EI10 91-95:IP Impuls
03-10-2008
11:48
Pagina 1
Katern voor scholing, her- en bijscholing
22 Een uitgave van Intech Elektro & ICT en OTIB oktober 2008
inHoud 1 Bliksem- en overspanningsbeveiliging
4
Bliksem- en overspanningsbeveiliging Bekeken wordt welke gevolgen blikseminslag (direct of op enige afstand) kan hebben. Daarnaast worden twee typen afleiders ter beveiliging van elektrische installaties en apparaten besproken.
OTIB
nieuwsberichten
5 Fotowedstrijd ‘Zo moet het niet’
5 Cursussen bliksemen overspanningsbeveiliging
Als een gebouw niet over een externe bliksembeveiligingsinstallatie beschikt en de bliksem slaat in, wordt een zeer grote hoeveelheid elektrische energie in warmte omgezet. Dit kan brand tot gevolg hebben, vooral wanneer een brandbare dakopbouw is toegepast. Dit is al in de jaren vijftig van de vorige eeuw door verzekeringsmaatschappijen onderkend, zodat deze vaak eisten dat (bijvoorbeeld) boeren verplicht werden om vrijstaande schuren van een externe bliksembeveiliging te voorzien. Bij de toen gebruikelijke elektrische toestellen was een dergelijke externe beveiliging afdoende. Toen echter in het begin van de jaren zeventig ook op landbouwbedrijven de elektronica haar intrede deed, werd vaak verzuimd alsnog een interne bliksembeveiliging toe te passen.
Directe inslag in een gebouw met een externe bliksembeveiligingsinstallatie De externe bliksembeveiligingsinstallatie van een gebouw heeft tot taak de bliksem op te vangen, af te leiden en naar aarde te doen afvloeien (afbeelding 1). Het gebouw zelf wordt dan bij een directe blikseminslag niet
1. Schematische weergave van de werking van een externe bliksembeveiligingsinstallatie.
dataleiding U = I x Rinstallatieaarde
2. Opsplitsing van de bliksemstroom bij een directe inslag in een gebouw met een externe bliksembeveiligingsinstallatie.
beschadigd. Maar wat gebeurt tijdens zo’n inslag met de elektrische installaties en apparaten? Bij nadere bestudering (afbeelding 2) blijkt dat de bliksemstroom wordt opgesplitst: vijftig procent vloeit direct naar aarde weg, terwijl vijftig procent via de potentiaalvereffeningsrail in het gebouw binnendringt. Als de bliksem inslaat in een gebouw met een TN-C-S-stelsel1) dat is uitgerust met een bliksembeveiligings-potentiaalvereffening volgens afbeelding 3, dan ontstaat de situatie die in afbeelding 4 is geschetst. Het is van belang te weten dat bliksemstroomafleiders in beide richtingen werken en dus geen ‘voorkeursrichting’ kennen. Dat betekent dat deze afleiders aanspreken bij stromen die of via het net of via de hoofdpotentiaalvereffeningsrail binnen komen. Bij het voornamelijk in landelijke gebieden buiten de bebouwde kom toegepaste TT-stelsel2) (afbeelding 5) is de situatie vergelijkbaar. Uit deze afbeelding blijkt de 'getrapte' opzet bij de toepassing van de afleiders3): Na de type 1-bliksemstroomafleider als eerste ‘verdedigingslinie’ op de 22 1
EI10 91-95:IP Impuls
03-10-2008
11:49
Pagina 2
bliksem- en overspanningsbeveiliging
leidinglengte
hoofdaansluitkast
leidinglengte groepenkast
L1-4
hoofdverdeling L1 L2 L3
F2(RCD)
fijnbeveiliging
PEN
F3
F4
type 1
type 2
type 3
hoofdpotentiaalvereffeningsrail
lokale potentiaalvereffeningsrail
3. Toepassing van overspanningsafleiders bij een
TN-C-S-stelsel
conform
VDE
leidinglengte
hoofdaansluitkast hoofdverdeling
L1 L2 L3
0100 rubriek 534 (nog niet opgenomen in
NEN1010).
leidinglengte groepenkast
L1-4
F2(RCD)
fijnbeveiliging
PEN
F3
F4
type 1
type 2 type 3
hoofdpotentiaalvereffeningsrail
lokale potentiaalvereffeningsrail
4. Bij een veronderstelde bliksemstroom van 200 kA (beveiligingsklasse 1) vloeit 100 kA naar aarde weg. De resterende 100 kA wordt gelijkmatig verdeeld over de vier geleiders en dat betekent dat de drie overspanningsafleiders elk minstens 25 kA moeten kunnen verwerken.
leidinglengte
hoofdaansluitkast hoofdverdeling
L1 L2 L3
leidinglengte groepenkast
L1-4
F2(RCD)
fijnbeveiliging
PEN
F3
F4
type 1
type 2
type 3
hoofdpotentiaalvereffeningsrail 5. Toepassing van afleiders bij 22 2
TT-stelsels
lokale potentiaalvereffeningsrail conform
VDE
0100 rubriek 534.
EI10 91-95:IP Impuls
03-10-2008
11:49
Pagina 3
bliksem- en overspanningsbeveiliging
plaats waar de leiding het gebouw binnenkomt, in de hoofdverdeelinrichting, volgen type 2-overspanningsafleiders in de onderverdeelinrichting en type 3-afleiders als fijnbeveiliging van individuele apparaten. Omdat bliksem- en overspanningsafleiders op de plaats van inbouw het meeste effect sorteren – als de afstand toeneemt neemt ook de mogelijkheid van inkoppeling toe – verdient het aanbeveling rekening te houden met de leidinglengte. Als vuistregel geldt: bij een type 2-overspanningsbeveiliging bedraagt de beveiligde leidinglengte ongeveer 10 m en bij een fijnbeveiliging ongeveer 5 m. 9. ‘Surge-controller’-overspanningsafleider: deze vol6. Typische schade aan een printplaat na het optreden van overspanning.
Directe inslag in een bovengrondse laagspanningsleiding Wanneer de bliksem in een bovengrondse laagspanningsleiding inslaat, kan er bij woningen met een bovengrondse elektriciteitsaansluiting ook zonder externe bliksembeveiligingsinstallatie schade aan elektronische apparatuur ontstaan die niet per se meteen zichtbaar hoeft te zijn (afbeelding 6). Hier komen type 1- en type 2gecertificeerde combi-overspanningsafleiders voor eengezinswoningen in aanmerking, die in de bovenste aansluitkast na de kWh-meter worden gemonteerd – bijvoorbeeld de ‘Combi-controller’ van Obo Bettermann (afbeelding 7) die tot 160 A geen aparte voorbeveiliging nodig heeft en met varistoren werkt.
7. Combi-afleider voor eengezinswoningen met externe bliksembeveiligingsinstallatie, bovengrondse elektriciteitsaansluiting, voor een meer betrouwbare elektriciteitsvoorziening.
doet ook als primaire beveiliging van gebouwen zonder bliksembeveiligingsinstallatie.
handelingsinstallaties, lasapparaten of lange tl-verlichtingsketens met conventionele starters. Als je je elektronische apparatuur tegen dergelijke leidinggebonden, door in- en uitschakelen veroorzaakte overspanningen wilt beschermen, dan kun je – ook zonder externe bliksembeveiligingsinstallatie – gebruikmaken van overspanningsafleiders, zoals de 'Surge-Controller' van Obo Bettermann (afbeelding 9). Dit type 2-apparaat met varistoren kan op de DIN-rail in de hoofdverdeelinrichting of onderverdeelinrichting worden gemonteerd. 1)
Directe inslag in een bovengrondse hoogspanningsleiding Bij een blikseminslag op grotere afstand kunnen overspanningen galvanisch en inductief in het voedings- en datanet worden ingekoppeld, en wel binnen een straal van maximaal 2 km (afbeelding 8). Verzekeringsmaatschappijen maken – ter onderscheiding van directe inslagen en schade door overspanning – bij de afhandeling van schadeclaims gebruik van zogenoemde bliksemdetectiesystemen.
TN-C-S-stelsel:
rechtstreeks geaarde bedrijfsaarde Rb ;
nul- en beschermingsleiding zijn bij binnenkomst in het gebouw gecombineerd tot één leiding (PEN); binnen het gebouw wordt de
PEN-leiding
opgesplitst in de nulleiding N
en de beschermingsleiding PE. 2)
TT-stelsel:
rechtstreeks geaarde bedrijfsaarde Rb ; meta-
len gestellen zijn met het aardingssysteem van het gebouw verbonden dat echter gescheiden is van de bedrijfsaarde. 3) Nadere informatie over dit trapsgewijze concept bij toepassing van overspanningsafleiders tref je in een van de volgende delen van deze bijdrage aan.
Overspanning bij schakelhandelingen
8. Inkoppeling van overspanningen bij blikseminslag op enige afstand.
Transiënte overspanningen treden niet alleen op bij blikseminslagen, maar vaak ook bij schakelhandelingen. Het risico is bijzonder groot bij het schakelen van zware in ductieve belastingen, zoals motoren, transformatoren, smoorspoelen, luchtbe22 3
EI10 91-95:IP Impuls
03-10-2008
11:49
Pagina 4
otib nieuwsberichten
Coach Online
Dennis van der Geest
OTIB heeft recent Coach Online gelanceerd, een nieuwe digitale gereedschapskist voor leermeesters en stagebegeleiders van leerlingen in de technische installatiebranche. Op coachonline.otib.nl kunnen leermeesters en stagebegeleiders kosteloos terecht voor antwoorden op vragen over het werven, trainen, begeleiden en beoordelen van leerlingen. Beroemde coaches, zoals Willem van Hanegem en Henk Gemser, geven tips. Het biedt minicursussen met onderwerpen als ‘Het beoordelingsgesprek’ en zelfs ‘Stoomcursus sms-taal’! Ook kunnen leermeesters en stagebegeleiders hun eigen ervaringen delen met anderen. Dit maakt Coach Online een interactief en altijd up-to-date platform. Leermeesters en stagebegeleiders begeleiden jonge (toekomstige) vaktalenten tijdens hun opleiding, zodat ze aan het eind voldoende kennis en ervaring hebben om in de installatietechniek aan de slag te gaan. Het leermeesterschap is een leuke, maar soms ook moeilijke taak. De werelden van de begeleider en de leerling kunnen veel verschillen; ze spreken elkaars ‘taal’ niet of hebben andere verwachtingen. Met de digitale gereedschapskist Coach Online wil OTIB de leermeesters en stagebegeleiders met gerichte informatie ondersteunen in hun rol.
Meervoudig judokampioen Dennis van der Geest is de komende jaren de ambassadeur voor de technische installa tie branche. Op initiatief van OTIB zal Van der Geest voor de technische installatie branche verschillende activiteiten oppakken om werken in de installatietechniek te promoten bij jongeren. Verder zal hij zich inzetten om werknemers in de branche te stimuleren en te motiveren zich verder te ontwikkelen. Door zijn topsportmentaliteit is Van der Geest dé perfecte ambassadeur voor de installatiebranche. Doorzetten, open, sociaal en sterk zijn kernwaarden die op hem van toepassing zijn. Deze waarden passen goed bij het imago van de branche. Hij weet alles over doorzetten en jezelf ontwikkelen. Een goede coach dus voor de branche. Zijn resultaten in de topsport en zijn activiteiten als DJ en presentator hebben Van der Geest een status opgeleverd die veel mensen aanspreekt. Trots zijn op je werk is één van de boodschappen die hij de komende tijd zal uitdragen. Tijdens de TopStartersdagen voor jonge vaktalenten in de branche verzorgde Dennis workshops over doorzetten en het stellen van doelen. Daar maakte hij met zijn directe benadering en oprechte interesse veel indruk.
EVC in de regio voert in de verschillende regio’s een EVC-project uit. EVC staat voor Erkennen van Verworven Competenties. Met dit project kunnen werknemers van installatiebedrijven de waarde van hun kennis en vaardigheden laten meten en zicht krijgen op hun groeimogelijkheden. Binnen de installatiebedrijven is veel vraag naar goed gekwalificeerde mensen. OTIB wil met dit project werknemers in de installatietechniek stimuleren en motiveren om zich verder te ontwikkelen. Vaktalenten worden hierdoor behouden voor de branche. Elke regio past het project aan aan de arbeidsmarktgegevens in de eigen regio. Voor het opvragen van de brochure over EVO kunt u contact opnemen met de OTIBservicedesk: 0800 885 58 85. OTIB
22 4
Onderzoek naar bijscholing in de technische installatiebranche De technische installatiebranche is volop in ontwikkeling. Technische innovaties, duurzaamheid en vergrijzing zijn ontwikkelingen waarmee bedrijven en werknemers nu en in de toekomst worden geconfronteerd. In een sterke branche zijn bedrijven en werknemers in staat snel en adequaat in te spelen op deze ontwikkelingen. Het volgen van (bij)scholing helpt hierbij. Via scholing leren werknemers nieuwe werkzaamheden in hun functie toe te pasen. Voor werkgevers betekent dit dat personeel optimaal inzetbaar is en blijft. In opdracht van OTIB heeft MarktMonitor
onderzoek uitgevoerd naar bijscholing in de technische installatiebranche. Zowel werknemers als werkgevers zijn hierover geïnterviewd. Daarbij is ook de OSR subsidieadministratie over een langere periode geanalyseerd. De resultaten van het veldwerk gecombineerd met de analyse van databestanden leveren een betrouwbaar beeld op van scholing in de branche. Dit rapport brengt in kaart op welke manier scholing in de bedrijfsvoering wordt ingezet. Dit onderzoek, Scholingsconsumptie in de branche. Een overzicht van inzichten, is te downloaden via www.rapporten.otib.nl.
EI10 91-95:IP Impuls
03-10-2008
11:49
Pagina 5
fotowedstrijd ‘zo moet het niet’
cursussen bliksem- en overspanningsbeveiliging
Fotowedstrijd ‘Zo moet het niet!’ Onder het motto ‘Zo moet het niet’ gaat Intech Elektro en ICT op zoek naar foto’s van slecht of foutief uitgevoerde installaties. Inzenders van wie de foto’s worden geplaatst, kunnen rekenen op een technisch handboek van Isso ter waarde van maar liefst 245 euro. Het handboek bestaat uit twee delen en bevat ruim 1.400 pagina’s aan technische kennis. Vermeldt u alstublieft kort en bondig welke fouten te zien zijn op de foto en uiteraard ook uw naam en adres.
Prijswinnaar van deze maand
Mail of stuur uw foto’s naar: Redactie Intech Elektro en ICT ‘Zo moet het niet’
[email protected] Postbus 188 2700 AD Zoetermeer
De heer Verdoes van het Andreas College in Katwijk is deze maand de winnaar van de fotowedstrijd. Hij vertelt: ‘Als u deze aansluitkast naast uw tentje aantreft, zou ik maar snel inpakken en verder reizen. Met het warme weer was de deksel weggelaten, daardoor schakelde de automaat niet zo snel uit tijdens het frituren en barbecuen. Hoezo, een onoverzichtelijke installatie? De beschermingsleiding (rechtsonder) was niet meer betrouwbaar. Drie nuldraden onder één bevestigingsschroef, moet toch kunnen?’ De heer Verdoes ontvangt het Handboek Installatietechniek van Isso. Van harte gefeliciteerd namens de redactie!
Cursussen bliksem- en overspanningsbeveiliging Post-bachelor Hogere Installatietechniek (HIT-E)
Neoninstallaties: montage en voorschriften
Voor wie? Middenkaderfunctionaris hboingenieur, TU-ingenieur, hoger-kaderfunctionaris. Waar? www.avansplus.nl
Voor wie? Gediplomeerde vmbo elektrotechniek, medewerker installatiebedrijf. Waar? www.cursusloket.nl, www.SBKadvies.nl
EMC-expert
Middelbaar installatietechnicus Einstallaties
Voor wie? Mts-E gediplomeerde, monteur geïntegreerde systemen, technicus elektrische bedrijfsinstallaties (TBI), technicus sterkstroominstallaties (TSI). Waar? www.cursusloket.nl, www.SBKadvies.nl
Voor wie? Installatiemonteur, ingenieurs, hoofd technische dienst, middenkaderfunctionaris elektrotechnische installatietechniek (MK-EIT), mbo’ers niveau 4. Waar? www.mon3aan.nl
NEN1014
Bliksembeveiliging
Voor wie? Ontwerper bliksembeveiligingsinstallaties. Waar? www.cursusloket.nl, www.SBKadvies.nl
Inwendige bliksembeveiliging Overspanningsbeveiliging Voor wie? Ervaring datacommunicatie, technicus sterkstroominstallaties (TSI), mts e-gediplomeerde. Waar? www.cursusloket.nl, www.SBKadvies.nl, www.elektrowerk.nl
Monteur aarding & bliksembeveiliging (MABO)
Aarding, Bliksembeveiling en Overspanningsbeveiliging (TABO)
Opfris technicus aarding en bliksem- en overspanningsbeveiliging (TAB & TAO)
Voor wie? Monteur bliksembeveiliging en/of aarding, opleidingsniveau minimaal VBO elektrotechniek. Waar? www.cursusloket.nl, www.SBKadvies.nl
Voor wie? Projectleiders, projectmanager, adviseur, ontwerpers. Waar? www.cursusloket.nl, www.SBKadvies.nl
Voor wie? Servicetechnicus, technicus, servicemonteur en onderhoudsmonteur Waar? www.cursusloket.nl, www.SBKadvies.nl
22 5
