Bijbel en christendom Klas 4, periode 1, 2014-2015
Nomen:………………………………………….
Nieuwe testament: Lucas Plinius Secundus: brieven 96-97
Het Nieuwe Testament: het evangelie van Lucas Nieuwe Testament Het Nieuwe Testament begint met de geboorte van Jezus Christus (of eigenlijk de gebeurtenissen van iets daarvoor) en vertelt over zijn leven op aarde en over de tijd daarna toen zijn leerlingen overal zijn boodschap gingen rondvertellen en er christelijke gemeenten ontstonden. Deze boeken zijn ongeveer tussen 50 en 130 na Christus in het Grieks geschreven. De titel 'Nieuwe Testament' werd in de vroege kerk gebruikt om aan te geven dat deze boeken hoorden bij een nieuwe periode van de geschiedenis, de tijd vanaf de komst van Jezus. Jezus Christus en zijn daden staan dan ook centraal. Hij vormt het hart van het christendom: christenen geloven dat er met de komst van Jezus, zijn sterven aan het kruis en zijn opstanding uit de dood, een nieuwe relatie mogelijk is tussen de mens en God. In de loop van de tweede en derde eeuw na Christus kwam min of meer vast te liggen welke boeken tot het Nieuwe Testament behoorden. In het Nieuwe Testament tref je, net als bij het Oude Testament, verschillende soorten boeken aan. Het Nieuwe Testament kun je als volgt indelen: 1. De evangeliën (Matteüs t/m Johannes) Deze boeken gaan over het leven van Jezus op aarde. 2. Handelingen van de Apostelen Hierin wordt verteld over de leerlingen van Jezus die het grote nieuws van Jezus bekendmaken. 3. Brieven (Romeinen t/m Judas) De brieven van Paulus, die hij schreef aan diverse personen en aan christelijke gemeenten, zijn de bekendste. 4. Openbaring van Johannes Dit boek bevat enkele korte brieven aan verschillende christelijke gemeenten, maar vooral visioenen die Johannes kreeg op het eiland Patmos. De Vulgaat De Latijnse tekst die we gaan lezen is die van de Vulgaat. Met Vulgaat of Vulgata wordt de in de Middeleeuwen gangbare Latijnse bijbeleditie aangeduid. Deze bijbelversie, sinds de zevende eeuw alom gebruikt in de kerk van het westen, is een tekst waarvan de ontstaansgeschiedenis rijk en ingewikkeld is. De Vulgaat wordt vaak bestempeld als het werk van St. Hiëronymus die in het begin van de vijfde eeuw uit de tot dan toe in het Grieks en Hebreeuws gestelde bijbelboeken een Latijnse uitgave verzorgde.
Lucas 15, 22 en 23
15: 11-32 De gelijkenis van de verloren zoon
11 Ait autem: “ Homo quidam habebat duos filios. 12 Et dixit adulescentior ex illis patri: “Pater, da mihi portionem substantiae, quae me contingit”. Et divisit illis substantiam. 13 Et non post multos dies, congregatis omnibus, adulescentior filius peregre profectus est in regionem longinquam et ibi dissipavit substantiam suam vivendo luxuriose. 14 Et postquam omnia consummasset, facta est fames valida in regione illa, et ipse coepit egere. 15 Et abiit et adhaesit uni civium regionis illius, et misit illum in villam suam, ut pasceret porcos; 16 et cupiebat saturari de siliquis, quas porci manducabant, et nemo illi dabat. 17 In se autem reversus dixit: “Quanti mercennarii patris mei abundant panibus, ego autem hic fame pereo. 18 Surgam et ibo ad patrem meum et dicam illi: Pater, peccavi in caelum et coram te 19 et iam non sum dignus vocari filius tuus; fac me sicut unum de mercennariis tuis”. 20 Et surgens venit ad patrem suum.
Cum autem adhuc longe esset, vidit illum pater ipsius et misericordia motus est et accurrens cecidit supra collum eius et osculatus est illum. 21 Dixitque ei filius: “Pater, peccavi in caelum et coram te; iam non sum dignus vocari filius tuus”. 22 Dixit autem pater ad servos suos: “Cito proferte stolam primam et induite illum et date anulum in manum eius et calceamenta in pedes 23 et adducite vitulum saginatum, occidite et manducemus et epulemur, 24 quia hic filius meus mortuus erat et revixit, perierat et inventus est”. Et coeperunt epulari. 25 Erat autem filius eius senior in agro et, cum veniret et appropinquaret domui, audivit symphoniam et choros 26 et vocavit unum de servis et interrogavit quae haec essent. 27 Isque dixit illi: “Frater tuus venit, et occidit pater tuus vitulum saginatum, quia salvum illum recepit”. 28 Indignatus est autem et nolebat introire. Pater ergo illius egressus coepit rogare illum. 29 At ille respondens dixit patri suo: “Ecce tot annis servio tibi et numquam mandatum tuum praeterii, et numquam dedisti mihi haedum, ut cum amicis meis epularer; 30 sed postquam filius tuus hic, qui devoravit substantiam tuam cum meretricibus, venit, occidisti illi vitulum saginatum”.
31 At ipse dixit illi: “Fili, tu semper mecum es, et omnia mea tua sunt; 32 epulari autem et gaudere oportebat, quia frater tuus hic mortuus erat et revixit, perierat et inventus est” ”.
22:1-6 Het verraad van Judas
1 Appropinquabat autem dies festus Azymorum, qui dici tur Pascha. 2 Et quaerebant principes sacerdotum et scribae quomodo eum interficerent; timebant vero plebem. 3 Intravit autem Satanas in Iudam, qui cognominabatur Iscarioth, unum de Duodecim; 4 et abiit et locutus est cum principibus sacerdotum et magistratibus, quemadmodum illum traderet eis. 5 Et gavisi sunt et pacti sunt pecuniam illi dare. 6 Et spopondit et quaerebat opportunitatem, ut eis traderet illum sine turba. 22:7-13 De voorbereiding van de paasmaaltijd
7 Venit autem dies Azymorum, in qua necesse erat occidi Pascha. 8 Et misit Petrum et Ioannem dicens: “ Euntes parate nobis Pascha, ut manducemus ”. 9 At illi dixerunt ei: “Ubi vis paremus? ”. 10 Et dixit ad eos: “ Ecce, introeuntibus vobis in civitatem, occurret vobis homo amphoram
aquae portans; sequimini eum in domum, in quam intrat. 11 Et dicetis patri familias domus: “Dicit tibi Magister: Ubi est deversorium, ubi Pascha cum discipulis meis manducem?”. 12 Ipse vobis ostendet cenaculum magnum stratum; ibi parate ”. 13 Euntes autem invenerunt, sicut dixit illis, et paraverunt Pascha. 22:7-13 De instelling van het Avondmaal
14 Et cum facta esset hora, discubuit, et apostoli cum eo. 15 Et ait illis: “ Desiderio desideravi hoc Pascha manducare vobiscum, antequam patiar. 16 Dico enim vobis: Non manducabo illud, donec impleatur in regno Dei ”. 17 Et accepto calice, gratias egit et dixit: “ Accipite hoc et dividite inter vos. 18 Dico enim vobis: Non bibam amodo de generatione vitis, donec regnum Dei veniat ”. 19 Et accepto pane, gratias egit et fregit et dedit eis dicens: “ Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur. Hoc facite in meam commemorationem ”. 20 Similiter et calicem, postquam cenavit, dicens: “ Hic calix novum testamentum est in sanguine meo, qui pro vobis funditur. 21 Verumtamen ecce manus tradentis me mecum est in mensa; 22 et quidem Filius hominis, secundum quod definitum est, vadit; verumtamen vae illi homini, per quem traditur! ”.
23 Et ipsi coeperunt quaerere inter se, quis esset ex eis, qui hoc facturus esset. 22:24-38 Gesprekken bij het Avondmaal
24 Facta est autem et contentio inter eos, quis eorum videretur esse maior. 25 Dixit autem eis: “ Reges gentium dominantur eorum; et, qui potestatem habent super eos, benefici vocantur. 26 Vos autem non sic, sed qui maior est in vobis, fiat sicut iunior; et, qui praecessor est, sicut ministrator. 27 Nam quis maior est: qui recumbit, an qui ministrat? Nonne qui recumbit? Ego autem in medio vestrum sum, sicut qui ministrat. 28 Vos autem estis, qui permansistis mecum in tentationibus meis; 29 et ego dispono vobis, sicut disposuit mihi Pater meus regnum, 30 ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo et sedeatis super thronos iudicantes duodecim tribus Israel. 31 Simon, Simon, ecce Satanas expetivit vos, ut cribraret sicut triticum; 32 ego autem rogavi pro te, ut non deficiat fides tua. Et tu, aliquando conversus, confirma fratres tuos ”. 33 Qui dixit ei: “ Domine, tecum paratus sum et in carcerem et in mortem ire ”. 34 Et ille dixit: “ Dico tibi, Petre, non cantabit hodie gallus, donec ter abneges nosse me ”.
35 Et dixit eis: “ Quando misi vos sine sacculo et pera et calceamentis, numquid aliquid defuit vobis? ”. At illi dixerunt: “ Nihil ”. 36 Dixit ergo eis: “ Sed nunc, qui habet sacculum, tollat, similiter et peram; et, qui non habet, vendat tunicam suam et emat gladium. 37 Dico enim vobis: Hoc, quod scriptum est, oportet impleri in me, illud: “Cum iniustis deputatus est”. Etenim ea, quae sunt de me, adimpletionem habent ”. 38 At illi dixerunt: “ Domine, ecce gladii duo hic ”. At ille dixit eis: “ Satis est ”. 22:47-53 De gevangenneming
47 Adhuc eo loquente, ecce turba; et, qui vocabatur Iudas, unus de Duodecim, antecedebat eos et appropinquavit Iesu, ut oscularetur eum. 48 Iesus autem dixit ei: “ Iuda, osculo Filium hominis tradis? ”. 49 Videntes autem hi, qui circa ipsum erant, quod futurum erat, dixerunt: “ Domine, si percutimus in gladio? ”. 50 Et percussit unus ex illis servum principis sacerdotum et amputavit auriculam eius dextram. 51 Respondens autem Iesus ait: “ Sinite usque huc! ”. Et cum tetigisset auriculam eius, sanavit eum. 52 Dixit autem Iesus ad eos, qui venerant ad se principes sacerdotum et magistratus templi
et seniores: “ Quasi ad latronem existis cum gladiis et fustibus? 53 Cum cotidie vobiscum fuerim in templo, non extendistis manus in me; sed haec est hora vestra et potestas tenebrarum ”.
22:54-62 Jezus door Petrus verloochend
54 Comprehendentes autem eum, duxerunt et introduxerunt in domum principis sacerdotum. Petrus vero sequebatur a longe. 55 Accenso autem igni in medio atrio et circumsedentibus illis, sedebat Petrus in medio eorum. 56 Quem cum vidisset ancilla quaedam sedentem ad lumen et eum fuisset intuita, dixit: 57 “ Et hic cum illo erat! ”. At ille negavit eum dicens: 58 “ Mulier, non novi illum! ”. Et post pusillum alius videns eum dixit: “ Et tu de illis es! ”. Petrus vero ait: “ O homo, non sum! ”. 59 Et intervallo facto quasi horae unius, alius quidam affirmabat dicens: “ Vere et hic cum illo erat, nam et Galilaeus est! ”. 60 Et ait Petrus: “ Homo, nescio quid dicis! ”. Et continuo adhuc illo loquente cantavit gallus.
61 Et conversus Dominus respexit Petrum; et recordatus est Petrus verbi Domini, sicut dixit ei: “ Priusquam gallus cantet hodie, ter me negabis ”. 62 Et egressus foras flevit amare.
CHRISTENEN IN HET ROMEINSE RIJK ‘Wat een goede kerel is die Gaius Seius! Alleen jammer dat hij christen is.’ ‘Ik sta verbaasd dat Lucius Titius, wijze man als hij is, ineens christen is geworden.’ Met deze twee voorbeelden verwoordt Tertullianus in 197 n.Chr. hoe een Romein tegen zijn christelijke medemens kon aankijken (Apologeticum 3.1). Christenen werden beschouwd als zonderlingen, en dat was al zo vanaf het begin. Kennis van de vroegste christenen valt alleen uit hun eigen eerste-eeuwse geschriften op te maken. In het Bijbelboek Handelingen en de Brieven van Paulus komt het beeld naar voren van christelijke gemeenschappen die na de dood van Jezus van Nazareth als paddestoelen uit de grond schieten in verschillende delen van het Romeinse rijk, veelal op de voedingsbodem van de reeds aanwezige joodse gemeenschappen. Christenen kwamen geregeld bijeen en bestudeerden bij die gelegenheden oudtestamentische profetieën, brieven en andere geschriften over Jezus en wat hij onderwees. De in deze geschriften aanbevolen naastenliefde doet vermoeden dat praktiserende christenen een goede reputatie hadden. Maar de realiteit was anders: ‘Onder u waren er niet veel die naar menselijke
maatstaf wijs waren,’ schreef de apostel Paulus aan zijn mede-christenen (1 Korinthiërs 1:26). De andere bekende apostel, Petrus, schreef over niet-christenen: ‘Zij vinden het vreemd dat u niet langer meedoet aan hun liederlijke uitspattingen en ze spreken daarom kwaad over u’ (1 Petrus 4:4).1 Vanaf het moment dat christenen aan het begin van de 2e eeuw ook in niet-christelijke bronnen worden vermeld, is het duidelijk dat ze door de buitenwereld inderdaad met argwaan werden bekeken. Het christelijke geloof werd een superstitio genoemd, een excessieve vorm van godsdienst die ten koste ging van de verering van de traditionele goden. De weerzin tegen christenen kwam voort uit ergernis en misverstanden. Wat de buitenwereld irriteerde, was de manier waarop een christen in de maatschappij stond. Voor christenen was, net als voor joden, het eerste van de Tien Geboden onverminderd van kracht: ‘Vereer naast mij geen andere goden’ (Exodus 20:3, vergelijk Lucas 4:8). Dit had tot gevolg dat zij tegen veel van wat in het dagelijkse leven gewoon was, ‘nee’ zeiden. Niet-christelijke godsdiensten deden immers hun invloed overal gelden. Gezien de hoge frequentie van religieuze festiviteiten viel het op dat christenen niet meededen, en dit zorgde voor ergernis en achterdocht. Iets van de kritiek op christenen vinden we in onderstaande christelijke bron uit ongeveer 200, waarin een niet-christen aan het woord gelaten wordt (Minucius Felix, Octavius 12.5):2
Jullie ontzeggen je alle fatsoenlijke genoegens: de schouwspelen bezoeken jullie niet, bij processies zijn jullie afwezig, van staatswege georganiseerde feestmaaltijden moeten het zonder jullie stellen; jullie hebben een afkeer van wedstrijden ter ere van de goden, van spijzen waarvan een gedeelte aan de goden gegeven is en van dranken waarvan een gedeelte op de altaren geplengd is.
Dit sociaal-culturele isolement had behalve ergernis ook misverstanden over typisch christelijke gebruiken tot gevolg. Daarover later meer. Het begin van vervolging De geschiedschrijver Tacitus vertelt ons hoe afkeer voor het eerst tot agressie leidde (Annales 15.44). In 64 was Rome voor een groot deel afgebrand. Geruchten deden de ronde dat keizer Nero de stad zelf in brand had laten steken, geruchten die hij koste wat het kost van zich af wilde schudden. Nero had een zondebok nodig, een waaraan het gewone volk toch al een hekel had. Hij vond wat hij zocht in ‘mensen, die verfoeid werden om hun wandaden en die het volk “christenen” noemde.’ Velen van hen werden gearresteerd en op gruwelijke manieren ter dood gebracht, ‘niet zozeer omwille van de hun ten laste gelegde brandstichting, als wel omwille van hun haat jegens het mensdom.’ Nero’s pogingen de verdenkingen van brandstichting van zich af te schudden, lukten niet. Maar wat de aanpak van christenen betreft was er een precedent geschapen: een christen kon, indien gewenst, ter dood worden veroordeeld puur en alleen omdat hij christen was. Een volgende momentopname van het conflict tussen christenen en de overheid dateert van het begin van de 2e eeuw. In 112 ontving keizer Traianus een brief van Plinius Secundus, bestuurder van de provincie Bithynië-Pontus ten zuiden van de Zwarte Zee. Plinius beschrijft hoe hij geconfronteerd wordt met een grote toename in het aantal christenen in zijn provincie en de wijze waarop hij dit 1 2
Deze en volgende Bijbelpassages zijn geciteerd uit de Nieuwe Bijbelvertaling (2004). Vertaling Tjitte H. Janssen (1994).
probleem heeft aangepakt. Hij vraagt de keizer om goedkeuring van de juridische procedure die hij daarbij heeft gehanteerd (Epistulae 10.96). De brief van Plinius verschaft ons veel informatie over christenen en bevestigt het beeld dat hun eigen geschriften geven. Het antwoord van de keizer zou niet zonder gevolgen voor hen blijven.
C. PLINIUS TRAIANO IMPERATORI 1 Het is mijn gewoonte, heer, alles waarover ik twijfel aan u voor te leggen. Want wie kan mij beter leiden in mijn aarzeling of iets leren in mijn onwetendheid? Bij vooronderzoeken naar de Christenen ben ik nooit aanwezig geweest. Vandaar dat ik niet weet wat precies bestraft en onderzocht wordt, en hoever dat gaat. 2 Ik was allerminst zeker van de aanpak: moest er een onderscheid naar leeftijd komen, of zou het voor heel jonge mensen niet anders zijn dan voor volwassenen? Kon er genade zijn voor spijtoptanten, of als je eenmaal bij de Christenen had gehoord, hielp het dan niet om ermee te zijn gestopt? Moest er straf staan op de naam ‘Christen’, al was er geen sprake van schanddaden, of op de schanddaden die met die naam verbonden zijn? Interim, in iis qui ad me tamquam Christiani deferebantur, hunc sum secutus modum. 3 Interrogavi ipsos an essent Christiani. Confitentes iterum ac tertio interrogavi supplicium minatus; perseverantes duci iussi. Neque enim dubitabam, qualecumque esset quod faterentur, pertinaciam certe et inflexibilem obstinationem debere puniri. 5
4 Fuerunt alii similis amentiae, quos, quia cives Romani erant, adnotavi in urbem remittendos. Mox ipso tractatu, ut fieri solet, diffundente se crimine plures species inciderunt. 5 Propositus est libellus sine auctore multorum nomina continens. Qui negabant esse se Christianos aut fuisse, cum praeeunte me deos appellarent et imagini tuae, quam
10 propter hoc iusseram cum simulacris numinum afferri, ture ac vino supplicarent, praeterea maledicerent Christo, quorum nihil cogi posse dicuntur qui sunt re vera Christiani, dimittendos putavi.
1 tamquam
als
2 interrogo, -are
ondervragen
tertio bw 3 persevero, -are
voor een derde keer volharden
duco, -ere
hier: wegleiden (voor de terechtstelling)
qualecumque onz
wat ook
4 pertinacia
koppigheid
inflexibilis, -e
onbuigzaam
obstinatio, -onis
halsstarrigheid
5 amentia
waanzin
adnoto, -are
(op een lijst) aantekenen
cives Romani mv
Dezen mochten alleen in Rome, en niet zonder beroep op het volk, terechtgesteld worden.
7 tractatus, -us
behandeling
diffundo, -ere
verbreiden
species, -ei
hier: bijzonder geval
incido, -ere
zich voordoen
8 propono, -ere
hier: voorleggen
libellus
lijst
qui negabant
lees: eos qui negabant
9 praeeo, praeire 10 tus, turis onz supplico, -are + dat 11 maledico, -ere + dat quorum nihil 12 dimittendos
vóórgaan wierook bidden tot vervloeken vertaal: terwijl tot niets daarvan vul aan: esse, subject: (eos) qui negabant (r. 8)
6 Anderen die door aangevers waren genoemd zeiden eerst dat ze Christen waren en ontkenden het meteen weer. Ja, ze waren het wel geweest, maar ze waren ermee opgehouden, sommigen drie jaar terug, anderen nog langer geleden, een enkeling wel twintig jaar. Ook deze mensen heb ik allemaal uw beeltenis en de godenbeelden laten vereren en Christus vervloeken. 7 Affirmabant autem hanc fuisse summam vel culpae suae vel erroris, quod essent soliti stato die ante lucem convenire, carmenque Christo quasi deo dicere secum invicem seque sacramento non in scelus aliquod obstringere, sed ne furta ne latrocinia ne adulteria committerent, ne fidem fallerent, ne depositum appellati abnegarent. 5
Quibus peractis morem sibi discedendi fuisse rursusque coeundi ad capiendum cibum, promiscuum tamen et innoxium; quod ipsum facere desisse post edictum meum, quo secundum mandata tua hetaerias esse vetueram. 8 Quo magis necessarium credidi ex duabus ancillis, quae ministrae dicebantur, quid esset veri, et per tormenta quaerere. Nihil aliud inveni quam superstitionem pravam et immodicam.
1
2
3
4
5
affirmo, -are
verzekeren
error, -oris
dwaling
status, -a, -um
vastgesteld
invicem bw
om de beurt
sacramentum
eed
obstringo, se obstringere in + acc /
zich verplichten tot /
ne + con
dat niet
furtum
diefstal
latrocinium
straatroverij
adulterium
echtbreuk
depositum abnego, -are
toevertrouwde goederen weigeren terug te geven
appello, -are
hier: (tot teruggave) aanmanen
perago, -ere
voltooien
6
7
8
9
morem fuisse
Deze aci is nog steeds afhankelijk van affirmabant (r. 1).
coeo, coire
samenkomen
promiscuus, -a, -um
gewoon, alledaags
innoxius, -a, -um
onschuldig
quod ipsum
en zelfs dit
desisse inf. pf
< desino, vul aan: se, aci afhankelijk van affirmabant (r. 1).
edictum
verordening
hetaeria
genootschap
quo magis
des te meer
necessarium
vul aan: esse
ministra
dienares. Christenen noemden zich dienaren van Christus.
quid esset veri
wat voor waarheid erin school, verbinden met: quaerere
tormentum
foltering. Getuigenis van slaven was alleen rechtsgeldig na verhoor op de pijnbank.
superstitio, -onis
bijgeloof
pravus, -a, -um
slecht
immodicus, -a, -um
ongebreideld, mateloos
9 Ideo dilata cognitione ad consulendum te decucurri. Visa est enim mihi res digna consultatione, maxime propter periclitantium numerum. Multi enim omnis aetatis, omnis ordinis, utriusque sexus etiam vocantur in periculum et vocabuntur. Neque civitates tantum, sed vicos etiam atque agros superstitionis istius contagio pervagata est; 5
quae videtur sisti et corrigi posse.
Het staat althans wel vast dat de welhaast verlaten tempels weer veel bezoekers beginnen te trekken; plechtige offers die lang in onbruik waren geraakt worden weer gebracht, en het vlees van offerdieren vindt weer overal aftrek, terwijl er tot voor kort amper kopers te vinden waren. Hieruit kan men gemakkelijk opmaken wat een enorme massa mensen zich zou kunnen beteren, indien er ruimte is voor berouw. 1
2
3
4
5
cognitio, -onis
gerechtelijk onderzoek
decurro, -ere ad
overgaan tot
consultatio, -onis
(nader) overleg
periclitor, -ari
gevaar lopen (door anderen te worden aangeklaagd)
ordo, ordinis
stand
sexus, -us
geslacht
voco, -are in periculum
in gevaar brengen
vicus
dorp
contagio, -onis
besmetting
pervagor, -ari
zich verbreiden over
sisto, -ere
hier: tot staan brengen
corrigo, -ere
verbeteren
Het antwoord van de Keizer TRAIANUS PLINIO 1 Actum quem debuisti, mi Secunde, in excutiendis causis eorum, qui Christiani ad te delati fuerant, secutus es. Neque enim in universum aliquid, quod quasi certam formam habeat, constitui potest. 2 Conquirendi non sunt; si deferantur et arguantur, puniendi sunt, ita tamen ut, qui negaverit se Christianum esse idque re ipsa manifestum fecerit, 5
id est supplicando dis nostris, quamvis suspectus in praeteritum, veniam ex paenitentia impetret. Sine auctore vero propositi libelli in nullo crimine locum habere debent. Nam et pessimi exempli nec nostri saeculi est.
1
actum sequor, sequi
een gedragslijn volgen
quem debuisti
vul aan: sequi
causam excutio, -ere
een zaak onderzoeken
in universum
in het algemeen
forma
hier: regel
conquiro, -ere
opsporen
arguo, -ere
schuldig verklaren
4
manifestus, -a, -um
duidelijk
5
supplico, -are
bidden
in praeteritum
ten aanzien van het verleden
venia
vergeving
paenitentia
berouw
6
propositus libellus
voorgelegde lijst
7
sum, esse + gen
(een kenmerk) zijn van
2
3
