij voorbaat bij het krijgen of behouden, vergroten van zeggenschap. We hebben gehoord dat een zorgleefplan wel kan bijdragen aan het hebben van de regie op welke zorg verleend wordt. Hierover kunnen afspraken worden vastgelegd in een zorgleefplan. Het is veel moeilijker om afspraken te maken over ‘leven’. Als mens delen we een aantal basiswaarden. Uit onderzoek blijkt dat elk mens, ongeacht zijn eventuele beperking of ondersteuningsvraag , dezelfde behoeften heeft. Ook als mensen ouder zijn, blijven deze behoeften in wezen gelijk. Tegelijkertijd vullen we die allemaal heel persoonlijk in. Dat maakt kwaliteit van leven ook zo'n subjectieve beleving. En dus lastig in (meetbare) afspraken vast te leggen. Als een organisatie kwaliteit van leven en zeggenschap wil verankeren in de uitvoering van de ondersteuning, moet dat eerder gezocht worden in verandering van cultuur dan in verandering van een systeem. Al met al stellen wij dat het borgen van kwaliteit van leven en zeggenschap uitsluitend door het aanpassen van een systeem (zoals het zorgleefplan) eigenlijk onmogelijk is. Uitgaande van de driehoek beleid, praktijk en cultuur moet borging van kwaliteit van leven geborgd zijn in de cultuur van een organisatie. Een heldere beleidsvisie en goede praktijkvoorbeelden dragen zeker bij, maar de cultuur is drager: welke waarden delen de medewerkers van de organisatie en hoe worden die in de praktijk gebracht?

24


4 Evaluatie van de ontwikkelde en gehanteerde werkwijze Met dit project OUDEREN AAN ZET, beoogde Perspectief samen met LOC Zeggenschap in zorg, vanuit het perspectief van de oudere zorgvrager zelf en zijn/haar familie/netwerk, zichtbaar te maken wat het effect is van het zorgleefplan op de kwaliteit van leven van oudere zorgvragers en doorgaans ook hun partners en/of familieleden. Behoud van zeggenschap en optimale maatschappelijke participatie zijn daarbij belangrijke pijlers. In hoofdstuk 2 hebt u het overzicht aangetroffen van activiteiten die vanuit dit uitgangspunt zijn ontwikkeld. In vogelvlucht: • Ontwikkelen van uitgangspunten en indicatoren die de basis vormen van de zorgleefplantoetsingen. • Het opleiden van evaluatoren. • Pilottoetsingen zijn uitgevoerd. • Een evaluatie en bijstelling van de werkwijze zorgleefplantoetsingen heeft plaatsgevonden. • Dialoogbijeenkomsten zijn ontwikkeld en uitgevoerd. • Ontwikkelen en uitvoeren van trainingen 'Focus op kwaliteit van leven'. • Tot slot is er een handreiking gemaakt waarin alle werkvormen zijn beschreven. Door het ontwikkelen en uitvoeren van zorgleefplantoetsingen vanuit het perspectief van en uitgevoerd door ouderen is uiteindelijk bereikt dat bij de deelnemende organisaties de bewustwording voor kwaliteit van leven en de zeggenschap van ouderen die ondersteuning nodig hebben gegroeid is. Ook hebben ouderen, familieleden en zorgorganisaties handvatten gekregen om de focus te houden op waar het echt om gaat, namelijk een goed leven midden in de samenleving en behoud van eigen regie, specifiek als het gaat om hoe u daarvoor het zorgleefplan gebruikt. Op basis van de uitkomsten van de zorgleefplantoetsingen zijn daarnaast specifieke werkvormen ontwikkeld die breed ingezet kunnen worden door andere organisaties, zowel zorgorganisaties als belangenorganisaties en cliëntenraden.

25


4.1 Conclusies Een gedetailleerd beeld We concluderen dat met het uitvoeren van zorgleefplantoetsingen met daarop volgend dialoogbijeenkomsten een organisatie zicht krijgt op de effecten van een zorgleefplan op kwaliteit van leven en zeggenschap. Zorgleefplantoetsingen zijn een diepte-investering en geven naast informatie over de effecten van het zorgleefplan een gedetailleerd beeld van de stand van zaken met betrekking tot hoe kwaliteit van leven en zeggenschap wordt ervaren door alle betrokkenen. In de bijlage vindt u een samenvatting van de uitkomsten van de zorgleefplantoetsingen en de dialoogbijeenkomsten. Het zorgleefplan de drager van kwaliteit van leven en zeggenschap? Daar waar we van tevoren misschien de verwachting hadden dat de opbrengsten van de zorgleefplantoetsingen zouden kunnen leiden tot verbeteringen van de inhoud en het proces van zorgleefplannen, tekende zich in de pilotfase al het beeld af dat het daadwerkelijke effect van de zorgleefplannen op kwaliteit van leven en zeggenschap zeer gering is. Het zorgleefplan lijkt vaak het systeem te dienen en heeft alleen een echte meerwaarde als aandacht voor ‘kwaliteit van leven en zeggenschap’ ook door de cultuur van een organisatie gedragen wordt. Vanuit deze constatering is besloten de focus binnen het project te verleggen van vooral gericht op verbeteren van zorgleefplannen naar handvatten die kunnen bijdragen aan een verandering van de cultuursaspecten met betrekking tot kwaliteit van leven en zeggenschap. Gezamenlijk De gehanteerde werkwijze betrekt ouderen op allerlei posities actief bij het proces: in de voorfase als er contact is met de cliëntenraad, ouderen worden uitgenodigd voor de informatiebijeenkomst, ouderen worden geïnterviewd en ontvangen/lezen het rapport en zij nemen deel aan dialoogbijeenkomsten. Bovendien zit in elk toetsingsteam iemand die zelf al wat ouder is of als familielid betrokken is bij ondersteuning van een verwant. Uit de reacties bleek dat het zelden voorkomt dat alle betrokkenen (ouderen, familie, medewerkers in allerlei functies, leidinggevenden en anderen) ter plekke op gelijkwaardige basis praten en samenwerken rond het verbeteren van de ervaren kwaliteit. Mensen reageren positief op deze inzet en zien daarin ook een meerwaarde.

26


Extern team In het project is gekozen om te werken met externe toetsingsteams, dus mensen die niet betrokken zijn bij de locatie waar getoetst wordt. Het voordeel hiervan is dat een extern team geen vooroordelen heeft en daarnaast minder snel zal meegaan in het bestaande systeem of organisatiecultuur. Een extern team kijkt met een frisse blik en stelt veel open vragen bij bestaande praktijken. Tijdsinvestering/draagvlak Een zorgleefplantoetsing vraagt een behoorlijke tijdsinvestering van alle betrokkenen. Het is daarom van groot belang dat er op de gekozen locatie draagvlak is voor het uitvoeren van een zorgleefplantoetsing. Deze kwalitatieve manier van toetsen vraagt om openhartige gesprekken die de informatie naar boven krijgen die onontbeerlijk is voor de vorming van een goed beeld. Op de plekken waar mensen enthousiast deelnamen, waren de uitkomsten inhoudelijk van meer waarde. Op die plaatsen bleek de opbrengst meer dan alleen het rapport met de uitkomsten. Het uitvoeringsproces an sich was minstens even belangrijk. Mensen werden (opnieuw) aan het denken gezet over kwaliteit van leven en zeggenschap en er ontstond een goede basis om te gaan werken aan verbeteringen. Dialoogbijeenkomsten Op meerdere plekken werd duidelijk dat er behoefte was om met elkaar in gesprek te gaan over de uitkomsten van het rapport. In samenspraak met deelnemende organisaties is gekozen voor een werkvorm met de titel ‘Dialoogbijeenkomsten’. Terugkijkend kunnen we constateren dat zorgleefplantoetsingen en dialoogbijeenkomsten onlosmakelijk met elkaar verbonden moeten zijn voor een optimaal resultaat. De dialoog als werkvorm is gericht op het elkaar verstaan, op verdiepend onderzoek naar meningen en beleving. Om er zo samen verrijkt uit te komen. Bijvoorbeeld door creatieve en concrete verbetersuggesties te formuleren en daarbij gebruik te maken van elkaars ideeën en ervaringen. De reacties op de dialoogbijeenkomsten zijn unaniem positief. Mensen voelen zich gehoord, er ontstaat synergie en deelnemers vinden het fijn gelijkwaardige gesprekspartners te zijn. Organisaties zijn blij met dit nieuwe instrument en een aantal is er al direct mee aan de slag gegaan. Wij kunnen ons voorstellen dat de dialoogbijeenkomst ook gebruikt kan worden in verschillende fasen van de zorgleefplansystematiek. Om dit te

27


ondersteunen is in het project een training ontwikkeld waarin mensen kennismaken met dialoogbijeenkomsten en hoe u een dialoogbijeenkomst in kunt zetten om te komen tot verbeteringen. Training Focus op kwaliteit van leven Op basis van de uitkomsten van de zorgleefplantoetsingen werd duidelijk dat er veel aandacht is voor kwalitatief goede zorg maar dat het gewone leven snel op de achtergrond raakt. Alle betrokkenen onderschrijven deze conclusie maar hebben onvoldoende handvatten om hierin echt verandering te brengen. Naar aanleiding hiervan is de training 'Focus op kwaliteit van leven' ontwikkeld en aangeboden aan alle deelnemende organisaties. Deze training bleek effectief voor het aankaarten van de thema’s kwaliteit van leven, zeggenschap, belang van een persoonlijk en sociaal netwerk en het behouden van sociale rollen, anders dan alleen de rol van cliënt of bewoner. In tegenstelling tot Dialoogbijeenkomsten is de training 'Focus op kwaliteit van leven' meer gericht op het verdiepen van de visie. Terwijl de dialoogbijeenkomst meer methodisch van karakter is. Gezamenlijke trainingen Ook bij de trainingen zoals deze ontwikkeld en uitgevoerd zijn in het project OUDEREN AAN ZET is steeds uitgegaan van ‘samen optrekken’. De trainingen zijn dus bedoeld voor ouderen, familieleden, medewerkers en andere betrokkenen. Dit bleek niet voor iedereen vanzelfsprekend; het is eerder regel dan uitzondering dat trainingen per doelgroep aangeboden worden. Waar vooraf mensen soms lastig te overtuigen waren van de meerwaarde, bleken zij achteraf verrast door de resultaten. Cultuur versus systeem De conclusie die u vindt onder de onderzoeksvraag over veranderingen in cultuur versus veranderingen van het systeem werd tijdens de trainingsfase bevestigd. Organisaties bleken sneller geneigd de nieuwe methodiek (dialoogbijeenkomst) te omarmen dan nog meer te investeren in het verdiepen van de visie (focus op kwaliteit van leven). Dat laatste vraagt natuurlijk ook een lange adem en goed leiderschap. De leidinggevende van de locatie blijkt een belangrijk rolmodel als het gaat om het implementeren van een cultuur die aansluit op het voortzetten van het persoonlijke leven van een persoon.

28


4.2 Resultaten In het project hebben we een verbeterinstrument ontwikkeld met daarin zorgleefplantoetsingen in combinatie met dialoogbijeenkomsten. Zorgorganisaties en cliënten(vertegenwoordigingen) hebben hiermee een instrument in handen waarmee zij op een kwalitatieve manier kunnen (laten) kijken naar: • kwaliteit van leven vanuit het perspectief van oudere zorgvragers, inclusief de zeggenschap die zij hebben over hun eigen leven en hoe de ondersteuning die zij krijgen daaraan bijdraagt; • hoe zorgleefplannen tot stand komen en hoe ze vervolgens een rol spelen bij de zorgen dienstverlening: bijvoorbeeld of ze toegepast worden, of ze ingekeken kunnen worden of mensen bij iemand terecht kunnen met hun vragen over de zorgplannen en of mensen begrijpen wat er in staat; • hoe zorgleefplannen de invloed van de oudere op de inhoud en ontvangen zorg versterken, maar ook of er overleg is gevoerd met de zorgvrager over het opstellen van de zorgleefplannen; • hoe effectief zorgleefplannen zijn als middel om af te spreken dat de zorggebruiker qua inhoud en omvang precies die zorg krijgt die hij nodig heeft en wenst; • of het zorgleefplan dat op deze wijze tot stand is gekomen een positieve invloed heeft; • het instrument is – hoewel geschreven voor ouderen – ook inzetbaar voor bredere doelgroep. Het instrument is gericht op een verbetering van de zorgen dienstverlening en een versterking van de positie van de zorggebruiker en zijn persoonlijk netwerk daarbij.

29


30


Bijlage A Samenvatting uitkomsten zorgleefplantoetsingen en dialoogbijeenkomsten 1 Zeggenschap: ouderen hebben zeggenschap in alle beslissingen die hen aangaan In alle zorgleefplantoetsingen komt naar voren dat de mensen overwegend tevreden zijn met hun leven op de plek waar zij wonen. Bijna overal hebben de ouderen hun woonruimte tot een plek van henzelf kunnen maken. Kanttekening daarbij is dat veel mensen aangaven dat zij vaak met tegenzin moesten verhuizen, omdat adequate ondersteuning in hun eigen huis niet mogelijk was. De ouderen kiezen vaak samen met hun familie met welke zorgaanbieder zij in zee gaan. De feitelijke plek die men krijgt is bijna altijd afhankelijk van de vrijkomende ruimte en/of de individuele ondersteuningsbehoefte. Wie elkaars naaste buren worden is daardoor situationeel bepaald. Zelfs waar sprake is van wonen in groepsverband en mensen soms een kamer moeten delen, is er geen mogelijkheid te kiezen met wie u wel of niet wilt wonen. In woonvormen waarin de oudere een eigen appartement heeft, is de onderlinge afhankelijkheid minder groot. Maar ook daar zitten mensen dichter op elkaar dan in een gewone woonwijk. Interne verhuizingen binnen zorgorganisaties zijn vaak lastig te realiseren. Al met al hebben ouderen/familie nauwelijks zeggenschap over waar en met wie ze willen gaan wonen. Betrokkenheid bij huishouding De betrokkenheid van de ouderen bij de huishouding is verschillend. In een aantal zorgorganisaties zijn de ouderen actief bij dagelijks terugkerende huishoudelijke zaken. Op de ene plek is dit vanzelfsprekend en stimuleren zorgmedewerkers zo de mensen actief te blijven en hun vaardigheden te behouden en te ontwikkelen. Op andere plekken daarentegen is er een zekere neiging zaken uit handen te nemen. Daardoor neemt de afhankelijkheid die ouderen ervaren soms onbedoeld toe. In de meeste situaties is er een soort middenweg en zoekt de ondersteuner samen met de mensen zelf naar evenwicht. Op een aantal plekken doen ouderen dingen samen of helpen zij elkaar. In grote lijnen kan geconcludeerd worden dat het vooral de organisatie is die sturend is of en hoe mensen de regie kunnen hebben over hun huishouding. Ouderen zijn geneigd het ‘systeem’ te volgen en daarbinnen keuzes te maken.

31


Verzorging maaltijden De wijze waarop de voorbereiding en het gebruik van maaltijden is georganiseerd, loopt uiteen. Er zijn situaties waarin de ouderen zelf zorgen voor hun ontbijt en lunch. Elders krijgen de mensen ‘hotelservice’. Op verschillende plekken doen de ouderen al dan niet met hulp van medewerkers zoveel mogelijk zelf, variërend van het doen van boodschappen tot helpen met koken en uiteenlopende werkzaamheden daar omheen. Er is vrijwel altijd een vorm van menukeuze en meestal bepalen de mensen zelf of zij de maaltijd in hun eigen kamer of appartement dan wel gezamenlijk willen gebruiken. Ook kunnen de ouderen op verschillende plekken zelf kiezen of zij ’s middags dan wel ’s avonds warm eten. Afspraken daarover kunnen zij ook weer veranderen. Naarmate de afhankelijkheid van de persoon van ondersteuning groter is, zijn de keuzemogelijkheden met betrekking tot maaltijden in de breedste zin van het woord, minder. Dit geldt bijvoorbeeld voor de keuze van het tijdstip. Op plekken waar ouderen vanwege hun beperkingen een vaste structuur krijgen aangeboden, gelden doorgaans vaste etenstijden. Dat is ook het geval op plekken waar mensen in groepsverband wonen (ongeacht hun ondersteuningsvraag). Recreatieve activiteiten Overal waar we geweest zijn nemen de mensen deel aan recreatieve activiteiten. Vaak kunnen zij kiezen uit een breed scala aan activiteiten die worden aangeboden door de organisatie. Veelal worden die ‘binnenshuis’ gerealiseerd. Elders probeert de dienstverlening meer in te spelen op individuele wensen van ouderen. (zie ook bij Verbondenheid & Inclusie). Het is opvallend dat waar ouderen zelf het initiatief nemen tot activiteiten met elkaar, de organisatie de neiging heeft deze activiteiten over te nemen en bijvoorbeeld in een algemeen programma-aanbod op te nemen. Betrokkenheid bij beslissingen Beslissingen aangaande de oudere worden op alle locaties die wij bezochten genomen in overleg met de persoon zelf en zijn familie. Wel zijn bij ingrijpende beslissingen zoals een interne verhuizing door toegenomen zorgbehoefte, de organisatorische aspecten (meestal veiligheidsoverwegingen), uiteindelijk doorslaggevend. Op bijna alle geëvalueerde plekken voelen zowel de ouderen als hun familie zich vrij zaken die hen bezighouden te berde te brengen. Op sommige locaties zijn de mensen daarin terughoudend en voorzichtig omdat men bang is de meestal toch al druk bezette zorgmedewerkers teveel te belasten.

32


Op een enkele plek hoorden wij dat de ouderen meer willen meepraten over logistieke veranderingen in huis waarvan zij als bewoners de effecten ondervinden. Ouderen en hun familie worden betrokken bij beslissingen die hen persoonlijk aangaan. Veiligheidsoverwegingen van de organisatie zijn daarbij vaak zwaarwegender dan argumenten van de ouderen. We zien ook dat sommige vragen niet gesteld worden omdat ouderen en hun familie bang zijn de medewerkers te overvragen. Financiën Het beheer van hun privéfinanciën laten de ouderen meestal over aan familieleden of andere naastbetrokkenen. Ouderen die eigen bijdragen betalen op de plek waar zij wonen weten niet altijd waarvoor die zijn bedoeld. Medische voorzieningen In veel bezochte zorgorganisaties zijn de ouderen vrij in de keuze van artsen en paramedische hulpverleners. Vaak maken zij hun keuze met verwanten en dikwijls blijven de mensen graag bij vertrouwde artsen etc. waar zij ook voor hun verhuizing naar een zorginstelling al kwamen. Soms maken de mensen zelf, al dan niet samen met verwanten afspraken. Op andere plekken regelen de zorgmedewerkers dat en houden daarbij in het algemeen rekening met persoonlijke wensen en het dagritme van de oudere. Wel is er op sommige plekken een zekere vanzelfsprekendheid dat mensen voor meer specifieke vragen automatisch terecht komen bij aan de desbetreffende zorgorganisatie verbonden behandelaars. Ondersteuningszwaarte en -financiering De mate van ondersteuning hangt af van de zorgzwaarte (ZZP) zoals die is vastgesteld door het CIZ. In veruit de meeste gevallen wordt zorg in natura (ZIN) geboden en krijgt de oudere alle ondersteuning vanuit de zorgorganisatie waar hij verblijft. Een paar maal kwam naar voren dat ouderen en hun familie (meer) inzicht willen hebben in de verhouding tussen de hoogte van het ZZP en het feitelijk aantal uren dat zij hulp krijgen. Wel hoorden wij op een enkele plek dat mensen zich in verband met stijgende kosten zorgen maken over hun toekomst. Ouderen die een persoonsgebonden budget (pgb) hebben, organiseren soms zelf ondersteuning via verschillende dienstverlenende organisaties of particulieren. Ook huren sommige mensen die zorg in natura ontvangen daarnaast nog aanvullende particuliere ondersteuning in. De samenwerking tussen de verschillende zorgorganisaties en zorgmedewerkers verloopt in die gevallen soepel.

33


Daar waar ouderen hun zorg (deels) zelf inkopen wordt er goed samengewerkt tussen de organisaties. 2 Gezondheid, lichamelijk welbevinden en persoonlijke ondersteuning Verzorging in het algemeen Op alle bezochte locaties worden de zorgwensen van de mensen geïnventariseerd en vastgelegd in het zorgleefplan. (zie ook bij Effect van zorgleefplannen). De zorgmedewerkers zijn zich bewust van het feit dat de individuele zorgbehoefte, gezien de leeftijd van de mensen, van dag tot dag kan wisselen. Zij zijn daarop alert en spelen adequaat in op de situatie. Meestal is er sprake van zorg in natura en regelt, als er sprake is van structurele veranderingen, de zorgaanbieder de aanpassing van de indicatie. Zowel de ouderen die we spraken als hun familie zijn overwegend tevreden over de wijze waarop de afspraken rondom hun dagelijkse zorg worden nagekomen. (zie ook bij Respect & Veiligheid) Persoonlijke ondersteuning en aandacht Een belangrijk gegeven is dat de afhankelijkheid van hulp en het in meer of mindere mate bij elkaar (moeten) wonen van ouderen, een grote impact hebben op hun persoonlijk leven. Hun verhuizing betekent vaak ook dat vertrouwde persoonlijke contacten minder in de buurt, buiten beeld of geheel verdwenen zijn. De meeste individuele aandacht ervaren de ouderen tijdens de momenten dat ze verzorgd worden. Vrijwel altijd zijn de ouderen tevreden over de meestal oprechte en persoonlijke aandacht van de zorgmedewerkers. Van een aantal ouderen hoorden wij dat zij het prettig zouden vinden als de zorgmedewerkers meer tijd voor hen zouden hebben. Zowel sommige ouderen als families aarzelen om dat te bespreken. Medewerkers zelf gaven ook meermalen aan ouderen op dit vlak meer tegemoet te willen komen maar daarvoor te weinig tijd te hebben. Op veel plekken proberen zorgmedewerkers zelf vanuit hun verantwoordelijkheidsgevoel en inlevingsvermogen in deze begrijpelijke leemte bij de ouderen te voorzien. Het lijkt voor management en medewerkers vaak voor de hand te liggen vooral te denken in termen van gebrek aan budgettaire ruimte en minder over oplossingen ‘buiten de grenzen van de eigen organisatie’. Op plekken waar relatief veel vrijwilligers actief zijn, hebben sommigen een persoonlijke relatie opgebouwd met de oudere met wie zij optrekken. In meerdere zorgleefplantoetsingen kwam naar voren dat er wellicht door een vorm van samenspraak van alle betrokkenen (de ouderen, familie, vrijwilligers en medewerkers) creatieve mogelijkheden zijn te vinden om meer tegemoet te

34


komen aan de behoefte aan persoonlijk contact. (Zie ook bij Verbondenheid/inclusie) 3 Verbondenheid & Inclusie Persoonlijk netwerk In de meeste situaties bestaat het overgrote deel van het netwerk van ouderen uit familie zoals (klein)kinderen. Doorgaans is het aantal vrienden en kennissen gering omdat velen al zijn overleden of zelf niet meer mobiel zijn. De mate van contact met het oorspronkelijke netwerk wordt mede bepaald door de plek waar de oudere woont. Waar mensen in hun oorspronkelijke woonplaats of omgeving zijn gebleven blijven contacten vaak bestaan. Als de oudere ver(der) weg woont van zijn oorspronkelijke woonplaats is de gevoelde eenzaamheid vaak groter. Essentieel is met elkaar te zoeken naar een vorm om de persoonlijke contacten van ouderen met hun oorspronkelijke woonomgeving aan te halen en in stand te houden. Op een aantal plekken vormen de ouderen in meer of mindere mate een eigen gemeenschap en zijn er zowel persoonlijke contacten met buren c.q. medebewoners als ook vriendschappelijke relaties. We hoorden wel dat ouderen soms niet op de hoogte waren van persoonlijke situaties van hun buren of medebewoners, bijvoorbeeld als iemand was overleden. Deelname aan samenleving Op alle plekken die we bezochten wordt veel voor de ouderen georganiseerd. Meestal kunnen de mensen kiezen uit een vaak breed (standaard)aanbod van activiteiten. Een aantal zorgorganisaties onderscheidt zich door activiteiten te organiseren waarbij de ouderen meedenken bij de uitwerking van ideeën. Soms helpen medebewoners anderen en/of zijn zij vrijwilliger. Hierdoor krijgen de ouderen meer betekenisvolle rollen en worden zij gewaardeerd in de rollen die ze vervullen. Naast activiteiten die ‘binnenshuis’ worden georganiseerd kunnen ouderen vaak ook deelnemen aan activiteiten die in de samenleving plaatsvinden. Naast georganiseerde activiteiten hebben ouderen behoefte om er ‘gewoon’ zelf op uit te gaan (winkelen, bezoeken afleggen enz.). Voor beide activiteiten zijn zij vaak afhankelijk van ondersteuning van derden (medewerkers, familie of vrijwilligers). Regelmatig betekent dat, dat mensen weinig activiteiten buitenshuis hebben. Verschillende van de locaties die wij bezochten onderhouden meer of minder intensief contact met bijvoorbeeld het lokale verenigingsleven om de toegankelijkheid en deelname daaraan door ouderen te stimuleren. Zowel familie, vrijwilligers als medewerkers zouden veel meer een brugfunctie kunnen vervullen naar de lokale samenleving. Dit wordt ook wel uitgesproken maar de uitvoering in de praktijk blijkt lastig.

35


Gebrek aan menskracht wordt genoemd maar er zijn ook veel vragen over het ‘hoe’. Op verschillende plekken zijn voorzieningen binnen de muren van het huis/complex (bijvoorbeeld de kapper, winkel en het restaurant) ook toegankelijk voor de buurt en/of anderen van buiten. Dat geldt ook vaak voor activiteiten die voor de ouderen worden georganiseerd. We kunnen vaststellen dat het regelmatig lukt om de samenleving binnen te halen. Het lukt daarentegen veel minder om de ouderen blijvend te ondersteunen in het doen van ‘gewone’ dingen buiten de deur en het deelnemen aan reguliere activiteiten in de buurt (of daarbuiten). Dit heeft (grote) gevolgen voor het aantal mensen dat zij blijven ontmoeten of het kunnen aangaan van nieuwe contacten. Het aantal vrijwilligers op de locaties die wij bezochten en hun rollen lopen uiteen. Op meerdere plekken hebben vrijwilligers een meer persoonlijke band met een of meer ouderen en is er een gelijkwaardig en wederkerig contact. Ook treden vrijwilligers soms op als belangenbehartiger. Elders is er een vorm van samenwerking gegroeid tussen ouderen, familie, vrijwilligers en medewerkers. De mate van contact met ‘de buitenwereld’ hangt ook nauw samen met de omgeving waar de ouderen wonen. Soms wonen de mensen letterlijk midden in bijvoorbeeld het stads- of dorpscentrum en dan ontstaat er relatief gemakkelijk enig contact. In andere situaties zijn de ouderen veel meer afhankelijk van hulp en wat er door derden wordt georganiseerd. Op een aantal plekken is gepleit voor meer samenwerking van zorgorganisaties met mantelzorgers en vrijwilligers/maatjes. Voor veel ouderen bestaan de meeste contacten met anderen uit de dagelijkse zorgmomenten door de medewerkers, bezoek over en weer van familieleden en vrijwilligers. Voor ouderen die meer afhankelijk zijn van hulp van derden is het doorgaans lastiger zelf initiatief te nemen voor activiteiten buitenshuis. We hoorden wel dat sommige ouderen meer zijn gaan schrijven en zo contact onderhouden met anderen. Op veel plekken kunnen mensen in hun eigen appartement of kamer beschikken over internet. Relatief weinig ouderen maken daar gebruik van, sommigen uit onwetendheid omtrent die mogelijkheid, maar waarschijnlijk vooral omdat het voor deze oudere generatie een nog geen alledaags en zonder meer toegankelijk communicatiemiddel is.

36


CColofon. januari 2014

Recommend Documents