Bilthovense Kring voor Wijsbegeerte en Psychologie
Lezingencyclus 2015-2016:
Over KWAAD gesproken...
Bilthovense Kring voor Wijsbegeerte en Psychologie De Bilthovense Kring is in 1952 begonnen als een kleine wijsgerige lees- en gespreksgroep die in een woning te Bilthoven bijeenkwam. Zoals de toevoeging ‘voor wijsbegeerte en psychologie’ aangaf, lagen in de beginjaren de onderwerpen vaak op het raakvlak van filosofie en psychologie. In de loop der jaren verruimde zich deze horizon tot alle wetenschappen met een accent op menswetenschappen en vond de programmering steeds meer rond een centraal thema plaats. Het doel van de Kring is wijsgerige reflectie op culturele en maatschappelijke ontwikkelingen, waarbij ook aandacht wordt besteed aan ontwikkelingen op het gebied van wetenschap en technologie en de implicaties daarvan voor de samenleving. De Kring zet zich in om relevante vragen te formuleren teneinde te komen tot een beter inzicht in en weloverwogen omgang met ontwikkelingen in het eigen leven.
THEMA VAN DE CYCLUS:
Over KWAAD gesproken... Wetenschap en techniek hebben de technologische maakbaarheid van ons alledaagse doen en laten een geweldige Schwung gegeven. Ook de menswetenschappen hebben een hoge vlucht genomen. En toch, deze maakbaarheid en vermeerdering van kennis heeft niet of nauwelijks goed uitgepakt voor ons vredig samenleven. Hoe kan dat? Hoe kan het dat het kwaad allerwegen groeit en bloeit ondanks ons vele meten en weten? Gelukkig hebben we meer ijzers in het vuur dan wetenschap en techniek om onszelf te doorgronden. We kunnen de aloude, zoekende benadering van de humaniora aanwenden om de morele, religieuze, filosofische en psychoanalytische connotaties van het kwaad voor het voetlicht te brengen. Want dat wordt deze cyclus ons thema: Wat krijgen we te zien als we het kwaad in zijn muil kijken? Hoe krijgen we vat op het kwaad? Hoe beteugelen we het? We hebben de hier volgende invalshoeken gekozen om onze veronderstellingen over (goed en) kwaad tegen het licht te houden. Goed en kwaad zijn noties die van alle tijden en plaatsen zijn. In oorsprongsmythen, magie en religie, is een overvloed aan data te vinden die dit illustreren. Carl Gustav Jung heeft zijn psychoanalytica gebaseerd op de veronderstelling dat in ons collectieve geheugen archetypen zijn opgeslagen die corresponderen met figuren en symbolen uit deze wereld van mythe en magie. Komen we hiermee dichter bij de wortels van ons besef van goed en kwaad? En de kunst? Kan de kunst lagen aanboren waardoor naast huiver ook meer inzicht in het kwaad wordt verschaft? Beeld en verhaal zijn de spiegel en geleider van onze diepste angsten en duisterste driften. Wat leert ons een analyse van Dante’s "Inferno"? Waarmee confronteren ons fascinerende schilders alsJeroen Bosch of Armando? Hoe film tot zelfinzicht kan leiden illustreert bijvoorbeeld Mae West. Vanwege haar rol in I’m No Angel (1933) werd haar gevraagd, of de titel ook op haar sloeg. Zij antwoordde: "When I’m good, I’m very, very good, but when I’m bad, I’m better". Kwaad dichten we niet toe aan de natuur om ons heen. Aardbevingen, orkanen, tsunami's... ze berokkenen ontzaglijk leed en ook dieren kunnen zeer gewelddadig huishouden. Maar het is de mensensoort die we betichten van het al of niet begaan van kwaad. Hoewel? Er gaan stemmen op om ook dieren en zelfs het plantenrijk gedragingen en strevingen toe te dichten, waardoor het verbijzonderen van de mensensoort minder absoluut is geworden. Frans de Waal schreef al decennia geleden zijn befaamde 'Chimpansee-politiek, macht en seks bij mensapen'. En recent heeft Wouter Oudemans zelfs een boekje open gedaan over 'Plantaardig-vegetatieve filosofie'! Kan een hond over de schreef gaan? kan een vlieg kwaad doen? Toch richten we onze blik vooral op het kwaad dat mensen mensen aandoen, 'in het klein', 'in het groot' en 'in het verborgene'. Met kwaad 'in het klein' doelen we op het leed dat door psychopaten als Dutroux wordt aangericht, of hoe in een mum van tijd door het wegvallen van sociale zekerheden de stoppen van een brave huisvader kunnen doorslaan. Hoe werkt dat in ons hoofd en hart? Wat weten we van het afwezig zijn, het frustreren, of het uitvallen van empathie? Is er iets te bedenken om ons tegen dit kwaad te weren? Kunnen we iets anders bedenken dan levenslang opsluiten, medicatie en gedragstherapie voor de daders? Bij kwaad 'in het groot' liggen de voorbeelden eveneens jammer genoeg voor het oprapen. HitlerDuitsland, Stalins terreur, Boko Haram, de burgeroorlog in Syrië... Collectieve verschrikkingen zijn van alle tijden en plaatsen. Welke mechanismen drijven ons mensentot dit soort razernij? Is er een politiek instrumentarium te ontwikkelen dat ons ervan weerhoudt om zo de beest uit te hangen? Met kwaad 'in het verborgene' gaat het om de onderhuidse, ontwrichtende werking van Mammon. Van vele kanten loopt men heden ten dage te hoop tegen de graaicultuur, de groeiende kloof tussen de ‘haves and have nots’, en de schaamteloze verrijking van de ene CEO na de andere naast de afbraak van zorg en sociale voorzieningen. Toch blijkt er geen kruid tegen gewassen. De krachten (of zijn het krochten?) van de geldzucht winnen het van decent burgerschap. Democratisch gelegitimeerde politiek lijkt deze praktijken eerder te bevestigen, dan dat zij structureel ingrijpt. Keer op keer komt het old boys network weg met vrome drogredenen. Hoe is dit mogelijk?Ten slotte: Mensen worden gekenmerkt door een zijn en een moeten kiezen, door hun natuur en cultuur. De probleemloze eenheid van onszelf met de natuur, met al wat leeft, zijn we kwijt. Dat heet vrijheid. Onze Joods-Christelijke oorsprongsmythe
heeft daar geen hoge pet van op. Vrijheid maakt Adam en Eva godgelijk en het duurt maar even of Kaïn slaat Abel dood. De 'vrijheid’ als speelveld van goed en kwaad vraagt erom nader beschouwd te worden. Warrie Schuurman
PROGRAMMA
1.
Maandag 28 september 2015 Drs. Paul Revis
Paul Revis studeerde pedagogiek aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Als actief lid van de C.G. Jung Vereniging Nederland en de Stichting Teilhard de Chardin publiceerde hij in 2009 ‘De evolutie van brein en bewustzijn. Het pionierswerk van Jung en Teilhard de Chardin’ (Parthenon). Antwoord op Job. Onder deze titel heeft de Zwitserse dieptepsycholoog Carl Gustav Jung een boek geschreven, dat handelt over het probleem van het kwaad. Dit probleem laat zich als volgt formuleren. Hoe valt een oneindig goede en almachtige God te rijmen met het kwaad? Als God oneindig goed is, kan hij – gezien alle overstromingen, terrorisme, martelingen, kernrampen enz. – niet almachtig zijn. Als God almachtig is, kan hij – gezien alle overstromingen, terrorisme, martelingen, kernrampen enz. – niet goed zijn. Paul Revis, de spreker van vanavond, zal van genoemd boek geen samenvatting geven, maar wel laten zien dat de thematiek ervan in de geschiedenis van de mensheid steeds weer opduikt. Zorgde de mythe nog voor zekerheden inzake goed en kwaad, met de ontwikkeling van de moderne wetenschap, werd deze verhouding steeds meer als een probleem ervaren. Onder veel geleerden ontstond een “communis opinio” dat het probleem van het kwaad een onoplosbaar raadsel vormde, dat men maar beter naar ijle metafysische hoogten diende te verbannen. In scherp contrast daarmee staat de koppigheid van Jung, die zich zijn hele leven het probleem van het kwaad bleef stellen en pas op hoge leeftijd het aandurfde om zijn ‘Antwoord op Job’ te publiceren.
2.
Maandag 26 oktober 2015 Dr. José van der Helm
José van der Helm is docent en onderzoeker aan de opleiding Italiaanse taal en cultuur, Universiteit Utrecht. Zij verzorgt colleges over de Divina Commedia van Dante en historische taalkunde van het Italiaans. In het bijzonder doet zij onderzoek naar de lexicale invloed van het Italiaans op het Nederlands vanaf de Middeleeuwen tot nu toe. De zeven hoofdzonden in Dante's ‘Divina Commedia’ Op de Louteringsberg, één van de drie rijken van Dante's Divina Commedia, worden de zondaars uitgebeeld die boeten voor de zeven hoofdzonden. In tegenstelling tot de zondaars in de Hel, die daar eeuwig zullen blijven, is hun verblijf tijdelijk. De boetedoening duurt totdat de ziel helemaal gereinigd is van het kwaad en in staat is op te stijgen tot het hemels paradijs. We zullen zien hoe de zondaars hun straffen, behorend bij de betreffende zonden, ondergaan. En we luisteren naar de woorden van Dante's leidsman Vergilius, die uiteenzet hoe liefde als neutrale kracht in de menselijke ziel werkt. Zij vormt zo de grondslag voor deugd en ondeugd. (Purgatoria, c.17 en 18.)
3.
Maandag 23 november 2015 Prof. dr. Jan van Hooff
Jan van Hooff is primatoloog, emeritus hoogleraar ethologie en socio-ecologie, Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek richtte zich op sociale processen, het sociale gedrag en de sociale organisatie van dieren, in het bijzonder primaten. Hij is een veelgevraagd spreker over de evolutie van gedrag, met name conflict- en verzoeningsgedrag van dieren. Zie: ‘Gedragsbiologie. Een hoorcollege over de evolutie van de moraal’ (Home Academy Publishers 2006).
De evolutie van de boom van kennis van goed en kwaad Hoe komen wij aan de morele categorieën goed en kwaad? Een platonische visie hierop is dat er een absolute ‘idee’ van goed en kwaad bestaat, die wij met onze rede kunnen leren kennen. In theïstische tradities komt deze notie tot ons ‘van Boven’. Opvattingen over een natuurlijke herkomst van de moraal, zoals verwoord door o.a. David Hume en Adam Smith sluiten aan bij de inzichten die de hedendaagse gedrags- en evolutionaire wetenschappen leveren. De natuur is in wezen amoreel (let wel, dat is niet: immoreel). De begrippen ‘goed’ en ‘kwaad’ voor eigenschappen en processen, die we in de natuur aantreffen, hebben betekenis in relatie tot de overleving en vermenigvuldiging van die eigenschappen en processen, de mate van doelmatigheid in de context van evolutionaire aanpassing. Die is niet moreel goed of slecht. Wanneer dieren in toenemende sociale afhankelijkheid (en, bijgevolg, in aanhankelijkheid) komen te leven, dan krijgen de begrippen ook betekenis in relatie tot het welzijn van anderen en van de gemeenschap. Het bewerkstelligen en in stand houden van ‘weldadige’ relaties met ‘die anderen’ wordt tot het moreel ‘goede’. Ergens in het lange traject van de menswording is de voor- of vroegmens zich daar geleidelijk van bewust geworden. Hij ontdekte zogezegd ‘de boom van kennis van goed en kwaad’. Toen hij daar de vruchten van genoot verloor hij zijn paradijselijke onschuld! Immers, met toenemend besef van de consequenties van zijn gedrag, werd hij verantwoordelijk voor dat gedrag, omdat de anderen, die de gevolgen daarvan moesten ervaren, hem daar verantwoordelijk voor hielden door hem de moreel corrigerende terugkoppelingen te bieden.
4.
maandag 14 december 2015 Prof. dr. Hans Achterhuis
Hans Achterhuis studeerde theologie en filosofie in Utrecht en Straatsburg. Hij is emeritus hoogleraar van de Universiteiten van Amsterdam (sociale filosofie), Wageningen (milieufilosofie) en Twente (Wijsbegeerte). In 2009 en 2011 won hij de ‘Socrates-wisselbeker’ voor de boeken ‘Met alle geweld’ en ‘De utopie van de vrije markt’ (Lemniscaat, 2008 en 2010) In 2011 is hij uitgeroepen tot Denker des Vaderlands. Kwaad in het groot Hannah Arendt is onder andere bekend geworden omdat ze de uitdrukking ‘de banaliteit van het kwaad’ muntte. Dit deed ze naar aanleiding van het proces van Adolf Eichmann in 1961, de nazifunctionaris die verantwoordelijk was voor de logistiek van de aanvoer naar de vernietigingskampen. Arendt had verwacht in Jerusalem een monsterlijke crimineel te zien. In plaats daarvan ontwaarde ze een ambtelijk ingesteld burgermannetje. Het grote kwaad waar hij verantwoordelijk voor was, werd er volgens haar overigens niet minder om. Deze visie van Arendt op de banaliteit van het kwaad was van meet af aan hevig omstreden. In zijn lezing onderzoekt Achterhuis wat Arendt precies bedoelde met haar leus. Geldt deze alleen voor functionarissen als Eichmann, die van afstand handelend schijnbaar schone handen hebben? Mag je in algemene zin het kwaad als banaal typeren? Slachtoffers en hun verwanten kunnen er nu nog razend over worden. Vaak wordt vergeten dat Arendt in een eerder boek over de concentratiekampen de visie van Kant over ‘het radicale kwaad’ overnam. Hoe verhoudt dit zich tot het banale kwaad? Kunnen beide typeringen naast elkaar bestaan? Bij de bespreking van dit soort vragen, zoekt Achterhuis actuele voorbeelden van radicaal en/of banaal kwaad.
5.
Maandag 11 januari 2016 Dialoogavond
Het bestuur nodigt alle belangstellenden uit om te brainstormen over het thema van de lezingencyclus in 2016-2017. Deze avond is open voor alle mensen die de lezingen bezoeken. Tijdens de onderlinge gesprekken ontstaan de contouren voor het nieuwe jaarthema. Kleine groepen van vijf tot zes personen gaan rond
een tafel met elkaar in gesprek over de onderwerpen die hen bezighouden en die ze graag besproken zouden zien in de volgende lezingencyclus. (Deelname aan de dialoogavond is gratis.)
6.
maandag 25 januari 2016 Prof. dr. Jan Derksen
Jan Derksen is klinisch psycholoog-psychotherapeut. Hij doceert psychologische diagnostiek aan de Radboud Universiteit, Nijmegen en psychodynamische psychotherapie aan de Vrije Universiteit Brussel. Hij werkt tevens in de eerstelijns psychotherapiepraktijk Derksen & Klein Herenbrink te Bemmel. Vanaf 2009 verschenen bij Bert Bakker de volgende boeken van zijn hand: ‘Het narcistisch ideaal. Opvoeden in een tijd van zelfverheerlijking’. In ‘Bevrijd de psychologie’ gaat hij het debat aan met neurowetenschappers. Recent presenteerde Derksen ‘Iedereen een psychische aandoening?’ (de Tijdstroom). Over kwaad in het klein gesproken Psychische aandoeningen halen wekelijks de krantenkoppen. Voor het zesde jaar op rij is het aantal zelfdodingen toegenomen. Depressies in Nederland zijn verantwoordelijk voor de hoogste ziektelast, hoger dan geldt voor hart- en vaatziekten. Steeds potentere Xtc-pillen worden door ongeveer de helft van de feestgangers geslikt. De ziekenhuizen zijn elk weekend extra druk met het opvangen van jongeren die stijf van de drugs met ziekenwagens worden binnengebracht. De politiek reageert met juridisch repressieve maatregelen en een beetje extra voorlichting. Het druggebruik neemt hierdoor echter niet af. Net zo min zal het aantal Jihad-gangers, behept met ernstig verstoorde psychische patronen, door repressie slinken. De invloed van psychische aandoeningen op het leven van mensen, op onze economie en cultuur is vele malen groter geworden dan 30 jaar geleden. (Discura, 25.2. 2015) Jan Derksen heeft jarenlang onderzoek gedaan naar persoonlijkheidsstoornissen. De aanwas van psychische ongemakken en stoornissen zijn een pendant van het toegenomen narcisme. En ook de toename van de psychische extremiteiten - psychosen en aanverwante kortsluitingen - vormen daarmee een correlatie.
7.
maandag 22 februari 2016 Prof. dr. Ewald Engelen
Ewald Engelen is hoogleraar Financiële Geografie en Etnisch Ondernemerschap aan de Universiteit van Amsterdam. Recent verrichtte hij vooral onderzoek naar de financiële crisis. Hij schrijft columns en treedt vaak op in actualiteitenrubrieken. Hij was mede-initiatiefnemer van het ‘Burgerforum EU’. In 2014 publiceerde hij o.a. ‘De schaduwelite voor en na de crisis’ (Amsterdam University Press) Zijn inhoudelijke kritiek en stijl van opereren in de financiële wereld mag blijken uit onderstaande tekst. ‘Follow the money’ – over de macht van Mammon “Democratie bestaat bij de gratie van twee basisnormen: scheiding van machten en externe controle door pers en wetenschap om de integriteit van het besluitvormingsproces te waarborgen. Normvervaging ontstaat wanneer politiek journalisten producties afwisselen met goed betaald PR-werk voor derden; politici zich verhuren aan banken,bedrijven en lobbyisten; redacteuren opduiken als voorlichter of perschef van de premier. […] Wanneer hoogleraren zich vorstelijk laten betalen voor rapporten en spreekbeurten, zich als consultant verhuren aan overheid en grootbedrijf; hun professoraat publiekelijk misbruiken om hun private belangen als advocaat, fiscalist of accountant een zweem van respectabiliteit te geven. […]
Dat het dienen van de publieke zaak vaker wordt gebruikt als opstapje naar het grote(re) geld is nog het minste probleem. Dat geldt al evenzeer voor het feit dat deze voorbeelden rieken naar zelfverrijking en dus twijfels oproepen over de integriteit van de personen die politiek en openbaar bestuur bemensen. Een groter probleem is dat burgers door deze rolverwisselingen het zicht kwijtraken op wie nou wat namens wie zegt – wat de electorale ‘Politikverdrossenheit’ alleen maar verder voedt. Maar het grootste probleem is dat je, door te vriendschappelijke verhoudingen met politiek, ambtenarij en bedrijfsleven, sluipenderwijs je kritische distantie verliest. Dat is subtieler dan het platte principe van ‘wie betaalt, bepaalt’ en coöptatie. Wie de machthebbers mag tutoyeren, heeft hun wereldbeeld allang geïnternaliseerd. En ja, dan is dit allemaal inderdaad volkomen normaal. Dus daarom: Het is tijd om in actie te komen. In een wereld waar alles om geld draait, kunnen we alleen samen het verschil maken.” (Column Engelen 1.6.2015, in: Follow the Money).
8.
maandag 21 maart 2016 Drs. Désanne van Brederode
Désanne van Brederode, studeerde filosofie. Zij is schrijfster en acteerde in Tv-programma Buitenhof. In 2007 won ze de ‘Gerard Walschap Prijs’. In september 2015 verschijnt bij uitgeverij Querido haar zevende roman, getiteld ‘Vallende Vorst’, waarin het onderstaande thema uitdrukkelijk aan de orde wordt gesteld. Vrijheid als speelveld van goed en kwaad Over goed en kwaad zijn we in het geseculariseerde, ‘verlichte’ westen steeds voorzichtiger en genuanceerder gaan denken. Mensen beseffen dat het absoluut goede niet bestaat. Ook moreel hoogstaande, voorbeeldige personen kennen hun zwakheden en nare trekken. Omgekeerd hebben we, dankzij de wetenschap van de psychologie een scherper oog gekregen voor de rol die aanleg, opvoeding en omgevingsfactoren spelen bij ‘kwaadaardig’ of misdadig gedrag en een zwakke gewetensfunctie. Criminelen worden met begrip tegemoet getreden en krijgen behalve straf vaak ook therapie en intensieve begeleiding aangeboden om een ‘gezonde’ terugkeer tot de samenleving mogelijk te maken. Ferm oordelen we meestal over het kwaad door naar één bepaalde groep te wijzen: de graaiende bankiers in het Westen, of Islamitische terreurorganisaties in het Midden-Oosten of Afrika. Dat het kwaad zich kan manifesteren in ‘gewone’ individuen, die dicht bij ons staan en veel op onszelf lijken, ontdekken we meestal pas als het al te laat is. We zien niet dat we zelf vaak kwaadaardig handelen, het kwaad de ruimte geven. Dat kan doordat we eerder al hebben besloten niet te oordelen, of ons niet te verzetten tegen praktijken of handelingen die ons persoonlijk tegen de borst stuiten, maar door een ander wellicht heel normaal worden gevonden. De houding van ‘Ieder z’n vrijheid’ en ‘Dé waarheid bestaat niet’ lijkt op ruimdenkendheid en tolerantie, maar van deze vrijheidslievende instelling wordt handig misbruik gemaakt. Het aangaan van de discussie is in een pril stadium vaak noodzakelijk. Soms komt het op een duidelijk ‘Nee’ aan, en soms wordt stevig verzet en protest gevraagd. Want zwijgen kan in passieve zin medeplichtig maken. En ‘niets doen’ is ook een daad. Soms zelfs: een ernstig vergrijp. Maar hoe vinden we een evenwicht tussen ruimdenkendheid en empathie enerzijds, en moedig, actief en doordacht verzet anderzijds? ————
Informatie Plaats: Huize ‘Het Oosten’ Rubenslaan 1-3 in Bilthoven. (let op: sinds vorig jaar veranderd!) De lezingen beginnen om 20.00 uur en duren tot omstreeks 22.15 uur. De zaal is open vanaf 19.30 uur. Toegangsprijzen: Abonnement voor deelname aan de gehele cyclus: - één persoon € 40,00 - echtpaar/partners € 62,50 Bijdrage voor één avondbijeenkomst per persoon: € 10,00 (alléén aan de zaal verkrijgbaar) Deelname: Voor een abonnement kunt u zich opgeven door overmaking van het verschuldigde bedrag op rekening: NL63 INGB 0000 1839 62t.n.v.: Penn.Bilth.Kring Leusden.
Vermeldt u bij overboeking a.u.b. duidelijk uw naam en adres, of van degene voor wie wordt betaald, indien dit een ander betreft! Na ontvangst van uw betaling wordt u een deelnemerskaart op naam toegestuurd. (Echt)paren ontvangen gezamenlijk één kaart.
Bestuur Bilthovense Kring informatie: Wim van Werkhoven telefoon: 030-6914239 e-mail:
[email protected] secretariaat: Johanna van Nieuwstadt-van Hooff Frans Halslaan 93 3723 EC Bilthoven telefoon:030-2284690 penningmeester: Eric van Kregten Pelmolenhof 4 3833 KV Leusden telefoon: 033-4940663 vaste leden: Hans Kartman Warrie Schuurman
BEKNOPT PROGRAMMA CYCLUS 2015-2016: Over KWAAD gesproken... 1. Maandag 28 september 2015 Drs. Paul Revis Antwoord op Job.
2. Maandag 26 oktober 2015 Dr. José van der Helm De zeven hoofdzonden in Dante's ‘Divina Commedia’.
3. Maandag 23 november 2015
Prof. dr. Jan van Hooff De evolutie van de boom van kennis van goed en kwaad.
4. Maandag 14 december 2015
Prof. dr. Hans Achterhuis Kwaad in het groot.
5. Maandag 11 januari 2016 Dialoogavond: Brainstormen over het thema voor het volgende seizoen.
6. Maandag 25 januari 2016
Prof. dr. Jan Derksen Over kwaad in het klein gesproken.
7. Maandag 22 februari 2016
Prof. dr. Ewald Engelen ‘Follow the money’ – over de macht van Mammon.
8. Maandag 21 maart 2016
Drs. Désanne van Brederode Vrijheid als speelveld van goed en kwaad. Uitgave Bilthovense Kring voor Wijsbegeerte en Psychologie
